architektura i budownictwo

Meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach pomnikiem historii

Iwona Górska Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Białymstoku

Słowa kluczowe: , Kruszyniany, osadnictwo tatarskie, meczet, mizar, pomnik historii

historycznych, materialnych i niematerialnych, przy- kładów drewnianego budownictwa muzułmańskiego listopadzie 2012 roku w Warszawie łączącego tradycje islamu z lokalną tradycją budownic- odbyła się uroczystość wręczenia przez Prezydenta twa sakralnego, które wraz z mizarami stanowią dzie- Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego dzictwo polskich muzułmanów, a dowodząc bogactwa rozporządzeń w sprawie nadania nowym obiektom sta- kulturowego i tolerancji religijnej na terenie dawnej tusu pomnika historii. Ten honorowy tytuł otrzymały Rzeczypospolitej Obojga Narodów, integralnie przy- wówczas, między innymi, meczety i mizary w Boho- należą do historii i kultury Polski”. nikach i Kruszynianach. Wśród zebranych gości była liczna delegacja z województwa podlaskiego, w tym Bohoniki (gm. Sokółka) oraz Kruszyniany (gm. Kryn- obaj przewodniczący gmin muzułmańskich: Bronisław ki) to wsie wchodzące w skład powiatu sokólskiego, Talkowski – przewodniczący Muzułmańskiej Gminy województwa podlaskiego. W okresie przedrozbio- Wyznaniowej w Kruszynianach, Janusz Aleksandro- rowym tereny te znajdowały się w obrębie Wielkiego wicz – imam, Maciej Szczęsnowicz – przewodniczący Księstwa Litewskiego i należały do powiatu grodzień- Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Bohonikach, skiego, województwa trockiego. W latach 1795-1807 Aleksander Bazarewicz – imam, Maciej Żywno – Wo- Bohoniki znalazły się na terytorium zaboru pruskiego, jewoda Podlaski, Jarosław Dworzański – Marszałek zaś Kruszyniany rosyjskiego. Po kongresie wiedeńskim Województwa Podlaskiego, Andrzej Nowakowski – (1815) obie wsie weszły w skład imperium rosyjskiego. Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Iwo- Taka sytuacja trwała do I wojny światowej. W II Rze- na Górska – kierownik Oddziału Terenowego NID czypospolitej Bohoniki i Kruszyniany leżały w grani- w Białymstoku. cach województwa białostockiego (Kruszyniany – po- W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej wiatu grodzieńskiego, Bohoniki – sokólskiego). Polskiej z dnia 22 października 2012 roku czytamy: Osadnictwo Tatarów na tych terenach ma długą „§ 1. 1. Uznaje się za pomnik historii Bohoniki i Kruszy- historię. W XV i XVI wieku wielcy książęta litewscy niany – meczety i mizary, położone na terenie gminy osiedlali Tatarów nad Łosośną koło Grodna. Wie- Sokółka i gminy Krynki, w województwie podlaskim. my, że w 1. połowie XVI wieku mieszkało tam około (...) § 2. Celem ochrony pomnika historii wymienione- 400 Tatarów, a w 2. połowie – 58 rodzin tatarskich. go w § 1 ust. 1 jest zachowanie unikatowych wartości Funkcjonował tu też meczet wzmiankowany w XVI

175 architektura i budownictwo

1

stuleciu. W czasie zasiedlania terenów dalej od Nie- pertraktacje z Tatarami już od 1673 roku, których pod- mna, wzdłuż starej drogi na Krynki, ziemie w Dzie- stawą było wypłacenie zaległych sum lub ewentualne miadkowie otrzymał Urus Ułan, przodek kilku rodzin nadanie ziem w zamian za nieopłacony żołd. W 1679 tatarskich. Nad Łosośną i w Dziemiadkowie osiedlali roku król wydał w Grodnie uniwersał, w którym się książęta tatarscy zobowiązani do służby rycerskiej. uznał zasługi Tatarów podczas wojen i potwierdził Posiadali zatem ziemię na prawie rycerskim, biorąc ją ich wolności. Za zgodą sejmu postanowiono nadać w zastaw od szlachty (nie dzierżawili dóbr królewskich im ziemie w królewszczyznach, które były znacznie ani otrzymywali ich w dożywocie), a poddanymi ich zniszczone i wyludnione w wyniku wojen 2. połowy była ludność chrześcijańska. XVII wieku. Tatarzy nie stanowili jednorodnej grupy ani pod 12 marca 1679 roku król nadał pułkownikowi Sa- względem prawnym, ani społeczno-gospodarczym. muelowi murzie Krzeczowskiemu i jego podkomend- Najwyżej w hierarchii znajdowali się Tatarzy, wśród nym Kruszyniany, Łużany i Nietupę zwaną Białohor- których byli potomkowie chanów, książąt, szlachty, cami (dziś Białogorce), położone pod Krynkami. Były begów, ułanów, murzów. Tatarzy-kozacy pochodzący to stare wsie powstałe zapewne w końcu XV wieku, z niższych warstw społecznych byli mniej zamożni. a przeorganizowane w ramach pomiary włócznej w re- W trakcie przemian społecznych niektórzy Tatarzy gularne ulicówki, z liczną ludnością włościańską. In- przyjęli spolszczone nazwiska, szlachecki styl życia, nym przywilejem z tego samego dnia monarcha nadał a na wojnę stawali z własnym pocztem, posiadając spore dobra. Inni wystawiali tylko jednego konia, 1. Meczet w Bohonikach, tylna elewacja (południowa) a z czasem w wyniku dużej dzietności i rozdrobnienia z mihrabem, 2013 r. Wszystkie fot. ze zbiorów NID OT dóbr sami zaciągali się do wojska za żołd – pomimo w Białymstoku 1. Mosque in Bohoniki, rear façade (southern) with zakazów sejmowych. a mihrab, 2013. All photos from the collections of NID (National Heritage Board of ) Regional Office Po doświadczeniach wojen połowy XVII wieku in Białystok (zdrady, bunty chorągwi tatarskich w związku z nie- 2. Meczet w Bohonikach, wnętrze z mihrabem i minbarem, opłaconym żołdem) przystąpiono do uregulowania 2010 r. kwestii tatarskich. Jan III Sobieski prowadził poufne 2. Mosque in Bohoniki, interior with mihrab and minbar, 2010

176 architektura i budownictwo

oddziałom rotmistrzów Bohdana Kieńskiego i Gazy Sieleckiego wsie Bohoniki i . Obaj rotmi- strzowie otrzymali osobno część gruntów dużej (63 włóki) wsi Pod- lipki pod Kuźnicą. Bohdan Kień- ski dostał 9,7 włóki z 6 poddanymi, a Gaza Sielicki 10 włók również z 6 poddanymi. Także we wsi Poniato- wice () poczyniono nadania. Rewizorzy w 1679 roku stwierdzali, że z 27 włók należą- cych do tej wsi „Tatarom odeszło 2 włók 15”. Inwentarz z 1712 roku podaje, że w Podlipkach „20 włók tatarskich perpetus miejscowości w 1717 roku. Czas powstania obecnego jure podeszłych”, a o wsiach Bohoniki i Drahle: „Te wsi obiektu najczęściej określa się na 2. połowę lub ko- od lat trzydziestu kilku Tatarom oddane, na których niec XIX wieku, chociaż niektórzy badacze datują go lokowali się, żadnej powinności i czynszu na nich in- na wiek XVIII. Być może rację miał znawca dziejów wentarzami nie opisano i nie pełnią”. powiatu sokólskiego – Walerian Bujnowski, według Jak stwierdzał Jerzy Wiśniewski, wybitny badacz którego meczet został przebudowany po powstaniu osadnictwa tych ziem, po uzyskaniu nadania „osadni- 1863 roku i odremontowany w 1929 roku. Podczas cy tatarscy i chłopi ponownie wykarczowali zarośnięte ostatnich prac remontowo-konserwatorskich prowa- w znacznej części pola zagospodarowanych na nowo dzonych w 2006 roku na jednej z belek odkryto datę wsi, pobudowali nowe domy i zabudowania gospodar- 1873, która wskazuje na czas budowy lub przebudowy cze. Odtąd wsie te, położone wśród wzgórz w pięknej obiektu. Wiadomo, że w wieku XX był on kilkakrot- okolicy, lecz niezbyt urodzajnej glebie, stały się nową nie gruntownie remontowany. Podczas II wojny świa- ojczyzną Tatarów. Wznieśli tu swoje drewniane me- towej został częściowo zniszczony od wybuchu poci- czety w Bohonikach, Malawiczach i w Kruszynianach sku. W czasie działań wojennych urządzono w nim i założyli pełne uroku cmentarze. Liczba trzech mecze- szpital polowy. tów, a więc trzech gmin religijnych zapewne celowo Meczet w Bohonikach usytuowany jest w centrum była odpowiednia do liczby osiadłych kompanii (też wsi, po południowej stronie biegnącej przez nią drogi. trzy)”. Ukształtował się wówczas specyficzny, nieznany Zbudowany został w konstrukcji zrębowej. Jego ścia- tu wcześniej rodzaj osadnictwa zwanego wojskowym, ny są obustronnie oszalowane w układzie poziomym, tworzyły go bowiem wspólnie całe oddziały wraz z do- obwodowe wzmocnione lisicami. Namiotowy dach wódcami, których jedyną powinnością z tytułu posia- został pokryty gontem, podobnie dwuspadowe daszki dania ziemi była służba wojskowa. nad mihrabem i gankiem. Wieżyczka na rzucie sze- Do dzisiaj przetrwały w Bohonikach i Kruszy- ścioboku wraz z hełmem obita jest miedzianą blachą, nianach dwa meczety oraz funkcjonujące przy nich zwieńczona szpicem z trzema kulami i półksiężycem. cmentarze – mizary. Są to jedyne tego typu zabytkowe Meczet wzniesiono na rzucie prostokąta z nie- zespoły w Polsce. wielkim, również prostokątnym mihrabem w elewa- cji południowej. Wnętrze podzielone zostało na trzy Bohoniki pomieszczenia: salę modlitw mężczyzn usytuowaną w południowej części budynku i zajmującą ponad Trudno dokładnie określić czas powstania meczetu połowę jego powierzchni, salę modlitw kobiet zlo- w Bohonikach. Nastąpiło to wkrótce po osiedleniu kalizowaną od północy oraz niewielki przedsionek się Tatarów i zorganizowaniu gminy wyznaniowej. w zachodnim narożniku, prowadzący do obu sal. Akta archiwalne potwierdzają istnienie meczetu w tej Wejście do meczetu poprzedza ganek w formie daszku

177 architektura i budownictwo

4 5

Meczet w Bohonikach zachował oryginalne roz- planowanie i bryłę, a przede wszystkim funkcję. Prze- prowadzone remonty miały na celu wymianę elemen- tów, które w wyniku naturalnej korozji drewna ulegały zniszczeniu. W pracach konserwatorskich użyto natu- ralnych materiałów (drewniane bale, szalunek, gont, blacha miedziana, drewniana stolarka). 3 Cmentarz muzułmański w Bohonikach zało- wspartego na dwóch słupach o fazowanych narożach. żony został prawdopodobnie w wieku XVIII, a do Sale modlitw skomunikowane są ze sobą dwoma po- dzisiejszych rozmiarów powiększony w następnym dłużnymi, prostokątnymi prześwitami, wypełnionymi stuleciu. Układ kwater jest nieczytelny. Zachowało rzędem tralek. Nad wejściem do sali męskiej rozpięta się stosunkowo niewiele zabytkowych nagrobków, jest na całej szerokości ściany drewniana empora osło- usytuowanych w najstarszej, południowej części mi- nięta wysoką tralkową balustradą, dostępna jedno- zaru. Najwcześniejszy z nich pochodzi z 1796 roku, biegowymi schodami policzkowymi. Empora została około 30 z 2. połowy XIX wieku, około 100 sprzed wsparta na drewnianym podciągu i dwóch słupach. 1945 roku i ponad 250 z okresu powojennego. Najstar- W południowej ścianie meczetu znajduje się wejście sze kamienie nagrobne mają przeważnie zatarte napisy, do mihrabu zamknięte łukiem odcinkowym. Obok większość z nich osiadło w gruncie. Są to zazwyczaj stoi drewniany minbar (kazalnica) w formie niewiel- granitowe głazy o gładkim licu, zaokrąglone u góry. kiego podwyższenia osłoniętego dwiema płycinowymi Spotykane bywają również stele i obeliski. Nagrobki ściankami i wysokim zapleckiem. Prowadzą do niego powojenne przypominają te z cmentarzy chrześci- czterostopniowe schodki z tralkowymi balustradami. jańskich; mają najczęściej formę steli, a wykonane są Minbar nakrywa płaskie zadaszenie wsparte na zaplec- z lastrico, rzadziej z granitu bądź marmuru. Napisom, ku i dwóch słupach o fazowanych narożach, obwie- przeważnie w języku polskim (choć zachowało się też dzione wysokim profilowanym gzymsem. Zwieńcze- kilka po rosyjsku), towarzyszą wersety z Koranu oraz nie minbaru ma formę czterech pałąków połączonych symbol półksiężyca z gwiazdą. półksiężycem. Słupki balustrady, ścianki boczne oraz gzyms dekorują pary sterczyn. Wnętrze meczetu zgod- 3. 4. 5. Mizar w Bohonikach, 2013 r. nie z muzułmańską tradycją ozdobione jest muhirami 3. 4. 5. Mizar in Bohoniki, 2013 (cytatami z Koranu) oraz przedstawieniami Mekki, 6. Meczet w Kruszynianach, widok od strony północno- wykonanymi w różnych technikach. Podłogę pokry- -wschodniej, 2013 r. wają kobierce. 6. Mosque in Kruszyniany, north-east view, 2013

178 architektura i budownictwo

6

Kruszyniany Meczet w Kruszynianach położony jest w cen- trum wsi, po wschodniej stronie biegnącej przez nią Meczet w Kruszynianach powstał zapewne po 1679 drogi i po południowej stronie drogi wiodącej na roku, analogicznie jak meczety w Bohonikach i Mala- mizar. Wzniesiony został w konstrukcji zrębowej wiczach. Pierwsza o nim wzmianka w źródłach para- wiązanej na jaskółczy ogon, posadowiony na niskiej fialnych pochodzi dopiero z 1782 roku. Nie wiadomo, podmurówce z kamieni polnych, wzmocnionych za- od jak dawna istniał, a według wizytatora spisującego prawą wapienno-cementową. Założony na rzucie pro- katolicką parafię kryńską mieszkańcy „przywileju na stokąta, z mihrabem w ścianie południowej i dwoma meczet nie okazali, tylko ustnie odpowiedzieli, że za przedsionkami na rzutach prostokątnych umieszczo- konsensem króla Jana III mieli pozwolenie na wybu- nymi w elewacji północnej i zachodniej. Nakryty jest dowanie meczetu”. wysokim dachem trójspadowym, w którego kalenicy Trudno dokładnie określić, z jakiego okresu po- usytuowano niewielką, ośmioboczną wieżyczkę z ce- chodzi zachowany do dzisiaj obiekt. Wydaje się, że bulastym, blaszanym hełmem. Jej zwieńczenie stanowi powstał on w wieku XVIII, a fundatorami świątyni osadzony na trzonie sierp księżyca. Korpus budynku byli zapewne Krzeczowscy, jedna z najmożniejszych obiega wydatny gzyms koronujący; elewacje oszalowa- rodzin tatarskich na tych terenach, posiadająca oprócz ne są deskami w układzie pionowym z listwowaniem, Kruszynian też Górkę i Łużany. W 1846 roku został węgły pokryte szalunkiem imitującym boniowanie. gruntownie wyremontowany, o czym świadczy wmu- W ścianach bocznych i tylnej świątyni umieszczono rowana w fundament tablica. Podczas II wojny świa- symetrycznie po dwa prostokątne okna z ostrołu- towej Niemcy zorganizowali tu szpital, rabując przy kowym nadślemieniem. Fasada poprzedzona przed- tym niezwykle cenne wyposażenie. sionkiem z wejściem do babińca jest w górnej części

179 architektura i budownictwo

wskazujący kierunek na świątynię al-Kaba w Mekce, w którym należy być zwróconym podczas modlitwy. Po prawej stronie od mihrabu usta- wiony jest minbar nakryty cztero- spadowym baldachimem zwień- czonym półksiężycem osadzonym na trzonie z trzema kulami. Do podwyższenia zamkniętego wy- sokim prostokątnym zapleckiem wiodą sześciostopniowe schody ujęte tralkowymi balustradami. Na pierwszym stopniu osadzona pro- stokątna rama o sfazowanych kra- wędziach – rodzaj uproszczonego portalu zwieńczonego profilowa-

7 nym gzymsem i trzema analogicz- nymi jak na baldachimie półksię- trójosiowa, z trójkątnym szczytem ujętym po bokach życami. Ściany meczetu ozdabiają muhiry, podłogi czworobocznymi smukłymi wieżami pełniącymi funk- pokrywają dywany. cję minaretów. Zostały one zwieńczone wydatnymi Meczet w Kruszynianach zachował do dziś swoją gzymsami koronującymi i kopulastymi, ośmiobocz- pierwotną bryłę, rozplanowanie i funkcję sakralną, po- nymi, spłaszczonymi hełmami, na których osadzo- mimo licznych remontów prowadzonych od połowy no półksiężyce. Dach meczetu pokryty jest gontem, XIX wieku. Podczas konserwacji wzmacniano funda- hełmy wież i przedsionki – blachą. Pośrodku elewacji menty i wymieniano zniszczone grzybem lub porażo- południowej wyodrębniony jest mihrab – niewielka ne przez owady elementy konstrukcji, ścian, podłóg, przybudówka ujęta czterema ściankami – bocznymi szalunku. Część z nich została zastąpiona nowym równoległymi i dwiema zamykającymi ją pod kątem materiałem z zachowaniem oryginalnej konstrukcji, prostym, z dwoma małymi okienkami w kształcie podziałów, detali. rombów, zwieńczona wydatnym gzymsem i nakryta Mizar w Kruszynianach został założony prawdo- czterospadowym, gontowym daszkiem. podobnie w 2. połowie XVII wieku, tuż po osiedleniu Wnętrze świątyni podzielone jest ścianką działo- się we wsi Tatarów, a w XVIII wieku ogrodzono go ka- wą na dwie części. Od północy mieści się niewielki ba- miennym murem. W takiej postaci przetrwał do 1983 biniec przeznaczony dla kobiet, do którego prowadzi roku, kiedy to poszerzono teren od południa i wybu- wejście w elewacji frontowej. Pozostałą część zajmuje dowano nowe bramy w murze zachodnim. Fragment sala modlitw dla mężczyzn, do której wejście umiesz- pierwotnego ogrodzenia od strony południowej został czone jest w elewacji zachodniej. Ścianka oddzielająca zachowany jako świadek dawnego przebiegu granic. oba te pomieszczenia ma na całej długości wąski prze- Pierwsze nagrobki pochodzące z XVII i XVIII wieku świt wypełniony tralkami, umożliwiający kobietom stanowią nieociosane kamienie bez inskrypcji. Układ uczestnictwo w modlitwach. W głównej sali modlitw grobów i nagrobków jest nieregularny. Najstarszym wzdłuż ścianki działowej umieszczona jest drewniana zachowanym nagrobkiem jest nieociosany kamień empora ujęta tralkową balustradą, wsparta na dwóch masywnych, wielobocznych kolumnach posadowio- nych na bazach, zwieńczonych głowicami złożonymi 7. Meczet w Kruszynianach, wnętrze z minbarem, 2010 r. z echinusa i abakusa. Schody na galerię umieszczone 7. Mosque in Kruszyniany, interior with minbar, 2010 są od wschodu, a z galerii na strych i wieże – od zacho- 8. 9. 10. Mizar w Kruszynianach, 2013 r. du. W ścianie południowej usytuowany jest mihrab 8. 9. 10. Mizar in Kruszyniany, 2013

180 architektura i budownictwo

8 9

10 z inskrypcją z 1769 roku. Najliczniejszą grupę (ponad nierozczłonkowana bryła, nakryta kalenicowym bądź trzysta) stanowią nagrobki pochodzące z XIX wieku. brogowym dachem z wieżyczką-latarnią symbolizują- Najdawniejsze mają formę nieociosanego kamienia cą minaret. Tę ostatnią wieńczył hełm o cebulastym z rytym napisem w języku polskim i arabskim. Później- bądź baniastym kształcie z półksiężycem na iglicy. Do sze to kamienne stele zamknięte łukiem, ozdobione południowej elewacji meczetów dostawiano niewiel- półksiężycem, płaskorzeźbioną girlandą, pokryte ry- ki aneks – mihrab wskazujący kierunek na Mekkę. tymi inskrypcjami majuskułą, po 1863 roku także cy- Drzwi wejściowe poprzedzane były niekiedy niskim rylicą. Nagrobki z końca XIX i z 1. połowy XX wieku przedsionkiem. Często tworzono osobne wejścia do wzorowane są na pomnikach chrześcijańskich. Są to części męskiej i żeńskiej. Rzadziej budowano podcie- prostokątne płyty ze szlifowanego granitu lub marmu- nia i osobne wieże pełniące rzeczywistą funkcję mina- ru pokryte stylizowanymi inskrypcjami arabskimi. retów. Ewenementem na tle litewskich domów mo- dlitwy jest meczet w Kruszynianach ze swymi trzema Wartość i znaczenie kulturowe wieżyczkami. Takie rozwiązanie reprezentował jedynie obydwu zespołów nieistniejący już meczet w Słonimie. O ile dyspozycja wnętrza wszystkich muzułmańskich domów modlitwy Muzułmańskie domy modlitwy w Bohonikach i Kru- – podział na dwie sale modlitewne skomunikowane ze szynianach należą do bardzo nielicznej grupy drewnia- sobą wąskim prześwitem, orientowany mihrab, jeden nych meczetów zachodnich rubieży Wielkiego Księ- bądź dwa przedsionki – podyktowana została wymo- stwa Litewskiego. Cechą charakterystyczną meczetów gami religijnymi islamu, to konstrukcja architektonicz- budowanych na tych terenach była zazwyczaj prosta, na, skromny detal i użyty materiał ściśle wiążą meczety

181 architektura i budownictwo

z szeroko pojętą drewnianą architekturą sakralną po- wiele meczetów zostało zniszczonych w czasie oby- granicza Litwy i Korony. Zrębowa konstrukcja budyn- dwu wojen światowych, a także w latach powojennych ków i słupowa wież i latarni, zastosowanie ociosanych (Widze, Osmołowo, Kleck). bali, szalunku, gontu i drobnokwaterowych okien cha- Cmentarze muzułmańskie – niezwykle ważny rakteryzuje zarówno drewniane kościoły i cerkwie, jak składnik kultury duchowej i materialnej Tatarów – są i molenny oraz synagogi wznoszone co najmniej od świadectwem ich wielowiekowego egzystowania na XVII wieku na zachodnich ziemiach dawnej Litwy ziemiach polskich. Miejsce spoczynku Tatarzy okre- i sąsiadujących z nią od wschodu obszarach. Jedno- ślali mianem: „zireć”, „mizar” lub „miziar”. Zakłada- cześnie bryła meczetu w Kruszynianach przypomina no je zwykle na nieużytkach, wyznaczając granicę dwuwieżowe kościoły z przełomu XVIII i XIX wie- rowem lub obwałowaniem wzmocnionym kamienia- ku, jak również unickie cerkwie z tego okresu, a jego mi. Początkowo powstawały tuż obok meczetów lub zamknięte ostrymi łukami okna są odpowiedzią miej- w niedalekim ich sąsiedztwie. Przykładem takiego scowych cieśli na nurt neogotyku w architekturze XIX położenia były mizary w Wilnie, Trokach, Niemieżu, wieku. Podobieństwo do budowli katolickiej widoczne Bohonikach czy Kruszynianach. Zmienione w XVIII jest także w prostokątnym rzucie z mihrabem umiesz- wieku przepisy sanitarne zalecały, aby cmentarze znaj- czonym na osi, analogicznym do chrześcijańskiej absy- dowały się poza obszarem zamieszkania, dlatego też dy. Orientalizm budowli przejawia się w cebulastych, przenoszono je spod meczetów na inne tereny. We spłaszczonych hełmach wież zwieńczonych półksięży- wsi Bohoniki mizar pierwotnie usytuowany był na cami osadzonymi na szpicach. wzgórzu pośrodku wsi, na początku XVIII wieku zaś Historyczna wartość zabytkowych zespołów przeniesiony został mniej więcej kilometr za jej obręb. w Bohonikach i Kruszynianach ma wymiar ponadre- Tatarzy nigdy nie praktykowali wznoszenia mauzole- gionalny. Meczety wraz z przyległymi mizarami sta- ów czy grobowców, zabronionych w islamie. Ich gro- nowią jedyne w swoim rodzaju materialne źródło do by miały formę niewielkich kopców obłożonych trze- dziejów islamu i Tatarów na terenie Polski, świadczą ma rzędami kamieni. Cechą charakterystyczną było o bogactwie kulturowym i tolerancji religijnej dawnej znakowanie miejsca pochówku dwoma kamieniami. Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Tatarzy ze swą Większy kamień znajdował się u wezgłowia osoby kulturą byli ważnym elementem charakteryzującej zmarłej, od strony zachodniej, mniejszy u stóp. Mogiły ją etnicznej i religijnej mozaiki. Wielu członków tej na wszystkich cmentarzach tatarskich były sytuowane społeczności współtworzyło elitę intelektualną. Liczni zgodnie z kierunkiem wschód-zachód. Pomimo braku chlubnie zapisali się na kartach historii – pełniąc służ- alej można zatem wyodrębnić rzędowy układ grobów bę wojskową od XV do XX wieku walczyli w obronie (tak było również w przypadku mizarów w Bohoni- swojej przybranej ojczyzny (przeważnie w szeregach kach i Kruszynianach). specjalnych oddziałów tatarskich). Nie brakowało Do XVII stulecia nieznane są przykłady inskrypcji Tatarów w powstaniach listopadowym i styczniowym, na tatarskich mogiłach, ale nie można wykluczyć, że a także na frontach obydwu wojen światowych. takowe istniały. Najstarsza, odnaleziona w Sorok Ta- Bohoniki i Kruszyniany to miejsca święte polskich tarach, pochodzi z 1626 roku. Inskrypcjami były naj- Tatarów, cel pielgrzymek, gdzie odbywają się najważ- częściej fragmenty wyznania wiary (szahad), wersety niejsze uroczystości religijne. Dzięki możliwości swo- z Koranu, imię i nazwisko osoby zmarłej. Zapisywano bodnego wyznawania wiary i kultywowania obycza- je w języku arabskim, tureckim, polskim lub białoru- jów społeczność ta nie utraciła kulturowej odrębności, skim. Na niektórych pomnikach umieszczano jedynie odróżniającej ją od okolicznej ludności chrześcijań- inicjały wyryte w kamieniu. Inskrypcje w języku rosyj- skiej i żydowskiej. Wyraziła się ona między innymi skim są efektem wprowadzonego przez zaborcę zakazu w rodzaju pochówków i architekturze meczetów. Na używania języka polskiego. Zakaz ten nigdy nie był terenie dzisiejszej Litwy (Niemież, Rejże, Sorok Tata- jednak ściśle przestrzegany. Szczególnie w XIX wieku ry) i Białorusi (Iwie) zachowało się kilka podobnych umieszczano rozbudowane inskrypcje wymieniające budowli, które łączy przede wszystkim konstrukcja zawód, stopień wojskowy czy pełnione przez zmarłe- i dyspozycja wnętrza. Jest to zespół tym cenniejszy, że go funkcje w służbie cywilnej. Na pomnikach starano

182 architektura i budownictwo

się również zamieszczać informacje o dacie urodzenia sepulkralnej przekładały się również na wygląd cmen- i śmierci. Mizary stanowią nieocenione źródło do ba- tarzy muzułmańskich. dań nad genealogią rodów tatarskich, niekiedy jedyne wobec zniszczeń materiału metrykalnego. Niniejszy tekst został przygotowany na podstawie Cmentarz to miejsce, w którym najłatwiej zaob- wniosku „O uznanie za Pomnik Historii meczetów serwować zachodzące w społeczeństwie zmiany. Tata- i mizarów w Bohonikach i Kruszynianach” opracowa- rzy, ulegając wpływom miejscowej kultury, przenosili nego w 2010 roku przez Narodowy Instytut Dziedzic- jej wzorce również na swoje nekropolie. W wieku XIX twa – Oddział Terenowy w Białymstoku. Autorami obok polnych, zaciosanych, nieoszlifowanych głazów treści wniosku i fotografii byli: mgr Iwona Górska, kamiennych coraz częściej pojawiały się nagrobki mgr Joanna Kotyńska-Stetkiewicz, mgr Aneta Kułak, wznoszone z piaskowca. Przyjmowały one formy dr Grzegorz Ryżewski. ostrosłupów, analogicznie do tych na cmentarzach chrześcijańskich. To, co je odróżniało, to zwieńczenie Iwona Górska, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego oraz w formie półksiężycem. Mogiły z czasem zaczyna- studiów podyplomowych w zakresie ochrony dziedzictwa kultu- rowego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Od ły być grodzone metalowymi płotkami tworzącymi 2003 r. zawodowo związana z Narodowym Instytutem Dziedzic- kwatery rodzinne (mizar w Bohonikach), co jest nie- twa (od 2005 r. kierownik Oddziału Terenowego w Białymstoku). zgodne z zasadami islamu, wynikało jednak z ówcze- Jej zainteresowania zawodowe skupiają się wokół zagadnień bu- downictwa drewnianego XIX i XX w., założeń ruralistycznych, za- snej mody przejmowanej od lokalnych społeczności. bytkowych cmentarzy. Autorka i współautorka licznych publikacji Nastające w kolejnych okresach tendencje w sztuce poświęconych zabytkom województwa podlaskiego.

Bibliografia Kartografia:

Bielski T., Krynki i okolice, Poznań 1972, mpis w zbiorach NID Karta Gubernij Kryńskiej [w:] Atlas Ekonomii Litewskich, w zbiorach OT w Białymstoku. AGAD Warszawa, Zbiór Kartograficzny nr 66-3.

Bujnowski W., Monografia powiatu sokólskiego, Warszawa 2009. Markiewicz Józef, Mapa ogólna ekonomij JKM grodzieńskiej razem z przyległemi leśnictwami wzięte, oznaczeniem wnętrznie i dokoła Drozd A., Dziekan M., Majda T., Meczety i cmentarze Tatarów leżących dóbr ziemskich, tudzież gruntów od ekonomii odeszłych... polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. II, Warszawa sporządzona w r. 1781, w zbiorach AGAD Warszawa, Zbiór Kar- 1999. tograficzny 67-1.

Górska I., Kotyńska-Stetkiewicz J., Kulesza K., Kułak A., Ołdy- Textor H.Ch, Sotzman D.F., Topographisch Militarische Karte vom towska A., Ryżewski G., Drewniana architektura Podlasia jako vormaligen Neu-Ostpreussen oder dem jetzigen Nordlichen Theil desygnat tożsamości kulturowej, religijnej i etnicznej obszaru po- des Herzogsthums Warschau nebst dem Russischen Districk Mit granicza, „Monument” 2005, nr 2. Allerhoch-Lieutenans v. Geusau, und unter ortlicher Aufsicht des Quartiermeisters Oberst Lieutenans v. Stein aufgenomen vermes- Kołodziejczyk A., Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa sung Karte auf Blaetter reducirt nach eigenen trigonometrischen 1998. Messuungen und astronomisches Beobachtungen berichtigt, und nach dem topographisches Registern redigirt, vom..., Berlin 1808, Kryczyński S., Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etno- w zbiorach AGAD Warszawa, Zbiór Kartograficzny 479-1. graficznej, Warszawa 1938. Mapy topograficzne Polski, 1:100 000, Wojskowy Instytut Geo- Miśkiewicz A., Kamocki J., Tatarzy słowiańszczyzną obłaskawieni, graficzny, 1928. Kraków 2004. Plan wsi Kruszyniany, 1:2 500, przed 1939 r. Muslims on Polish Soil, Białystok 2008. Archiwalia: Płocka A., Meczet tatarski w Kruszynianach – jego dzieje i prace konserwatorskie, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Pod- Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie: Stare laskiego” 2007, z. 13. Akta, nr 11291.

Wiśniewski J., Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Biblioteka Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu (Ossolineum): Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, t. XVI, Warszawa 1991. Rękopis nr 5620/II.

183 architektura i budownictwo

Summary mosques and mizars, situated in the Sokółka and Krynki dis- Mosques and Muslim cemeteries (mizars) tricts in the are awarded the status of in Bohoniki and Kruszyniany as historic historic monuments. (...) § 2. The purpose of protection of the monuments historic monument mentioned in section 1. 1. is to maintain unique historical values, tangible and intangible, of the exam- n November 2012 a ceremony of issuing the regulations as- ples of wooden Muslim buildings, linking traditions of Islam Isigning new objects the status of a historic monument by with local tradition of sacral architecture, which, along with the the President of the Republic of Poland, Bronisław Komorowski mizars, are a heritage of Polish Muslims, and being an evidence was held in Warsaw. This honorary title was then received, of cultural wealth and religious tolerance in the area of the among others, by the mosques and Muslim cemeteries (mizars) former Polish-Lithuanian Commonwealth, wholly belong to in Bohoniki and Kruszyniany. Among the guests was a large the history and culture of Poland”. delegation from the Podlaskie Voivodeship, including both The article constitutes a summary of the application pre- chairmen of Muslim communes. pared by the employees of the National Heritage Board Re- The Regulation of the President of the Republic of Poland gional Office in Białystok when the property was nominated of 22 October 2012 states: “§ 1. 1. Bohoniki and Kruszyniany – for the title.

184