Indeks 38205/38108 Państwowe Muzeum Archeologiczne PL ISSN 0043-5082 w Warszawie
Wiadomości
A rcheologiczne L X I V Wiadomości Archeologiczne
археологічні відомості
Tom (Vol.) LXIV 2013
warszawa 2013 Варшава Wiadomości Archeologiczne
Tom LXIV
Redakcja „Wiadomości Archeologicznych” wyraża solidarność z narodem ukraińskim w jego walce o niezależność
Wojciech Brzeziński Redaktor Naczelny
Редакція «Археологічних Відомостей» висловлює солідарність з українським народом в його боротьбі за незалежність
Войцех Бжезіньські Головний редактор Redaguje zespół / Editorial staff: dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), prof. dr hab. Teresa Dąbrowska (zastępczyni redaktora naczelnego / subeditor), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by: prof. dr hab. Teresa Dąbrowska, prof. dr hab. Renata Madyda-Legutko, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. prof. UJ Jacek Poleski, dr hab. prof. UŁ Jan Schuster
Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka, Magdalena Małek Jacek Andrzejowski
Korekta / Proof-reading Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska
Skład i łamanie / Layout: JRJ
Rycina na okładce: zapinka szczeblowa z Warszawy-Wawra. Rys. Lidia Kobylińska
Cover picture: rung brooch from Warszawa-Wawer. Drawn by Lidia Kobylińska
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2013
© Autorzy, 2013
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
Sprzedaż publikacji Państwowego Muzeum Archeologicznego prowadzona jest w salach wystawowych muzeum, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa. Wydawnictwa można zamawiać telefonicznie (+48 22 5044 872, +48 22 5044 873) lub pod adresem mailowym (wydawnictwap[email protected]).
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Adres redakcji / Editorial offic e: Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95; e-mail: [email protected] http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl Wiadomości Archeologiczne
Tom (Vol.) LXIV
spis treści Contents
ROZPRAWY
Przemysław H a r a s i m, Studia nad lateńskimi oraz prowincjonalnorzymskimi importami w kulturze oksywskiej 3 Studies in La Tène and Provincial Roman Imports in Oksywie Culture Adam C i e ś l i ń s k i, The Presence of Flat Graves at the Burial Mound Cemeteries of the Wielbark Culture in Northern and Eastern Poland 49 Zagadnienie występowania pochówków płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej w Polsce północnej i wschodniej Tomasz B o c h n a k, Przyczyny zaniku ceramiki toczonej na ziemiach polskich w początkach I w. po Chr. – zapomniany sekret, uwarunkowania społeczno-psychologiczne czy czynniki ekonomiczne? 85 The Decline of Wheel-made Pottery on the Territory of Poland in Early 1st Century AD – a Forgotten Secret, Socio-psychological Circumstances or Economic Factors?
MISCELLANEA
Zbigniew M i e c z n i k o w s k i, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Barbara S a ł a c i ń s k a, Osadnictwo neolityczne i wczesnobrązowe w okolicy Tomin, pow. opatowski 97 Neolithic and Early Bronze Age Settlement at Tominy, Opatów County Martin J e ž e k, Tomasz P ł o c i ń s k i, Results of Chemical Microanalysis of Selected Stone Artefacts from the Collection of the State Archaeological Museum in Warsaw 137 Wyniki mikroanaliz chemicznych wybranych zabytków kamiennych ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Martin J e ž e k, Touchstones from Early Medieval Burials in the Collection of the State Archaeological Museum in Warsaw 147 Kamienie probiercze z wczesnośredniowiecznych grobów w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Anna Ju g a - S z y m a ń s k a, Mein lieber Wilhelm Kögler. O zapomnianym pruskim archeologu 153 Mein lieber Wilhelm Kögler. About a Forgotten Prussian Archaeologist
ODKRYCIA
Klaudia N a w a l a n y, Materiały z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich na stanowisku 35 w Dzierżysławiu, pow. głubczycki 161 Bronze Age and Roman Age Finds from Site 35 at Dzierżysław, Głubczyce County Artur Ku r p i e w s k i, Jadwiga Lewandowsk a, Sadłowo – nowa karta w badaniach osadnictwa kultury wielbarskiej na ziemi dobrzyńskiej 172 Sadłowo – Turning a New Life in the Study of Wielbark Culture Settlement in Dobrzyń Land Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Nieznane cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich z miejscowości Całowanie, pow. otwocki 190 Unknown Roman Period Cemetery from Całowanie, Otwock County Radosław P r o c h o w i c z, Tomasz R a k o w s k i, Sieluń, pow. makowski. Nowe stanowisko kultury wielbarskiej na północnym Mazowszu 198 Sieluń, Maków Mazowiecki County – a new site of Wielbark Culture from northern Mazowsze Konstantin N. S k v o r t s o v, Znaleziska zapinek typu 216/217 VII grupy Almgrena na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo 210 Finds of Brooches of Type 216/217, Almgren Group VII, from the Territory of Dollkeim-Kovrovo Culture Jan S c h u s t e r, Z drugiej strony Bałtyku. Zapinka północnoeuropejskiej formy z V wieku z Wielkopolski 217 From the Other Side of the Baltic Sea. A North-European Brooch from 5th c. AD Found in Great Poland Tomasz R a k o w s k i, Znalezisko bałtyjskiej zapinki szczeblowej z warszawskiego Wawra 227 A Balt Rung Brooch from Warszawa-Wawer
WYKAZ SKRÓTÓW / ABBREVIATIONS 235 Three partly melted fragments of a copper alloy brooch may belong published; PMA, IV/7745) and Czersk (see: K. Czarnecka 2012) now to a single specimen, an eye brooch, Prussian series, type A.60 (Fig. confirm that there was intensive settlement in this region during the 4:1). A hole observed below the hook in the upper part of the brooch Pre-Roman Period and the Roman Period (cf. K. Godłowski 1985, head (Fig. 4:1b), 3-4 mm in diameter, suggests repairs made to the p. 62–65; T. Dąbrowska, T. Liana 1986, maps 2, 3; J. Andrzejowski brooch when its hook broke by installing a new hook in a hole. A sim- 2001, p. 60, fig. 1). ilar method was used in a brooch from grave no. 59 from Nadkole 2, Tłum. A. Kinecka Wyszków County in eastern Poland (J. Andrzejowski 1998, p. 58, pl. XLIV/59:5, CVIII:5). Other metal dress accessories are a heavily erod- ed and partly melted bronze buckle (Fig. 4:2), type AD1 of R. Mady- da-Legutko (1987, p. 24), and two iron strap-ends (Fig. 4:3.4) type 2, variant 4 of R. Madyda-Legutko (2011, p. 31–32). The best preserved Radosław Prochowicz, Tomasz Rakowski of the weapon finds is an iron shield-boss (Fig. 5:7), type J.7a (M. Jahn 1916, p. 173–176, pl. III) a form characteristic for weapon assemblag- Sieluń, pow. makowski – es dated to the younger segment of phase B2 (T. Liana 1970, p. 452; nowe stanowisko kultury wielbarskiej K. Godłowski 1981, p. 83; 1992, p. 80). The shield-boss is made from na północnym Mazowszu two separate pieces, well apparent on an X-ray photograph: a bowl with a spike hammered together with the upper part of the collar. Spear- Prezentowany niżej zespół zabytków pochodzi z serii przypad- heads (Fig. 5:1.2) found in the group from Całowanie are represented kowych odkryć, które miały miejsce ok. 2005 roku na polach by a specimen with barbs, type L/2 of P. Kaczanowski (1995, p. 33, 34), and a specimen with a slender lozenge-shaped blade, type IV (P. Ka uprawnych pomiędzy Sieluniem a Dyszobabą (obie miejsco- czanowski 1995, p. 16). The next element of weaponry is a fragment wości w pow. makowskim), położonych na zachód od Jeziora of a shield-grip classified by its rectangular rivet plate (Fig. 5:5) as type Sieluńskiego i wypływającej z niego południowej części rzeki J.8 (M. Jahn 1916, p. 189, fig. 217). An iron knife with a tang separat- Róż (Ryc. 1). Pola te znajdują się na rozległej terasie, której ed from a blade (Fig. 5:3) and iron shears (Fig. 5:6) may be dated only poziom jest niewiele wyższy niż lustro wody w rzece i jeziorze. broadly to the Roman Period. Wszystkie przedmioty (poza zapinką płytową, znajdującą się Although it is not entirely certain that the materials from Całowa w zbiorach Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie, nr inw. nie, site XIV, originally belonged to the same grave inventory this is A/1432) przechowywane są obecnie w Państwowym Muzeum possible because their chronology is not incompatible. There is some Archeologicznym w Warszawie (nr inw. IV/10481)1. doubt however whether this deposit included one (or more) brooches, especially an eye brooch, rare in weapon graves and recorded more Kółko frequently in grave assemblages next to objects diagnostic for fe- male burials. We have a record on an ancient cemetery identified at Kółko ze stopu miedzi, w przekroju koliste. Średn. zewn. 28 mm, Całowanie in 1921 complete with a find of a type A.162 (R. Jakimowicz średn. pręta ok. 4,4 mm (Ryc. 2:2). 1921, p. 147). Given its location (on a dune by the road running from Ten prosty w formie przedmiot nie ma cech, pozwalających na Łukowiec to Całowanie) this grave-site could be the same as cemetery jego dokładniejsze datowanie, nie można jednak wykluczyć, że at Całowanie, site XIV. This conclusion is supported further by the tak jak inne zabytki z opisywanego zbioru pochodzi on z okresu large number of Przeworsk-Wielbark cemeteries recorded in right- wpływów rzymskich. Podobne kółka, wykonywane ze stopów bank Mazowsze (J. Andrzejowski 1989). Recent decades of research made on the upper terrace of the Mid- dle Vistula Valley has brought in new and striking discoveries. The 1 Decyzja nr 178/2007 Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwa cemeteries at Całowanie (P. Iwanicki 2011), Sobienie Biskupie (not tora Zabytków.
Ryc. 1. S i e l u ń, pow. makowski. Lokalizacja stanowiska Fig. 1. S i e l u ń, Maków Mazowiecki County. Location of the site
198 miedzi, miały wiele zastosowań, m.in. często znajdowane są s. 29, tabl. LII/98:12.13). W grobie 201b z cmentarzyska w Ka- w kontekście metalowych elementów pasa, spełniając funkcję mieńczyku, znaleziono też małe profilowane kółko o średnicy zapięcia lub elementów zawieszanych przy pasie. zewnętrznej ok. 16 mm, bez skuwki; zespół pochodzi z fazy B2a Tzw. okucia pierścieniowate, w postaci kółka ze skuwką, słu- (T. Dąbrowska 1997, s. 89, tab. CVIII/201b:19). żyły do przytraczania do pasa rzemienia z innym przedmiotem Inną funkcję spełniały pierścienie ze stopów miedzi w garni (R. Madyda-Legutko 1984, s. 91). Taką funkcję miały zapew- turze stroju kobiecego w późnym okresie wpływów rzymskich ne kółka ze skuwkami o średnicach 19 i 16 mm pochodzące i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów na terenach obecnych z grobów 55 i 126 w Kamieńczyku, pow. wyszkowski, datowa- Niemiec (Szlezwik-Holsztyn, Meklemburgia, dorzecze środ- nych na fazę B2 (T. Dąbrowska 1997, s. 21, 34, tabl. XXVI/55:6, kowej Łaby) i Czech, gdzie używanie były jako zapięcia pasa LXVII/126:6). W grobie 174 na tym cmentarzysku znaleziono (R. Madyda-Legutko 1984, s. 111, 113, ryc. 9:13). Również na nieco większe lekko profilowane kółko, o zewnętrznej średnicy terenach plemion sarmackich kółka o średnicy 20–40 mm sta- ok. 29 mm (T. Dąbrowska 1997, s. 43, XCIII/174:10). Podobne, nowiły element pasa kobiecego, w którym zastępowały sprzącz- lecz nieprofilowane kółko o zewnętrznej średnicy ok. 33 mm, ki (A. H. Vaday 1989, s. 65). Podobnie interpretować można ze skuwką, pochodzi z grobu 180 w Krupicach, pow. siemia- stosunkowo duże (średnicy 57 mm) kółko z grobu 306 z cmen- tycki, datowanego na fazę B2b (J. Jaskanis, 2005, s. 47, 48, tabl. tarzyska kultury wielbarskiej w Nowym Targu, pow. sztum-
LII/180:1). ski, stan. 6, datowanego na fazę C2 (E. Fudzińska, P. Fudziński Kółka służyły również jako rozdzielacze rzemieni i wów- 2013, s. 88, tab. XLVI:5). Kółka bywały również elementami czas umieszczane były pomiędzy dwiema skuwkami (R. Ma- mieczowych pasów męskich. Jako przykład może służyć okaz dyda-Legutko 1984, s. 91), jak np. dwa niewielkie kółka o ze- ze skuwką z grobu 266 w Kamieńczyku, datowanego na fazę B1 wnętrznej średnicy ok. 17 mm, z datowanego na fazę B2a grobu (T. Dąbrowska 1997, s. 57, tabl. CXXVII/266:9; por. M. J. Przy- 92 w Krupicach (J. Jaskanis 2005, s. 29, tabl. XXIV/92:3–5), czy była 2010, s. 140, rys. 36). dwa takie kółka o średnicy zewnętrznej ok. 18 mm, z grobu 98 Kółka ze stopów miedzi mogły spełniać także inne funk- z Kamieńczyka, datowanego na fazę B2 (T. Dąbrowska 1997, cje. Lekko owalny egzemplarz (4×3,5 cm), zaopatrzony w tzw.
Ryc. 2. S i e l u ń, pow. makowski, zespół zabytków odkrytych na powierzchni stanowiska. Wszystko stop miedzi. Rys. A. Potoczny Fig. 2. S i e l u ń, Maków Mazowiecki County. Stray finds from the site. All copper alloy. Drawn by A. Potoczny 199 haftkę, pochodzący z datowanego na fazę B2b–B2/C1 grobu 10 części jej zasięgu (M. Mączyńska 2003, mapa 1; 2011, ryc. 28). w Ciebłowicach Dużych, pow. tomaszowski, prawdopodobnie Zapinki te nie tworzą grupy jednolitej stylistycznie i prawdo- był uchwytem wieka drewnianej szkatułki (M. Dzięgielewska, podobnie produkowane były lokalnie na rozległych obszarach M. Kulczyńska 2008, s. 13–14, tabl. V/10:2). (M. Mączyńska 2003, s. 303). Różna jest też konstrukcja zapi- Kółko z Sielunia ma stosunkowo dużą średnicę, nie widać na nek „sarmackich” – górna cięciwa może być mocowana haczy- nim także śladów wytarć, jakie pozostawić powinny – wskutek kiem lub oparta o guzek na główce, bądź też przeprowadzona długotrwałego użytkowania – zaczepione na nim skuwki czy przez drugi otwór w płytce na główce. zawieszki. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że kółko to Niektóre zapinki „sarmackie” zaopatrzone są w dwie sprę- było elementem pasa lub rodzajem uchwytu, np. częścią okucia żyny, których osie mocowane są w dwóch osobnych otworach wieka skrzynki. o tej samej średnicy i umieszczonych zwykle w jednej linii, pio- nowo lub niemal pionowo, jeden nad drugim, albo też pozio- Zapinka 8. serii V grupy Almgrena mo, jak w przypadku fibul typu A 210. Przykładem pionowego Zapinka ze stopu miedzi, zachowana częściowo (nóżka z po- mocowania podwójnych sprężyn zapinek „sarmackich” (Ryc. 3) chewką bez łożyska igły oraz kabłąk z fragmentem grzebyka). z terenów kultury wielbarskiej jest brązowa, posrebrzana za- Nóżka rozszerza się silnie w partii dolnej, kabłąk – w przekroju pinka znaleziona w warstwie kulturowej na osadzie ludności półkolisty – jest nieznacznie poszerzony w miejscu przejścia grupy masłomęckiej w Gródku Nadbużnym, pow. hrubieszow- w grzebyk. Zach. dług. 24 mm, najw. szer. 21 mm (Ryc. 2:1). ski (T. Liana, T. Piętka 1959, s. 381, ryc. 7). Z terenu kultury Mimo fragmentarycznego stanu zachowania, zapinkę tę na- przeworskiej przykładem takiej konstrukcji może być zapinka leży bez wątpienia zaliczyć do 8. serii V grupy wg O. Almgre- z piecowiska II ze Skał, pow. kielecki (Sz. Orzechowski 2006, na; najprawdopodobniej odpowiada ona typowi A 128. Późne s. 42–43, ryc. 9:2). Poziomo zamocowane są natomiast dwie zapinki 8. serii V grupy są, obok fibul typu A 40–41, wyznacz- sprężyny zapinek ze skarbu z Łubiany, pow. kościerski (M. Mą- nikiem horyzontu najwcześniejszych pochówków wielbarskich czyńska 2003, tabl. 2:5.6; 2011, tabl. 18:F42.F45). na Mazowszu i Podlasiu (K. Godłowski 1985, s. 72). Co istot- Konstrukcja zapinki z Sielunia nie jest łatwa do zidentyfi- ne, wszystkie mające kontekst późne fibule 8. serii V grupy kowania. Sporych problemów przysparza interpretacja obu (w większości reprezentowane przez typ A 128) z tego terenu otworów na główce: w górnym na całej jego przestrzeni zale- pochodzą wyłącznie z obiektów kultury wielbarskiej; tej kul- turze powinno się też przypisać takie zapinki ze znalezisk luź- nych. Zabytki te datować należy na fazę B2/C1–C1a (J. Andrze- jowski 2009, s. 268–271). Nowy, szczegółowy podział zapinek tej 8. serii V grupy Almgrena zaproponował H. Machajewski (1998). W jego ujęciu fibula z Sielunia stylistycznie najbliższa jest zapinkom formy 6., reprezentujących tzw. styl barokowy w kulturze wielbarskiej, datowany na fazy B2c i B2/C1 (H. Ma- chajewski 1998, s. 189, 192, tabl. 2).
Zapinka z wysoką pochewką, tzw. odmiany sarmackiej Wykonana ze stopu miedzi, zachowana częściowo. Kabłąk łu kowaty, o przekroju zbliżonym do trójkątnego. U nasady nóżki nałożony pierścień z gładkiego drutu, drugi taki pierścień na- łożony na końcu nóżki, przed niewielkim guzkiem. Pochew- ka zniszczona – łożysko szpili jest odłamane, a sama pochew- ka zgięta w połowie. Na szczycie główki znajduje się niewielki trzpień o długości 5 mm, na którym pierwotnie mógł być umocowany pierścień z drutu i/lub ozdobny guzek. W płyt- ce na główce znajduje się otwór, obecnie zasklepiony (praw- dopodobnie produktami korozji); tuż poniżej zachowany jest fragment kolejnego otworu. Dług. zapinki 44 mm (Ryc. 2:3). Fibula należy do dużej grupy zapinek określanych jako „sar- mackie”, tj. zapinek z wysoką pochewką i górną cięciwą – ich najwcześniejsze egzemplarze datowane są na fazę B2/C1–C1a, najmłodsze na fazę C1b (M. Mączyńska 2003; 2011). Największe koncentracje zapinek „sarmackich” znajdują się w międzyrze- Ryc. 3. Przykłady zapinek „sarmackich” z podwójną sprężyną z terenów kultury przeworskiej i wielbarskiej. czu Seretu i Prutu (na terenie rumuńskiej Mołdawii), na Wo- Fig. 3. Selected „Sarmatian” brooches with double spring łoszczyźnie i na Wielkiej Nizinie Węgierskiej, liczne znaleziska from the area of Przeworsk and Wielbark Cultures. pochodzą też ze Słowacji i z Dolnej Austrii. Mniej licznie za- 1 – Gródek Nadbużny, pow./County Hrubieszów; 2 – Skały, pinki „sarmackie” są spotykane na stanowiskach kultury prze- pow./County Kielce, piecowisko/furnaces II; 3, 4 – Łubiana, worskiej, a tylko pojedyncze egzemplarze znajdowane są na sta- pow./County Kościerzyna. Wg/After: T. Liana, T. Piętka 1959 (1), nowiskach kultury wielbarskiej, niemal wyłącznie w północnej Sz. Orzechowski 2006 (2), M. Mączyńska 2003 (3, 4)
200 Ryc. 4. Przykłady zapinek „sarmackich” z otworem na cięciwę z terenu kultury wielbarskiej. Fig. 4. Selected „Sarmatian” brooches with a chord fasten in a plate-hole, from the area of Wielbark Culture. 1, 2 – Weklice, pow./County Elbląg, groby/graves 28, 43; 3 – Mutowo, pow./County Szamotuły, grób/grave 18; 4 – Zwierzewo, pow./County Ostróda; 5 – Goździk, pow./County Garwolin, grób/grave 12/61; 6 – Słupno, pow./County Wołomin, znal. luźne/stray find. Wg/After: M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011 (1, 2), R. Pietrzak 1993 (3), A. Bezzenberger 1909 (4), M. Woźniak 2012 (5, 6) gają zanieczyszczenia, widoczne jako rudawe przebarwienia, 10:2; por. M. Woźniak 2012, s. 235, ryc. 2:b), druga zaś znale- w dolnym ślady takich przebarwień widoczne są na jego ścian- ziona została luźno w Słupnie, pow. wołomiński (M. Woźniak ce, ale jedynie w powiększeniu mikroskopowym. Jeśli uznać 2012, s. 235, ryc. 2:a). Analogiczne zapinki znane są również owe przebarwienia za pozostałość tlenków żelaza, sugerować z terenów kultury przeworskiej (Ryc. 5). Wymienić tu można mogłoby to pierwotną obecność żelaznych osi w obu otworach. egzemplarze z grobów 322 i 120 w Spicymierzu, pow. poddę- Pewniejszą przesłanką co do konstrukcji fibuli są wielkość i roz- bicki (A. Kietlińska, T. Dąbrowska 1963, s. 149, 160–161, tabl. mieszczenie obu otworów. Pierwszy z nich, górny, ma średnicę V:2, XVI:24.25; M. Mączyńska 2003, tabl. 8:1.2), z grobu 25 ok. 2,3–2,5 mm; drugi, zachowany fragmentarycznie, przetrwał w Koninie, pow. loco (B. Kostrzewski 1947, s. 212, ryc. 29:6), w mniej niż ½ obwodu, wydaje się jednak, że pierwotnie był z grobu 28 w Woli Łobudzkiej, pow. zduńskowolski (M. Olędz- on nieco szerszy i sięgał lub nawet przekraczał 3 mm. Mniejszy ki 2004, s. 291, ryc. 2:1), i z grobu 6 w Kruszyńcu, pow. góre otworek przesunięty jest nieco w kierunku główki w stosun- cki (d. Juppendorf, Kr. Guhrau; A. Plettke 1916, s. 116, ryc. 4, ku do dolnego, większego. Wydaje się raczej mało prawdopo- 4a, 5, 14, 15). Prawdopodobnie do tej właśnie grupy należy dobne, aby pierwotnie zapinka miała dwie sprężyny osadzone zapinka z Sielunia. na osiach o różnych średnicach. Ponadto oba otwory położo- Zapinki „sarmackie” z górną cięciwą przeprowadzoną przez ne są zbyt blisko siebie (odległość ich środków nie przekracza otwór w główce są niemal niespotykane w kulturze czernia 2,7 mm), by mogły się tu zmieścić jedna nad drugą dwie sprę- chowskiej – jeden egzemplarz pochodzi z Lepesìvki, raj. Bìlo żyny. Istnieje natomiast grupa zapinek „sarmackich” z jedną gìrs'k (Лепесiвка [ros. Лепесовкa], рай. Білогірськ), a niety- sprężyną i górną cięciwą, których konstrukcja wymaga dwóch powa fibula z trapezowatą główką i podobnie ukształtowaną otworów w główce – w ich przypadku przez otwór znajdujący nóżką z Boromli, raj. Trostânec'k (Боромля [ros. Боромля], się wyżej prowadzona jest cięciwa, przez niższy zaś oś spręży- рай. Тростянецьк; E. L. Gorohоvskij, O. V. Gopkalo [Bobrov ny (por. M. Mączyńska 2003, s. 304). skâ] 2004, s. 117, ryc. 4:1.2). Przykładami fibul o takiej konstrukcji z terenów kultury Konstrukcja zapinek różnych typów z okresu rzymskiego, wielbarskiej (Ryc. 4) są dwie zapinki „zbliżone do A VII serii w których górna sprężyna prowadzona jest przez otwór w płytce 1”, z grobów 28 i 43 na cmentarzysku w Weklicach, pow. el- główki, zdaje się być początkowo charakterystyczna dla kultur bląski (M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011, s. 34, przeworskiej, luboszyckiej i wielbarskiej, a później także czer- tabl. XII/28:1, XIX/43:1). Kolejna zapinka o podobnej budo- niachowskiej (zwłaszcza fibul tzw. typu Vojtenki/Войтенки; wie pochodzi z grobu 18 w Mutowie, pow. szamotulski (R. Pie- por. M. E. Levada 2007). Zagadnienie dotyczące pochodzenia trzak 1993, ryc. 4:2), cięciwę poprowadzoną przez otwór miała również zapinka ze Zwierzewa, pow. ostródzki (d. Thierberg, 2 Zbiory PMA, inw. nr IV/573. W publikacjach zapinka ta opisywana Kr. Osterode; A. Bezzenberger 1909, s. 76, ryc. 50). Z samego jest jako fibula z cięciwą przytrzymywaną haczykiem (por. A. K i e t prawobrzeżnego Mazowsza znane są dwie zapinki „sarmackie” l i ń s k a, T. D ą b r o w s k a 1963, s. 149; M. M ą c z y ń s k a 2011, o takiej konstrukcji. Pierwsza z nich pochodzi z grobu 12/61 s. 305), co wynika zapewne z kształtu główki, lekko podciętej w par- w Goździku, pow. garwoliński (A. Niewęgłowski 1984, ryc. tii tylnej.
201 Ryc. 5. Przykłady zapinek „sarmackich” z otworem na cięciwę z terenu kultury przeworskiej. Fig. 5. Selected „Sarmatian” brooches with a chord fasten in a plate-hole, from the area of Przeworsk Culture. 1, 2 – Spicymierz, pow./County Poddębice, grób/grave 120; 3 – Wola Łobudzka, pow./County Zduńska Wola, znal. luźne/stray find; 4 – Konin, pow./County Konin, grób/grave 28; 5 – Kruszyniec, pow./County Góra, grób/grave 6. Wg/After: M. Mączyńska 2003 (1, 2), M. Olędzki 2004 (3), B. Kostrzewski 1947 (4), A. Plettke 1916 (5) i rozprzestrzenienia się zapinek z wysoką pochewką i górną watym zaczepem występują na rozległym obszarze: od Jutlan- cięciwą przechodzącą przez otwór w główce wymaga jednak dii, wysp duńskich i południowej Skanii po wybrzeża Morza osobnych, rozbudowanych studiów3. Czarnego. Uważa się je za charakterystyczne dla kultur cyklu gockiego, ale są też znane ze stanowisk kultury bogaczewskiej Zapinki z podwiniętą nóżką i haczykowatym zaczepem, i przeworskiej (J. Schuster 2004, ryc. 4; M. Woźniak 2011, s. 183; typu A 172 tam dalsza literatura). Dwie zapinki wykonane ze stopu miedzi, dwuczęściowe, za- Obydwa egzemplarze z Sielunia są dość małe, stosunko- pewne kuszowate, z pochewkami przymocowanymi do kabłąka wo smukłe, właściwie w ogóle niezdobione; główka jednego haczykowatymi zaczepami. Pierwsza z nich, prawdopodobnie z nich jest zaopatrzona w guzek. Wśród zapinek typu A 1724 odkształcona, ma kabłąk w przekroju trójkątny, z niezdobio- zdecydowaną większość stanowią egzemplarze bez guzka5. nymi polami metopowymi u nasady główki i przy mocowaniu Spośród najbliższych Sieluniowi znalezisk tej odmiany można pochewki. Dług. 40 mm (Ryc. 2:6). Kabłąk drugiej zapinki wymienić zapinki z grobu 27 w Brulinie-Koskach, pow. wyso- był pierwotnie sfazowany, obecnie jest mocno wygładzony; komazowiecki (A. Kempisty 1968, s. 27, ryc. 47a.b), z kurha- u nasady główki i przy mocowaniu pochewki do kabłąka ślady nu II w Kitkach, pow. mławski, stan. 1 (J. Okulicz 1970, tabl. prostokątnych metop zdobionych poprzecznymi bruzdami. IV:2; 1965/2006, s. 125/481, tabl. LX:26), z grobu IX w Ko- Haczykowaty zaczep pochewki zapinki jest również zdobiony złówku, pow. nidzicki (M. Woźniak 2011, s. 173, ryc. 4/IX:1a. poprzecznymi bruzdami, zachowanymi prawie wyłącznie po 1b), z grobu 155 i ze znalezisk luźnych w Modle, pow. mławski wewnętrznej stronie kabłąka. Na trzpieniu znajdującym się na (J. Andrzejowski 2006, s. 26, ryc. 17:3; 2009, s. 153, 227, tabl. główce osadzono profilowany guzek. Dług. 49 mm (Ryc. 2:5). 3.71/155:1, 3.154:6; por. A. Grzymkowski 1986, ryc. 22:i – tu Obydwie fibule są zachowane częściowo (brak sprężyn i szpil). jako 38/81), z grobów 109, 543 i znalezisk luźnych w Nieda- Zapinki te, z uwagi na mocowanie pochewki do kabłąka nowie, pow. nidzicki (W. Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 27, 95, należą, do typu A 172. Almgren nie charakteryzuje tego typu 109, 129, tabl. XXX/109:1, CXCVI:1, CCXXIX:15), ze znale- dokładniej, dlatego też obecnie włącza się do niego egzemplarze dość stylistycznie zróżnicowane (O. Almgren 1923, s. 77, tabl. VI:172; por. np. J. Schuster 2004, ryc. 3, 5). Fibule z haczyko- 4 Por. A. K o k o w s k i 1995, s. 272, ryc. 67 (mapa 37); J. S c h u s t e r 3 M.in. z uwagi na ich dużą liczbę i różnorodność. Istotne znaczenie 2004, s. 98–99, ryc. 4; tam dalsza literatura. dla właściwej identyfikacji tych fibul ma jakość publikacji, w tym tak- 5 Uprzejma informacja dr Barbary Niezabitowskiej-Wiśniewskiej że stopień odzwierciedlenia detali, czego przykładem jest wspomniana z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, wyżej zapinka z grobu 32 ze Spicymierza. prowadzącej studia nad fibulami A 172.
202 zisk luźnych w Orzycu, pow. makowski, stan. 356, z grobu 130 M. Tuszyńska za podstawowe kryterium podziału przyjęła w Szelkowie, pow. makowski, (R. Prochowicz 2013, ryc. 2:19– brak (seria I – M. Tuszyńska 1988, s. 179–180, ryc. 3:110, 4:1–8) –21) oraz z grobu 3 w Węgrze, pow. przasnyski (J. Okulicz 1970, lub obecność (seria II – M. Tuszyńska 1988, s. 180, ryc. 4:9–15) tabl. III:3; 1965/2006, s. 224/580, tabl. LXIX:4). Analogie do na główkach zapinek płytek, występów albo guzków. Zgodnie zapinki z guzkiem na główce są zdecydowanie mniej liczne. z jej typologią fibulę z Sielunia należy zaliczyć do serii I; zły stan Najbliższe znajdziemy w grobie VII i wśród znalezisk luźnych zachowania nóżki uniemożliwia jednak zaklasyfikowanie jej do z Kozłówka (M. Woźniak 2011, s. 173, 181, ryc. 3:1a.1b, 13:1), któregokolwiek z wyróżnionych wariantów. Inną propozycję w grobie 146 z Modły (J. Andrzejowski 2006, s. 23, ryc. 9:1.2), przedstawił A. Kokowski (1995, s. 14, 49–50, ryc. 2:m.n; 1998, oraz nieco dalej wśród znalezisk luźnych z Jartyporów, pow. s. 724, 823–824, ryc. 54), który za podstawowe kryterium uznał węgrowski (J. Głosik 1983, s. 238, ryc. 14b). Wyraźne koncen- obecność żłobkowania tylko na kabłąku (wzór „wielbarski”), tracje tej odmiany zapinek A 172 obserwujemy natomiast na lub też na kabłąku i nóżce (wzór „bałtyjski”). Ze względu na Lubelszczyźnie7 i Mazurach8. Jeżeli chodzi o datowanie to nie zniszczenie nóżki, określenie zapinki z Sielunia według tego widać jakichkolwiek różnic pomiędzy egzemplarzami z guz- schematu jest dość trudne. Widoczne na niej co najmniej dwie kiem i bez guzka, obie formy uznaje się bowiem za charakte- bruzdy wyglądają inaczej niż głębokie żłobki na kabłąku, raczej 9 rystyczne dla fazy C3–D . więc nie są śladem podobnego zdobienia. Niewykluczone, że pierwotnie biegły wzdłuż dolnych krawędzi prawdopodobnie Zapinka gąsienicowata rombowatej nóżki11. Stan zachowania tej części zapinki jest Wykonana ze stopu miedzi zapinka o kabłąku zdobionym jednak na tyle zły, że można owe bruzdy uznać też za zdobienie głębokimi żłobkami, tworzącymi charakterystyczny wzór; za- znajdującego się na końcu nóżki pola metopowego12. Fibulę chowana częściowo (brak sprężyny i igły). Na zdeformowanej z Sielunia należy zatem włączyć do wzoru „wielbarskiego”. nóżce z pełną pochewką widoczne są ślady co najmniej dwóch Zapinka ta nie znajduje jednak w materiałach kultury wiel- płytkich poprzecznych (?) bruzd. Dług. zach. 40 mm (Ryc. 2:7). barskiej zbyt wielu analogii. Okazy I serii według M. Tuszyń- Zapinka ta należy do dość zróżnicowanej grupy fibul gąsie- skiej odpowiadające wzorowi „wielbarskiemu” pochodzą z gro- nicowatych (niem. Raupenfibeln), dotychczas bliżej przeanali- bu 100B w Cecelach, pow. siemiatycki (J. Jaskanis 1996, s. 24, zowanych przez M. Tuszyńską (1988) i A. Kokowskiego (1995). tabl. XV/100B:1), z grobu 439 w Nowym Targu, pow. sztumski13, a także z grobu 1314 na stan. 6 i z grobu 235 na stan. 7 w Prusz- czu Gdańskim, pow. gdański (M. Tuszyńska 1988, s. 185, ryc. 3:1; M. Pietrzak, M. Tuszyńska 1988, tabl. 371:1). Dwie dalsze 6 Odkrycie przypadkowe w 2007 roku, przekazane ekspedycji PMA fibule, karbowane zarówno na kabłąku, jak i nóżce, odkryto badającej cmentarzysko w Szelkowie Nowym. jako znalezisko luźne w Cisewiu, pow. kościerski (d. Ciessewie, 7 Gródek nad Bugiem, pow. hrubieszowski, stan. 1C, grób 28 (A. K o - Kr. Konitz; E. Blume 1912, s. 40, ryc. 38), i w grobie VII na stan. k o w s k i 1993/I, s. 26; 1993/II, ryc. 21:c.d), stan. 6, znalezisko luź- 5 w Pruszczu Gdańskim (d. Praußt, Kr. Danzig; R. Schindler ne (B. Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:2.3); Łęcz- 1939, s. 45, ryc. 4). Zwraca uwagę, że wśród wymienionych fi- na, pow. loco, grób 3 (A. K o k o w s k i 1991, s. 129–130, ryc. 65:d; bul I serii jedynie nóżka egzemplarza z Cecel jest rozszerzona, B. N i e zabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 9:4); Hrubie- pozostałe zaś prostokątne. szów-Antonówka, pow. hrubieszowski, grób 1 (A. K o k o w s k i 1991, 15 s. 139, 143, ryc. 70:b; B. Niezabitowska-Wiśniewska 2009, Kolejne fibule gąsienicowate z terenu kultury wielbarskiej , ryc. 6:12); Czułczyce, pow. chełmski; Swaryczów, pow. zamojski i Żu- w tym pochodzące ze stanowisk z północnego i północno- rawce, pow. tomaszowski, wszystko znal. luźne (uprzejma informacja -wschodniego Mazowsza: z Kleszewa, pow. pułtuski, groby 629, dr B. Niezabitowskiej-Wiśniewskiej z Instytutu Archeologii Uniwer- sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, za którą dziękujemy). 8 D. Alt Uszblenken, Kr. Darkehmen, kurhan 2, grób 8 (P. S z y m a ń - 10 Rysunek umieszczony w lewym górnym rogu ryciny nie ma, zapewne s k i 2006, ryc. 4:6a.6b); Boćwinka Stara, pow. gołdapski, grób 9 (d. Alt omyłkowo, oznaczenia cyfrowego. Bodschwingken, Kr. Goldap; spuścizna M. Schmiedehelm – dr A. Ju- 11 Por. np. zapinka II serii według M. Tuszyńskiej z Tumian, pow. ol dze-Szymańskiej dziękujemy za udostępnienie ilustracji tego zabytku); sztyński (A. C i e ś l i ń s k i, D. Wyczółkowski 2008, ryc. 2). Czerwony Dwór, pow. olecki, obiekt 33, pochówek 6 (niepublikowane Jedynym znanym mi przykładem tak zdobionej fibuli serii I jest eg- materiały z badań dr. P. Szymańskiego z Instytutu Archeologii Uni- zemplarz pochodzący z grobu 100B w Cecelach (J. J a s k a n i s 1996, wersytetu Warszawskiego, któremu dziękujemy za informację); Grą- tabl. XV/100B:1). dy Kruklaneckie, pow. giżycki (d. Grunden, Kr. Angerburg), grób 65 12 (N. Å b e r g 1919, s. 161, ryc. 24); Kosewo, pow. mrągowski (d. Alt- W ten sposób są ukształtowane nóżki zapinek gąsienicowatych z gro- -Kossewen, Kr. Sensburg), grób 628 (A. Bitner-Wróblewsk a, bu 261 w Žviliai, raj. Šilalė (A. B l i u j i e n ė 2002, s. 148, ryc. 1:3.5). 13 A. R z e szotarska-Nowakiewic z, T. Nowakiewicz 2011, E. Kazimiercza k, E. W i c h r o w s k a 1982, s. 45, ryc. 11:e. Fi- CD: Alt-Kossewen, karta 46); Łężany, pow. kętrzyński, grób 36 i znal. bulę tę w monografii cmentarzyska określono jako typ A 171, w in- luźne (niepub. badania A. Wiśniewskiej z Ośrodka Badań nad Anty- nym miejscu zaś jako zapinkę gąsienicowatą (E. F u d z i ń s k a, P. F u - kiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego d z i ń s k i 2013, s. 119, 200), sam zabytek jako zaginiony nie został i A. Jaremek z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, któ- zilustrowany. rym dziękujemy za informację); Miętkie, pow. szczycieński (d. Ming- 14 M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 17; określenie typologiczne zabytku fen, Kr. Ortelsburg; A. Bitner-Wróblewska 2008, tabl. CXXXV); Pod- na podstawie rysunku w kartotece Barbary Friedhofen (archiwum liszewo, pow. grajewski, znal. luźne (A. Bitner-Wróblewsk a, Fundacji Monumenta Archaeologica Barbarica). P. I w a n i c k i 2002, s. 121, 122, tabl. XXXV/01:1). 15 Por. zestawienia znalezisk: A. C i e ś l i ń s k i, D. Wy c z ó ł k o w - 9 Ostatnio na ten temat M. Wo ź n i a k (2011, s. 183). s k i 2008, s. 181; M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 317. 203 i 72016, z Modły, pow. mławski, grób 19017, z Niedanowa, grób ska 1988, s. 183; A. Cieśliński, D. Wyczółkowski 2008, s. 181). 601 (W. Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 103, tabl. CCXII/601:1), Należy tu jednak dodać, że dokładne określenie chronologii tej i z Kozłówka, grób XXVII (J. Heydeck 1892, tabl. 18:p; M. Woź- grupy zapinek, a zwłaszcza momentu ich pojawienia się, przy- niak 2011, s. 185, ryc. 8/XXVII:1.2), mają na główkach różne- sparza pewnych problemów, rzadko bowiem występują w ze- go rodzaju płytki, występy i guzki, które są wyróżnikami serii społach z innymi precyzyjnie datowanymi zabytkami. Za naj- II wg Tuszyńskiej, oraz rombowate, trapezowate lub zbliżone starsze uważano dotychczas zapinki gąsienicowate z grobów do owalnych nóżki. 129 i 238 w Pruszczu Gdańskim, stan. 7, w których znaleziono Zdecydowanie więcej okazów podobnych do zapinki z Sie- również fibule typu A 168 (M. Pietrzak, M. Tuszyńska 1988, lunia znajdziemy na terenach kultur zachodniobałtyjskich18. tabl. 369:1–3, 371:1–5), będące w kulturze wielbarskiej wy-
Wszystkie obecnie znane egzemplarze pochodzące z tego ob- znacznikami fazy C2 (por. R. Wołągiewicz 1993, s. 24–25, ryc. szaru mają prostokątne nóżki, często zaopatrzone w metopy, 1, 2; J. Okulicz-Kozaryn, M. Natuniewicz-Sekuła 2011, s. 133). zdobione bruzdami w różnych układach. Zwraca też uwagę, że Pozostałe dobrze datowane zespoły z fibulami o karbowanych większość z nich jest zdobiona żłobkami jedynie na kabłąku19; kabłąkach nie potwierdzają jednak tak wczesnej pozycji chro- dlatego też określanie fibul z karbowanym kabłąkiem i nóż- nologicznej tych zapinek, dlatego też zapinki z tzw. martwą ką mianem wzoru „bałtyjskiego” nie znajduje uzadsadnienia sprężyną z zespołów pruszczańskich niektórzy z badaczy trak- w znanych nam obecnie źródłach (por. A. Kokowski 1995, s. 14, towali jako formy przeżywające się, a interesujące nas fibule
49–50; 1998, s. 724, ryc. 54). datowali nie wcześniej niż na przełom faz C2 i C3 (A. Cieśliń- Opisane różnice stylistyczne nie znajdują odzwierciedlenia ski, D. Wyczółkowski 2008, s. 181). w datowaniu zapinek gąsienicowatych. Egzemplarze należące Nowe światło na to zagadnienie rzucają materiały z udo- do obu serii pojawiają się w fazie C2 lub na przełomie faz C2 stępnionego ostatnio archiwum Feliksa Jakobsona (A. Bitner- i C3, a wychodzą z użycia z końcem fazy C3–D (por. M. Tuszyń- -Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011), w którym znajdziemy nie tylko ilustracje zabytków
16 znanych wcześniej jedynie z opisów, ale też informacje o zespo- Niepubl. badania S. Woydy (zbiory Muzeum Starożytnego Hut- łach towarzyszących im przedmiotów. Wśród tych materiałów nictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie). Za infor- szczególną uwagę zwraca grób 91 z Miętkich (A. Bitner-Wrób mację dziękujemy mgr. M. Woźniakowi, opracowującemu materiały z tego cmentarzyska. lewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011, ryc. 2 na s. 332). Poza fibulą gąsienicowatą znaleziono w nim 17 J. Andrzejowski 2006, s. 25, ryc. 12/190:2. W porównaniu z innymi znaleziskami fibul gąsienicowatych z terenu kultury wiel- m.in. sprzączkę D-kształtną z długą, czworokątną skuwką. Nie barskiej zapinka ta ma unikatową nóżkę, która jest prostokątna, a jej jest znany surowiec, z jakiego ją wykonano oraz nie wiemy, zakończenie uformowane w rodzaj poprzeczki, czym nawiązuje do czym są widoczne na skuwce cztery kółka (?), niemniej ogólny znacznie młodszych tzw. Schlusskreuzfibeln. jej kształt nawiązuje do typu AD10 (R. Madyda-Legutko 1987, 18 Do wymienianych dotychczas (M. Tuszyńska 1988, s. 184– s. 27, tabl. 8:10). Jedyne do tej pory znane sprzączki tej formy, 185; A. K o k o w s k i 1998; A. C i e ś l i ń s k i, D. Wyczółkowsk i wykonane ze srebra pochodzą z kurhanu 1 w Pielgrzymowie, 2008, s. 180, 182, ryc. 2; M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 318) należy dodać pow. nidzicki (d. Pilgramsdorf, Kr. Neidenburg), który jest da- egzemplarze z Kosewa, pow. mrągowski (d. Alt-Kossewen, Kr. Sens- towany na fazę C2 (por. R. Madyda-Legutko 1987, s. 27; N. Lau burg), znal. luźne (N. Å b e r g 1919, s. 166, tab. III, poz. 91), z Mięt- 2012, s. 149–150, ryc. 18, tabl. 13:4.5). Wydaje się, że podobną kich, pow. szczycieński (d. Mingfen, Kr. Ortelsburg), stan. I, grób 91 chronologię możemy przyjąć dla grobu 91 z Miętkich, który (A. Bitner-Wróblewsk a, A. Rzeszotarska-Nowakie - w ten sposób byłby pierwszym poza Pruszczem Gdańskim w i c z, T. Nowakiewicz 2011, ryc. 2 na s. 332), z Lazovskoe, raj. zespołem potwierdzającym możliwość pojawienia się zapinek Gur'evsk (Лазовское, рай. Гурьевск, d. Trömpau, Kr. Königsberg), gąsienicowatych w fazie C . znal. luźne (A. Bitner-Wróblewsk a, A. Rzeszotarska- 2 - N o w a k i e w i c z, T. Nowakiewicz 2011, CD: Trömpau, kar- ta 1), i z Zelenodol'skoe, Mamonovo (Зеленодольское, Мамоново, Zapinka płytowa d. Pr. Bahnau, Kr. Heiligenbeil), znal. luźne (N. Å b e r g 1919, s. 164, Zapinka ze stopu miedzi, z zachowanymi na spodniej stronie tab. III, poz. 50). W cytowanych zestawieniach do grupy zapinek gąsie- nóżki śladami „białego metalu”, zachowana częściowo (brak nicowatych były zaliczane też zdobione karbowaniem fibule z gwiaź- sprężyny, igły i pochewki). Główka ma postać półkolistej dzistą nóżką oraz typów Schönwarling-Skowarcz i Dollkeim-Kovrovo płytki zakończonej profilowanym guzkiem. Pod nią znajduje (por. A. Bitner-Wróblewska 2001, s. 34–57, 59–64, 171–194). się nieregularna, osadzona prostopadle blaszka. Na jej skrajach 19 Wśród 15 znanych obecnie zapinek gąsienicowatych z terenów kultur widoczne dwa w miarę regularne wklęśnięcia, których górne zachodniobałtyjskich zaledwie cztery są zdobione żłobkami na kabłą- pełniło zapewne rolę haczyka przytrzymującego cięciwę. Otwór ku i nóżce – egzemplarze z grobu 56 w d. Eisliethen, Kr. Fischhausen do osadzenia osi sprężyny zasklepiony jest produktami koro- (M. Tu s z y ń s k a 1988, 184, ryc. 4:6), z grobu BXII w d. Grebieten, zji. Kabłąk, w przekroju wklęsło-graniasty, wyraźnie oddziela Kr. Fischhausen (A. Bitner-Wróblewsk a, A. R z e s z o t a r - się od główki i nóżki. Nóżka nieco uszkodzona, rombowata, ska-Nowakiewic z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Grebieten, wzdłuż dwóch krawędzi zdobiona jest podwójnymi bruzdami. karta 46), z Gur'evska, raj. loco (Гурьевск, рай. loco, d. Trausitten, Kr. Königsberg), znal. luźne (A. Bitner-Wróblewsk a, A. R z e s z o - Dług. 56 mm, szer. główki 22 mm, nóżki 18 mm (Ryc. 2:8). tarska-Nowakiewic z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Trausit- Zapinki płytowe są elementami stroju charakterystyczny- ten, karta 46), i z grobu 25 w Lûblino, raj. Zelenogradsk (Люблино, mi dla południowych kultur gockich w późnym okresie wpły- рай. Зеленоградск, d. Seerappen, Kr. Fischhausen; O. T i s c h l e r, wów rzymskich i w okresie wędrówek ludów (por. A. Kokow- H. K e m k e 1902, tabl. 5:5). ski 1996; I. Gavritukhin 2003; tam wcześniejsza literatura).
204 Na północ od Karpat znaleziska tego typu spotyka się niezbyt Zagadnienie datowania zapinek płytowych należy do pro- często. Wśród nich pewną koncentrację tworzą fibule z po- blemów dość złożonych (A. Kokowski 1996, s. 157–160; tam łudniowej Lubelszczyzny i zachodniej Ukrainy, gdzie zosta- dalsza literatura). Zgodnie z ustaleniami J. Tejrala (1988b, s. 12, ły odkryte jako znaleziska luźne w Gródku nad Bugiem, pow. 16) i A. Kokowskiego (1996, s. 158, wykres 1, 2) najwcześniej- hrubieszowski, stan. 1A i 1C (M. Gładysz, A. Kokowski 2002, sze fibule tego typu, datowane na fazę C3, mają długość do s. 283, 284, tabl. VI:6.9–11)20, w warstwie ciałopalenia w Ma- 60 mm, egzemplarze większe należy zaś odnosić do czasów słomęczu, pow. hrubieszowski (A. Kokowski 1991, ryc. 93:8; późniejszych. W tym świetle zapinkę z Sielunia należałoby
B. Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:7), i w Posadowie wiązać z fazą C3. (Kolonia Zabudy), pow. tomaszowski, stan. 21 (B. Niezabitow- ska-Wiśniewska 2009, ryc. 24:6), oraz w miejscowościach Po- Przedmiot nieokreślony lonka, raj. Luc'k (Полонка, рай. Луцьк; A. Kokowski 1996, W zbiorze znalezisk z Sielunia znajduje się przedmiot ze stopu s. 154, ryc. 1:b), i Nesluhìv, raj. Kam’ânka-Buz'ka (Неслухів, miedzi mający postać podłużnego pręta spłaszczonego z jednej рай. Кам’янка-Бузька; I. Gavritukhin 2003, s. 143, ryc. 1:25 strony, z drugiej zaś dość bogato zdobionego i zakończonego [tu jako Neslukhov-Grabarka]21). Rozproszone znaleziska drobnym „grzybkowatym” ostrosłupem. Na końcu spłaszczonej zapinek płytowych pochodzą z terenów kultur bałtyjskich: i zaokrąglonej partii znajduje się otwór o średnicy 3 mm (Ryc. z grobu 57 w kurhanie I w Netcie, pow. augustowski (A. Bit- 2:4). Trzon przedmiotu jest bogato zdobiony: poprzeczne że- ner-Wróblewska 2007, s. 22, 53, tabl. XXX/57:12), z grobu 4 berka rozdzielają dwie strefy profilowane wielobocznie w płasz- w kurhanie V w Czerwonym Dworze, pow. olecki (d. Rothe- czyzny zbliżone do trójkątów, wykonane drobnym pilnikiem. bude, Kr. Goldap; W. Gaerte 1929, ryc. 223:c; por. P. Szymań- Funkcja tego przedmiotu nie jest ustalona, niepewne jest też ski 2006, s. 371–372, ryc. 2:4), oraz z grobów 188 (?), 192 i ze jego datowanie. Niemniej, charakterystyczne i dość unikatowe znalezisk luźnych z miejscowości Suvorovo, raj. Gvardejsk na zdobienie znajduje dobrą analogię w profilowaniu kabłąka jed- Sambii (Суворово, рай. Гвардейск, d. Zophen, Kr. Wehlau; noczęściowej zapinki żelaznej z górną cięciwą i pełną pochewką A. Bitner-Wróblewska 2008, tabl. CCXXVIII, CCL). Z obsza- z grobu 358 z Kostelca na Hané na Morawach (J. Zeman 1961, ru kultury przeworskiej znana jest tylko jedna zapinka płyto- s. 144, tabl. 67:E). Dwie inne, niemal identyczne, zapinki znane wa, odkryta w okolicach Kalisza, pow. loco (L. von Jażdżewski są z datowanego na fazę D1 grobu z miejscowości Sladkovičovo, 1888, s. 34, tabl. XII:9). okr. Galanta, stan. II, w zachodniej Słowacji (T. Kolník 1980, Fibulę z Sielunia i wszystkie wymienione wyżej, poza eg- s. 163, tabl. CLXV/A:a.b; J. Tejral 1988a, s. 232, tabl. 6:2.3). zemplarzami z Masłomęcza, Posadowa i z okolic Kalisza, moż- na zaliczyć do grupy B w klasyfikacji A. Kokowskiego (1996, s. 155, ryc. 4). Należą do niej wykonane ze stopów miedzi, nie- zbyt duże zapinki o główkach i nóżkach mniej więcej równej szerokości (A. Kokowski 1996, s. 155; por. M. Gładysz, A. Ko- kowski 2002, s. 283, 284). Pod względem konstrukcji zapięcia, fibule grupy B możemy podzielić na dwa warianty. W obydwu oś sprężyny jest umieszczona w otworze specjalnej płytki pod główką, niektóre egzemplarze mają jednak dolną (kuszowatą) cięciwę, inne górną22, zaczepioną we wgłębieniu w płytce mo- cującej sprężynę23. Do tego drugiego wariantu należy zaliczyć egzemplarz z Sielunia.
20 Jedna z zapinek płytowych opublikowanych jako egzemplarz z Gród Ryc. 6. Zapinki z pełną pochewką i bogato profilowanym kabłąkiem. ka (M. G ł a d y s z, A. Ko k o w s k i 2002, s. 284, tabl. VI:12; B. N i e - Fig. 6. Bow brooches with full catch-plate and richly profiled bow. zabitowska-Wiśniewsk a 2009, ryc. 5:12), to w rzeczywistości 1 – Kostelec na Hané, okr./County Prostějov, grób/grave 358; fibula z miejscowości Polonka na Wołyniu (por. A. Ko k o w s k i 1996, 2 – Sladkovičovo II, okr./County Galanta, grób/grave A. s. 154, ryc. 1:b). Przyczyną tej pomyłki było przypadkowe dołączenie Wg/After: J. Zeman 1961 (1), J. Tejral 1988a (2) rysunku tej ostatniej fibuli do publikacji materiałów z Gródka nad Bu- giem, stan. 1C (uprzejma informacja prof. dr. hab. Andrzeja Kokowskie- go z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej). Sprzączka 21 Niewykluczone, że pochodzi ona z badanej pod koniec XIX wieku Sprzączka ze stopu miedzi, o kształcie zbliżonym do owal- osady z okresu wpływów rzymskich, położonej w tej miejscowości nego. Ramka o przekroju zbliżonym do kolistego, od strony (wówczas Niesłuchów) na wzgórzu Grabarka (por. K. H a d a c z e k mocowania pasa silnie przewężona; pierwotnie w miejscu 1900a, s. 48–59; 1900b; 1904). tym zamocowany był niezachowany obecnie kolec, a niewy- 22 Np. zapinki z Netty (A. Bitner-Wróblewsk a 2007, s. 22, 53, kluczone, że także skuwka. Wys. ok. 23 mm, szer. ok. 14 mm tabl. XXX/57:12) i z Gródka nad Bugiem, stan. 1A i 1C (M. G ł a d y s z, (Ryc. 2:9). Sprzączka należy do grupy H, a kształt jej zbliżony A. K o k o w s k i 2002, s. 283, 284, tabl. VI:6.9–11). Por. też fibule serii Gródek według I. G a v r i t u h i n a (2003, s. 117, mapa 2). 23 Np. zapinki z miejscowości Boromlâ, raj. Trostânec'k (Боромля, рай. wości Boromel’]), i Nesluhìv (I. G a v r i t u k h i n 2003, s. 143, ryc. Тростянецьк), grób 44 (G. M. N e k r a s o v a 1993, s. 77, ryc. 18:11; 1:25) na Ukrainie. Por. też zapinki wariantu Boromlia-Kompanijtsy oraz por. A. K o k o w s k i 1996, s. 161, ryc. 4:8 [tu jako grób 4 z miejsco- serii Boromlia-Zhurovka (I. Gavritukhin 2003, s. 117, mapa 2, 4).
205 jest do typów 14–15 w klasyfikacji R. Madydy-Legutko (1987, wań archeologicznych, Światowit, Supplement Series P: s. 72, tabl. 19:14.15), które datowane są na wczesną fazę okresu Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, s. 15–44. wędrówek ludów. Wyjątkową cechą sprzączki z Sielunia jest 2007 Pod wodzą Filimera, czyli osadnicy wielbarscy na Ma- płytka bruzda ryta o szerokości ok. 1 mm, umieszczona na zowszu i Podlasiu, [w:] M. Fudziński, H. Paner, Nowe zewnętrznej powierzchni ramki. materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 231–258. * * * 2009 Nekropola w Modle a późna faza kultury przeworskiej na północnym Mazowszu, tom 1 i 2, niepubl. dysertacja Poza przedstawionymi tu zabytkami, ze stanowiska w Sieluniu doktorska w Instytucie Archeologii Uniwersytetu War- pochodzi jeszcze moneta celtycka typu Simmering (J. Andrze- szawskiego. jowski, w druku). Jej pojawienie się w tym miejscu należy w druku Celtycka moneta z Sielunia nad Narwią, Barbaricum odnosić do czasów, kiedy północne Mazowsze było objęte 11, Warszawa. osadnictwem ludności kultury przeworskiej. Jedynym przed- miotem spośród znalezisk sieluńskich, który – z wszelkimi B e z z e n b e r g e r, A . zastrzeżeniami – można byłoby przypisać tej kulturze, jest 1909 Gräberfeld bei Abbau Thierberg, Kr. Osterode, Prussia kółko wykonane ze stopu miedzi. 22 (1900–1904), s. 70–104. Pozostałe zabytki należy wiązać już z kulturą wielbarską i da- tować na fazy B2/C1–D. Na obecnym etapie rozpoznania trudno Bitner-Wróblewska, A. stwierdzić, czy materiały te pochodzą z osady, czy cmentarzy- 2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in ska. Na tę pierwszą możliwość wskazuje brak na powierzchni the Baltic Basin during the Early Migration Period, stanowiska kości ciałopalnych oraz stan zachowania pocho- Warszawa. dzących zeń przedmiotów metalowych, na których nie stwier- 2007 Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monu- dzono śladów nadtopienia. Zastanawia też, czy w tym miejscu menta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa. w starożytności istnieć mogły warunki dla założenia osady, bo- 2008 (red.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego wiem obecnie poziom pól, na których znaleziono opisywany Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher zespół zabytków, jest niewiele wyższy od lustra wody w pobli- aus dem ehemaligen Prussia-Museum / Археологические skim jeziorze i rzece. Bez sondażowych badań wykopalisko- инвентарные книги бывшего музея «Пруссия», Aes- wych i specjalistycznych badań geologicznych rozstrzygnięcie tiorum Hereditas I, Olsztyn. tej kwestii nie będzie jednak możliwe. Bez względu na to, jak określimy charakter stanowiska, mamy tu do czynienia z ko- Bitner-Wróblewska, A., I w a n i c k i , P. lejnym śladem kultury wielbarskiej w części Mazowsza, która 2002 Cmentarzysko w Podliszewie, woj. podlaskie. Między do niedawna była uważana za obszar niemal pozbawiony jej kulturą bogaczewską a sudowską, [w:] J. Andrzejowski reliktów (por. J. Andrzejowski 2007, ryc. 1; 2009/2, tabl. 6.29). et alii (red.), Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Mgr Radosław Prochowicz Gemina I, Warszawa-Lublin, s. 105–184. Mgr Tomasz Rakowski Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Bitner-Wróblewska, A., Rzeszotarska- ul. Długa 52 - N o w a kiewicz, A., Nowakiewicz, T. 00-241 Warszawa 2011 Katalog / Katalog / Katalogs, [w:] Tomasz Nowakiewicz [email protected] (red.), Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich [email protected] w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Ver- mächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson. Literatura Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Fēliksa Jā kobsona arhīvā, Aestiorum Hereditas II, Warszawa, Å b e r g , N . s. 60–511 + CD. 1919 Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala. B l i u j i e n ė , A . A l m g r e n , O . 2002 The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow Brooch- 1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten es in the Migration Period, „Archaeologia Baltica” 5, nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der s. 145–161. provinzialrömischen und südrussischen Formen, Man- nus-Bibliothek 32, Leipzig. B l u m e , E . 1912 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen A n d r z e j o w s k i , J. Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit. Teil I: Text, 2006 Nekropola ze schyłku starożytności w Modle koło Mławy, Mannus-Bibliothek 8, Würzburg. [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej Cieśliński, A., Wyczółkowski, D. i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszuki- 2008 Zapinka gąsienicowata z Tumian, pow. olsztyński. Pro-
206 blem zaniku kultury wielbarskiej nad Łyną, WA LX, serwatorska. Rocznik Koła c. k. Konserwatorów Staro- s. 178–187. żytnych Pomników Galicyi Wschodniej” II (Lwów), s. 44–59. Dąbrowska, T. 1900b Grabarka niesłuchowska, „Teka Konserwatorska. Rocz- 1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in nik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Galicyi Wschodniej” II (Lwów), s. 71–86. Kraków. 1904 Grabarska niesłuchowska, „Teka Konserwatorska. Rocz- nik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Dzięgielewska, M., Kulczyńska, M. Galicyi Wschodniej” III/1 (Lwów), s. 1–14. 2008 Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im südwestlichen Masowien, Monumenta Archaeolo- H e y d e c k , J. gica Barbarica XIV, Warszawa. 1892 Das Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg, Prussia 17, s. 171–178. Fudzińska, E., Fudziński, P. (red.) 2013 Wielokulturowe cmentarzysko w Nowym Targu, stan. 6, Jaskanis, J. gm. Nowy Targ, Malbork. 1996 Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków. G a e r t e , W. 2005 Krupice. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark- 1929 Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg. -Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Bar- barica X, Warszawa. Gavritukhin, I . 2003 On the study double-plate fibulas of the first subgroup, von Jażdżewski, L. „A Nyíregyházi Jósa András múzeum évkönyve” XLIV, 1888 Fibel mit zwei und drei Rollen aus der Gegend von Kalisz, s. 113–184. „Posener Archaeologische Mittheilungen” III, s. 34.
Gładysz, M., Kokowski, A. Kazimierczak, E., Wichrowska, E. 2002 Gródek nad Bugiem – cmentarzysko ludności grupy ma 1982 Tysiąc lat starożytnej nekropoli, ZOW 49, s. 37–47. słomęckiej z „Zamczyska”, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Varia Barbarica. Zenoni Woźniak ab amicis dica- Kempisty, A. ta, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemi- 1968 Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego na I, Warszawa-Lublin, s. 277–299. w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka, WA XXXII/3–4 (1966–1967), s. 409–450. G ł o s i k , J. 1983 Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973–1976, Kietlińska, A., Dąbrowska, T. MSiW V, s. 229–263. 1963 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spi cymierz, powiat Turek, MS IX, 143–254. Godłowski, K. 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środko Kokowski, A. wej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w ok 1991 Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w ok resie rzymskim, Wrocław. resie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne IV, Lublin. Gorohоvskij, E. L., Gopkalo (Bobrov s k a â) , 1993 Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej. O. V. (Гороховский, Е. Л., Гопкало [Бобровская], О. В.) Część I–III, Lubelskie Materiały Archeologiczne VII, 2004 Fibuly VII gruppy O. Al'mgrena w areale černâhovskoj Lublin. kul'tury, [w:] Arheologìja davnìh Slov’ân. Doslìdžennâ 1995 Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury ì materìali, Kiïv [Фибулы VII группы О. Альмгрена Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin. в ареале черняховской культуры, [в:] Археологія да 1996 O tak zwanych blaszanych fibulach z półokrągłą płytą вніх Слов’ян. Дослідження і матеріали, Київ], s. 103– na główce i rombowatą nóżką, Studia Gothica I, Lublin, –130. s. 153–184. 1998 Die Masłomęcz-Gruppe. Ihre Chronologie und Beziehun- Grzymkowski, A. gen innerhalb des gotischen Kulturkreises – Ein Beispiel 1986 Wstępne wyniki badań na birytualnym cmentarzysku für den kulturellen Wandel der Goten im Verlauf ihrer ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Mo- Wanderungen, BerRGK 78 (1997), s. 641–833. dle, gm. Wiśniewo, woj. Ciechanów, SprArch. XXXVIII, s. 223–258. K o l n í k , T. 1980 Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei. Teil I, Ar H a d a c z e k , K . chaeologia Slovaca – Fontes XIV, Bratislava. 1900a Z badań archeologicznych w dorzeczu Bugu, „Teka Kon
207 K o s t r z e w s k i , B . –2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, 1947 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poz Warszawa. nańskie), PArch. VII/2, s. 192–294. Nekrasova, G. M. (Некрасова, Г. М.) Levada, M. E. (Левада, М. Е.) 1993 Rozkopki pam’âtok černâhìvskoï kul'turi bìlâ s. Boromlì, 2007 Ob osobennostâh pružinnogo apparata nekotoryh tipov Arheologìčnì doslìdžennâ v Ukraïnì 1991 roku, Luc'k, fibul (fibuly so «srednej» tetivoj), „Bosporskije issledo- s. 77, 159 [Розкопки пам’яток черняхівскоï культури vaniâ” XVI [Об особенностях пружинного аппрата біля с. Боромлі, Археологiчнi дослiдження в Україиi некоторых типов фибул (фибулы со «средней» те 1991 року, Луцьк]. тивой), „Боспорские исследования” XVI], s. 239– –258. Niewęgłowski, A. 1984 Dwa cmentarzyska z okresu rzymskiego w Goździku, gm. L a u , N . Borowie, woj. Siedlce, SprArch. XXXV (1983), s. 131– 2012 Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römi- –159. schen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Ar- chivalien, Grabsitten und Funbestand, Studien zur Sied- Niezabitowska-Wiśniewska, B. lungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, 2009 Archaeology, History and the Heruls. The Lublin Region Neumünster. in the Late Roman Period, Barbaricum 8, Warszawa, s. 195–239. Liana, T., Piętka, T. 1959 Osada z okresu wpływów rzymskich w Gródku Nadbuż- Okulicz (Okulicz-Kozaryn), J. nym, pow. Hrubieszów, WA XXV/4 (1958), s. 373–382. 1970 Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu Machajewski, H . i Podlasiu, APolski XV/2, s. 419–497. 1998 Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen Teil Mit- 1965/2006 Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamo- teleuropas, [w:] J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen wych (w okresie od końca II w. przed naszą erą do V w. nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.– n.e.), wyd. CD, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), –28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, For- Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, schungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z ba- [wyd. 2002], Wünsdorf, s. 187–196. dań i poszukiwań archeologicznych, Światowit, Supple- ment Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, War- Madyda-Legutko, R. szawa. 1984 Próba rekonstrukcji pasów z metalowymi częściami na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum w okresie Olędzki, M. wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek 2004 Wstępna analiza materiałów z cmentarzyska kultury ludów, PArch. 31 (1983), s. 91–133. przeworskiej w Woli Łobudzkiej (=„Przyrownica stano 1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der wisko 1”), woj. łódzkie. Badania ratownicze Marii Jaż- frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen dżewskiej w latach 1965–1966 i 1972–1973, [w:] M. Olę Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360 (1986), Oxford. dzki, J. Skowron (red.), Kultura przeworska. Odkry- cia – interpretacje – hipotezy, tom 1, Łódź, s. 283–306. Mączyńska, M. 2003 Die sogenannten “sarmatischen” Fibeln in Mittel- und Orzechowski, Sz. Osteuropa, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Kon- 2006 Wyniki najnowszych badań na stanowiskach osadniczych takt – Kooperation – Konflikt. Germanen und Sarmaten i produkcyjnych Świętokrzyskiego centrum hutniczego, zwischen dem 1. und dem 4. Jahrhundert nach Christus. [w:] S. Orzechowski, I. Suliga (red.), 50 lat badań nad Internationales Kolloquium des Vorgeschichtlichen Semi- starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia nars der Philipps-Universität Marburg, 12.–16. Februar – metalurgia – edukacja, Kielce, s. 33–73. 1998, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Ergänzungsreihe 1 = Veröffentlichungen des Vorge- Pietrzak. M., Tuszyńska, M. schichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 13, Neu- 1988 Périod romaine tardive (Pruszcz Gdański 7), InvArch. münster, s. 303–332. LX. 2011 Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubia na, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009), Pietrzak, R. s. 7–481. 1993 Ratownicze badania wykopaliskowe na wielokulturowym stanowisku (nr 2) w Mutowie, gm. Szamotuły, woj. po- Natuniewicz-Sekuła, M., Okulicz-Kozaryn, J. znańskie, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologicz- 2011 Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the ne” II, s. 43–58. Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–
208 P l e t t k e , A . Wołągiewicz, R. 1916 Germanische Gräber aus dem dritten Jahrhundert n.Chr., 1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Mo- „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” N.F. VII/I, rzem Czarnym, Szczecin. s. 113–122. Va d a y, A . H . Prochowicz, R. 1989 Die sarmatischen Denkmäler des Komitats Szolnok. Ein 2013 Carnelian Beads in the Cemetery of the Wielbark Cul- Beitrag zur Archäologie und Geschichte des sarmatischen ture at Szelków Nowy, Poland – “Souvenirs from the Barbaricums, „Antaeus. Communicationes ex Institu Black Sea?”, [w:] I. Khrapunov, F.-A. Stylegaar (red.), to Archaeologico Akademiae Scientiarum Hungaricae” Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from Scandi- 17/18 (1988–1989), s. 1–351. navia Towards the Black Sea, Kristiansand-Simferopol, s. 303–316. Woźniak, M. 2011 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. Przybyła, M. J. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w świetle 2010 Bemerkungen zu einigen lokalen Formen der Schwert- publikacji i materiałów archiwalnych, WA LXII, s. 169– gürtelschließen vom sog. Balteus-Typ aus dem Barbari- –208. cum, RArch. NS 2, s. 93–184. 2012 „Sarmacka” zapinka ze Słupna pow. wołomiński, WA LXIII, s. 234–237. Schindler, R. 1939 Neue Gräberfunde aus Praust, „Gothiskandza. Blätter Z e m a n , J. für Danziger Vorgeschichte” 1, s. 38–51. 1961 Severní Morava v mladší době římské. Problémy osídlení ve světle rozboru pohřebiště z Kostelce na Hané, Monu Schuster, J. menta Archaeologica IX, Praha. 2004 Untersuchungen zu den spätkaiserzeitlichen Fibelformen Almgren 185 und 172 und deren gegenseitigen Verhält- Z iemlińska-Odojowa, W. nis, „Veröffentlichungen zur brandenburgischen Lan- 1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wiel- desarchäologie” 35 (2001), s. 85–102. bark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeo- logica Barbarica VII, Kraków. Szymański, P. 2006 Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwonego Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Po- Sieluń, Maków Mazowiecki County – a new granicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, site of Wielbark Culture from northern wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z ba- Mazowsze dań i poszukiwań archeologicznych, Światowit, Supple- ment Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, War- Summary szawa, s. 369–380. The assemblage of copper alloy objects presented in the article comes from a series of random discoveries made around 2005 in the farmland Te j r a l , J. between Sieluń and Dyszobaba (both, villages in Maków Mazowiecki 1988a Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im County), lying to the west of Lake Sieluńskie and the river Róż which flows from the lake on its south side (Fig. 1). Except for a plate-headed mittleren Donauraum, „Archaeologia Austriaca” 72, brooch now in the regional museum (Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej) s. 223–304. in Mława (inv. no. A/1432), all these objects are at present held by the 1988b Zur Chronologie und Deutung der südöstlichen Kultur- State Archaeological Museum in Warsaw (inv. no. IV/10481). elemente in der frühen Völkerwanderungszeit Mitteleu- Almost all of these finds may be attributed to Wielbark Culture set- ropas, „Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums tlement. The earliest of them (phases B2/C1 and C1) are a fragmented und Berichte aus dem Forschungsinstituts für Realien- brooch, Almgren group V series 8 (Fig. 2:1) and an incomplete brooch kunde” 1987, s. 11–46. with a high catchplate, a so-called Sarmatian variant (Fig. 2:3). The oth- er finds date to the mature phase C of the Roman Period and to the Tischler, O., Kemke, H . Early Migration Period: next to the relatively common brooches type 1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Grä- A 172 (Fig. 2:5.6) and a buckle similar to types AH14-15 of R. Madyda- berfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr. Legutko (Fig. 2:9) there are also forms unique or only rarely present in Wielbark Culture deposits. Definitely in the first of these categories is an object of obscure function (Fig. 2:4), which has a profiling analogi- Tuszyńska, M. cal to unipartite brooches with a closed catchplate known from Mora- 1988 O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie kul via and western Slovakia dated to phases C3–D. The second category tury wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kul- is represented by a caterpillar brooch, I series, of M. Tuszyńska (Fig. tura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materia- 2:7), and a plate-headed brooch, group B of A. Kokowski (Fig. 2:8). ły z konferencji), tom I, Lublin, s. 177–187. According to the recently published archival material (A. Bitner- Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011)
209 brooches with a corrugated bow and a head not provided with either Większość badaczy skłania się ku teorii, że fibule rozeto- a knob, a plate or a projection are encountered most often on the we wywodzą się z Europy Północnej (O. Almgren 1897, s. 96– territory of Balt cultures, more rarely, on the territory of Wielbark –97; N. Åberg 1936, s. 266–268; A. K. Ambroz 1966, s. 73–74). Culture. The preservation of the brooch from Sieluń is too poor to W wyniku kontaktów pomiędzy różnymi grupami etnicznymi determine the form of its foot. It could have been rectangular, as in rozprzestrzeniły się one na rozległych obszarach, poczynając most specimens known to us, but it is also possible that, similarly as od północnej Germanii i wschodnich pobrzeży Bałtyku, aż po the brooch from grave 100B from Cecele, Siemiatycze County, the foot was lozengic. tereny kultury czerniachowskiej (J. Werner 1989, s. 247–251, Plate-headed brooches are forms characteristic for southern Gothic ryc. 5; U. Lund Hansen, M. J. Przybyła 2010, s. 241–278). Po- cultures. In the region to the north of the Carpathians their finds are mimo daleko posuniętego zindywidualizowania tego typu fi- relatively rare. The specimen from Sieluń differs a little from similar bul, szereg cech konstrukcyjnych i stylistycznych pozwala na brooches known from the territory of the Masłomęcz Group and Balt zaliczenie ich do typów 216/217, wydzielonych przez O. Alm- cultures by having an upper, rather a lower, cross-bow shaped XX, grena (1897). Należą do nich: a) dwuczęściowa konstrukcja (do secured by means of a special notch in the plate in which the axis of the korpusu przymocowana była sprężyną ze szpilą); b) zdobienie spring is fixed. A similar design of the fastening is seen in plate-headed nakładanymi pierścieniami wszystkich podstawowych elemen- brooches from Ukrainian finds, some of them forms similar to group B. tów zapinki; c) zdobienie wszystkich podstawowych elementów With a diameter of 28 mm the ring (Fig. 2:2) is interpreted as a belt fibuli różnego rodzaju guzkami, a także wytłaczanymi rozetka- fitting and cannot be dated more closely – similar forms are known mi; d) wykorzystanie metali szlachetnych do produkcji więk- both from the Early and the Late Roman Period. At the present stage of inquiry it is hard to conclude whether the szości elementów zapinki; e) oraz, jak już wspomniałem, wyso- artifacts from Sieluń are settlement or grave finds. The first possibility ka jakość wykonania. Ostatnio ukazała się nowa, szczegółowa would be supported by the absence of cremated bone and preservation klasyfikacja fibul rozetowych (U. Lund Hansen, M. J. Przybyła – none of these metal objects had been affected by fire. At the same 2010), dlatego nie ma tu potrzeby rozważania ich systematyki. time there is no evidence that during the period of interest the area Znaleziska zapinek rozetowych mają dla badaczy duże zna- was suitable for settlement – the level of the farmland at Sieluń, site of czenie nie tylko dlatego, że fibule te są ciekawe same w sobie, discovery of our group of artifacts, had an elevation only a little higher lecz również z uwagi na ich dość wąską chronologię – przełom than the water level in the nearby lake and river (Fig. 1). Without test faz C1b i C2 okresu późnorzymskiego, współcześnie z horyzon- trenching and specialist geological studies we cannot hope to resolve tem pochówków tzw. książęcych typu Hassleben-Leuna. Pozwa- this question. Regardless of the character of the site at Sieluń it may la to na bardzo dokładne datowanie zespołów, z których po- definitely be regarded as evidence on Wielbark Culture settlement in chodzą te zapinki. Obecność fibuli rozetowej poza obszarem, a part of Mazowsze which until recently used to be viewed as an area mostly lacking in Wielbark Culture finds. z którego ten typ się wywodzi, świadczy o pośrednich lub bez- The same farmland at Sieluń also yielded the find of a silver pośrednich kontaktach międzykulturowych. Tym samym, ana- Celtic coin, type Simmering, unique for the area to the north of the lizując znaleziska zapinek rozetowych możemy lepiej poznać Carpathians, struck around mid-1st century BC. It may be attributed procesy zachodzące w Barbaricum w okresie późnorzymskim. to Przeworsk Culture settlement of phase A3 of the Late Pre-Roman Z terenu kultury Dollkeim-Kovrovo2 znane są obecnie tylko Period, possibly even phase B1 of the Early Roman Period (J. And trzy fibule „monstrualnej” serii zapinek VII grupy Almgrena rzejowski, w druku). (Ryc. 1). Pierwsza zapinka, typu Almgren 216, znaleziona zo- tłum. A. Kinecka stała latem 1886 roku podczas prac wykopaliskowych prowa dzonych przez G. Bujacka w północnej partii cmentarzyska w d. Grebieten, Kr. Fischhausen (O k u n e v o / О к у н е в о), w zachodniej części Półwyspu Sambijskiego (G. Bujack 1888, tabl. V:1a.1b.2). Wchodziła ona w skład wyposażenia grobu Konstantin N. Skvortsov 177, z popielnicowym pochówkiem kobiecym. Fibulę wyko- nano ze srebra, a niektóre jej elementy były pozłacane (Ryc. 2). Znaleziska zapinek typu 216/217 Wraz z nią znaleziono: dwa pierścionki brązowe, dwa bursz- VII grupy Almgrena na obszarze tynowe paciorki tarczowate, dwa niebieskie paciorki szklane kultury Dollkeim-Kovrovo i cztery stopione paciorki szklane nieokreślonej barwy, sześć żelaznych wisiorków dzwoneczkowatych (Schellenberlock), 16 Zapinki rozetowe1, używane w stosunkowo krótkim odcinku fragmentów przedmiotów żelaznych, fragment grzebienia ko- okresu późnorzymskiego przede wszystkim na terenach zaję- ścianego z brązowymi nitami, dwie żelazne zapinki kuszowate tych przez plemiona germańskie, stanowią bardzo interesują- zdobione srebrnymi nakładanymi pierścieniami z nacinanego cy zespół, będący swoistym fenomenem kulturowym. Sądząc drutu, brązową tarczkę, dwa fragmenty nieokreślonych przed- z dostępnych danych, fibule tego typu nigdy nie były produ- miotów brązowych i dwa noże żelazne (G. Bujack 1888, s. 224). kowane na dużą skalę – każda z nich ma cechy indywidual- Niestety, w czasie II Wojny Światowej zespół ten uległ nie- ne, każda też jest dowodem wysokiego poziomu profesjonali- mal całkowitemu zniszczeniu, podobnie jak większość zbio- zmu ówczesnych mistrzów-jubilerów (J. Werner 1989, s. 248; rów dawnego Prussia-Museum w Królewcu. Pochewkę fibuli P. Ethelberg et alii 2000, s. 52). z d. Grebieten zidentyfikowano ostatnio wśród zabytków z ko-
1 W literaturze niemieckojęzycznej stosowane było pojęcie „monströse 2 W literaturze rosyjskojęzycznej przyjęto określenie „самбийско- Fibeln”, ostatnio coraz częściej używa się nazwy „Rosettenfibeln”. -натангийская культура”.
210 WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH aBBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES
AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart) Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Samm- lungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr ...”, Danzig APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) AR – „Archeologické rozhledy”, Praha B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin) CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”,H alle/Saale JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Prze- myśl/Tarnobrzeg) MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków‑Gdańsk 1981 Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg i.Pr. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava SovArch – „Sovetskaâ Arheologia” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa
235 Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2013. Wydanie I. Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa