architektura i budownictwo Meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach pomnikiem historii Iwona Górska Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Białymstoku Słowa kluczowe: Bohoniki, Kruszyniany, osadnictwo tatarskie, meczet, mizar, pomnik historii historycznych, materialnych i niematerialnych, przy- kładów drewnianego budownictwa muzułmańskiego listopadzie 2012 roku w Warszawie łączącego tradycje islamu z lokalną tradycją budownic- odbyła się uroczystość wręczenia przez Prezydenta twa sakralnego, które wraz z mizarami stanowią dzie- Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego dzictwo polskich muzułmanów, a dowodząc bogactwa rozporządzeń w sprawie nadania nowym obiektom sta- kulturowego i tolerancji religijnej na terenie dawnej tusu pomnika historii. Ten honorowy tytuł otrzymały Rzeczypospolitej Obojga Narodów, integralnie przy- wówczas, między innymi, meczety i mizary w Boho- należą do historii i kultury Polski”. nikach i Kruszynianach. Wśród zebranych gości była liczna delegacja z województwa podlaskiego, w tym Bohoniki (gm. Sokółka) oraz Kruszyniany (gm. Kryn- obaj przewodniczący gmin muzułmańskich: Bronisław ki) to wsie wchodzące w skład powiatu sokólskiego, Talkowski – przewodniczący Muzułmańskiej Gminy województwa podlaskiego. W okresie przedrozbio- Wyznaniowej w Kruszynianach, Janusz Aleksandro- rowym tereny te znajdowały się w obrębie Wielkiego wicz – imam, Maciej Szczęsnowicz – przewodniczący Księstwa Litewskiego i należały do powiatu grodzień- Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Bohonikach, skiego, województwa trockiego. W latach 1795-1807 Aleksander Bazarewicz – imam, Maciej Żywno – Wo- Bohoniki znalazły się na terytorium zaboru pruskiego, jewoda Podlaski, Jarosław Dworzański – Marszałek zaś Kruszyniany rosyjskiego. Po kongresie wiedeńskim Województwa Podlaskiego, Andrzej Nowakowski – (1815) obie wsie weszły w skład imperium rosyjskiego. Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Iwo- Taka sytuacja trwała do I wojny światowej. W II Rze- na Górska – kierownik Oddziału Terenowego NID czypospolitej Bohoniki i Kruszyniany leżały w grani- w Białymstoku. cach województwa białostockiego (Kruszyniany – po- W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej wiatu grodzieńskiego, Bohoniki – sokólskiego). Polskiej z dnia 22 października 2012 roku czytamy: Osadnictwo Tatarów na tych terenach ma długą „§ 1. 1. Uznaje się za pomnik historii Bohoniki i Kruszy- historię. W XV i XVI wieku wielcy książęta litewscy niany – meczety i mizary, położone na terenie gminy osiedlali Tatarów nad Łosośną koło Grodna. Wie- Sokółka i gminy Krynki, w województwie podlaskim. my, że w 1. połowie XVI wieku mieszkało tam około (...) § 2. Celem ochrony pomnika historii wymienione- 400 Tatarów, a w 2. połowie – 58 rodzin tatarskich. go w § 1 ust. 1 jest zachowanie unikatowych wartości Funkcjonował tu też meczet wzmiankowany w XVI 175 architektura i budownictwo 1 stuleciu. W czasie zasiedlania terenów dalej od Nie- pertraktacje z Tatarami już od 1673 roku, których pod- mna, wzdłuż starej drogi na Krynki, ziemie w Dzie- stawą było wypłacenie zaległych sum lub ewentualne miadkowie otrzymał Urus Ułan, przodek kilku rodzin nadanie ziem w zamian za nieopłacony żołd. W 1679 tatarskich. Nad Łosośną i w Dziemiadkowie osiedlali roku król wydał w Grodnie uniwersał, w którym się książęta tatarscy zobowiązani do służby rycerskiej. uznał zasługi Tatarów podczas wojen i potwierdził Posiadali zatem ziemię na prawie rycerskim, biorąc ją ich wolności. Za zgodą sejmu postanowiono nadać w zastaw od szlachty (nie dzierżawili dóbr królewskich im ziemie w królewszczyznach, które były znacznie ani otrzymywali ich w dożywocie), a poddanymi ich zniszczone i wyludnione w wyniku wojen 2. połowy była ludność chrześcijańska. XVII wieku. Tatarzy nie stanowili jednorodnej grupy ani pod 12 marca 1679 roku król nadał pułkownikowi Sa- względem prawnym, ani społeczno-gospodarczym. muelowi murzie Krzeczowskiemu i jego podkomend- Najwyżej w hierarchii znajdowali się Tatarzy, wśród nym Kruszyniany, Łużany i Nietupę zwaną Białohor- których byli potomkowie chanów, książąt, szlachty, cami (dziś Białogorce), położone pod Krynkami. Były begów, ułanów, murzów. Tatarzy-kozacy pochodzący to stare wsie powstałe zapewne w końcu XV wieku, z niższych warstw społecznych byli mniej zamożni. a przeorganizowane w ramach pomiary włócznej w re- W trakcie przemian społecznych niektórzy Tatarzy gularne ulicówki, z liczną ludnością włościańską. In- przyjęli spolszczone nazwiska, szlachecki styl życia, nym przywilejem z tego samego dnia monarcha nadał a na wojnę stawali z własnym pocztem, posiadając spore dobra. Inni wystawiali tylko jednego konia, 1. Meczet w Bohonikach, tylna elewacja (południowa) a z czasem w wyniku dużej dzietności i rozdrobnienia z mihrabem, 2013 r. Wszystkie fot. ze zbiorów NID OT dóbr sami zaciągali się do wojska za żołd – pomimo w Białymstoku 1. Mosque in Bohoniki, rear façade (southern) with zakazów sejmowych. a mihrab, 2013. All photos from the collections of NID (National Heritage Board of Poland) Regional Office Po doświadczeniach wojen połowy XVII wieku in Białystok (zdrady, bunty chorągwi tatarskich w związku z nie- 2. Meczet w Bohonikach, wnętrze z mihrabem i minbarem, opłaconym żołdem) przystąpiono do uregulowania 2010 r. kwestii tatarskich. Jan III Sobieski prowadził poufne 2. Mosque in Bohoniki, interior with mihrab and minbar, 2010 176 architektura i budownictwo oddziałom rotmistrzów Bohdana Kieńskiego i Gazy Sieleckiego wsie Bohoniki i Drahle. Obaj rotmi- strzowie otrzymali osobno część gruntów dużej (63 włóki) wsi Pod- lipki pod Kuźnicą. Bohdan Kień- ski dostał 9,7 włóki z 6 poddanymi, a Gaza Sielicki 10 włók również z 6 poddanymi. Także we wsi Poniato- wice (Poniatowicze) poczyniono nadania. Rewizorzy w 1679 roku stwierdzali, że z 27 włók należą- cych do tej wsi „Tatarom odeszło 2 włók 15”. Inwentarz z 1712 roku podaje, że w Podlipkach „20 włók tatarskich perpetus miejscowości w 1717 roku. Czas powstania obecnego jure podeszłych”, a o wsiach Bohoniki i Drahle: „Te wsi obiektu najczęściej określa się na 2. połowę lub ko- od lat trzydziestu kilku Tatarom oddane, na których niec XIX wieku, chociaż niektórzy badacze datują go lokowali się, żadnej powinności i czynszu na nich in- na wiek XVIII. Być może rację miał znawca dziejów wentarzami nie opisano i nie pełnią”. powiatu sokólskiego – Walerian Bujnowski, według Jak stwierdzał Jerzy Wiśniewski, wybitny badacz którego meczet został przebudowany po powstaniu osadnictwa tych ziem, po uzyskaniu nadania „osadni- 1863 roku i odremontowany w 1929 roku. Podczas cy tatarscy i chłopi ponownie wykarczowali zarośnięte ostatnich prac remontowo-konserwatorskich prowa- w znacznej części pola zagospodarowanych na nowo dzonych w 2006 roku na jednej z belek odkryto datę wsi, pobudowali nowe domy i zabudowania gospodar- 1873, która wskazuje na czas budowy lub przebudowy cze. Odtąd wsie te, położone wśród wzgórz w pięknej obiektu. Wiadomo, że w wieku XX był on kilkakrot- okolicy, lecz niezbyt urodzajnej glebie, stały się nową nie gruntownie remontowany. Podczas II wojny świa- ojczyzną Tatarów. Wznieśli tu swoje drewniane me- towej został częściowo zniszczony od wybuchu poci- czety w Bohonikach, Malawiczach i w Kruszynianach sku. W czasie działań wojennych urządzono w nim i założyli pełne uroku cmentarze. Liczba trzech mecze- szpital polowy. tów, a więc trzech gmin religijnych zapewne celowo Meczet w Bohonikach usytuowany jest w centrum była odpowiednia do liczby osiadłych kompanii (też wsi, po południowej stronie biegnącej przez nią drogi. trzy)”. Ukształtował się wówczas specyficzny, nieznany Zbudowany został w konstrukcji zrębowej. Jego ścia- tu wcześniej rodzaj osadnictwa zwanego wojskowym, ny są obustronnie oszalowane w układzie poziomym, tworzyły go bowiem wspólnie całe oddziały wraz z do- obwodowe wzmocnione lisicami. Namiotowy dach wódcami, których jedyną powinnością z tytułu posia- został pokryty gontem, podobnie dwuspadowe daszki dania ziemi była służba wojskowa. nad mihrabem i gankiem. Wieżyczka na rzucie sze- Do dzisiaj przetrwały w Bohonikach i Kruszy- ścioboku wraz z hełmem obita jest miedzianą blachą, nianach dwa meczety oraz funkcjonujące przy nich zwieńczona szpicem z trzema kulami i półksiężycem. cmentarze – mizary. Są to jedyne tego typu zabytkowe Meczet wzniesiono na rzucie prostokąta z nie- zespoły w Polsce. wielkim, również prostokątnym mihrabem w elewa- cji południowej. Wnętrze podzielone zostało na trzy Bohoniki pomieszczenia: salę modlitw mężczyzn usytuowaną w południowej części budynku i zajmującą ponad Trudno dokładnie określić czas powstania meczetu połowę jego powierzchni, salę modlitw kobiet zlo- w Bohonikach. Nastąpiło to wkrótce po osiedleniu kalizowaną od północy oraz niewielki przedsionek się Tatarów i zorganizowaniu gminy wyznaniowej. w zachodnim narożniku, prowadzący do obu sal. Akta archiwalne potwierdzają istnienie meczetu w tej Wejście do meczetu poprzedza ganek w formie daszku 177 architektura i budownictwo 4 5 Meczet w Bohonikach zachował oryginalne roz- planowanie i bryłę, a przede wszystkim funkcję. Prze- prowadzone remonty miały na celu wymianę elemen- tów, które w wyniku naturalnej korozji drewna ulegały zniszczeniu. W pracach konserwatorskich użyto natu- ralnych materiałów (drewniane bale, szalunek, gont, blacha miedziana, drewniana stolarka). 3 Cmentarz muzułmański w Bohonikach zało- wspartego na dwóch słupach o fazowanych narożach. żony został prawdopodobnie w wieku XVIII, a do Sale modlitw skomunikowane są ze sobą dwoma po- dzisiejszych rozmiarów powiększony w następnym dłużnymi, prostokątnymi