Koca Râgib Mehmed Paġa Ve “Hâġġye Alâ Tefsîrġ‟L-Kâdî El-Beydâvî” Adli Eserġnġn Tahlġlġ
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI TEFSĠR BĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KOCA RÂGIB MEHMED PAġA VE “HÂġĠYE AL TEFSÎRĠ‟L-KÂDÎ EL-BEYDÂVΔ ADLI ESERĠNĠN TAHLĠLĠ Melek MOLLAĠBRAHĠMOĞLU 2501160848 TEZ DANIġMANI Prof. Dr. Hidayet AYDAR ĠSTANBUL-2019 ÖZ Koca Râgıb Mehmed PaĢa Ve “HâĢiye Alâ Tefsîri‟l-Kâdî el-Beydâvî” Adlı Eserinin Tahlili Melek MOLLAĠBRAHĠMOĞLU Bu çalıĢmada, devrinin vakanüvisi Vasıf Efendi‟nin, “Ġnsan-ı kâmil denilmeğe sezâ, sadru‟l-vüzerâ elkabına revâ” diye nitelendirdiği, ünlü bir devlet adamı olan Koca Mehmed Râgıb PaĢa‟nın (1698/99-1763), Beydâvî‟nin Envâru‟t- tenzîl ve esrâru‟t-te‟vîl isimli tefsirine yazdığı hâĢiye, muhteva ve metot yönüyle irdelenmiĢtir. Birinci bölümde, Râgıb PaĢa‟nın hayatı, ilmî kiĢiliği ve eserleri muhtasaran konu edinilmiĢtir. Ġkinci ve üçüncü bölümde ilk olarak mahtût bir eser olma hüviyeti taĢıyan mezbûr hâĢiye hakkında Ģekil ve üslup bilgisi verilmiĢ; ardından hâĢiye hem muhtevasında bulunan lisanî/edebî tahliller ve manaya yönelik açıklamalar hem de Kur‟ân ilimleri ve tefsir yöntemi açısından tahlil edilmeye çalıĢılmıĢtır. Böylece Râgıb PaĢa‟nın, hâĢiyesinde özgün ve derinlikli açıklamalarda bulunup bulunmadığı tebellür etmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Kur‟ân, Tefsir, HâĢiye, Beydâvî, Râgıb PaĢa, Nüsha. iii ABSTRACT An Analysis on Koca Rāgib Mehmed Pasha and his work “Hāshiya Alā Tafseer al-Kādī al-Baydāwī” Melek MOLLAĠBRAHĠMOĞLU In this study, the annotation (hāshiyya) of Koca Mehmed Rāgib Pasha (d.1698/99-1763) to Baydāwī‟s tafsīr book called Anwāru‟t-tanzîl wa Asrāru‟t - ta‟wīl was analyzed in terms of its content and method. Vasıf Efendi -who was a chronicler in his time- defined Koca Mehmed Rāgib Pasha (1698/99-1763) -who was literary scholarly talented and the famous statesman- as “Ġnsan-ı kâmil denilmeye sezâ, sadru‟l-vüzerâ elkabına revâ.” In the first chapter, the life, scholarly personality and the works of Rāgib Pasha are mentioned briefly. In the second and the third chapter, initially, information about style and genre of the annotation is given and then it is aimed to analyze both linguistic/literary analysis which is in the content of the annotation and the elucidation of the meaning. Furthermore it is attempted to analyze the annotation in the perspectives of Qur‟ânic Sciences and tafseer method. Thereby, it is illuminated that whether Ragib Pasha‟s analysis in his work is unique and deep or not. Keywords: Qur‟ān, Tafseer, Hāshiyya, Baydāwī, Rāgib Pasha, Nuskha. iv ÖNSÖZ HaĢiyecilik, Selçuklu ve Osmanlı devrini kapsayan yaklaĢık 9 asırlık bir zaman diliminde bir telif türü olarak son derece yaygınlık kazanmıĢ ve muhtelif eserler üzerine çok sayıda haĢiye yazılmıĢtır. Ancak hâĢiyeciliğe dair yapılan akademik çalıĢmalara bakıldığında bunların sayısal olarak oldukça az olduğu görülmektedir. Oysa haĢiyecilik, mevcut çalıĢmalardan çok daha fazla akademik araĢtırmaya konu olabilecek zenginliktedir. Biz de bu zengin kültürümüzü gün yüzüne çıkarmaya bir nebze de olsa katkı sağlamak amacıyla bu alanda bir çalıĢma yapmaya karar verdik. Bu niyetle Koca Mehmed Râgıb PaĢa (1698/99-1763) tarafından Kâdî el-Beydâvî‟nin (ö. 685/1286) Envâru‟t-tenzîl ve esrâru‟t-te‟vîl isimli tefsirine yazılan, “HâĢiye Alâ Tefsiri‟l-Kâdî el-Beydâvî”1 adlı eseri, tez konusu olarak belirleyerek eseri yöntem ve muhteva açısından incelemeye çalıĢtık. Özellikle bu hâĢiyeyi seçmemizde etken olan faktör ise Beydâvî hâĢiyeleri literatüründe zikrinin geçmediğini, hatta esere herhangi bir Ģekilde atıf bile yapılmadığını mütâlaa etmiĢ olmamızdır. Ayrıca Koca Mehmed Râgıb PaĢa, çok yönlü bir kiĢiliğe sahip olmasına karĢın bugüne dek yapılan çalıĢmalarda daha çok edebî kiĢiliği ve devlet adamlığı yönüyle mevzubahis edilmiĢtir. Bu araĢtırmada ise Râgıb PaĢa‟nın mezkûr eseri üzerinden, sanatçı ve tarihi kiĢiliğinin gölgesinde kalmıĢ olan ilmî kiĢiliği, naklî ilimlerdeki mevkisi ve behresi tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Bu amaçla tezimizin ilk 1 ÇalıĢmamızın tamamında müfessirin ismini, “Beydâvî” Ģeklinde kullanmayı daha uygun gördük. Bu kanıya varmamda etmen olan Ģey, kıraat hocam Dr. Rihâb ġekakî‟den almıĢ olduğum Ģifâhî eğitim ve yine bu telaffuzun, Tecvid/Kıraat eserlerindeki kitâbî tariflere olan uygunluğudur. Bkz.: Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Talib el-Kaysî, er-Ri„âye li tecvîdi‟l-kırâat ve tahkiki lafzi‟t- tilave, thk. Mektebe Kurtuba, Muessesetu Kurtuba, 2005, s. 123; Ebû Amr ed-Dânî, et-Tahdîd fi‟l- itkan ve‟t-tecvîd, thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed, Ürdün, Dâru Ammar, 2000, s. 103; Ahmed el- Hemezânî el-Attâr, et-Temhîd fî ma„rifeti‟t-tecvîd, thk. Cemaleddin Muhammed ġeref, Mecdi Fethi‟s-seyyid, Mısır, Dâru‟s-sahabe bi Tantâ, 2005, s. 248; Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf Ġbnu‟l-Cezeri, et-Temhîd fi ilmi‟t-tecvîd, thk. Gânim Kaddûrî Hamed, Beyrut, Muessetu‟r-risale, 2001, s. 114; Ġbnu‟l-Cezeri, Manzûmetu‟l-mukaddime, thk. Eymen RuĢdî Süveyd, 5. bs., Cidde, Merkezu vakfı mushafı Ģerif, 2009, s. 2. v bölümünde, Râgıb PaĢa‟nın hayatından, kiĢiliğinden ve eserlerinden kısmen bahsedilmiĢ; ardı sıra tefsir hâĢiyeciliğinin serencamına ve Râgıb PaĢa‟nın haĢiyesinin Ģekil ve üslup keyfiyetine değinilmiĢtir. Ġkinci ve üçüncü kısımda ise tezin ana konusunu teĢkil eden hâĢiyenin muhtevası, rivâyet ve dirâyet metotları açısından analizi yapılarak bu eserin Beydâvî hâĢiyeleri içindeki yerinin ve öneminin ortaya konulmasına ve yine Râgıb PaĢa‟nın ilmî kimliği üzerindeki perdenin aralanmasına gayret edilmiĢtir. Akademik hayata atılmamı teĢvik eden ve bu noktada maddi manevi desteğini benden esirgemeyen kıraat hocam Dr. Rihâb Muhammed Müfîd ġekakî‟ye sonsuz teĢekkürlerimi arz etmekle beraber karĢılığını Sâhibu‟l-Kerem‟e havale ettiğimi bâ- husus belirtmek isterim. Yine bu çalıĢmanın omurgasını oluĢturan nüshayı tespit etmemi sağlayan Dr. Mahmud Seyyid ed-Değîm‟e, bu alandaki birikimlerinden istifade ettiğim ve yönelttiğim herbir soruya cevap verme nezaketinde bulunan Doç. Dr. Muhammed Abay‟a, yazmanın kitâbeti noktasında karĢılaĢtığım zorlukları gidermek için kendilerine baĢvurduğum Cezayirli Zehra Ezcel ve Râmiz el-Kâri‟ye, tezimi okuyup imlâ hatalarında tashihler yapan değerli Günay Bayburtlu Kesler ve arkadaĢım Esra Usta‟ya, Süleymaniye ve ĠSAM Kütüphaneleri çalıĢanlarına, bugüne değin ilmî anlamda yetiĢmemde zerre miktarınca katkısı bulunan bütün hocalarıma ve bâ-husus merhum babamdan sonra biz evlatları için nice fedakârlıklar yapan anneme medyûn-u Ģükranım. Yine eleĢtirileriyle tezimin Ģablonunu yeniden düzenlememe vesile olan Prof. Dr. Necmettin Gökkır‟a, tezimi sayfa sayfa okuma cömertliğini bana bahĢederek tezimin gerek üslubunun gerekse dersleri ve eserleriyle tezimin muhtevasının zenginleĢmesine katkı sağlayan Prof. Dr. Mustafa Öztürk‟e can-ı gönülden teĢekkür ederim. Son olarak da tezimi, baĢtan sona inceleyerek gerek imlâ gerekse bilgi hatalarıma dikkat çeken danıĢmanım Prof. Dr. Hidayet Aydar‟a içtenlikle Ģükranlarımı sunarım. vi ÇalıĢmamda her ne kadar titizlikten ödün vermemeye gayret sarf etmiĢ olsam da insanoğlunun hata ve eksiklikle malûl olduğu hakikatinden hareketle Ģimdiden bu manada gelecek bütün samimi eleĢtirilere ve tashihlere karĢı tutumumun, kıraat Bana = رحم هللا إمرأ أهدى إلي عيوبي“ ,hocam Rihâb ġekakî‟nin öğretilerinden olan hatalarımı/eksiklerimi söyleyene, Allah cc lütufta/ihsanda bulunsun” beytinin fehvâsınca olacağını özellikle belirtmek isterim. Melek MOLLAĠBRAHĠMOĞLU Ġstanbul, 2019 vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZ _______________________________________________________________ iii ABSTRACT _______________________________________________________ iv ÖNSÖZ ____________________________________________________________ v ĠÇĠNDEKĠLER ___________________________________________________ viii KISALTMALAR LĠSTESĠ __________________________________________ xi GĠRĠġ _____________________________________________________________ 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM RÂGIB PAġA‟NIN HAYATI VE ESERLERĠ I. HAYATI ______________________________________________________ 13 A. Doğumundan Mısır Valiliğine Kadar ______________________________ 13 B. Mısır Valiliğinden Sadâret Dönemine Kadar ________________________ 19 C. Sadâret Döneminden Vefatına Kadar ______________________________ 24 D. Râgıb PaĢa‟nın ġiirlerinde ġahsiyetinin ĠzdüĢümleri __________________ 28 E. Râgıb PaĢa‟nın Ġlmî Yönü ve Naklî Ġlimlerdeki Ġcâzetleri ______________ 32 II. ESERLERĠ ___________________________________________________ 34 A. Tarihle Ġlgili Eserleri ___________________________________________ 34 B. Edebî Eserleri ________________________________________________ 35 C. Tercümeleri __________________________________________________ 36 D. Tefsir HâĢiyesi _______________________________________________ 36 viii ĠKĠNCĠ BÖLÜM "HÂġĠYE ALA TEFSĠRĠ‟L-KÂDÎ EL-BEYDÂVΔ ADLI ESERĠ I. HÂġĠYE HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER ________________________ 39 A. ġekil Bilgisi __________________________________________________ 39 B. Üslup Bilgisi _________________________________________________ 44 C. HâĢiyenin Kaynakları __________________________________________ 45 D. Râgıb PaĢa‟nın Kaynakları Kullanmasına Yönelik Bir Değerlendirme ____ 47 II. HÂġĠYEDE LĠSANÎ/EDEBÎ AÇIKLAMALAR _____________________ 48 A. Sarf Yönüyle Açıklamalar Yapması _______________________________ 48 B. Nahiv Yönüyle Açıklamalar Yapması _____________________________ 52 C. Belâgat Yönüyle Açıklamalar Yapması ____________________________ 60 D. Garîb Lafızları Açıklaması ______________________________________ 64 III. HÂġĠYEDE MANAYA YÖNELĠK AÇIKLAMALAR______________ 68 A. Beydâvî‟nin Maksadını Belirtmesi ________________________________ 68 B. Beydâvî‟yi Destekleyen