Miasta Polski Południowej W 2009 R

Robert Krzysztofik Robert Szmytkie

Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej

Sosnowiec 2011 Redaktor Prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego prof. zw. dr hab. Andrzej T. Jankowski

Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 68

Recenzenci: prof. dr hab. Wiesław Drobek dr hab. Dariusz Sokołowski

Opracowanie kartograficzne: Robert Szmytkie

Tłumaczenia: Robert Krzysztofik

Wydawca:

Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Śląski

Ul. B ędzi ńska 60, 41-200 Sosnowiec

ISSN 1895-6777

ISBN 978-83-61644-18-7

Druk: Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice.

Spis tre ści

Contents

Wprowadzenie ...... 5 Introduction ...... 5

Sie ć miejska Polski Południowej ...... 9 Urban network in the Southern Poland ...... 9

Rozwój miast ...... 25 Development of towns ...... 25

Du Ŝe wsie zurbanizowane w sieci osadniczej Polski Południowej ...... 27 Large, urbanized villages in the settlement network of the Southern Poland ...... 27

Miasta-zlepie ńce i miasta administracyjnie poł ączone w Polsce Południowej .....69 Conglomerate-towns and towns administratively integrated in the Southern Poland ...... 69

Aglomeracje „nie-metropolitalne” i zespoły miejskie w sieci osadniczej Polski Południowej ...... 99 „Non-metropolitan” agglomerations and urban concentrations in the settlement network of the Southern Poland ...... 99

Regres miast ...... 123 Decline of towns ...... 123

Miasta kurcz ące si ę w Polsce Południowej ...... 125 Shrinking towns in the Southern Poland ...... 125

Miejscowo ści Polski Południowej wydzielone w wyniku procesów secesji ...... 165 Towns and villages in the Southern Poland emerged as a result of secession processes ...... 165

Problem miast zdegradowanych w sieci osadniczej Polski Południowej ...... 199 Question of degraded towns in the settlement network of the Southern Poland ...199

Spis tabel ...... 226 Index of tabels ...... 226

Spis rycin ...... 229 Index of figures ...... 229

Summary Studies on processes and structures of urban settlement in the Southern Poland ...... 231

Wprowadzenie Introduction

Cykl rozwoju miasta przechodzi ró Ŝne fazy. W rozwoju dziejowym cz ęść miast stale si ę rozwija, inne czasami prze Ŝywaj ą regres, jeszcze inne na skutek ró Ŝ- nych negatywnych implikacji znikaj ą z mapy. Ró Ŝne te Ŝ jest tempo lub czas trwania wzrostu miast lub ewentualnego ich regresu. Zjawiska wzrostu i regresu miast maj ą tak Ŝe swoje konsekwencje w ró Ŝnicowaniu si ę form osadniczych, zmianach prawno- administracyjnych czy stałym przeorganizowywaniu się lokalnych i regionalnych układów, sieci i systemów osadniczych. Problemom tym po świ ęcone jest niniejsze studium, które za cel stawia sobie przybli Ŝenie zjawisk zwi ązanych z dynamik ą urbanizacji w kontek ście wybranych, aczkolwiek zdaniem Autorów, kluczowych elementów modeluj ących miejsk ą sie ć osadnicz ą. W zwi ązku z tym zało Ŝono, Ŝe znajduj ące si ę w tomie sze ść studiów po świ ę- conych rozwojowi i kurczeniu si ę miast stanowi wa Ŝny, lecz nie wyczerpuj ący ogó- łu zagadnie ń, punkt widzenia na współczesne i niedawne przeobraŜenia sieci miast. W opracowaniu pod poj ęciem miasta rozumie si ę miejscowo ść , która posiada prawa miejskie. Inne formy osadnicze okre ślane s ą dosłownie zgodnie z ich statu- sem prawno-administracyjnym (aktualnym lub dawnym), np.: osiedla miejskie, miasta zdegradowane, wsie zurbanizowane, itp. Stanowi ą one grupy typologiczne osadnictwa zurbanizowanego zawarte w definicji kontinuum wiejsko-miejskiego, a zlokalizowane pomi ędzy wsi ą rolnicz ą a uprawomocnionym miastem. Układ ksi ąŜ ki skupia si ę na dwóch głównych cz ęś ciach zatytułowanych: Roz- wój miast i Regres miast . Ka Ŝda z nich po świ ęcona jest odmiennym procesom i zjawiskom, które towarzysz ą przeobra Ŝeniom miast, a mianowicie ich w ęŜ ej (generalnie - pozytywnie) rozumianemu rozwojowi i szerzej (generalnie -negatywnie) rozumianemu regresowi lub reorganizacji przestrzenno-administracyjnej miast Pol- ski Południowej.

Cało ść poprzedzona jest rozdziałem po świ ęconym ogólnej charakterystyce sieci miejskiej w analizowanym regionie. Ta cz ęść opracowania stanowi tło do wyja śnienia zjawisk i procesów analizowanych w kolejnych studiach. Tytułowy rozwój oznacza w niniejszej pracy ukazanie tych zjawisk, procesów i form osadniczych, które obecne s ą zawsze wtedy, gdy miasta b ądź ich sieci wykazuj ą tendencje wzrostowe. Wzrost ten przejawia ć si ę mo Ŝe w ró Ŝnej formie - demograficznej, ekonomicznej czy przestrzennej. Specyfik ę ka Ŝdego z tych uj ęć oraz ich kombinacje przedstawiono na wybranych przykładach w poszczególnych studiach zamieszczonych w tej cz ęś ci opracowania. Cz ęść druga, zgodnie z przyj ętymi zało Ŝeniami, prezentuje z kolei tendencje i układy ko ńcowe osadnictwa miejskiego wyra Ŝaj ące si ę negatywnymi konotacjami w przedmiocie bada ń urbanizacji. Cz ęsto s ą to wręcz zjawiska dezurbanizacji. Aspekty regresu sieci miast, podobnie jak w poprzedniej cz ęś ci, na świetlono z ró Ŝ- nych punktów widzenia. Podkre śli ć jednak nale Ŝy, Ŝe w całej ksi ąŜ ce - jako przewodnie - dominuje uj ęcie przestrzenno-administracyjne i demograficzne bada ń miejskich sieci osadniczych. Przechodz ąc do krótkiego omówienia zawarto ści opracowania nale Ŝy jeszcze kilka słów po świ ęć wyja śnieniu zakresu czasowego, a szczególnie terytorialnego prezentowanych studiów. Autorzy zało Ŝyli generalnie prezentacj ę zjawisk i procesów, które maj ą miejsce współcze śnie (po 2000 r.), wzgl ędnie zaistniały w ko ńcu XX w. (szczególnie lata 90.). Charakter i cz ęsto bardzo wyra źna specyfika niektórych zjawisk i kształ- towania si ę form osadniczych determinowała okazjonalne przybliŜanie zjawisk i faktów zaistniałych we wcze śniejszych okresach historycznych. Dotyczy to zwłaszcza wyja śnie ń podło Ŝa niektórych problemów prezentowanych w opracowaniu. Bardziej sztywne ramy, ale wymagaj ące wyja śnienia posiada obszar bada ń zdefiniowany jako Polska Południowa. Pod tym poj ęciem kryje si ę sze ść woje- wództw zlokalizowanych na południu kraju, odpowiednio: dolno śląskie, małopol- skie, opolskie, podkarpackie, śląskie, świ ętokrzyskie. Wybór ten podyktowany był kilkoma wzgl ędami, które mo Ŝna wypunktowa ć w nast ępuj ący sposób:

- Polska Południowa zawiera w sobie, w zasadzie wszystkie mo Ŝliwe ście Ŝki rozwoju regionalnych układów osadniczych, - w Polsce Południowej miały miejsce wszystkie typy procesów osadniczych, które znane s ą z terytorium całego kraju, - w Polsce Południowej wyst ępuj ą wszystkie modele rozwojowe i typy znanych form osadniczych, w tym szczególnie zaglomerowanych, - w Polsce Południowej wyst ępuj ą wszystkie (poza nadmorskim) typy układów przyrodniczych i krajobrazowych warunkuj ących powstawanie i rozwój sieci miast, - Polska Południowa integruje dwa regiony – Małopolsk ę i Śląsk, o odmiennych losach rozwoju politycznego, ekonomicznego, demograficznego, przestrzennego i społecznego. Odmienno ści te s ą same w sobie du Ŝym walorem badawczym, co w przypadku bada ń problemów urbanizacji jest niezwykle istotnym celem. Podkre- śli ć jednak nale Ŝy, Ŝe zwłaszcza w przypadku Małopolski przyj ęty obszar bada ń nie pokrywa si ę w pełni z granicami regionu historycznego, który w rzeczywisto ści obejmuje tak Ŝe wi ększ ą cze ść województwa lubelskiego, południow ą cze ść woje- wództwa mazowieckiego i skrawki łódzkiego. Przyj ęcie jednak w badaniach współczesno ści jako podstawowego okresu bada ń oraz wspomniane powy Ŝej inne determinanty tytułowej Polski Południowej pozostawiły w tym przypadku wspomniane województwa poza terytorium obj ętym rozwa Ŝaniami. Ksi ąŜ ka zawiera sze ść studiów, jakkolwiek prezentuj ących z pozoru ró Ŝną tematyk ę bada ń nad miastem, to w rzeczywisto ści pogrupowanych logicznie według dwóch zało Ŝeń – wspomnianej ju Ŝ wcze śniej oceny jako ściowej przeobra Ŝeń – rozwoju i regresu oraz efektów tych zmian, gdzie zało Ŝono jednocze śnie kolejno ść zaistnienia pewnych zjawisk oraz ich znaczenie w systemie osadniczym. W obu cz ęś ciach ksi ąŜ ki, zarówno tej po świ ęconej rozwojowi, jak i regresowi sieci osadniczej, pierwsze studium ( Du Ŝe wsie w sieci osadniczej Polski Południowej oraz Miasta kurcz ące si ę w Polsce Południowej ) uwypukla odpowiednio mocno równie Ŝ same procesy osadnicze – dosłownie rozumiane: urbanizacj ę i dezurbaniza- cj ę. W tym przypadku zaprezentowano wsie, które nabieraj ą lub w zasadzie ju Ŝ na- brały wielu cech miejskich, a wi ęc zurbanizowały si ę i w zwi ązku z tym stanowi ą pozytywne tło ewolucji układu osadniczego w rozumieniu kontinuum wiejsko-

7 miejskiego. W drugim przypadku poruszany problem obejmuje o środki, które wy- tracaj ą funkcje miejskie, głównie poprzez regres demograficzny, ale tak Ŝe destrukcj ę struktur ekonomicznych i społecznych. Uwzgl ędniono tu dosłowne poj ęcie kurczenia si ę miast ( shrinkage ). Oba studia jakkolwiek skupione na konkretnych zbiorach miejscowo ści lub przypadkach pojedynczych osiedli, mocno uwypuklaj ą zjawisko ewolucji procesów urbanizacyjnych w pierwszym przypadku oraz ich regresu definiowanego w drugim z wymienionych opracowa ń. Studia po świ ęcone miastom-zlepie ńcom oraz miastom-rozł ączonym, w dwóch ró Ŝnych uj ęciach – odpowiednio pozytywnym i negatywnym prezentuj ą z kolei pewien etap rozwoju, którego do świadczaj ą niektóre miasta w regionalnych sieciach osadniczych, a mianowicie prawno-administracyjnej integracji lub odpowiednio w drugim przypadku dezintegracji. Zgodnie z zało Ŝonymi celami, wspomniane dwa opracowania uwzgl ędniaj ą w najwi ększym stopniu prawno- administracyjny aspekt bada ń nad urbanizacj ą. Uj ęcie takie pozwala na po Ŝą dan ą syntetyzacj ę i porównywalno ść badanych struktur regionalnych. Studia po świ ęcone miastom-zlepie ńcom i miastom rozł ączonym uwzgl ędniaj ą tak Ŝe demograficzny, przestrzenny i ekonomiczny aspekt bada ń nad sieciami miejskimi. Dwa opracowania natomiast, odpowiednio trzecie i szóste, skupiaj ą uwag ę na zjawiskach ko ńcowych przeobra Ŝeń miast lub zbiorów miast, a mianowicie aglomeracjach miejskich i skupieniach miast oraz typach osadniczych powstałych w efekcie całkowitego regresu lokalnych układów osadniczych, a mianowicie na miastach zdegradowanych. Równie Ŝ w tym przypadku uwypuklony został przede wszystkim prawno-administracyjny aspekt bada ń. Zdaj ąc sobie spraw ę, Ŝe tre ść opracowania nie wyczerpuje w pełni tematyki rozwoju i regresu sieci miast w badanym regionie, Autorzy maj ą nadziej ę, Ŝe ksi ąŜ- ka ta b ędzie z jednej strony pomocna w dalszej konceptualizacji poruszanych zagadnie ń teoretycznych, z drugiej za ś stanowi ć b ędzie tło prac nad studiami regionalny- mi i tematycznymi, zwi ązanymi z procesami urbanizacji, nie tylko w Polsce Połu- dniowej.

Sie ć miejska Polski Południowej Urban network in the Southern Poland

Region Polski Południowej uto Ŝsamiany z województwami: dolno śląskim, opolskim, śląskim, małopolskim, świ ętokrzyskim i podkarpackim zajmuje powierzchni ę 86431 km 2 (co stanowi 27,6% powierzchni kraju). W 2009 r. zamieszka- ny był natomiast 15215179 osób (39,9% ludno ści kraju). Najwi ększym pod wzgl ę- dem powierzchni województwem w tej cz ęś ci Polski (tab. 1) jest województwo dolno śląskie (zajmuj ące 23,1% powierzchni regionu), a najwi ększ ą liczb ę mieszka ńców ma województwo śląskie (30,5% ludno ści regionu). Najmniejsz ą powierzchni ę i liczb ę ludno ści spo śród województw Polski Południowej ma województwo opolskie (które zajmuje 10,9% powierzchni regionu, a jego populacja stanowi 6,8% liczby ludno ści regionu). Region Polski Południowej charakteryzuje si ę wysok ą g ęsto- ści ą zaludnienia, która wynosi 176,0 osób na km 2 (przy średniej krajowej 122,0 osoby na km 2), a na jego terenie znajduj ą si ę dwa najg ęś ciej zaludnione województwa w kraju (czyli śląskie i małopolskie). Na terenie Polski Południowej poło Ŝone s ą 334 miasta (wg stanu na stycze ń 2010 r.), co stanowi 37,2% polskich miast (tab. 1). Najwi ększ ą liczb ę miast spo śród województw w tej cz ęś ci Polski posiadaj ą województwo: dolno śląskie (91, czyli 27,2% miast regionu) i śląskie (71, czyli 21,3%), za ś najmniej województwo: świ ę- tokrzyskie (31, czyli 9,3%) i opolskie (35, czyli 10,5%). Najwi ększa liczba miast w odniesieniu do powiatów ziemskich poło Ŝonych na terenie Polski Południowej (ryc. 1) znajduje si ę w powiatach: kłodzkim (11) oraz tarnowskim, rzeszowskim, wałbrzyskim i zawiercia ńskim (po 6), podczas gdy w powiecie przemyskim nie znajduje si ę obecnie Ŝadne miasto (i jest to jeden z trzech powiatów ziemskich w Polsce, obok skierniewickiego i suwalskiego, nie posiadaj ących w swych granicach miasta). Z kolei powiat kłodzki jest powiatem o najwi ększej spo śród powiatów ziemskich liczbie miast, a kolejne miejsca w tym zestawieniu zajmuj ą powiaty pozna ński (10 miast) i białostocki (9 miast).

Tab. 1. Podstawowe dane o województwach Polski Południowej w 2009 r. Tab. 1. Voivodships of the Southern Poland. Basic data

Województwo Powierzch- Liczba Gęsto ść Liczba Gęsto ść sieci 2 1 Voivodship nia [km ] ludno ści zaludnienia miast miejskiej 2 Area [km 2] Population [osób/km ] Number of Urban network Population towns density density [inh./km 2] dolno śląskie 19974 2877059 144,2 91 219,2 małopolskie 15183 3287136 216,5 59 257,3 opolskie 9412 1033040 109,8 35 268,9 podkarpackie 17845 2099495 117,7 47 379,7 śląskie 12333 4645665 376,7 71 173,7 świ ętokrzyskie 11711 1272784 108,7 31 377,8 Polska Południowa 86431 15215179 176,0 334 258,8 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors and Powierzchnia…., 2009.

W ci ągu ostatnich dwudziestu lat liczba miast na terenie Polski Południowej znacz ąco wzrosła (ryc. 2) z 298 w 1990 r. do 334 w 2009 r. (czyli o 12,1%). Naj- wi ęcej miast przybyło w województwach: śląskim (12, przy czym 11 w latach 90.) i małopolskim (10), najmniej w: opolskim (2) oraz dolno śląskim i podkarpackim (po 3). Zmiany te spowodowały wzgl ędny wzrost liczby miast: o 24,0% w wojewódz- twie świ ętokrzyskim, 20,4% w małopolskim oraz 20,3% w śląskim, a tylko o 3,4% w dolno śląskim, 6,1% w opolskim i 6,8% w podkarpackim. Wi ększo ść „nowych” miast na terenie Polski Południowej [por.: Szyma ńska, 1996; Drobek, 2002; Krzysz- tofik, 2006; Jokiel, Miszewska, 2008] otrzymało status miasta na zasadzie restytucji (23) lub w wyniku secesji (9), podczas gdy w tym czasie powstały tylko 4 zupełnie nowe miasta (w tym Olszyna, która posiadała status osiedla). Dynamika zmian liczby miast na obszarze Polski Południowej jest zró Ŝnicowana, przy czym wi ęcej miejscowo ści otrzymało prawa miejskie w latach 90. XX w. (24, z czego 10 w latach 1993-94).

1 G ęsto ść sieci miejskiej wyra Ŝona została powierzchni ą przypadającą na jedno miasto [w km 2]. 10

Ryc. 1. Rozmieszczenie miast na terenie Polski Południowej w 2009 r. Fig. 1. Distribution of towns on the area of the Southern Poland, 2009

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Du Ŝa liczba miast na stosunkowo niewielkiej powierzchni (tzn. 334 miasta, które przypadaj ą na 86431 km 2 powierzchni) sprawia, Ŝe region Polski Południowej charakteryzuje si ę du Ŝą g ęsto ści ą sieci miejskiej. W regionie na jedno miasto przypada średnio 258,8 km 2 powierzchni, podczas gdy średnia krajowa wynosi 348,6 km 2 powierzchni na jedno miasto. Rozmieszczenie miast na terenie Polski Połu- dniowej jest jednak nierównomierne. Najwi ększ ą g ęsto ści ą sieci miejskiej charakteryzuj ą si ę województwa: śląskie (173,7 km 2 powierzchni na jedno miasto) i dolno- śląskie (219,2 km 2), które s ą zarazem województwami o najwi ększej g ęsto ści sieci miejskiej w Polsce, a najmniejsz ą: podkarpackie (379,7 km 2) i świ ętokrzyskie (377,8 km 2). Spo śród powiatów ziemskich Polski Południowej najwi ększ ą g ęsto ść sieci miast posiadaj ą małe powierzchniowo powiaty województwa śląskiego (ryc. 3): bieru ńsko-lędzi ński (gdzie na jedno miasto przypada 52,7 km 2 powierzchni), wodzi- sławski (71,7 km 2), b ędzi ński (72,8 km 2) i mikołowski (77,7 km 2), a najwi ększ ą (wył ączaj ąc powiat przemyski, w granicach którego nie ma Ŝadnego miasta) powiaty o du Ŝej powierzchni posiadaj ące w swych granicach po jednym mie ście, jak np.

11 bieszczadzki (1139,1 km 2), Ŝywiecki (1040,1 km 2), buski (968,0 km 2) czy włosz- czowski (907,9 km 2).

Ryc. 2. Zmiany liczby miast na terenie Polski Południowej w latach 1990-2009 Fig. 2. Changes of number of towns on the area of the Southern Poland, 1990-2009

350 300 250 200 150

liczba miast 100 50 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008

dolno śląskie małopolskie opolskie podkarpackie śląskie świ ętokrzyskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on Powierzchnia…., 2009.

Du Ŝą g ęsto ści ą sieci miejskiej (poni Ŝej 200,0 km 2 powierzchni na miasto) cechuje si ę obszar Sudetów i Przedgórza Sudeckiego (podregiony jeleniogórski i wał- brzyski) oraz bliskie otoczenie konurbacji katowickiej (z północn ą cz ęś ci ą podre- gionu bielskiego i zachodni ą województwa małopolskiego). Powiaty o małej g ęsto- ści sieci miast (ponad 400,0 km 2 powierzchni na miasto) koncentruj ą si ę w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci województwa podkarpackiego oraz w środkowo- zachodniej cz ęś ci świ ętokrzyskiego. W uj ęciu regionalnym widoczne ró Ŝnice w g ęsto ści sieci miejskiej wyst ępuj ą np. mi ędzy sudeck ą i nizinn ą cz ęś ci ą woje- wództwa dolno śląskiego, centraln ą i północn ą cz ęś ci ą śląskiego czy północno- wschodni ą i środkowo-zachodni ą cz ęś ci ą świ ętokrzyskiego. Województwo opolskie charakteryzuje si ę zró Ŝnicowan ą przestrzennie g ęsto ści ą sieci miast, natomiast w województwie małopolskim i podkarpackim uwidacznia si ę równole Ŝnikowy pas o wi ększej g ęsto ści sieci miejskiej, który rozci ąga si ę na wschód od konurbacji katowickiej wzdłu Ŝ pogranicza Pogórzy Karpackich i Kotliny Sandomierskiej. Warto równie Ŝ zauwa Ŝyć istotn ą ró Ŝnic ę w g ęsto ści sieci miejskiej, jaka wyst ępuje mi ędzy Sudetami a Karpatami.

Ryc. 3. G ęsto ść sieci miejskiej wg powiatów Polski Południowej w 2009 r. Fig. 3. Density of urban network by counties of the Southern Poland, 2009

Obja śnienia: Powierzchnia przypadaj ąca na jedno miasto: A) 0-100 km 2 B) 100-200 km 2 C) 200-350 km 2 D) 350- 500 km 2 E) 500-700 km 2 F) 700-1100 km 2 G) powiaty nie posiadaj ące w swych granicach Ŝadnego miasta. Explanations: Index of area per 1 town: A) 0-100 km2 B) 100-200 km 2 C) 200-350 km 2 D) 350-500 km 2 E) 500-700 km 2 F) 700-1100 km 2 G) no town there is in county.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Średnia, najkrótsza odległo ść mi ędzy miastami południowej cz ęś ci Polski okre ślona na podstawie dendrytu wrocławskiego wynosi 11,6 km (ryc. 4). W ramach dendrytu 89 jednostek pełni funkcje w ęzłowe, przy czym 85 miast ma poł ączenia z trzema innymi miastami (w ęzły III-rz ędu), a 4 miasta (Gliwice, Jaworzyna Śl., Jelenia Góra i Kolonowskie) z czterema (w ęzły IV-rz ędu). Histogram najkrótszych odległo ści mi ędzy miastami Polski Południowej (ryc. 5) wskazuje, Ŝe miasta s ą rozmieszczone [por. Golachowski i inni, 1974]: - w sposób przypadkowy w skali całego regionu (z przewag ą poł ącze ń o długo ści 7-17 km); - do ść równomiernie w odniesieniu do jego śląskiej cz ęś ci, co: 8-12 km w regionie sudeckim, 12-16 km na obszarze ni Ŝowym Śląska i 5-10 km w centralnej cz ęś ci Wy Ŝyny Śląskiej;

- w zró Ŝnicowany sposób w odniesieniu do jego małopolskiej cz ęś ci, na terenie któ- rej miasta rozmieszone s ą w miar ę równomiernie (co 11-17 km), niezale Ŝnie od ukształtowania terenu, przy czym wyra źna jest tendencja do tworzenia si ę skupie ń (rozmieszczenia gronowego).

Ryc. 4. Dendryt wrocławski dla miast Polski Południowej w 2009 r. Fig. 4. The Wrocław dendrite for towns of the Southern Poland, 2009

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

W miastach Polski Południowej w 2009 r. zamieszkiwało w sumie 9269219 osób (39,8% ludno ści miejskiej kraju), z czego najwi ęcej (3635059 osób, czyli 39,2%) w miastach województwa śląskiego (tab. 2), a najmniej w miastach woje- wództwa opolskiego (5,8%) i województwa świ ętokrzyskiego (6,2%). Udział ludno- ści miejskiej na terenie Polski Południowej wynosi 60,9% (przy średniej krajowej 61,1%) i jest bardzo zró Ŝnicowany w odniesieniu do poszczególnych województw regionu. Najwi ększym udziałem ludno ści miejskiej charakteryzuj ą si ę województwa: śląskie (78,2%) i dolnośląskie (70,5%), które s ą zarazem województwami o najwy Ŝ- szym wska źniku urbanizacji w Polsce, na co wpłyn ęła du Ŝa liczba miast (dolno ślą- skie i śląskie) i du Ŝa średnia wielko ść miast ( śląskie). Podczas gdy w wojewódz- twach podkarpackim, świ ętokrzyskim czy małopolskim wska źnik urbanizacji nie

14 przekracza 50,0% (czyli przewa Ŝa ludno ść wiejska), na co wpływ miały: mała śred- nia wielko ść miast (podkarpackie, świ ętokrzyskie), du Ŝa średnia wielko ść wsi (ma- łopolskie, podkarpackie) lub mała liczba miast ( świ ętokrzyskie).

Tab. 2. Podstawowe dane na temat sieci miast Polski Południowej w 2009 r. Tab. 2. Urban network of the Southern Poland, 2009. Basic data

Województwo Liczba Udział ludno- Średnia liczba Średnia Gęsto ść zalud- Voivodship ludności ści miejskiej ludno ści powierzchnia nienia miast miejskiej [%] miasta miasta [km 2] [osób/km 2]

Urban Share of urban Average of Average of area Population population population population in in towns density in towns 2 [%] towns [km 2] [inh./km ] dolno śląskie 2027745 70,5 22283 24,2 920 małopolskie 1624492 49,4 27534 27,7 995 opolskie 541597 52,4 15474 21,9 708 podkarpackie 864094 41,2 18353 23,9 771 śląskie 3635059 78,2 51198 53,4 959 świ ętokrzyskie 576232 45,3 18588 21,6 861 Polska Południowa The Southern 9269219 60,9 27752 30,5 911 Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

Na obszarze Polski Południowej znajduje si ę 31 miast na prawach powiatu (w których wska źnik urbanizacji wynosi 100,0%). Powiatami ziemskimi o najwy Ŝ- szym udziale ludno ści miejskiej na terenie Polski Południowej s ą powiaty (ryc. 6): wałbrzyski (88,8%), mikołowski (86,5%) i dzier Ŝoniowski (81,4%). Do regionów o wysokim udziale (ponad 55,0%) ludno ści miejskiej na terenie Polski Południowej nale Ŝą : Sudety z Przedgórzem Sudeckim, podregion legnicko-głogowski, konurbacja śląska i aglomeracja rybnicka wraz z otoczeniem oraz dolina Kamiennej. Wysoki udział ludno ści miejskiej w tych regionach zale Ŝy głównie od: - du Ŝej g ęsto ści sieci miejskiej (czyli du Ŝej liczby miast w stosunku do liczby miejscowo ści wiejskich), np. powiaty dzier Ŝoniowski, kłodzki, mikołowski i bieru ńsko- lędzi ński; - obecno ści w granicach powiatu miasta średniej wielko ści (w tym przypadku udział ludności miejskiej jest wysoki, mimo niskiej g ęsto ści sieci miejskiej), np. powiaty lubi ński, głogowski i k ędzierzy ńsko-kozielski;

- du Ŝej g ęsto ści sieci miast i du Ŝej liczby ludno ści miejskiej (wynikaj ącej z obecno- ści miasta średniej wielko ści), np. powiaty wałbrzyski, zgorzelecki, tarnogórski i b ędzi ński.

Ryc. 5. Histogram najkrótszych odległo ści mi ędzy miastami Polski Południowej w 2009 r. Fig. 5. The histogram of the nearest-neighbor distances for towns of the Southern Poland, 2009

25 ń 20 cze ą 15

10 liczba poł 5

0 3,0 6,0 9,0 12,0 15,0 18,0 21,0 24,0 27,0 długo ść poł ącze ń [km]

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Najni Ŝszym udziałem ludno ści miejskiej (wska źnikiem urbanizacji) spo śród powiatów ziemskich Polski Południowej wyró Ŝniaj ą si ę powiaty: przemyski (0,0%), kielecki (6,6%), tarnowski (10,7%) oraz brzozowski (11,7%). Zjawisko to dotyczy w szczególno ści powiatów ziemskich o du Ŝej powierzchni otaczaj ących miasta na prawach powiatu, czego przykładem s ą powiaty: przemyski, kielecki, tarnowski, kro śnie ński i cz ęstochowski, a nawet wrocławski i krakowski, co mo Ŝna tłumaczy ć negatywnym wpływem du Ŝego lub średniego miasta na jego otoczenie (tzw. „ cie ń wielkiego miasta ”). Do regionów o niskim udziale ludno ści miejskiej nale Ŝą ponad- to: obszar Karpat i Kotliny Sandomierskiej (głównie ze wzgl ędu na du Ŝą średni ą wielko ść wsi oraz mał ą g ęsto ść sieci miast), południowa i środkowa cz ęść świ ęto- krzyskiego oraz północna cz ęść województwa małopolskiego (ze wzgl ędu na mał ą gęsto ść sieci miast i dominacj ę miast małych).

Ryc. 6. Udział ludno ści miejskiej wg powiatów Polski Południowej w 2009 r. Fig. 6. Share of urban population by counties of the Southern Poland, 2009

Obja śnienia: A) 100% (miasta na prawach powiatu) B) 70-90% C) 55-70% D) 40-55% E) 25-40% F) 5-20% G) 0% (powiaty nie posiadaj ące w swych granicach Ŝadnego miasta). Explanations: A) 100% (towns with the county status) B) 70-90% C) 55-70% D) 40-55% E) 25-40% F) 5-20% G) 0% (no town there is in county).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

W strukturze wielko ściowej miast Polski Południowej dominuj ą miasta małe (licz ące do 20000 mieszka ńców), które stanowi ą 72,7% miast w regionie, z czego 27,5% to miasta najmniejsze (licz ące do 5000 mieszka ńców), a 45,2% to miasta licz ące od 5000 do 20000 mieszka ńców (ryc. 7). W regionie jest ponadto 71 (21,3%) miast średniej wielko ści (licz ących od 20000 do 100000 mieszka ńców) oraz 20 (6,0%) miast du Ŝych, licz ących powy Ŝej 100000 mieszka ńców. Struktura wielko- ściowa miast Polski Południowej, w porównaniu do struktury wielko ściowej miast całego kraju, wyró Ŝnia si ę nieznacznie wi ększym udziałem miast du Ŝych (o 1,7%), średnich (o 1,1%) i małych (o 4,2%), a tak Ŝe zdecydowanie mniejszym udziałem miast najmniejszych (o 7,0%). Struktura wielko ściowa miast Polski Południowej sprawia, Ŝe średnia wielko ść miasta w regionie jest nieznacznie wi ększa od średniej krajowej (miasto na terenie Polski Południowej liczy średnio 27752 mieszka ńców, podczas gdy średnia krajowa wynosi 25982 mieszka ńców).

Województwa poło Ŝone na terenie Polski Południowej wyró Ŝniaj ą si ę specy- ficznymi strukturami wielko ściowymi miast (ryc. 7), a zbli Ŝone struktury wielko- ściowe miast posiadaj ą tylko województwa dolno śląskie i małopolskie. Wojewódz- twa te cechuj ą si ę przewag ą miast małych (ok. 51,0%), udziałem towarzysz ącym miast najmniejszych (ok. 27,0%) i udziałem drugorz ędnym miast średniej wielko ści (ok. 18,5%), a miasta najwi ększe stanowi ą niespełna 3,5% ogółu miast. Wojewódz- two opolskie cechuje si ę nieznacznie mniejszym udziałem miast średniej wielko ści (14,5%) oraz wi ększym udziałem miast małych (54,5%), a podkarpackie wi ększym udziałem miast najmniejszych (34,0%) i zdecydowanie mniejszym udziałem miast małych (44,5%). Na tym tle wyró Ŝniaj ą si ę: województwo świ ętokrzyskie, gdzie przewa Ŝaj ą miasta najmniejsze (45,0%), udział towarzysz ący stanowi ą miasta małe (35,5%), a udział drugorz ędny miasta średniej wielko ści (16,0%) oraz województwo śląskie, gdzie wyst ępuje równowaga miast małych i miast średniej wielko ści (ok. 33,0%), a udział drugorz ędny stanowi ą miasta najmniejsze i miasta du Ŝe (17,0%).

Ryc. 7. Struktura wielko ściowa miast Polski Południowej w 2009 r. Fig. 7. The size structure of towns in the Southern Poland

Obja śnienia: Miasta licz ące: A) powy Ŝej 100000 mieszka ńców B) 20000-100000 mieszka ńców C) 5000-20000 mieszka ńców D) poni Ŝej 5000 mieszka ńców. Explanations: Towns with population: A) more than 100000; B) 20000-100000; C) 5000-20000; D) less than 5000.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

Najwi ększ ą średni ą wielko ści ą miast spo śród województw Polski Południo- wej cechuje si ę województwo śląskie (51198 mieszka ńców), co wynika ze zdecydowanie wi ększego, w porównaniu do innych województw regionu, udziału miast du Ŝych i średnich, a mniejszego miast najmniejszych. W pozostałych wojewódz- twach Polski Południowej (poza małopolskim) średnia wielko ść miasta jest mniejsza od średniej krajowej, zwłaszcza w opolskim (tab. 2), co wynika ze znacznego udzia- łu miast małych i najmniejszych oraz małej liczby miast du Ŝych. Średnia powierzchnia miasta na terenie Polski Południowej wynosi 30,5 km 2 i jest wi ększa od średniej krajowej (23,9 km 2), co wynika głównie z du Ŝej liczby miast du Ŝych i śred- nich w przypadku województwa śląskiego, wzgl ędnie du Ŝej (w odniesieniu do liczby mieszka ńców) powierzchni miast le Ŝą cych w Sudetach i Karpatach oraz zło Ŝo- nych struktur przestrzennych w przypadku du Ŝej cz ęś ci miast regionu. Stosunkowo du Ŝa powierzchnia miast południowej Polski sprawia, Ŝe miasta regionu (z pewnymi wyj ątkami) charakteryzuj ą si ę nisk ą g ęsto ści ą zaludnienia (911 osób na km 2), przy czym we wszystkich województwach regionu średnia g ęsto ść zaludnienia miast jest ni Ŝsza od średniej krajowej (1089 osób na km 2).

Tab. 3. Najwi ększe i najmniejsze miasta Polski Południowej w 2009 r. Tab. 3. The greatest and the smallest towns in the Southern Poland, 2009

l.p. Nazwa Województwo Liczba l.p. Nazwa Województwo Liczba No. miasta Voivodship ludno ści No. miasta Voivodship ludno ści Name of Population Name of Population town town 1 Kraków małopolskie 754624 325 Lubomierz dolno śląskie 1833 2 Wrocław dolno śląskie 632162 326 Zawichost świ ętokrzyskie 1805 Iwonicz 3 Katowice śląskie 309621 327 podkarpackie 1797 Zdrój 4 Cz ęstochowa śląskie 240612 328 So śnicowice śląskie 1733 5 Sosnowiec śląskie 221259 329 Ujazd opolskie 1655 6 Kielce świ ętokrzyskie 205094 330 Zakliczyn małopolskie 1534 7 Gliwice śląskie 196669 331 Ulanów podkarpackie 1520 Baranów 8 Zabrze śląskie 188401 332 podkarpackie 1426 Sand. 9 Bytom śląskie 183829 333 Skalbmierz świ ętokrzyskie 1291 10 Bielsko-Biała śląskie 175677 334 Działoszyce świ ętokrzyskie 1040

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

Na terenie Polski Południowej znajduje si ę 20 miast du Ŝych, licz ących ponad 100000 mieszka ńców (co stanowi 51,3% du Ŝych miast w kraju), z czego 6 miast liczy ponad 200000 mieszka ńców. Wi ększo ść du Ŝych miast Polski Południowej (12, czyli 60,0%) znajduje si ę w województwie śląskim, podczas gdy w opolskim, podkarpackim i świ ętokrzyskim jest tylko jedno miasto licz ące ponad 100000 mieszka ńców (ryc. 8). Najwi ększe pod wzgl ędem liczby ludno ści miasta Polski Połu- dniowej to: Kraków, Wrocław, Katowice, Cz ęstochowa, Sosnowiec i Kielce (tab. 3). Na terenie Polski Południowej znajduje si ę równie Ŝ 30 miast licz ących poni Ŝej 2500 mieszka ńców, a najmniejszymi miastami regionu s ą: Działoszyce, Skalbmierz i Ba- ranów Sandomierski, licz ące mniej ni Ŝ 1500 mieszka ńców.

Ryc. 8. Liczba mieszka ńców w miastach Polski Południowej w 2009 r. Fig. 8. Population of towns in the Southern Poland, 2009

Obja śnienia: Miasta o liczbie mieszka ńców: A) powy Ŝej 500000; B) 200000-500000; C) 100000-200000; D) 50000- 100000; E) 20000-50000; F) 10000-20000; G) 5000-10000; H) 2000-5000; I) poni Ŝej 2000. Explanations: Towns with population: A) more than 500000; B) 200000-500000; C) 100000-200000; D) 50000- 100000; E) 20000-50000; F) 10000-20000; G) 5000-10000; H) 2000-5000; I) less than 2000.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

Miasta Polski Południowej pełni ą zró Ŝnicowane funkcje administracyjne (ryc. 9). W regionie znajduje si ę: 6 miast wojewódzkich (Katowice, Kielce, Kraków,

Opole, Rzeszów i Wrocław). Miasta te pełni ą ponadto funkcje miast na prawach powiatu, a tak Ŝe (za wyj ątkiem Katowic) s ą siedzibami powiatów ziemskich.

Ryc. 9. Funkcje administracyjne miast Polski Południowej w 2009 r. Fig. 9. Administrative functions of towns in the Southern Poland, 2009

Obja śnienia: A) miasto wojewódzkie; B) miasto na prawach powiatu, b ędące zarazem siedzib ą powiatu ziemskiego; C) miasto na prawach powiatu; D) miasto powiatowe (siedziby powiatów ziemskich); E) pozostałe miasto; F) siedziba gminy miejskiej; G) siedziba gminy miejskiej i wiejskiej; H) siedziba gminy miejsko-wiejskiej. Explanations: A) voivodship-town; B) town with the county status (urban county) as well as center of land county; D) town with the county status (urban county); E) other town; F) center of urban commune (gmina); G) center of urban and rural commune (gmina); H) center of urban-rural commune (gmina).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors based on: Powierzchnia…., 2009.

Na obszarze Polski Południowej znajduje si ę 31 2 miast na prawach powiatu, z których 16 pełni równie Ŝ funkcje miast powiatowych (stanowi ąc siedzib ę powiatu ziemskiego). Ponadto status miasta powiatowego posiada obecnie 91 miast regionu. Wszystkie miasta Polski Południowej (za wyj ątkiem Siechnic 3) s ą tak Ŝe siedzibami gmin: 120 miast jest siedzibami gmin miejskich (z czego 35 jest jednocze śnie siedzib ą gminy wiejskiej), a 213 miast jest siedzibami gmin miejsko-wiejskich.

2 W latach 1999-2002 miastem na prawach powiatu był równie Ŝ Wałbrzych, który po likwidacji powiatu grodzkiego w 2003 r. został wcielony w obr ęb powiatu wałbrzyskiego. 3 Siechnice zostały siedzib ą gminy miejsko-wiejskiej dopiero z pocz ątkiem 2010 r., a w 2009 r. znajdowały si ę w obr ębie gminy miejsko-wiejskiej Świ ęta Katarzyna. 21

Wszystkie miasta na prawach powiatu s ą siedzibami gmin miejskich (w tym 2 s ą równie Ŝ siedzib ą gminy wiejskiej). Wśród miast powiatowych przewa Ŝaj ą siedziby gmin miejskich (48, czyli 52,7%), w tym 26 stanowi tak Ŝe siedziby gmin wiejskich, a pozostałe 43 miasta s ą siedzibami gmin miejsko-wiejskich. Miasta nie pełniące funkcji miast powiatowych są w wi ększo ści siedzibami gmin miejsko-wiejskich (170 miast, czyli 80,2%), a 41 miast stanowi siedziby gmin miejskich (z czego 7 jest zarazem siedzib ą gminy wiejskiej).

Literatura

Drobek W., 2002, Polskie nowe miasta 1977-2001 , [w] Słodczyk J. (red.) Przemiany bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 71-84. Golachowski S., Kostrubiec B., Zago ŜdŜon A., 1974, Metody bada ń geograficzno-osadniczych , PWN, Warszawa. Jokiel B., Miszewska B., 2008, Powojenne lokacje miast w Polsce i ich wpływ na proces urbanizacji , [w] Słodczyk J., Śmigielska M. (red.), Współczesne kierunki i wymiary pro- cesów urbanizacji, Uniwersytet Opolski, Opole, 185-196. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Powierzchnia i ludno ść w przekroju terytorialnym , 1994-2009, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Szyma ńska D., 1996, Nowe miasta w systemach osadniczych , Wydawnictwo UMK, Toru ń.

Rozwój miast Development of towns

Du Ŝe wsie zurbanizowane w sieci osadniczej Polski Południowej Large, urbanized villages in the settlement network of the Southern Poland

Wprowadzenie

Jednym z przejawów procesów urbanizacji jest rozwój ludno ściowy i przeobra Ŝenia morfologiczno-funkcjonalne zachodz ące na obszarach wiejskich [por. Golachowski, 1966], co prowadzi do powstania du Ŝych i zurbanizowanych wsi o funkcjach nierolniczych. Proces ten nie jest zjawiskiem nowym (jego pocz ątki si ęgają okresu wielkiej rewolucji przemysłowej), jednak w okresie powojennym nabrał on szczególnego wymiaru, o czym świadczy chocia Ŝby du Ŝa liczba zupełnie nowych miast (tzn. miejscowo ści nieposiadaj ących w przeszło ści praw miejskich), które zostały ustanowione wła śnie w tym okresie. Wydaje si ę jednak, Ŝe proces umiastawiania (poprzez formalne uznawania miejsko ści) nie nad ąŜ ał za bardzo Ŝy- wiołowymi procesami semiurbanizacji, o czym świadczy m.in. du Ŝa liczba du Ŝych wsi nie ró Ŝni ących si ę swym charakterem od małych miast, przez co obecna liczba miast nie odpowiada faktycznej liczbie miejscowo ści o miejskim charakterze [Soko- łowski, 1999]. Pod poj ęciem du Ŝych wsi zwykle rozumie si ę miejscowo ści wiejskie licz ące powy Ŝej 800-1000 mieszka ńców [Jakubowicz, 1977; Tkocz, 1998; Drobek, 1999; Sokołowski, 1999; Górz, Uliszak, 2006]. W opracowaniu tym postanowiono jednak ograniczy ć zbiór du Ŝych wsi do miejscowo ści licz ących ponad 2000 mieszka ńców, czyli takich, które spełniaj ą wymogi kryterium ludno ściowego stawianego miejscowo ściom w procedurze nadawania formalnego statusu miasta [Drobek, 1999, 2002; Sokołowski, 1999; Krzysztofik, 2006], dzi ęki czemu tak okre ślony zbiór du Ŝych wsi mo Ŝna analizowa ć z punktu widzenia miejsko ści poszczególnych jednostek osadniczych i w pewnym sensie traktowa ć je jako potencjalne nowe miasta (gdy Ŝ to wła- śnie z tego zbioru b ędą głównie pochodziły przyszłe miasta). Warto si ę zatem zasta-

27 nowi ć, jakie funkcje pełni ą du Ŝe wsie w sieci osadniczej Polski Południowej oraz które z nich maj ą najwi ększe szanse by sta ć si ę miastami.

Wiejska sie ć osadnicza Polski Południowej

Obszary wiejskie na terenie Polski Południowej zajmuj ą powierzchni ę 76251 km 2 (88,2% powierzchni regionu) i s ą zamieszkane przez 5945960 mieszka ńców (39,1% liczby ludno ści regionu i 40,1% ludno ści wiejskiej w Polsce). Najwi ększa liczba ludno ści wiejskiej spo śród województw poło Ŝonych w południowej cz ęś ci Polski skupiona jest w województwie małopolskim (28,0%), najmniejsza w woje- wództwie opolskim (8,3%). Gęsto ść zaludnienia na obszarach wiejskich Polski Południowej wynosi natomiast 78,0 osób na km 2 (tab. 4) i jest du Ŝo wy Ŝsza od średniej krajowej, która wynosi 50,9 osób na km 2. G ęsto ść zaludnienia obszarów wiejskich Polski Południowej jest jednak bardzo zró Ŝnicowana w odniesieniu do poszczególnych cz ęś ci regionu. Wysok ą g ęsto ści ą zaludnienia na obszarach wiejskich (ponad dwukrotnie wi ększ ą od średniej krajowej, a zarazem najwy Ŝsz ą w śród województw) charakteryzuj ą si ę województwa małopolskie i śląskie, podczas gdy w województwie dolno śląskim gęsto ść zaludnienia na obszarach wiejskich nie przekracza 50 osób na km 2 [por. Ba ński, 2008b; Du ś, 2008]. Na obszarze Polski Południowej znajduje si ę w sumie 11604 miejscowo ści wiejskich (21,5% miejscowo ści wiejskich w kraju), z czego najwi ęcej w wojewódz- twie świ ętokrzyskim (24,3%) i dolno śląskim (22,2%), a najmniej w województwie opolskim (10,2%). Wiejska sie ć osadnicza Polski Południowej cechuje si ę stosunkowo mał ą g ę- sto ści ą4, na co wpływ ma du Ŝa liczba miast, a tak Ŝe du Ŝa średnia wielko ść wsi. Na jedno miasto w regionie przypada średnio 34,7 miejscowo ści wiejskich (przy śred- niej krajowej 60,3), a przeci ętna miejscowo ść wiejska Polski Południowej zajmuje powierzchni ę 6,57 km 2 (przy średniej krajowej 5,39 km 2) i jest zamieszkana przez 512 mieszka ńców (przy średniej krajowej 274 mieszka ńców). Wyj ątek na tym tle stanowi województwo świ ętokrzyskie, które cechuje si ę du Ŝą g ęsto ści ą wiejskiej sieci osadniczej (na jedno miasto przypada tu 91,1 miejscowo ści wiejskich, a prze-

4 G ęsto ść sieci wsi obliczona została jako liczba wsi przypadaj ąca na 1 miasto. 28 ci ętna wie ś liczy 247 mieszka ńców). W pozostałych województwach regionu na jedno miast przypada średnio 29,0 miejscowo ści wiejskich, a województwa mało- polskie, śląskie i podkarpackie cechuj ą si ę najwy Ŝsz ą w kraju przeci ętn ą liczb ą ludno ści w jednej miejscowo ści wiejskiej.

Tab. 4. Niektóre dane na temat wiejskiej sieci osadniczej Polski Południowej w 2009 r. Tab. 4. Some basic data on rural network in the Southern Poland, 2009

Województwo Liczba Liczba Przeci ętna Gęsto ść Liczba osie- Voivodship ludno ści na miejscowo ści liczba ludno- zaludnienia dli wiejskich obszarach wiejskich ści w jednej na obszarach przypadaj ąca wiejskich Number of miejscowo ści wiejskich na jedno 2 Number of rural settle- wiejskiej [osoby/km ] miasto population on ments Average Population Number of the rural population in density on the rural settle- areas one rural rural areas ments per settlement [pers./km 2] one town dolno śląskie 849314 2572 330 47,9 28,3 małopolskie 1662644 1989 836 122,7 33,7 opolskie 491443 1188 414 56,8 33,9 podkarpackie 1235401 1707 724 73,9 36,3 śląskie 1010606 1324 763 118,3 18,6 świ ętokrzyskie 696552 2824 247 63,1 91,1 Polska Południowa 5945960 11604 512 78,0 34,7 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors on the base of: Powierzchnia…, 2009.

Przeci ętna wielko ść miejscowo ści wiejskich na terenie Polski Południowej jest jednak bardzo zró Ŝnicowana w skali regionu, jak i poszczególnych województw (ryc. 10). Najwi ększe pod wzgl ędem liczby mieszka ńców miejscowo ści wiejskie znajduj ą si ę w południowej cz ęś ci województwa śląskiego, w podregionach bielskim, tyskim i rybnickim (gdzie przeci ętna wie ś liczy ponad 1500 mieszka ńców). Du Ŝą przeci ętn ą liczb ą mieszka ńców w jednej miejscowo ści wiejskiej cechuje si ę tak Ŝe województwo małopolskie (za wyj ątkiem jego północnej cz ęś ci) oraz środkowe cz ęś ci województwa podkarpackiego i śląskiego. Powiaty o niskiej przeci ętnej liczbie ludno ści w jednej miejscowo ści wiejskiej (poni Ŝej 250 mieszka ńców) koncentruj ą si ę w południowej cz ęś ci województwa świ ętokrzyskiego, w nizinnej cz ęś ci dolno śląskiego oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci podkarpackiego. Naj- wi ększe dysproporcje w odniesieniu do poszczególnych województw regionu wy-

29 st ępuj ą mi ędzy: północn ą (podregion cz ęstochowski) i południow ą cz ęś ci ą śląskie- go, centraln ą i południowo-wschodni ą cz ęś ci ą podkarpackiego oraz środkowo- zachodni ą i północn ą cz ęś ci ą małopolskiego.

Ryc. 10. Przeci ętna wielko ść miejscowo ści wiejskich w powiatach Polski Południowej w 2009 r. Fig. 10. Average size of rural settlements by counties of the Southern Poland, 2009

Oznaczenia: Przeci ętna liczba ludno ści w jednej miejscowo ści wiejskiej: A) powy Ŝej 1500; B) 1000-1500; C) 750- 1000; D) 500-750; E) 250-500; F) poni Ŝej 250; G) miasta na prawach powiatu. Signatures: Average population per one rural settlement: A) more than 1500, B) 1000-1500; C) 750-1000; D) 500- 750; E) 250-500; F) less than 250; G) county towns.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. Source: By authors on the base of: The Bank of Regional Data at The Statistical Office.

Zbiór du Ŝych zurbanizowanych wsi Polski Południowej

Spo śród 11604 miejscowo ści wiejskich poło Ŝonych na terenie Polski Połu- dniowej 495 miejscowo ści (czyli 4,3%) liczyło w 2009 r. ponad 2000 mieszka ńców. Mimo ograniczenia liczby du Ŝych wsi jedynie do miejscowo ści najwi ększych, mo Ŝ- na jednak stwierdzi ć, Ŝe du Ŝe wsie nie s ą w sieci osadniczej regionu zjawiskiem incydentalnym. Zbiór du Ŝych wsi Polski Południowej podlegał jednak do ść istotnym zmianom w latach 1988-2009 (tab. 5). Uwaga ta odnosi się zarówno do wielko ści zbioru (liczba du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej wzrosła w analizowanym okresie 30 o 68 jednostek), jak i jego składu jednostkowego (tylko 378 miejscowo ści nale Ŝało do analizowanego zbioru zarówno w 1988, jak i 2009 r., 116 miejscowo ści awanso- wało do grona wsi licz ących ponad 2000 mieszka ńców, a 48 miejscowo ści przestało naleŜeć do tego zbioru).

Tab. 5. Zmiany liczby du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej w latach 1988-2009 Tab. 5. Changes of number of large villages on the area of the Southern Poland, 1988-2009

Województwo Liczba Zmiany liczby du Ŝych wsi w wyniku: Liczba Voivodship du Ŝych Changes of number of large villages determined by: du Ŝych wsi w wsi w 1988 r. wzrostu spadku nadania procesów procesów 2009 r. liczby liczby statusu secesji inkorporacji Number Number ludno ści ludno ści miasta of large secession administrative of large villages, population population charter processes incorporation villages, increase decrease of civic 1988 2009 rights dolno śląskie 22 12 2 3 0 0 29 małopolskie 81 58 0 9 0 0 130 opolskie 19 0 5 1 0 0 13 podkarpackie 116 18 5 4 0 6 119 śląskie 175 13 2 3 8 0 191 świ ętokrzyskie 13 7 0 8 0 0 12 Polska Południowa 426 108 14 28 9 6 494 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 1994-2009; Gawryszewski, 2005; Krzysztofik, 2007 oraz danych z: Bazy Wiedzy WASKO i mapa.szukacz.pl Source: By authors on the base of: Powierzchnia…, 1994-2009; Gawryszewski, 2005; Krzysztofik, 2007, as well as data from The WASKO Knowledge Base and mapa.szukacz.pl

Wśród głównych czynników zmian liczby du Ŝych wsi na terenie Polski Połu- dniowej w latach 1988-2009 nale Ŝy wymieni ć: - wzrost liczby ludno ści, w wyniku którego 108 miejscowo ści (licz ących w 1988 r. poni Ŝej 2000 mieszka ńców) w analizowanym okresie awansowało do grona wsi licz ących ponad 2000 mieszka ńców, a spo śród których wi ększo ść (58 miejscowo ści, czyli 53,7%) poło Ŝona jest na terenie województwa małopolskiego. Najbardziej dynamicznym zmianom ludno ściowym po 1988 r. podlegały jednak przede wszystkim wsie le Ŝą ce w strefach podmiejskich duŜych miast (jak np. Wrocławia, Krako- wa, Tarnowa czy Kielc);

- spadek liczby ludno ści, w wyniku którego 14 miejscowo ści licz ących w 1988 r. ponad 2000 mieszka ńców (zwykle w wyniku znacz ącej depopulacji) przestało nale- Ŝeć do zbioru du Ŝych wsi, przy czym najwi ęcej takich miejscowo ści (po 5) poło Ŝo- nych jest na terenie województw opolskiego (Dziergowice, Kielcza, Szymiszów, Szczedrzyk i Walce) oraz podkarpackiego (Borek Wielki, Husów, Pawłosiów, We- soła i Straszydle). Po dwie zlokalizowane s ą w województwie dolnośląskim (Mił- kowice i Porajów) i śląskim (Huta Stara B i Dobieszowice); - nadawanie praw miejskich miejscowo ściom wiejskim 5 (tzn. wzrost liczby miast), w wyniku czego 28 miejscowo ści Polski Południowej, licz ących w 1988 r. ponad 2000 mieszka ńców, stało si ę miastami 6, przy czym najwi ęcej takich miejscowo ści poło Ŝonych jest na terenie województwa małopolskiego (9) i świ ętokrzyskiego (8); - procesy secesji, w wyniku których 8 du Ŝych wsi odzyskało samodzielno ść administracyjn ą po okresie funkcjonowania jako cz ęść innego miasta, miejscowo ści te to: Chełm Śląski (cz ęść Tychów w latach 1975-77, cz ęść Mysłowic w latach 1977-94), Bojszowy, Gosty ń, Kobiór i Wyry (cz ęść Tychów w latach 1977-91), Marklowice (cz ęść Wodzisławia Śląskiego w latach 1975-94), Ł ąka (cz ęść Pszczyny w latach 1973-97) oraz Goczałkowice Zdrój (cz ęść Pszczyny w latach 1975-92); - procesy inkorporacji, w wyniku których 6 du Ŝych wsi Polski Południowej po 1988 r. zostało wcielonych w granice s ąsiaduj ących z nimi miast, jak np. miejscowo ść Chechły wcielona do miasta Ropczyce w 1998 r. (2519 mieszka ńców 7) czy 5 wsi wcielonych do miasta Rzeszów (w wyniku poszerzenia granic administracyjnych miasta), tzn. Słocina w 2006 r. (4530 mieszka ńców), Przybyszówka w latach 2007- 08 8 (3499 mieszka ńców), Zwi ęczyca w 2008 r. (3344 mieszka ńców), Biała w 2009 r. (2030 mieszka ńców) oraz Budziwój w 2010 r. (4075 mieszka ńców). Analizuj ąc powy Ŝsze zmiany mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe du Ŝą stabilno ści ą charak- teryzowały si ę zbiory du Ŝych wsi w województwach opolskim, podkarpackim i ślą- skim, podczas gdy na terenie województw dolno śląskiego, małopolskiego i świ ęto- krzyskiego zbiory te cechowały si ę du Ŝą dynamik ą zmian, za co odpowiedzialny był

5 W analizowanym okresie wi ększo ść nowych miast otrzymało prawa miejskie na zasadzie restytucji [Drobek, 1999; Krzysztofik, 2006, 2007; Jokiel, Miszewska, 2008]. 6 Tylko dwie miejscowo ści (Korfantów w województwie opolskim i Zakliczyn w województwie podkarpackim), które otrzymały prawa miejskie w latach 1988-2009, liczyły w 1988 r. poni Ŝej 2000 mieszka ńców [Drobek, 1999; Gawryszewski, 2005]. 7 Liczba ludno ści w momencie inkorporacji [na podstawie: Powierzchnia …, 1994-2010]. 8 W 2007 r. do Rzeszowa wcielona została wschodnia, a w 2008 r. zachodnia cz ęść Przybyszówki. 32 głównie wzrost liczby ludno ści (dotyczy to zwłaszcza miejscowo ści wiejskich poło- Ŝonych w strefach podmiejskich du Ŝych miast).

Rozmieszczenie du Ŝych zurbanizowanych wsi na terenie Polski Południowej

Rozmieszczenie du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej jest do ść nierów- nomierne, zarówno w uj ęciu regionalnym, jak i w obr ębie poszczególnych woje- wództw regionu (ryc. 11). Wi ększo ść du Ŝych wsi (89,1%) Polski Południowej skupiona jest w trzech województwach: małopolskim (191), śląskim (131) i podkarpackim (119), gdzie du Ŝe wsie stanowi ą 7-10% ogółu miejscowo ści wiejskich. W pozostałych województwach regionu, tzn. w województwie dolno śląskim (29), opolskim (13) i świ ętokrzyskim (12), du Ŝe wsie wyst ępuj ą sporadycznie, a ich udział w zbiorze miejscowo ści wiejskich nie przekracza 1,5%. W uj ęciu powiato- wym najwi ększa liczba du Ŝych wsi znajduje si ę w powiatach: bielskim (22), rzeszowskim (21), nowotarskim i wadowickim (po 20) oraz tarnowskim i Ŝywieckim (po 19). W województwach dolno śląskim, opolskim i świ ętokrzyskim najwi ększa liczba du Ŝych wsi skupiona jest w powiatach ziemskich otaczających miasta woje- wódzkie, tzn. w powiecie wrocławskim (7), opolskim (9) oraz kieleckim (6).

Ryc. 11. Liczba du Ŝych wsi w powiatach ziemskich Polski Południowej w 2009 r. Fig. 11. Number of large villages in counties of the Southern Poland, 2009

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO. Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base.

Analizuj ąc rozmieszczenie du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej (ryc. 13) mo Ŝna zauwa Ŝyć kilka zasadniczych tendencji do ich koncentracji [por. Górz, Uli- szak, 2006]: - w strefach podmiejskich du Ŝych miast i w bliskim otoczeniu miast średniej wielko- ści, a czego przykładem s ą strefy podmiejskie: Wrocławia, Opola, Bielska-Białej, Cz ęstochowy, Nowego S ącza, Krakowa, Tarnowa, Kielc, Rzeszowa i Krosna; - na obrze Ŝach policentrycznych zespołów miejsko-przemysłowych (konurbacji katowickiej i aglomeracji rybnickiej); - w kotlinach i obni Ŝeniach śródgórskich Sudetów (Kotlina Jeleniogórska, Kotlina Kłodzka) i Karpat (Kotlina śywiecka, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Kotlina S ą- decka, Doły Jasielsko-Sanockie); - wzdłu Ŝ głównych (drogowych) ci ągów komunikacyjnych o przebiegu południko- wym (np. DK nr 7) lub równole Ŝnikowym (np. DK nr 4, 28 i 52) na terenie Karpat, Pogórzy Karpackich i zachodniej cz ęś ci Kotliny Sandomierskiej; - na obszarach rolniczych we wschodniej cz ęś ci Kotliny Sandomierskiej (powiaty: ła ńcucki, rzeszowski, kolbuszowski i le Ŝajski). W nawi ązaniu do poło Ŝenia topograficznego miejscowo ści du Ŝe wsie na terenie Polski Południowej mo Ŝna podzieli ć na wsie o poło Ŝeniu [por. Kiełczewska- Zaleska, 1969]: - równinnym (wsie Kotliny Sandomierskiej i Niziny Śląskiej), - pagórkowatym i wy Ŝynnym (wsie Przedgórza Sudeckiego, Wy Ŝyny Śląskiej i Wy- Ŝyny Krakowsko-Cz ęstochowskiej), - dolinnym (wsie w Dolinie Wisły i w dolinach jej karpackich dopływów), - śródgórskim (wsie w obni Ŝeniach dolinnych lub kotlinach śródgórskich w obr ębie Sudetów i Karpat), - kraw ędziowym (wsie le Ŝą ce na pograniczu Pogórzy Karpackich i Kotliny Sando- mierskiej).

Sytuacja ludno ściowa du Ŝych wsi zurbanizowanych na terenie Polski Połu- dniowej

W du Ŝych wsiach Polski Południowej mieszka w sumie 1522191 osób (czyli 25,5% ludno ści wiejskiej regionu). Najwi ększe pod wzgl ędem liczby ludno ści miejscowo ści wiejskie le Ŝą ce na terenie Polski Południowej to (tab. 3): Kozy w powiecie bielskim (b ędące zarazem najludniejsz ą wsi ą w kraju), Pawłowice i Wola w powiecie pszczy ńskim, Gorzyce w powiecie tarnobrzeskim oraz Świerklany w powiecie rybnickim, które licz ą ponad 7000 mieszka ńców. W regionie znajduje si ę ponadto 25 wsi licz ących od 5000 do 7000 mieszka ńców, 171 wsi licz ących od 3000 do 5000 mieszka ńców i 294 wsie licz ące od 2000 do 3000 mieszka ńców. Liczba ludno ści najwi ększych miejscowo ści wiejskich Polski Południowej znacznie przekracza liczb ę ludności najmniejszych miast powiatowych w regionie, którymi s ą: Lesko w województwie podkarpackim (5698 mieszka ńców), Kazimierza Wielka w województwie świ ętokrzyskim (5723 mieszka ńców) oraz Proszowice w województwie małopolskim (6146 mieszka ńców). Siedem du Ŝych wsi Polski Południowej znajduje si ę w śród 500 najwi ększych pod wzgl ędem liczby ludno ści jednostek osadniczych w kraju [por. Powierzchnia… , 2009], s ą nimi: Kozy (364) 9, Pawłowice (406), Wola (441), Gorzyce (478), Świerklany (482) oraz Łodygowice (499), a sze ść pierwszych w pierwszej siódemce najwi ększych miejscowo ści wiejskich w Polsce (w zestawieniu tym na drugim miejscu znajduje si ę miejscowo ść Koziegłowy w województwie wielkopolskim, która liczy 10811 mieszka ńców). Na terenie Polski Południowej znajduje si ę w sumie 30 wsi bardzo du Ŝych (tzn. wsi licz ących ponad 5000 mieszka ńców), z których 14 poło Ŝonych jest w wo- jewództwie śląskim (w tym 4 powiecie bielskim i 3 w pszczy ńskim), 9 w wojewódz- twie małopolskim oraz 7 w województwie podkarpackim (ryc. 12). Wsiami o najwi ększej liczbie ludno ści, które poło Ŝone s ą w pozostałych wo- jewództwach regionu, s ą: Kamieniec Z ąbkowicki (4879 mieszka ńców) i Mysłako- wice (4378 mieszka ńców) w województwie dolno śląskim, Dobrze ń Wielki (4161 mieszka ńców) i Tułowice (4119 mieszka ńców) w województwie opolskim oraz Radoszyce (3378 mieszka ńców) w województwie świ ętokrzyskim.

9 Pozycja w rankingu ogólnopolskim. 35

Ryc. 12. Struktura wielko ściowa du Ŝych wsi w województwach Polski Południowej w 2009 r. Fig. 12. A size-structure of large villages in voivodships of the Southern Poland, 2009

200 175 150 125 100 75 liczba wsi 50 25 0 dolno śląskie małopolskie opolskie podkarpackie śląskie świ ętokrzyskie

A B C D E

Oznaczenia: Miejscowo ści wiejskie licz ące: A) od 2000 do 3000 mieszka ńców; B) od 3000 do 4000 mieszka ńców; C) od 4000 do 5000 mieszka ńców; D) od 5000 do 7000 mieszka ńców; E) ponad 7000 mieszka ńców. Signatures: Rural settlements with population: A) 2000-3000; B) 3000-4000; C) 4000-5000; D) 5000-7000; E) more than 7000.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO. Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base.

Du Ŝe wsie poło Ŝone na terenie Polski Południowej charakteryzuj ą si ę stabilną sytuacj ą ludno ściow ą (tab. 6). W wi ększo ści du Ŝych wsi regionu (419, czyli 84,6%) w latach 1988-2009 wyst ąpił wzrost liczby mieszka ńców, a spadek liczby ludno ści miał miejsce jedynie w 68 wsiach licz ących powy Ŝej 2000 mieszka ńców (13,7%) 10 . Stabilno ść sytuacji ludno ściowej du Ŝych wsi Polski Południowej zale Ŝy przede wszystkim od ich poło Ŝenia, co wpływa na wielko ść salda migracji [Ba ński, 2008b] oraz struktury funkcjonalnej miejscowo ści, a jedynie w niewielkim stopniu od jej statusu, który wyra Ŝa si ę pełnieniem przez jednostk ę funkcji administracyjnych na szczeblu gminnym [por. Makowska, 1986; Siemi ński, 1992]. W uj ęciu regionalnym stałym przyrostem liczby ludno ści cechuj ą si ę zwłaszcza du Ŝe wsie poło Ŝone w wo- jewództwach małopolskim i podkarpackim, o czym decyduje stosunkowo wysoki przyrost naturalny w tych regionach [Ba ński, 2004, 2008b].

10 Pozostałe 8 miejscowo ści wiejskich odzyskało samodzielno ść osadnicz ą po 1988 r. 36

Tab. 6. Najludniejsze miejscowo ści wiejskie Polski Południowej w 2009 r. Tab. 6. The most populated rural settlements in the Southern Poland, 2009

Miejscowo ść Województwo Powiat Liczba ludno ści Rural settlement Voivodship County Population Kozy śląskie bielski 11558 Pawłowice śląskie pszczy ński 9929 Wola śląskie pszczy ński 8790 Gorzyce podkarpackie tarnobrzeski 7413 Świerklany śląskie rybnicki 7310 Łodygowice śląskie Ŝywiecki 6925 Jawiszowice małopolskie oświ ęcimski 6794 Osiek małopolskie oświ ęcimski 6571 Wilkowice śląskie bielski 6497 Zawoja małopolskie suski 6453 Goczałkowice Zdrój śląskie pszczy ński 6321 Rakszawa podkarpackie ła ńcucki 6278 Jasienica śląskie bielski 6242 Słopnice małopolskie limanowski 6123 Korczyna podkarpackie kro śnie ński 5951

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO. Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base.

Najwi ększy przyrost liczby ludno ści w latach 1988-2009 wyst ąpił w du Ŝych wsiach poło Ŝonych w strefach podmiejskich du Ŝych lub średnich miast [tab. 7], co jest przejawem procesów suburbanizacji [por. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, 1998; Mar- cinowicz, 2000; Zathey, 2003; Wi ęcław-Michniewicz, 2004; Ba ński, 2004, 2008b; Bagi ńska, Szmytkie, 2009; Górz, Uliszak, 2009; Maleszka, Szmytkie, 2009], jak np. w Bielanach Wrocławskich i Kiełczowie (powiat wrocławski), Pogwizdowie (powiat cieszy ński), Chełmcu (powiat nowos ądecki) czy Bilczy (powiat kielecki). Problem depopulacji w przypadku du Ŝych wsi Polski Południowej dotyczył przede wszystkim: osiedli wiejskich w województwie opolskim [Szczygielski, 1988, 2007; Heffner, 1990], du Ŝych wsi w regionie sudeckim [Zago ŜdŜon, 1988; Eber- hardt, 1989; Miszewska, 1993; Ciok, 1995] oraz du Ŝych wsi o peryferyjnym poło Ŝe- niu [por. Cloke, Goodwin, 1992; Ba ński, 1999, 2008b]. W kilku du Ŝych wsiach regionu spadek liczby ludno ści si ęgał nawet 20-30% wzgl ędem 1988 r. (tab. 8), jak np. w Branicach (powiat głubczycki), Szczedrzyku (powiat opolski), Porajowie (powiat zgorzelecki) i Lubi ąŜ u (powiat wołowski).

Tab. 7. Zmiany liczby ludno ści w du Ŝych wsiach Polski Południowej w latach 1988-2009 Tab. 7. Changes of population in large villages of the Southern Poland, 1988-2009

Wsie o liczbie Zmiana liczby ludno ści w latach 1988-2009 [w %] ludno ści Changes of population, 1988-2009 [in %] Villages with poni Ŝej -5 od -5 do 5 od 5 do 15 od 15 do 25 od 25 do 50 powy Ŝej 50 population less than -5 from -5 to 5 from 5 to 15 from 15 to 25 from 25 to 50 more than 50 ponad 7000 0 0 3 1 1 0 more than 7000 5000-7000 0 2 12 7 1 0 4000-5000 2 9 22 10 3 0 3000-4000 6 24 49 34 7 2 2000-3000 23 68 95 72 26 8 Polska Południowa 31 103 181 124 38 10 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO oraz mapa.szukacz.pl Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base as well as mapa.szukacz.pl

Tab. 8. Du Ŝe wsie Polski Południowej o najwi ększym przyro ście i spadku liczby ludno- ści w latach 1988-2009 Tab. 8. Large villages of the Southern Poland with the greatest increase of population as well as the greatest decrease of population, 1988-2009

Miejscowo ść Powiat Zmiana Miejscowo ść Powiat Zmiana Settlement County liczby Settlement County liczby ludno ści ludno ści Change of Change of population population Bielany Wroc. wrocławski +109,1% Targowiska kro śnie ński -27,3% Pogwizdów cieszy ński +94,9% Branice głubczycki -25,8% Bilcza kielecki +76,3% Lubi ąŜ wołowski -23,9% Kiełczów wrocławski +76,2% Hy Ŝne rzeszowski -20,3% Chełmiec nowos ądecki +74,0% Bobrowniki będzi ński -14,1% Nagawczyna dębicki +67,9% Boronów lubliniecki -12,3% Smolec wrocławski +59,4% Ludwikowice Kł. kłodzki -12,1% Zielonki krakowski +57,1% Chró ścice opolski -11,3% Miedziana Góra kielecki +52,3% śę dowice strzelecki -10,5% Zgłobice tarnowski +52,0% Rogo źnik będzi ński -10,5%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO oraz mapa.szukacz.pl Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base as well as mapa.szukacz.pl

W wyniku zmian ludno ściowych w latach 1988-2009 108 miejscowo ści awansowało do grona wsi licz ących ponad 2000 mieszka ńców, a 14 miejscowo ści

38 wiejskich (w wyniku znacz ącej depopulacji) przestało nale Ŝeć do tego zbioru. Dy- namiczny rozwój ludno ściowy du Ŝych wsi oraz post ępuj ąca depopulacja małych miast Polski Południowej przyczyniły si ę do zwi ększenia dysproporcji mi ędzy licz- bą ludno ści najwi ększej wsi i najmniejszego miasta w regionie, które wyznaczaj ą zakres kontinuum miejsko-wiejskiego [por. Sokołowski, 1999]. W 1988 r. stosunek mi ędzy liczb ą ludno ści najwi ększej wsi i najmniejszego miasta wynosił 7,97, podczas gdy w 2009 r. wyniósł ju Ŝ 11,11 11 .

Funkcje du Ŝych wsi zurbanizowanych w sieci osadniczej Polski Południowej

Spo śród 495 du Ŝych wsi le Ŝą cych na terenie Polski Południowej jedynie 196 (39,6%) stanowi siedzib ę gminy, a pozostałe pełni ą funkcje wsi sołeckich 12 . Udział wsi gminnych w zbiorze du Ŝych wsi jest znacznie wy Ŝszy w województwach, gdzie du Ŝe wsie wyst ępuj ą do ść sporadycznie, tzn. w województwie: dolno śląskim, opolskim i świ ętokrzyskim (gdzie wynosi on średnio 57,4%), ni Ŝ w województwach o du Ŝej liczbie du Ŝych wsi, tak jak ma to miejsce w województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim (ryc. 13). Najwi ększe pod wzgl ędem liczby ludno ści miejscowo ści wiejskie Polski Po- łudniowej, które nie s ą wsiami gminnymi to: Wola w gminie Mied źno (8790 mieszka ńców), Jawiszowice w gminie Brzeszcze (6794 mieszka ńców), Pustków w gminie Dębica (5635 mieszka ńców), Chocznia w gminie Wadowice (5627 mieszka ńców), Wola Rz ędzi ńska w gminie Tarnów (5621 mieszka ńców), Czaniec w gminie Por ąb- ka (5536 mieszka ńców) i Jadowniki w gminie Brzesko (4950 mieszka ńców). W kilku przypadkach wie ś gminna jest znacznie mniejsza od innych wsi wchodzą- cych w skład gminy, jak np. w gminie Mied źna, Morawica, Lipnica Murowana, Godów, Por ąbka czy Wi ązownica. Gminami o najwi ększej liczbie du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej s ą gminy: Andrychów w powiecie wadowickim (6 du Ŝych wsi), Gorlice w powiecie gorlickim, Gorzyce w powiecie wodzisławskim, Ła ńcut w powiecie ła ńcuckim, Tarnów w powiecie tarnowskim, Pszczyna w powiecie pszczy ńskim oraz Trzebow- nisko w powiecie rzeszowskim (po 5 wsi). Ponadto 12 du Ŝych wsi Polski Południo-

11 W obu analizowanych latach najwi ększ ą wsi ą w regionie były Kozy (licz ące 9919 mieszka ńców w 1988 r. i 11558 w 2009 r.), a najmniejszym miastem Działoszyce (licz ące 1244 mieszka ńców w 1988 r. i 1040 w 2009 r.). 12 Niektóre du Ŝe wsie le Ŝą ce na terenie Polski Południowej podzielone s ą kilka odr ębnych sołectw. 39 wej stanowi gminy jednowioskowe. Wsiami tymi s ą: Jaworze i Kozy (powiat bielski), Koszarawa (powiat Ŝywiecki), Jejkowice (powiat rybnicki), Marklowice (powiat wodzisławski), Ornontowice (powiat mikołowski), Goczałkowice Zdrój i Ko- biór (powiat pszczy ński), Słopnice (powiat limanowski), Spytkowice (powiat nowotarski), Polanka Wielka (powiat o świ ęcimski) oraz Kro ścienko Wy Ŝne (powiat kro- śnie ński).

Ryc. 13. Liczba ludno ści i obecny status du Ŝych wsi w Polsce Południowej w 2009 r. Fig. 13. Population and contemporary status of large villages in the Southern Poland, 2009

Oznaczenia: Wsie licz ące: A) ponad 5000 mieszka ńców; B) od 3500 do 5000 mieszka ńców; C) od 2000 do 3500 mieszka ńców; D) wsie gminne; E) pozostałe wsie. Signatures: Villages with population: A) more than 5000; B) 3500-5000; C) 2000-3500; D) district (gmina) villages; E) other villages.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO. Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base.

Gminami o najwi ększej liczbie du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej s ą gminy: Andrychów w powiecie wadowickim (6 du Ŝych wsi), Gorlice w powiecie gorlickim, Gorzyce w powiecie wodzisławskim, Ła ńcut w powiecie ła ńcuckim, Tarnów w powiecie tarnowskim, Pszczyna w powiecie pszczy ńskim oraz Trzebow- nisko w powiecie rzeszowskim (po 5 wsi). Ponadto 12 du Ŝych wsi Polski Południo- wej stanowi gminy jednowioskowe. Wsiami tymi s ą: Jaworze i Kozy (powiat bielski), Koszarawa (powiat Ŝywiecki), Jejkowice (powiat rybnicki), Marklowice (po-

40 wiat wodzisławski), Ornontowice (powiat mikołowski), Goczałkowice Zdrój i Ko- biór (powiat pszczy ński), Słopnice (powiat limanowski), Spytkowice (powiat nowotarski), Polanka Wielka (powiat o świ ęcimski) oraz Kro ścienko Wy Ŝne (powiat kro- śnie ński). Wi ększo ść du Ŝych wsi poło Ŝonych na terenie Polski Południowej nie posiada tradycji miejskich, bowiem jedynie 30 wsi (6,1%) licz ących powy Ŝej 2000 mieszka ńców posiadało w swej przeszło ści prawa miejskie, a 16 (3,2%) posiadało w okresie powojennym status osiedli miejskich (patrz rozdz. Problem miast… ), z czego trzy miejscowo ści (Chełmsko Śląskie, Kro ścienko nad Dunajcem, Zbrosławice) otrzymały status osiedla jako miasta zdegradowane [Miasta… , 1965, 1967; Zmia- ny… , 1985; Drobek, 1999; Szmytkie, 2003; Krzysztofik, 2007]. Najwi ększ ą liczb ę mieszka ńców spo śród miast zdegradowanych Polski Połu- dniowej posiadaj ą: Korczyna w powiecie kro śnie ńskim (5951 mieszka ńców), Chełm Śląski w powiecie bieru ńsko-lędzi ńskim (5646) i śołynia w powiecie ła ńcuckim (5145), a spo śród dawnych osiedli miejskich: Kamieniec Z ąbkowicki w powiecie ząbkowickim (4879), Kosz ęcin w powiecie lublinieckim (4470) oraz Poraj w powiecie myszkowskim (4418). Miejsk ą przeszło ść w pewnym sensie posiadaj ą równie Ŝ miejscowo ści wiejskie, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą po okresie funkcjonowania jako cz ęść (dzielnica) innego miasta [ Zmiany… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009]. Przykładem du Ŝych wsi, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą, s ą: Chełm Śląski (cz ęść Tychów, a nast ępnie Mysłowic), Bojszowy, Gosty ń, Kobiór i Wyry (cz ęść Tychów), Ćwiklice, Ł ąka, Studzionki, Goczałkowice Zdrój i Wisła Wielka (cz ęść Pszczyny) oraz Marklowice (cz ęść Wodzisławia Śląskiego), przy czym wszystkie poło Ŝone s ą w województwie śląskim.

Zró Ŝnicowanie funkcjonalne du Ŝych wsi zurbanizowanych

W przypadku miejscowo ści wiejskich wzrost liczby ludno ści przyczynia si ę do spadku zatrudnienia w rolnictwie oraz rozwoju funkcji nierolniczych, dzi ęki czemu du Ŝe wsie maj ą zwykle charakter wsi nierolniczych lub wielofunkcyjnych. W sensie funkcjonalnym mo Ŝna je nazwa ć osiedlami o charakterze przej ściowym mi ędzy miastem a wsi ą [Kiełczewska-Zaleska, 1969], w których obok funkcji rolni-

41 czej jednostronnie rozwini ęta jest funkcja mieszkaniowa, usługowa lub produkcyjna (a zatem maj ą inny charakter od zwykłej wsi rolniczej). Do grona miejscowo ści o charakterze przej ściowym M. Kiełczewska-Zaleska [1969] zaliczyła: - wsie z funkcj ą usługow ą lub małe osiedla o funkcji usługowej (zwykle du Ŝe wsie skupione z wykształconym centrum o charakterze usługowym lub miejscowości o poło Ŝeniu w ęzłowym skupiaj ące działalno ści usługowe), - miasteczka rolnicze lub miasta zdegradowane (stanowi ące o środki obsługi dla regionów rolniczych), - wsie zurbanizowane (osiedla robotniczo-chłopskie o charakterze mieszkaniowym, z których znaczna cz ęść ludno ści doje ŜdŜa do miasta do pracy), - osiedla przemysłowe i przyfabryczne (osiedla powstaj ące w bliskim s ąsiedztwie fabryk), - osiedla kulturalno-usługowe (miejscowo ści uzdrowiskowo-turystyczne i wyspecjalizowane o środki usługowe poło Ŝone z dala od miast). Urbanizacja funkcjonalna wsi, wyra Ŝaj ąca si ę we wzro ście zatrudnienia nie- rolniczego na wsi, jest jednym z przejawów procesu semiurbanizacji, której podle- gają w szczególno ści wsie du Ŝe [Golachowski, 1966]. Przykładami wsi urbanizuj ą- cych si ę w sensie funkcjonalnym s ą [Dobrowolska, 1972]: - wsie uprzemysłowione (przeobra Ŝaj ące si ę w osiedla miejskie i zespoły miejsko- przemysłowe), - osiedla transportowe, - wsie przekształcaj ące si ę w osiedla fabryczne, - osiedla mieszkaniowe, - zespoły osadnicze o zło Ŝonych funkcjach (rolniczych, usługowych i mieszkaniowych), - wsie robotniczo-chłopskie o funkcjach mieszkaniowo-rolniczych, - zespoły osadnicze turystyczno-wczasowe o zło Ŝonych funkcjach, - osiedla spółdzielcze o zło Ŝonych funkcjach. Wg J. Tkocza [1998] miejscowo ści wiejskie mo Ŝna podzieli ć na wsie elementarne (zwykle małe wsie o dominuj ącej funkcji rolniczej) i wsie wielofunkcyjne, które powstaj ą w wyniku wkraczania przemysłu i usług na wie ś oraz ich współwy-

42 st ępowania z rolnictwem. Wsie wielofunkcyjne to jednostki o zró Ŝnicowanych strukturach społeczno-gospodarczych i przestrzennych, które obok rolnictwa maj ą wykształcon ą działalno ść pozarolnicz ą (usługow ą i przemysłow ą). Proces urbanizacji funkcjonalnej wsi prowadzi zatem do upodobnienia si ę du Ŝych wsi do małych miast. Przykładami wsi wielofunkcyjnych s ą [Tkocz, 1998]: - wsie usługowe, stanowi ące o środki usługowe podstawowe (licz ące 800-1000 mieszka ńców) i ponadpodstawowe (licz ące ponad 1000 mieszka ńców), którymi s ą zwykle wsie gminne lub miasta zdegradowane, - wsie rekreacyjne (letniskowe, wczasowe i turystyczne) lub rolniczo-rekreacyjne, poło Ŝone w regionach o du Ŝej atrakcyjno ści turystycznej (obszary górskie, nadmor- skie lub pojezierne), - wsie satelitarne (wsie pozarolnicze o silnie rozwini ętej funkcji mieszkaniowej), poło Ŝone zwykle w strefach podmiejskich du Ŝych miast, których rozwój nast ąpił w oparciu o dojazdy do pracy w mie ście, - wsie uprzemysłowione (wiejskie o środki przemysłowe), na terenie których zlokalizowane s ą zakłady przemysłowe i zwi ązane z nimi osiedla mieszkaniowe.

Typy du Ŝych wsi zurbanizowanych na terenie Polski Południowej

Du Ŝe wsie poło Ŝone na terenie Polski Południowej s ą zró Ŝnicowane pod wzgl ędem: poło Ŝenia, pełnionych funkcji czy układu przestrzennego, dzi ęki czemu mo Ŝna je podzieli ć na sze ść typów o specyficznych uwarunkowaniach rozwoju, tzn.:

1. Du Ŝe wsie rolniczo-przemysłowe w Sudetach To miejscowo ści o układzie przestrzennym zurbanizowanych wsi ła ńcuchowych (zazwyczaj o długo ści kilku kilometrów), poło Ŝone w dolinach lub kotlinach śród- górskich Sudetów (np. Kotlina Kłodzka i Jeleniogórska), gdzie cz ęsto tworz ą pasma osadnicze wzdłu Ŝ osi głównych dolin (np. w dolinie Ścinawki lub Białej L ądeckiej). W miejscowo ściach tych, ze wzgl ędu na trudne warunki klimatyczno-glebowe dla rozwoju rolnictwa, rozwin ął si ę przemysł (głównie włókienniczy, drzewny i elektromaszynowy) oraz turystyka. Obecnie w wielu wsiach regionu sudeckiego, w wyniku upadku przemysłu, maj ą miejsce procesy depopulacji [Walczak, 1968; Staffa, 1986; Ciok, 1991, 1995; Czerwi ński i in., 1991; Łoboda, 1993; Czerwi ński, 1996].

2. Du Ŝe wsie rolniczo-mieszkaniowe w Karpatach To miejscowo ści o układzie przestrzennym długich wsi ła ńcuchowych o zwartej zabudowie (głównie jednorodzinnej), poło Ŝone w dolinach rzek karpackich. Zwykle tworz ą długie ci ągi osadnicze wzdłu Ŝ dolin rzecznych lub głównych dróg (jak np. na Podhalu, w dolinie Wisłoka czy Kotlinie śywieckiej). Ze wzgl ędu na trudne warunki klimatyczno-glebowe dla rozwoju rolnictwa i rozdrobnienie gospodarstw rolnych, miejscowo ści te stanowi ą zwykle zaplecze mieszkaniowe dla pobliskich miast (okolice Bielska-Białej, Nowego S ącza czy Krosna) b ądź rozwin ęła si ę w nich turystyka (np. Podhale i Kotlina śywiecka) lub drobna wytwórczo ść (np. wyrób artykułów skórzanych w okolicach Wadowic i Nowego Targu, przemysł spo Ŝywczy w okolicach Nowego S ącza i na Podhalu czy przemysł meblarski). Du Ŝe wsie karpackie cechuj ą si ę stabiln ą sytuacj ą ludno ściow ą [Guzik, Górka, 1990; Kurek, 1990; Czer- wi ński i in., 1991; Długosz, Soja, 1991; Górka, 1991; Warszy ńska, 1995; Górz, Uli- szak, 2006].

3. Du Ŝe wsie w strefach podmiejskich du Ŝych miast To miejscowo ści poło Ŝone w bliskim s ąsiedztwie du Ŝych miast, w których nast ąpił rozwój funkcji mieszkaniowej w oparciu o dojazdy do pracy w mie ście (tzw. wsie satelickie), czego przykładem s ą strefy podmiejskie: Wrocławia, Krakowa, Rzeszo- wa, Tarnowa, Bielska-Białej czy Kielc. Układ przestrzenny i liczba ludno ści w tych wsiach podlega obecnie dynamicznym zmianom. Na ich terenie powstaj ą nowe osiedla głównie o zabudowie willowej i szeregowej (rzadziej wielorodzinnej) oraz nast ępuje rozwój funkcji pozarolniczych, głównie usługowych [Liszewski, 1987; Jurek, 1991; Ciok, 1992; Kami ński, 1995; Jakóbczyk-Gryszkiewicz, 1998; Tkocz, 1998; Rajman, 1999; Zathey, 2002, 2003; Wi ęcław-Michniewicz, 2004; Ba ński, 2004, 2008a; Głaz, 2008; Górz, Uliszak, 2009; Maleszka, Szmytkie, 2009].

4. Du Ŝe wsie o funkcjach przemysłowo-górniczych To miejscowo ści, których rozwój nast ąpił w oparciu o przemysł wydobywczy i wyst ępuj ące surowce naturalne (wsie górnicze), np. w ęgiel kamienny (Ornontowice, Pawłowice, Suszec, Wola) lub surowce skalne (Wilków), b ądź w oparciu o istniej ą- cy we wsi zakład przemysłowy (wsie przemysłowe lub osady przyfabryczne), np. Gorzyce, Klucze, Krupski Młyn i Pustków. Wsie górniczo-przemysłowe s ą wsiami o wielodro Ŝnym układzie przestrzennym i zabudowie wielorodzinnej, cz ęsto bloko-

44 wej (Gorzyce, Pawłowice, Sitkówka-Nowiny, Wola). Większo ść z tych miejscowo- ści jest silnie zurbanizowana, a cz ęść z nich (np. Kosz ęcin, Krupski Młyn, Mysła- kowice, Nakło) posiadła w okresie powojennym status osiedla miejskiego jako osiedla przemysłowe [Tkocz, 1998; Drobek, 1999; Szmytkie, 2003; Du ś, 2009].

5. Du Ŝe wsie o funkcjach usługowych wyspecjalizowanych To miejscowo ści, których rozwój nast ąpił w oparciu o silnie wyspecjalizowane dzia- łalno ści usługowe. Do tej grupy du Ŝych wsi nale Ŝą głównie wsie turystyczne (Bu- kowina Tatrza ńska, Ko ścielisko), uzdrowiskowe (Goczałkowice Zdrój, Horyniec Zdrój) i letniskowe ( śarki Letnisko), a tak Ŝe wsie transportowe o poło Ŝeniu w ęzło- wym (Chabówka, Herby, Kamieniec Z ąbkowicki, Malczyce, Stró Ŝe, Zebrzydowice) lub przygranicznym (Medyka, śurawica) oraz porty Ŝeglugi śródl ądowej (Malczy- ce). Miejscowo ści te s ą zazwyczaj silnie zurbanizowane, a cz ęść z nich (np. Kamie- niec Z ąbkowicki, Malczyce, Poraj) posiadła w okresie powojennym status osiedla miejskiego jako osiedla transportowe [Drobek, 1999; Szmytkie, 2003].

6. Du Ŝe wsie stanowi ące o środki lokalne To miejscowo ści pełni ące funkcje lokalnych o środków centralnych, które dysponuj ą pewnym zestawem instytucji usługowych (tzw. wsie kluczowe). Zwykle s ą nimi wsie gminne poło Ŝone w pewnym oddaleniu od miast i stanowi ące o środki obsługi dla regionu rolniczego (Branice, Gdów, Łagiewniki, Radgoszcz, Rakszawa, Suło- szowa) b ądź miasta zdegradowane o dobrze wykształconym zapleczu (Chełmsko Śląskie, Kro ścienko nad Dunajcem, Olsztyn, Radoszyce, Tymbark), a ich rola polega na ogniskowaniu wi ęzi społeczno-gospodarczych. Miejscowo ści te s ą zazwyczaj ośrodkami wi ększymi (wyró Ŝniaj ącymi si ę na tle otoczenia) i rozwojowymi demograficznie [Jakubowicz, 1971, 1977; Drobek, Heffner, 1994; Drobek, 1999; Soko- łowski, 1999].

Du Ŝe wsie zurbanizowane a koncepcja kontinuum miejsko-wiejskiego

Zagadnienie du Ŝych wsi, ze wzgl ędu na ich wielko ść (wyra Ŝon ą np. liczb ą ludno ści) i funkcje pełnione w systemie osadniczym, powinno by ć rozpatrywane w kontek ście koncepcji kontinuum miejsko-wiejskiego, która znajduje swój wyraz w dwóch sposobach podej ścia [Chojnicki, Czy Ŝ, 1989]. Według pierwszego uj ęcia wie ś i miasto s ą dwiema kra ńcowymi formami osadniczymi, posiadaj ącymi pewne

45 własno ści obu tych form. Uj ęcie to prowadzi to ustalenia modelu poj ęciowego (wzorca) miasta i wsi, obejmuj ącego zró Ŝnicowane formy społeczno-osadnicze. Drugie podej ście zakłada z kolei istnienie ci ągu jednostek osadniczych ró Ŝni ących si ę pod wzgl ędem wyst ępowania i nasilenia cech miejskich lub wiejskich. St ąd te Ŝ kontinuum miejsko-wiejskie mo Ŝe by ć rozumiane jako pewien rodzaj skali obrazu- jącej nat ęŜ enie zespołu cech typowych dla miasta i wsi. Z uwagi na trudno ść w okre śleniu parametrów charakteryzuj ących zarówno idealne miasto, jak i idealn ą wie ś, analiza stopnia rozwoju cech miejskich dokony- wana jest zwykle w oparciu o zespół cech typowych (wyznacznikowych) dla miasta. Takie podej ście stosowane było głównie w odniesieniu do małych miast w układach regionalnych, jak np. małych miast regionu pozna ńskiego [Chojnicki, Czy Ŝ, 1989] oraz województw: bydgoskiego, toru ńskiego i włocławskiego [Szyma ńska, 1992], bądź w skali całego kraju [Sokołowski, 1992; Hara ńczyk, 1998; Szmytkie, 2006]. Stosunkowo rzadko jednak (głównie ze wzgl ędu na brak danych w przypadku miejscowo ści wiejskich) zagadnienie kontinuum miejsko-wiejskiego analizowane było w kontek ście stopnia rozwoju cech miejskich małych miast i du Ŝych wsi, czyli zbioru miejscowo ści tworz ących zakres kontinuum. Do najwa Ŝniejszych prac podejmuj ących zagadnienie miejscowo ści wiejskich (du Ŝych wsi) w odniesieniu do kontinuum miejsko-wiejskiego oraz pełnionych przez te miejscowo ści funkcji centralnych nale Ŝą prace dotycz ące: - o środków lokalnych województwa opolskiego [Jakubowicz, 1971, 1977], - miejscowo ści centralnych w makroregionie dolnej Wisły, które analizowane były w oparciu o 11 grup instytucji centralnych [Sokołowski, 1994], - zbioru małych miast (licz ących do 10000 mieszka ńców) i du Ŝych wsi (licz ących ponad 1000 mieszka ńców) w Polsce w uj ęciu kontinuum miejsko-wiejskiego, które rozpatrywane było z punktu widzenia rozwini ęcia cech miejskich (miejsko ści) miejscowo ści nale Ŝą cych do tego zbioru [Sokołowski, 1999] w oparciu o aspekt ludno- ściowy, funkcjonalny i infrastrukturalny oraz stopień centralno ści (w sensie instytu- cjonalnym), - miast zdegradowanych i dawnych osiedli miejskich poło Ŝonych w granicach historycznego Śląska, analizowanych w kontek ście stopnia rozwoju cech miejskich

(miejsko ści) w oparciu o aspekt ludno ściowy, morfologiczny, funkcjonalny i infrastrukturalny [Drobek, 1999]. Kontinuum miejsko-wiejskie mo Ŝe by ć rozpatrywane tak Ŝe w uj ęciu przestrzennym, jako strefa przej ściowa mi ędzy miastem a obszarami wiejskimi (tzw. typowej wsi). W uj ęciu tym kontinuum miejsko-wiejskie swe przestrzenne wyra Ŝe- nie znajduje w strefie podmiejskiej, na terenie której dochodzi do przenikania si ę cech typowych dla osadnictwa miejskiego i wiejskiego [Ba ński, 2008a].

Przyszło ść administracyjna du Ŝych wsi zurbanizowanych Polski Południowej

Analizuj ąc procesy współcze śnie kształtuj ące zbiór du Ŝych wsi Polski Połu- dniowej mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe najwi ększ ą dynamik ą zmian ludno ściowych (w sensie przyrostu liczby ludno ści) i morfostrukturalnych w dalszym ci ągu b ędą charaktery- zowały si ę wsie poło Ŝone w strefach podmiejskich du Ŝych miast, a procesom sta- gnacji (czy nawet degradacji) w aspekcie ludno ściowo-funkcjonalnym b ędą podle- gały du Ŝe wsie o poło Ŝeniu peryferyjnym, zwłaszcza wzgl ędem głównych aglomeracji miejskich regionu. Do najwa Ŝniejszych problemów rozwoju du Ŝych wsi mo Ŝna ponadto zaliczy ć: - konieczno ść zwi ększenia liczby miejsc pracy w działalno ściach pozarolniczych na terenach wiejskich, zwłaszcza w usługach (spowodowan ą malej ącym zatrudnieniem w rolnictwie), - rozwój wielofunkcyjny du Ŝych wsi (w celu wzmocnienia ich bazy ekonomicznej), - wzmocnienie pozycji du Ŝych wsi (stanowi ących wiejskie o środki lokalne) w sieci osadniczej regionu (poprzez rozwój funkcji egzogenicznych czy wzmocnienie powi ąza ń funkcjonalnych z głównymi miastami regionu). Zastanawiaj ąc si ę nad przyszło ści ą administracyjn ą du Ŝych wsi Polski Połu- dniowej mo Ŝna zaryzykowa ć stwierdzenie, Ŝe wi ększo ść z tych miejscowo ści (mimo ich znacznego podobie ństwa do małych miast) raczej zachowa wiejski status. Stara- nia o uzyskanie statusu miasta najbardziej prawdopodobne wydaj ą si ę w przypadku: - miast zdegradowanych licz ących ponad 2000 mieszka ńców i posiadaj ących długie tradycje miejskie, które prawa miejskie utraciły w XX w. lub pod koniec XIX w. [por. Drobek, 1999; Krzysztofik, 2006], jak np. Chełmsko Śląskie i Dobroszyce (województwo dolno śląskie), Kro ścienko nad Dunajcem, Lanckorona i Tymbark

(województwo małopolskie), Czudec, Jodłowa, Korczyna, Wielopole Skrzy ńskie i śołynia (województwo podkarpackie), Olsztyn (województwo śląskie), Klimontów i Radoszyce (województwo świ ętokrzyskie); - dawnych osiedli miejskich, stanowi ących siedziby gmin [por. Drobek, 1999; Soko- łowski, 1999; Krzysztofik, 2006], jak np. Kamieniec Z ąbkowicki, Malczyce, Mysła- kowice i Walim (województwo dolno śląskie), Bolesław (województwo małopol- skie), Herby, Kosz ęcin, Krupski Młyn, Nakło, Poraj, W ęgierska Górka i Zbrosławi- ce (województwo śląskie); - zurbanizowanych wsi o funkcjach przemysłowych lub wyspecjalizowanych usłu- gowych, poło Ŝonych w strefach dyfuzji idei miejsko ści [por. Krzysztofik, 2006], jak np. Horyniec Zdrój (strefa zamojska), Goczałkowice Zdrój (strefa katowicka), Dwi- kozy i Gorzyce (strefa świ ętokrzyska); - du Ŝych wsi o funkcjach nierolniczych poło Ŝonych w strefach podmiejskich du Ŝych miast lub na obrze Ŝach zespołów miejsko-przemysłowych [por. Krzysztofik, 2006], jak np. Zabierzów (aglomeracja krakowska), Ornontowice (konurbacja katowicka), Pawłowice i Świerklany (aglomeracja rybnicka), Dobrze ń Wielki, Tarnów Opolski i Tułowice (aglomeracja opolska); - du Ŝych wsi pełni ących funkcje o środków lokalnych poło Ŝonych w znacznym oddaleniu od miast lub innych du Ŝych wsi [por. Sokołowski, 1999], jak np. Łagiewniki (województwo dolno śląskie), Branice (województwo opolskie), Besko (wojewódz- two podkarpackie) czy Radoszyce (województwo świ ętokrzyskie); - du Ŝych wsi o liczbie ludno ści znacznie przekraczaj ącej średni ą wielko ść wsi w ich bliskim otoczeniu [por. Sokołowski, 1998], jak np. Kamieniec Z ąbkowicki, Malczy- ce i Mysłakowice (województwo dolno śląskie), Kozy i Pawłowice (województwo śląskie), Gorzyce i śurawica (województwo podkarpackie).

Zako ńczenie

Du Ŝe wsie odgrywaj ą istotne znaczenie w sieci osadniczej Polski Południo- wej, a ranga poszczególnych miejscowo ści zale Ŝy głównie od: wielko ści (wyra Ŝonej liczb ą mieszka ńców), s ąsiedztwa (zwłaszcza małych miast lub innych du Ŝych wsi) i pełnienia okre ślonych funkcji (w tym administracyjnych). W regionach o małej gęsto ści sieci miast du Ŝe wsie pełni ą zwykle funkcje o środków lokalnych, ognisku-

48 jąc wi ęzi społeczno-gospodarcze w swoim otoczeniu. W strefach podmiejskich du Ŝe wsie stanowi ą głównie zaplecze mieszkaniowe lub rekreacyjno-wypoczynkowe dla sąsiednich miast. Du Ŝe wsie mog ą te Ŝ pełni ć funkcje wyspecjalizowanych o środków usługowych lub o środków przemysłowo-górniczych o silnie rozwini ętej funkcji miejsca pracy. Wi ększo ść du Ŝych wsi Polski Południowej charakteryzuje si ę stabil- ną sytuacj ą ludno ściow ą i wysokim poziomem zurbanizowania (zarówno w sensie funkcjonalnym, jak i morfologicznym), przez co wiele z nich nie ró Ŝni si ę od ma- łych miast w swoim s ąsiedztwie, jednak ich administracyjna przyszło ść zale Ŝeć b ę- dzie głównie od zainteresowania lokalnych władz. Wydaje si ę równie Ŝ, Ŝe zbiór du Ŝych wsi Polski Południowej w dalszym ci ągu b ędzie podlegał istotnym zmianom w zakresie wielko ści i składu jednostkowego zbioru, do czego przyczyni ą si ę procesy: wzrostu liczby ludno ści (zwłaszcza w du Ŝych wsiach poło Ŝonych w strefach podmiejskich), depopulacji du Ŝych wsi (w regionie opolskim, Sudetach i w otoczeniu konurbacji katowickiej) czy nadawania praw miejskich (zwłaszcza miastom zdegradowanym, dawnym osiedlom miejskim i du Ŝym, zurbanizowanym wsiom poło Ŝonym w strefach dyfuzji idei miejsko ści).

Literatura

Bagi ńska J., Szmytkie R., 2009, Zmiany ludno ściowe w strefach podmiejskich duŜych miast Polski , [w] Kami ńska W., Mularczyk M. (red.), Współczesne procesy urbanizacji obsza- rów wiejskich, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kiel- cach, Kielce, s. 9-17. Ba ński J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski , Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 172, Warszawa. Ba ński J., 2004, Procesy ludno ściowe na obszarach wiejskich , [w] Ba ński J. (red.), Polska przestrze ń wiejska: procesy i perspektywy, Studia Obszarów Wiejskich, 6, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 21-38. Ba ński J., 2008a, Strefa podmiejska – ju Ŝ nie miasto, jeszcze nie wie ś, [w] Jezierska-Thole A., Kozłowski L. (red.), Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru ń, 29-43. Ba ński J., 2008b, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego , Studia Obszarów Wiejskich, 14, IGiPZ PAN, Warszawa. Ciok S., 1991, Sudety. Obszar problemowy , Studia Geograficzne, 51, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1236, Wrocław. Ciok S., 1992, Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia , [w] Misiak W. (red.), Miasta polskie w procesie przemian. Studia nad Wrocławiem i Ole śnic ą, Socjologia, 3, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1380, s.131-150. Ciok S., 1995, Zmiany ludno ściowe i osadnicze w Sudetach , Prace Instytutu Geograficznego, seria B, 12, Acta Universitatis Wratislaviensis, Wrocław, s. 51-64. Cloke P., Goodwin M., 1992, The Changing Function and Position of Rural Areas in Eu- rope , [in] P. Huigen, L. Paul, K. Volkers (ed.), The Changing Function and Position of Rural Areas in Europe, Netherlands Geographical Studies, 153, Utrecht, p. 19-35. Chojnicki Z., Czy Ŝ T., 1989, Charakterystyka małych miast regionu pozna ńskiego a koncepcja kontinuum miejsko-wiejskiego , [w] Korcelli P., Gawryszewski A. (red.), Współczesne przemiany regionalnych systemów osadniczych w Polsce, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 152, s. 139-157. Czerwi ński J., 1996, Sudety. Przewodnik , Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa. Czerwi ński J., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1991, Geograficzne podstawy rozwoju turystyki w Karpatach i Sudetach , Studia Geograficzne, 53, Acta Universitatis Wratislavien- sis, 1240, Wrocław. Długosz Z., Soja M., 1991, Przemiany demograficzne obszarów wiejskich Karpat i Podkar- pacia , Folia Geographica, Seria Geographica-Oeconomica, 23, s.49-64. Dobrowolska M., 1972, Przeobra Ŝenia osadnictwa wiejskiego w województwie katowickim , Studia nad Ekonomik ą Regionu, 3.

Drobek W., 1999, Rola miast zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska , Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole. Drobek W., 2002, Polskie nowe miasta (1977-2001) , [w] Słodczyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miasta, Opole, s. 71-84. Drobek W., Heffner K., 1994, Koncepcja wsi kluczowych a procesy osadnicze na obszarach wiejskich , Przegl ąd Geograficzny, t. 66, z. 1-2, s. 19-31. Du ś E., 2008, Gminy wiejskie , [w] Tkocz M. (red.), Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 25-31. Du ś E., 2009, Funkcje obszarów wiejskich województwa śląskiego , Geographia. Studia et Dissertationes, 31, str. 81-103. Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniaj ące si ę w Polsce , Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 148, Warszawa. Gawryszewski A., 2005, Ludno ść Polski w XX wieku , Monografie, 5, IGiPZ PAN, Warsza- wa. Głaz M., 2008, Wybrane aspekty wielofunkcyjno ści obszarów wiejskich w strefie oddziały- wania Wrocławia , [w] Giera ńczyk W., Kluba M. (red.), Problemy i metody oceny kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, Studia Obszarów Wiejskich, 13, s. 103-114. Golachowski S., 1966, Urbanizacja wsi w województwie opolskim , [w] Problemy ewolucji układów osadniczych na tle procesów urbanizacyjnych w Polsce, Warszawa. Górka Z., 1991, Settlement in Polish Carpathians , Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel- lo ńskiego, Prace Geograficzne, 87, s. 7-22. Górz B., Uliszak R., 2006, Procesy ludno ściowo-osadnicze na S ądecczy źnie , [w] Górz B. (red.), Urbanizacja i społecze ństwo, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Kra- kowie, Kraków, s. 279-297. Górz B., Uliszak R., 2009, Przestrze ń wiejska Małopolski i jej zmiany pod wpływem fundu- szy europejskich , [w] Ja Ŝewicz I. (red.), Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk, s. 233-248. Guzik C., Górka Z., 1990, Transformations of the rural areas and agriculture in Central Carpathian mountains , [in] Korcelli P., Gałczy ńska B. (ed.), The impact of urbanization upon rural areas, IGiPZ PAN, Warszawa, s.109-128 Hara ńczyk A., 1998, Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki , Wydawnictwo Na- ukowe PWN, Warszawa. Heffner K., 1990, Przebieg procesów depopulacyjnych na Opolszczy źnie , [w] Heffner K. (red.), Procesy wyludniania si ę wsi w regionie opolskim, Badania nad Rozwojem Regio- nu, Instytut Śląski w Opolu, Opole. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobra Ŝenia stref podmiejskich du Ŝych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa , Wydawnictwo Uniwersy- tetu Łódzkiego, Łód ź.

Jakubowicz E., 1971, Lokalne zespoły osadnicze województwa opolskiego , [w] Golachowski S. (red.), Struktury i procesy osadnicze, PWN, Opole-Wrocław, s. 143-175. Jakubowicz E., 1977, Lokalne zespoły osadnicze na przykładzie regionu opolskiego , Studia Geograficzne, 29, Acta Universietatis Wratislaviensis, 359, PWN, Warszawa-Wrocław. Jokiel B., Miszewska B., 2008, Powojenne lokacje miast w Polsce i ich wpływ na proces urbanizacji , [w] Słodczyk J., Śmigielska M. (red.), Współczesne kierunki i wymiary pro- cesów urbanizacji, Uniwersytet Opolski, Opole, 185-196. Jurek J., 1991, Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej wsi w strefie podmiejskiej Pozna- nia , Seria Geografia, 52, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna ń. Kami ński Z. J. (red.), 1995, Urbanizacja wsi w obrze Ŝach miejsko-wiejskich , Wydział Nauk o Ziemi U Ś, Katowice. Kiełczewska-Zaleska M., 1969, Geografia osadnictwa , PWN, Warszawa. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Krzysztofik R., 2007, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno- historyczna , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat , Uniwersytet Jagiello ński, Kraków. Łoboda J. (red.), 1993, Przestrzenne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego Sudetów , Studia Geograficzne, 58, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1343, Wrocław. Makowska K., 1986, Zmiany wielko ści zaludnienia miejscowo ści gminnych , Biuletyn Insty- tutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, IG PAN, 13, z. 9/10, s. 58-60. Maleszka W., Szmytkie R., 2009, Zmiany ludno ściowe w strefie podmiejskiej Wrocławia , [w] Kami ńska W., Mularczyk M. (red.), Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce, s. 19-34. Marcinowicz D., 2000, Demograficzne źródła wzrostu ludno ści w strefie podmiejskiej wielkiego miasta (studium Poznania) , [w] Doma ński R. (red.), Problemy rozwoju wielkich miast i regionów, Biuletyn KPZK PAN, 192, s. 291-309. Miasta Polskie w tysi ącleciu , 1965, tom I, Ossolineum, Wrocław. Miasta Polskie w tysi ącleciu , 1967, tom II, Ossolineum, Wrocław. Miszewska B., 1993, Problemy ludno ściowe Sudetów , [w] Łoboda J. (red.), Przestrzenne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego Sudetów, Studia Geograficzne, 58, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1343, Wrocław, s. 33-56. Powierzchnia i ludno ść w przekroju terytorialnym , 1994-2009, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Rajman J., 1999, Przekształcenia urbanizacyjne wsi krakowskiej w okresie transformacji gospodarczej , Folia Geographica, Seria Geographica-Oeconomica, 29/30, s.31-46.

Siemi ński J. L., 1992, Dynamika rozwoju wsi gminnych , Wiadomo ści Statystyczne, 37, nr 4, s. 27-30. Sokołowski D., 1992, Zró Ŝnicowanie małych miast Polski w aspekcie funkcjonalnym i infra- strukturalnym , Czasopismo Geograficzne, 63(3-4), s. 295-312. Sokołowski D., 1994, Hierarchia miejscowo ści centralnych w makroregionie dolnej Wisły , Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia, 26, s. 107-124. Sokołowski D., 1998, Próba okre ślenia wzgl ędnej wielko ści osiedli oraz regionalnych kryte- riów miejsko ści , [w] Ciok S., Łoboda J. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Studia Geograficzne, 69, Acta Universitatis Wratislavien- sis, 2048, Wrocław, s.111-122. Sokołowski D., 1999, Zró Ŝnicowanie zbioru małych miast i wi ększych osiedli wiejskich w Polsce w uj ęciu koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego , Uniwersytet Mikołaja Ko- pernika, Toru ń. Staffa M., 1986, Przemiany krajobrazu górskiego na przykładzie Sudetów , Wierchy, 55, s. 5-20. Szczygielski K., 1988, Opolski obszar zagro Ŝenia demograficznego (próba wydzielenia) , [w] Problemy geografii osadnictwa i ludno ści, Seria Geografia, 42, UAM, Pozna ń, s. 105-110. Szczygielski K., 2007, Ludno ściowe uwarunkowania rozwoju regionu opolskiego , [w] Malik K. (red.), Programowanie rozwoju regionu. Instrumentarium rozwoju. Ład społeczny, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego, Opole, s. 243-256. Szmytkie R., 2003, Znaczenie osiedli miejskich w kształtowaniu systemu osadniczego Polski w okresie powojennym , Czasopismo Geograficzne, 74(1-2), s. 59-77. Szmytkie R., 2006, Stopie ń rozwoju cech miejskich w małych miastach Polski , Czasopismo Geograficzne, 77(1-2), s. 69-82. Szyma ńska D., 1992, Małe miasta woj. bydgoskiego, toru ńskiego i włocławskiego w uj ęciu kontinuum miejsko-wiejskiego , Czasopismo Geograficzne, 63(1), s. 91-98. Tkocz J., 1998, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce , Wydawnictwo Uniwersytetu Ślą- skiego, Katowice. Walczak W., 1968, Sudety , Wydawnictwo PWN, Warszawa. Warszy ńska J. (red.), 1995, Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalno ść , Uniwer- sytet Jagiello ński, Kraków. Wi ęcław-Michniewicz J., 2004, Migracje mieszka ńców osiedli suburbialnych w Krakowie. Przemiany demograficzne i jako ść Ŝycia ludno ści miast , Uniwersytet Opolski, Opole. Zago ŜdŜon A., 1988, Kilka uwag o obszarach problemowych , [w] Gospodarka przestrzenna, region, lokalno ść , Biuletyn KPZK PAN, 138, s. 137-147. Zathey M., 2002, Struktura przestrzenna i mieszka ńcy osiedli podwrocławskich , [w] Ja Ŝ- dŜewska I. (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Kon- wersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, Łód ź, s. 165-174.

Zathey M., 2003, Wrocławska strefa suburbialna , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, Łód ź, s. 239-246. Zmiany administracyjne miast 1945-1984 , 1985, Statystyka Polski, Statystyka Regionalna, 7, GUS, Warszawa.

Źródła internetowe www.bazy.hoga.pl/kody.asp www.mapa.szukacz.pl www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks

Aneks

Tab. 9. Du Ŝe wsie zurbanizowane Polski Południowej Tab. 9. Large, urbanized villages in the Southern Poland

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Albigowa ła ńcucki Ła ńcut 2801 2923 Aleksandria cz ęstochowski Konopiska 2066 2131 Bachowice wadowicki Spytkowice 1884 2219 Balin chrzanowski Chrzanów 3274 3198 Barcice Górne nowos ądecki Stary S ącz 2157 2502 Bełk rybnicki Czerwionka-Leszczyny 3307 3353 Besko sanocki Besko 3593 3961 Bestwina bielski Bestwina 3935 4410 Biała Ni Ŝna nowos ądecki Grybów 1926 2503 Białka suski Maków Podhala ński 2171 2577 Białka Tatrza ńska tatrza ński Bukowina Tatrza ńska 1852 2084 Białobrzegi ła ńcucki Białobrzegi 2152 2338 Biały Dunajec tatrza ński Biały Dunajec 4321 4804 Bielany Wrocławskie wrocławski Kobierzyce 1046 2187 Bieliny kielecki Bieliny 1838 2579 Bie ńkówka suski Budzów 1961 2125 Bilcza kielecki Morawica 1477 2604 Blizne brzozowski Jasienica Rosielna 2712 3136 Bobrek oświ ęcimski Chełmek 1946 2010 Bobrowniki będzi ński Bobrowniki 3377 2902 Bojszowy bieru ńsko-lędzi ński Bojszowy b.d. 13 3219 Bolesław olkuski Bolesław 2433 2467 Borek Wielki ropczycko-sędziszowski Sędziszów Małopolski 2000 1531 Boronów lubliniecki Boronów 3187 2794 Borz ęcin brzeski Borz ęcin 3640 3827 Branice głubczycki Branice 3135 2325 Bratkowice rzeszowski Świlcza 3886 4175 Brenna cieszy ński Brenna 4982 5859 Brody wadowicki Kalwaria Zebrzydowska 2420 2577 Brzezinka oświ ęcimski Oświ ęcim 2072 2305 Brzeziny kielecki Morawica 1631 2012 Brzeziny ropczycko-sędziszowski Wielopole Skrzy ńskie 2594 2508 Brzezna nowos ądecki Podegrodzie 1837 2321

13 W granicach miasta Tychy. 55

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Brze źnica dębicki Dębica 2607 3327 Brzóza Królewska le Ŝajski Le Ŝajsk 3082 3425 Brzyska jasielski Brzyska 1883 2196 Buczkowice bielski Buczkowice 3705 4102 Budziwój rzeszowski Tyczyn 2751 b.d. 14 Budzów suski Budzów 2231 2641 Bujaków bielski Por ąbka 2010 2176 Bukowina Tatrza ńska tatrza ński Bukowina Tatrza ńska 2516 2886 Bulowice oświ ęcimski Kęty 4405 4685 Bystra bielski Wilkowice 3837 3887 Bystra suski Bystra-Sidzina 2617 3130 Bystrzyca oławski Oława 1982 2306 Chechły ropczycko-sędziszowski Ropczyce 2018 b.d. 15 Chełm Śląski bieru ńsko-lędzi ński Chełm Śląski b.d. 16 5646 Chełmiec nowos ądecki Chełmiec 1658 2885 Chełmsko Śląskie kamiennogórski Lubawka 1935 2161 Chmielnik rzeszowski Chmielnik 3150 3440 Chmielów tarnobrzeski Nowa D ęba 2236 2137 Chocznia wadowicki Wadowice 4785 5627 Chorzelów mielecki Mielec 2520 2700 Chró ścice opolski Dobrze ń Wielki 3244 2877 Chybie cieszy ński Chybie 3227 3678 Ciche nowotarski Czarny Dunajec 2610 3014 Cieszków milicki Cieszków 1824 2033 Ci ęcina Ŝywiecki Węgierska Górka 4132 4324 Cisiec Ŝywiecki Węgierska Górka 3165 3214 Cmolas kolbuszowski Cmolas 2612 2892 Czaniec bielski Por ąbka 4969 5536 Czarna dębicki Czarna 2119 2552 Czarnow ąsy opolski Dobrze ń Wielki 2671 3042 Czarny Bór wałbrzyski Czarny Bór 1986 2223 Czarny Dunajec nowotarski Czarny Dunajec 3354 3723 Czernica rybnicki Gaszowice 2005 2103 Czudec strzy Ŝowski Czudec 2781 2928 Czy Ŝowice wodzisławski Gorzyce 2768 3192 Ćwiklice pszczy ński Pszczyna b.d. 17 2639 Dankowice bielski Wilamowice 2413 2697

14 W granicach miasta Rzeszów. 15 W granicach miasta Ropczyce. 16 W granicach miasta Mysłowice. 17 W granicach miasta Pszczyna. 56

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Długoł ęka wrocławski Długoł ęka 1895 2580 Dobieszowice będzi ński Bobrowniki 2139 1907 Dobra limanowski Dobra 2965 3123 Dobroszyce ole śnicki Dobroszyce 2109 2373 Dobrze ń Wielki opolski Dobrze ń Wielki 3171 4161 Domaradz brzozowski Domaradz 2997 3046 Dominikowice gorlicki Gorlice 1942 2003 Drogomy śl cieszy ński Strumie ń 1950 2109 Dwikozy sandomierski Dwikozy 1723 2058 Dzianisz tatrza ński Ko ścielisko 1864 2193 Dziergowice kędzierzy ński Bierawa 2099 1706 Filipowice krakowski Krzeszowice 2157 2089 Frydrychowice wadowicki Wieprz 2346 2734 Gaszowice rybnicki Gaszowice 2650 2861 Gdów wielicki Gdów 3140 3825 Giedlarowa le Ŝajski Le Ŝajsk 4096 4111 Gierałtowice gliwicki Gierałtowice 4064 3752 Gilowice Ŝywiecki Gilowice 3992 4259 Głogoczów my ślenicki My ślenice 2239 2621 Głowienka kro śnie ński Miejsce Piastowe 2177 2282 Gniewczyna Ła ńcucka przeworski Try ńcza 2119 2197 Gnojnica ropczycko-sędziszowski Ropczyce 2275 2199 Gnojnik brzeski Gnojnik 1754 2290 Goczałkowice Zdrój pszczy ński Goczałkowice Zdrój b.d. 18 6321 Godowa strzy Ŝowski Strzy Ŝów 2037 2185 Godziszka bielski Buczkowice 2046 2207 Golcowa brzozowski Domaradz 2192 2143 Goleszów cieszy ński Goleszów 4028 4045 Gołkowice wodzisławski Godów 3273 3478 Gorliczyna przeworski Przeworsk 1897 2008 Gorzyce wodzisławski Gorzyce 3340 3761 Gorzyce tarnobrzeski Gorzyce 6487 7413 Gorzyczki wodzisławski Gorzyce 1706 2088 Gosty ń mikołowski Wyry b.d. 19 3119 Góra pszczy ński Mied źna 2297 2566 Górki Wielkie cieszy ński Brenna 2865 3553 Górno rzeszowski Sokołów Małopolski 1898 2174 Grabownica Starze ńska brzozowski Brzozów 2847 3073 Gr ębów tarnobrzeski Gr ębów 2521 2981

18 W granicach miasta Pszczyna. 19 W granicach miasta Tychy. 57

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Grodzisko Dolne le Ŝajski Grodzisko Dolne 2383 2302 Grodzisko Górne le Ŝajski Grodzisko Dolne 2221 2286 Grojec oświ ęcimski Oświ ęcim 2516 2940 Gromadka bolesławiecki Gromadka 2072 2070 Gromnik tarnowski Gromnik 2616 3260 Grzechynia suski Maków Podhala ński 2250 2556 Grz ęska przeworski Przeworsk 1915 2036 Haczów brzozowski Haczów 3155 3287 Harta rzeszowski Dynów 2134 2156 Ha źlach cieszy ński Ha źlach 1908 2117 Hecznarowice bielski Wilamowice 2100 2316 Herby lubliniecki Herby 2508 2421 Hermanowa rzeszowski Tyczyn 2175 2375 Horyniec Zdrój lubaczowski Horyniec Zdrój 2133 2535 Humniska brzozowski Brzozów 4060 4567 Husów ła ńcucki Markowa 2012 1973 Huta Stara B cz ęstochowski Poczesna 2068 1939 Hy Ŝne rzeszowski Hy Ŝne 3900 3110 Inwałd wadowicki Andrychów 2883 3224 Istebna cieszy ński Istebna 4480 4895 Iwkowa brzeski Iwkowa 2179 2729 Iwonicz kro śnie ński Iwonicz Zdrój 3796 4296 Izdebki brzozowski Nozdrzec 2788 2776 Izdebnik wadowicki Lanckorona 1922 2040 Jabłonka nowotarski Jabłonka 3927 4804 Jadowniki brzeski Brzesko 4533 4950 Jankowice pszczy ński Pszczyna 2076 2672 Jankowice Rybnickie rybnicki Świerklany 4118 3852 Janowice Wielkie jeleniogórski Janowice Wielkie 2142 2184 Jaroszów świdnicki Strzegom 2043 2132 Jasienica bielski Jasienica 4082 4766 Jasienica Rosielna brzozowski Jasienica Rosielna 1891 2154 Jasie ń brzeski Brzesko 2595 2893 Jasionka rzeszowski Trzebownisko 1817 2120 Jastkowice stalowowolski Pysznica 2503 2532 Jawiszowice oświ ęcimski Brzeszcze 5925 6794 Jawornik my ślenicki My ślenice 2102 2774 Jaworze bielski Jaworze 5209 6242 Jaworzynka cieszy ński Istebna 2692 3109 Jejkowice rybnicki Jejkowice 3230 3711 Jele śnia Ŝywiecki Jele śnia 3854 4094

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Jelna le Ŝajski Nowa Sarzyna 1798 2029 Jemielnica strzelecki Jemielnica 3545 3454 Jerzmanowice krakowski Jerzmanowice-Przeginia 2230 2537 Je Ŝowe ni Ŝański Je Ŝowe 4694 5146 Je Ŝów Sudecki jeleniogórski Je Ŝów Sudecki 1798 2243 Jodłowa dębicki Jodłowa 3999 3966 Jugów kłodzki Nowa Ruda 3192 3134 Juszczyn suski Maków Podhala ński 2295 2512 Kaczyce cieszy ński Zebrzydowice 3008 3056 Kamesznica Ŝywiecki Milówka 2696 2806 Kamienica limanowski Kamienica 2596 3179 Kamieniec Z ąbkowicki ząbkowicki Kamieniec Z ąbkowicki 4173 4879 Kamie ń rzeszowski Kamie ń 4308 4572 Kamionka Wielka nowos ądecki Kamionka Wielka 2402 3147 Kaniów bielski Bestwina 2716 2926 Kasina Wielka limanowski Mszana Dolna 2590 2968 Kasinka Mała limanowski Mszana Dolna 2695 3391 Kaszów krakowski Liszki 1956 2032 Kąclowa nowos ądecki Grybów 1782 2189 Kielcza strzelecki Zawadzkie 2140 1972 Kiełczów wrocławski Długoł ęka 1499 2641 Klecza Dolna wadowicki Wadowice 1816 2234 Klimontów sandomierski Klimontów 1914 2050 Klucze olkuski Klucze 4630 4807 Kłaj wielicki Kłaj 2873 3141 Kłomnice cz ęstochowski Kłomnice 2722 2802 Kobiernice bielski Por ąbka 3146 3345 Kobierzyce wrocławski Kobierzyce 1652 2001 Kobiór pszczy ński Kobiór b.d. 20 4626 Kobylanka gorlicki Gorlice 2219 2460 Kolbuszowa Dolna kolbuszowski Kolbuszowa 1753 2030 Kolbuszowa Górna kolbuszowski Kolbuszowa 2401 2769 Komprachcice opolski Komprachcice 2811 2752 Koniaków cieszy ński Istebna 3184 3584 Konina limanowski Nied źwied ź 1497 2004 Konopiska cz ęstochowski Konopiska 2029 2901 Ko ńczyce Małe cieszy ński Zebrzydowice 2981 3294 Korczyna kro śnie ński Korczyna 5131 5951 Kosina ła ńcucki Ła ńcut 3456 3516

20 W granicach miasta Tychy. 59

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Koszarawa Ŝywiecki Koszarawa 2524 2538 Kosz ęcin lubliniecki Kosz ęcin 4602 4470 Koszyce Wielkie tarnowski Tarnów 1886 2525 Ko ścielisko tatrza ński Ko ścielisko 3688 4237 Kozy bielski Kozy 9919 11558 Ko źmice Wielkie wielicki Wieliczka 2081 2348 Kraczkowa ła ńcucki Ła ńcut 3057 3422 Krasiejów opolski Ozimek 2166 2033 Krasne rzeszowski Krasne 3413 3862 Krosnowice kłodzki Kłodzko 3053 2924 Kro ścienko n. Dunajcem nowotarski Kro ścienko n. Dunajcem 2934 3569 Kro ścienko Wy Ŝne kro śnie ński Kro ścienko Wy Ŝne 4295 5339 Królówka boche ński Nowy Wi śnicz 1919 2108 Krupski Młyn tarnogórski Krupski Młyn 2021 2597 Krz ątka kolbuszowski Majdan Królewski 2053 2226 Krzczonów my ślenicki Tokarnia 1710 2124 Krzemienica ła ńcucki Czarna 2664 2742 Krzyszkowice my ślenicki My ślenice 1760 2070 Krzy Ŝanowice raciborski Krzy Ŝanowice 2023 2005 Ksi ąŜ enice rybnicki Czerwionka-Leszczyny 2318 2460 Lachowice suski Stryszawa 1900 2111 Lanckorona wadowicki Lanckorona 1916 2078 Laskowa limanowski Laskowa 2579 3115 Le śna Ŝywiecki Lipowa 1862 2093 Libusza gorlicki Biecz 2833 3300 Ligota bielski Czechowice-Dziedzice 3742 4388 Lipa stalowowolski Zaklików 2183 2405 Lipinki gorlicki Lipinki 1929 2130 Lipnica Mała nowotarski Jabłonka 2537 3323 Lipnica Wielka nowotarski Lipnica Wielka 4145 5096 Lipowa Ŝywiecki Lipowa 3843 4285 Lisia Góra tarnowski Lisia Góra 2481 2983 Lubatowa kro śnie ński Iwonicz Zdrój 3090 3549 Lubcza tarnowski Ryglice 1973 2013 Lubenia rzeszowski Lubenia 2490 2433 Lubi ąŜ wołowski Wołów 2853 2170 Lubie ń my ślenicki Lubie ń 2989 3510 Lubomia wodzisławski Lubomia 3646 3779 Lubomierz limanowski Mszana Dolna 1697 2039 Ludwikowice Kłodzkie kłodzki Nowa Ruda 2611 2294 Lud źmierz nowotarski Nowy Targ 1894 2308

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Lutcza strzy Ŝowski Niebylec 2218 2262 Łagiewniki dzier Ŝoniowski Łagiewniki 2456 2672 Łambinowice nyski Łambinowice 2469 2345 Łapczyca boche ński Bochnia 1918 2052 Łącko nowos ądecki Łącko 2444 2877 Łąka pszczy ński Pszczyna b.d. 21 2817 Łęg Tarnowski tarnowski śabno 3086 3775 Łękawica Ŝywiecki Łękawica 1863 2170 Łękawica tarnowski Skrzyszów 1975 2195 Łętownia suski Jordanów 2197 2648 Łętownia le Ŝajski Nowa Sarzyna 2553 2699 Łodygowice Ŝywiecki Łodygowice 6260 6925 Łukawiec rzeszowski Trzebownisko 2000 2213 Łukowica limanowski Łukowica 1713 2108 Łu Ŝna gorlicki Łu Ŝna 2813 3199 Majdan Królewski kolbuszowski Majdan Królewski 2249 2636 Malawa rzeszowski Krasne 2720 2976 Malczyce średzki Malczyce 2863 3251 Maniowy nowotarski Czorsztyn 1869 2095 Marcinkowice nowos ądecki Chełmiec 1800 2083 Marklowice wodzisławski Marklowice b.d. 22 5257 Markowa ła ńcucki Markowa 4138 4196 Maza ńcowice bielski Jasienica 2458 3065 Medyka przemyski Medyka 2583 2639 Męcina limanowski Limanowa 2827 3159 Miedziana Góra kielecki Miedziana Góra 1491 2271 Mied źno kłobucki Mied źno 2391 2530 Miejsce Piastowe kro śnie ński Miejsce Piastowe 2063 2011 Mierz ęcice będzi ński Mierz ęcice 2656 2559 Mi ędzybrodzie Bialskie Ŝywiecki Czernichów 3018 3154 Mi ędzyrzecze Górne bielski Jasienica 1741 2146 Milówka Ŝywiecki Milówka 4029 4448 Miłkowice legnicki Miłkowice 2139 1993 Miłków jeleniogórski Podgórzyn 2157 2060 Mirzec starachowicki Mirzec 2040 2111 Młoszowa chrzanowski Trzebinia 2687 2639 Mnich cieszy ński Chybie 3241 3540 Mogilany krakowski Mogilany 2186 2595 Mokrzyska brzeski Brzesko 2142 3051

21 W granicach miasta Pszczyna. 22 W granicach miasta Wodzisław Śląski. 61

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Mordarka limanowski Limanowa 2088 2387 Moszczenica gorlicki Moszczenica 3302 3426 Mszana wodzisławski Mszana 3662 3549 Mszana Górna limanowski Mszana Dolna 2165 2616 Munina jarosławski Jarosław 1862 2033 Mysłakowice jeleniogórski Mysłakowice 4469 4378 My ślachowice chrzanowski Trzebinia 2107 2034 Nagawczyna dębicki Dębica 1368 2297 Nakło tarnogórski Świerklaniec 4179 3824 Nawojowa nowos ądecki Nawojowa 2598 3278 Nędza raciborski Nędza 3253 3440 Niebieszczany sanocki Sanok 1966 2199 Niechobórz rzeszowski Boguchwała 2539 2711 Nied źwiada ropczycko-sędziszowski Ropczyce 2466 2644 Nienadowa przemyski Dubiecko 2416 2196 Nienadówka rzeszowski Sokołów Małopolski 2601 2793 Nowa Wie ś oświ ęcimski Kęty 2826 3189 Ochotnica Dolna nowotarski Ochotnica Dolna 2576 3115 Ochotnica Górna nowotarski Ochotnica Dolna 1736 2149 Odrzyko ń kro śnie ński Wojaszówka 2897 2950 Olsztyn cz ęstochowski Olsztyn 1926 2331 Olszyny tarnowski Rzepiennik Strzy Ŝewski 2038 2261 Ołdrzychowice Kłodzkie kłodzki Kłodzko 2643 2458 Ołpiny tarnowski Szerzyny 2256 2439 Ornontowice mikołowski Ornontowice 4679 5291 Osiedle Nowiny kielecki Sitkówka-Nowiny 2665 2558 Osiek oświ ęcimski Osiek 5861 6571 Osielec suski Jordanów 2695 3107 Osobnica jasielski Jasło 3340 3537 Padew Narodowa mielecki Padew Narodowa 2294 2370 Paniówki gliwicki Gierałtowice 2398 2297 Paszyn nowos ądecki Chełmiec 1814 2102 Pawłosiów jarosławski Pawłosiów 2391 1920 Pawłowice pszczy ński Pawłowice 8743 9929 Pcim my ślenicki Pcim 4415 5106 Piasek pszczy ński Pszczyna 2809 3342 Piekielnik nowotarski Czarny Dunajec 1945 2328 Piekoszów kielecki Piekoszów 2124 2769 Pielgrzymowice pszczy ński Pawłowice 2172 2407 Pietrowice Wielkie raciborski Pietrowice Wielkie 2330 2239 Pietrzykowice Ŝywiecki Łodygowice 4466 4279

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Pilchowice gliwicki Pilchowice 2747 2920 Piotrowice oświ ęcimski Przeciszów 2130 2255 Pisarzowice bielski Wilamowice 3726 4673 Płaza chrzanowski Chrzanów 3615 3516 Podwilk nowotarski Jabłonka 1987 2376 Pogórska Wola tarnowski Skrzyszów 2135 2705 Pogwizdów cieszy ński Ha źlach 1780 3469 Polanka Wielka oświ ęcimski Polanka Wielka 3605 4188 Połomia wodzisławski Mszana 2403 2497 Popielów opolski Popielów 2414 2180 Poraj myszkowski Poraj 3890 4418 Porajów zgorzelecki Bogatynia 2509 1526 Por ąbka bielski Por ąbka 3531 3852 Por ęba Spytkowska brzeski Brzesko 1896 2114 Por ęba Wielka limanowski Nied źwied ź 1851 2292 Poronin tatrza ński Poronin 3661 4123 Pruchna cieszy ński Strumie ń 2446 2438 Pruchnik jarosławski Pruchnik 3096 3519 Przeciszów oświ ęcimski Przeciszów 3876 3995 Przeginia krakowski Jerzmanowice-Przeginia 2093 2314 Przybyszówka rzeszowski Świlcza 2865 b.d. 23 Przysietnica nowos ądecki Stary S ącz 1678 2045 Przysietnica brzozowski Brzozów 3482 3939 Przystaj ń kłobucki Przystaj ń 2181 2283 Przyszowa limanowski Łukowica 2081 2383 Przyszowice gliwicki Gierałtowice 3508 3200 Przyszów stalowowolski Bojanów 1973 2087 Przytkowice wadowicki Kalwaria Zebrzydowska 2184 2516 Psary będzi ński Psary 2888 2717 Pstr ągowa strzy Ŝowski Czudec 2530 2391 Ptaszkowa nowos ądecki Grybów 2712 3058 Pustków dębicki Dębica 5619 5635 Pysznica stalowowolski Pysznica 3311 3748 Raba Wy Ŝna nowotarski Raba Wy Ŝna 3622 4127 Radgoszcz dąbrowski Radgoszcz 3497 3778 Radoszyce konecki Radoszyce 3245 3378 Radwanice wrocławski Świ ęta Katarzyna 2092 2356 Radziechowy Ŝywiecki Radziechowy-Wieprz 5021 4541 Radziszów krakowski Skawina 2619 3029

23 W granicach miasta Rzeszów. 63

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Rajbrot boche ński Lipnica Murowana 2020 2330 Rajcza Ŝywiecki Rajcza 3434 3438 Rakszawa ła ńcucki Rakszawa 6140 6278 Rani Ŝów kolbuszowski Rani Ŝów 1786 2146 Ratułów nowotarski Czarny Dunajec 1806 2113 Rędziny cz ęstochowski Rędziny 4611 4753 Roczyny wadowicki Andrychów 3208 3925 Rogi kro śnie ński Miejsce Piastowe 2262 2444 Rogo źnik będzi ński Bobrowniki 3056 2736 Rogów wodzisławski Gorzyce 2101 2961 Rokietnica jarosławski Rokietnica 2541 2592 Ropa gorlicki Ropa 3412 4104 Ropica Polska gorlicki Gorlice 1755 2105 Rozbórz przeworski Przeworsk 2010 2044 Rudnik my ślenicki Sułkowice 2641 3294 Rudy raciborski Ku źnia Rac. 2651 2768 Rudzica bielski Jasienica 2291 2686 Rybarzowice bielski Buczkowice 3177 3448 Rybna krakowski Czernichów 2229 2361 Ryczów wadowicki Spytkowice 2163 2573 Rytro nowos ądecki Rytro 2051 2230 Rz ąska krakowski Zabierzów 1597 2152 Rzeszotary krakowski Świ ątniki Górne 2266 2699 Rzezawa boche ński Rzezawa 2245 2607 Rzyki wadowicki Andrychów 2765 3121 Sarzyna le Ŝajski Nowa Sarzyna 3287 3868 Sidzina suski Bystra-Sidzina 2862 3404 Siedliska tarnowski Tuchów 1990 2337 Siepraw my ślenicki Siepraw 3744 4214 Skar Ŝysko Ko ścielne skar Ŝyski Skar Ŝysko Ko ścielne 2303 2341 Skawa nowotarski Raba Wy Ŝna 3458 4177 Skawica suski Zawoja 2231 2603 Skomielna Biała my ślenicki Lubie ń 2383 2741 Skopanie tarnobrzeski Baranów Sandomierski 2433 2760 Skrzyszów wodzisławski Godów 3187 3419 Skrzyszów tarnowski Skrzyszów 3095 3636 Słocina rzeszowski Krasne 2108 b.d. 24 Słopnice limanowski Słopnice 4601 6123 Smolec wrocławski Kąty Wrocławskie 1392 2219

24 W granicach miasta Rzeszów 64

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Sonina ła ńcucki Ła ńcut 2405 2921 Spytkowice nowotarski Spytkowice 3390 4196 Spytkowice wadowicki Spytkowice 3545 3848 Stani ątki wielicki Niepołomice 2240 2402 Stanisław Dolny wadowicki Kalwaria Zebrzydowska 1846 2135 Stanowice rybnicki Czerwionka-Leszczyny 2067 2237 Stara Wie ś limanowski Limanowa 3015 3715 Stara Wie ś brzozowski Brzozów 2985 3359 Stare Siołkowice opolski Popielów 2248 2044 Stary Wi śnicz boche ński Nowy Wi śnicz 1705 2071 Stobierna rzeszowski Trzebownisko 2388 2859 Straszydle rzeszowski Lubenia 2077 1856 Stró Ŝa my ślenicki Pcim 2608 3010 Stró Ŝe nowos ądecki Grybów 1980 2435 Stryszawa suski Stryszawa 4781 5289 Stryszów wadowicki Stryszów 2151 2128 Strzebi ń lubliniecki Kosz ęcin 3294 2951 Studzionka pszczy ński Pszczyna 2007 2230 Sułkowice wadowicki Andrychów 4278 4868 Sułoszowa krakowski Sułoszowa 3878 3616 Suszec pszczy ński Suszec 3342 4183 Syrynia wodzisławski Lubomia 2872 3138 Szaflary nowotarski Szaflary 2889 3324 Szalowa gorlicki Łu Ŝna 1989 2175 Szczedrzyk opolski Ozimek 2163 1580 Szczerbice rybnicki Gaszowice 1842 2142 Szerzyny tarnowski Szerzyny 2235 2296 Szewna ostrowiecki Bodzechów 1818 2155 Szówsko jarosławski Wi ązownica 2489 3244 Szymbark gorlicki Gorlice 2813 3097 Szymiszów strzelecki Strzelce Opolskie 2165 1901 Szynwałd tarnowski Skrzyszów 2812 3114 Ścinawka Średnia kłodzki Radków 2424 2293 Świerklaniec tarnogórski Świerklaniec 3585 3786 Świerklany rybnicki Świerklany 6541 7310 Świerzowa Polska kro śnie ński Chorkówka 1703 2039 Świ ęcany jasielski Skołyszyn 2209 2298 Świlcza rzeszowski Świlcza 3033 3241 Targanice wadowicki Andrychów 3326 3757 Targowiska kro śnie ński Miejsce Piastowe 3204 2328 Tarnowiec tarnowski Tarnów 1485 2090

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Tarnów Opolski opolski Tarnów Opolski 3692 3558 Tenczyn my ślenicki Lubie ń 1755 2130 Tenczynek krakowski Krzeszowice 2809 3323 Tokarnia my ślenicki Tokarnia 2497 3088 Tomice wadowicki Tomice 1810 2354 Toporzysko suski Jordanów 1833 2129 Truskolasy kłobucki Wr ęczyca Wielka 1836 2044 Trzciana rzeszowski Świlcza 2508 2449 Trzcinica jasielski Jasło 2329 2368 Trzebo ś rzeszowski Sokołów Małopolski 2288 2461 Trzebownisko rzeszowski Trzebownisko 2703 3128 Trzebunia my ślenicki Pcim 2059 2327 Trzeme śnia my ślenicki My ślenice 1687 2191 Tułowice opolski Tułowice 4440 4119 Turza Śląska wodzisławski Gorzyce 2744 3204 Tuszyma mielecki Przecław 2110 2379 Tworków raciborski Krzy Ŝanowice 3045 2754 Tworóg tarnogórski Tworóg 2532 2607 Tylmanowa nowotarski Ochotnica Dolna 2355 2895 Tymbark limanowski Tymbark 2417 2822 Ujsoły Ŝywiecki Ujsoły 2264 2392 Waksmund nowotarski Nowy Targ 1965 2390 Walce krapkowicki Walce 2044 1922 Walim wałbrzyski Walim 2763 2495 Wesoła brzozowski Nozdrzec 2048 1874 Węgierska Górka Ŝywiecki Węgierska Górka 3935 4206 Węgrzce krakowski Zielonki 1774 2334 Widełka kolbuszowski Kolbuszowa 2213 2322 Wielopole Skrzy ńskie ropczycko-sędziszowski Wielopole Skrzy ńskie 1986 2076 Wieprz Ŝywiecki Radziechowy-Wieprz 3449 3535 Wieprz wadowicki Wieprz 4406 4885 Wierzawice le Ŝajski Le Ŝajsk 2839 3325 Wierzchosławice tarnowski Wierzchosławice 2804 3186 Wieszowa tarnogórski Zbrosławice 2810 2561 Wilcza gliwicki Pilchowice 2201 2063 Wilcza Wola kolbuszowski Dzikowiec 1966 2042 Wilkowice bielski Wilkowice 5937 6497 Wilków złotoryjski Złotoryja 1368 2047 Wisła Wielka pszczy ński Pszczyna 1848 2136 Wi śniowa my ślenicki Wi śniowa 1775 2029 Witkowice oświ ęcimski Kęty 1889 2136

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. Wola pszczy ński Mied źna 5984 8790 Wola Baranowska tarnobrzeski Baranów Sandomierski 2023 2234 Wola Batorska wielicki Niepołomice 2288 2644 Wola Filipowska krakowski Krzeszowice 2403 2666 Wola Radziszowska krakowski Skawina 2198 2341 Wola Rani Ŝowska kolbuszowski Rani Ŝów 2353 2340 Wola Rz ędzi ńska tarnowski Tarnów 4935 5621 Wola śarczycka le Ŝajski Nowa Sarzyna 3703 3900 Wr ęczyca Wielka kłobucki Wr ęczyca Wielka 2504 2718 Wrzawy tarnobrzeski Gorzyce 1543 2157 Wyry mikołowski Wyry b.d. 25 3304 Wysoka ła ńcucki Ła ńcut 2542 2580 Wysoka Głogowska rzeszowski Głogów Małopolski 2011 2212 Wysoka Strzy Ŝowska strzy Ŝowski Strzy Ŝów 2199 2130 Zabierzów krakowski Zabierzów 4180 4846 Zaborze oświ ęcimski Oświ ęcim 1811 2498 Zabrzeg bielski Czechowice-Dziedzice 2583 3015 Zaczernie rzeszowski Trzebownisko 2473 3067 Zagorzyce ropczycko-sędziszowski Sędziszów Małopolski 3182 3318 Zagórnik wadowicki Andrychów 1919 2126 Zagórzany gorlicki Gorlice 2198 2386 Zagórze chrzanowski Babice 2652 2946 Zaklików stalowowolski Zaklików 2998 3013 Zalas krakowski Krzeszowice 2147 2236 Zalasowa tarnowski Ryglice 2714 3094 Zarzecze ni Ŝański Nisko 2549 2863 Zawoja suski Zawoja 5643 6453 Zbrosławice tarnogórski Zbrosławice 2407 2345 Zbylitowska Góra tarnowski Tarnów 1885 2549 Zebrzydowice cieszy ński Zebrzydowice 4613 5046 Zembrzyce suski Zembrzyce 2191 2245 Zgłobice tarnowski Tarnów 1699 2582 Zielonki krakowski Zielonki 2362 3710 Zr ęcin kro śnie ński Chorkówka 1823 2090 Zubrzyca Górna nowotarski Jabłonka 2337 2939 Zwi ęczyca rzeszowski Boguchwała 2732 b.d.26 śabnica Ŝywiecki Węgierska Górka 2937 3165 śarki chrzanowski Libi ąŜ 3593 3760 śarki Letnisko myszkowski Poraj 1630 2344

25 W granicach miasta Tychy. 26 W granicach miasta Rzeszów. 67

Wie ś Powiat Gmina Liczba ludno ści Village County Community Population 1988 r. 2007 r. śernica gliwicki Pilchowice 2543 2550 śę dowice strzelecki Zawadzkie 2754 2464 śołynia ła ńcucki śołynia 4773 5145 śórawina wrocławski śórawina 1780 2060 śurawica przemyski śurawica 3808 4575

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Wiedzy WASKO oraz mapa.szukacz.pl Source: By authors on the base of data from The WASCO Knowledge Base as well as mapa.szukacz.pl

Miasta-zlepie ńce i miasta administracyjnie poł ączone w Polsce Południowej Conglomerate-towns and towns administratively integrated in the Southern Poland

Wprowadzenie

Typowym zjawiskiem w rozwoju sieci osadniczej jest powstawanie miast w bliskim s ąsiedztwie innych miast. Pierwsze skupiska miast zacz ęły powstawa ć ju Ŝ w okresie średniowiecza, kiedy to w s ąsiedztwie miasta ju Ŝ istniej ącego lokowano inne miasto, które pełniło dla niego funkcje uzupełniaj ące lub konkurencyjne, czego przykładem mog ą by ć tzw. „nowe miasta” [Krzysztofik, 2005]. Proces ten nasilił si ę w XIX i XX w. wraz z pojawieniem si ę nowych czynników miastotwórczych. Przy- czyniło si ę to do kreacji nowych o środków miejskich, które cz ęsto powstawały w bliskim s ąsiedztwie istniej ących miast ze wzgl ędu na dogodniejsz ą lokalizacj ę, np. wzgl ędem sieci komunikacyjnej lub złó Ŝ surowców naturalnych. Skupiska miast nie s ą jednak zjawiskiem trwałym. Szybszy rozwój jednego z miast tworz ących skupisko mo Ŝe prowadzi ć do degradacji s ąsiada lub do integracji przestrzennej obu o środków, czego nast ępstwem jest ich poł ączenie w jeden o środek miejski. W takiej sytuacji miasto inkorporowane, trac ąc samodzielno ść administracyjn ą, nie traci miejskiego charakteru, staj ąc si ę cz ęś ci ą innego miasta. Pocz ątkowo inkorporacja miasta w granice innego była formalnym nast ępstwem rozwoju przestrzennego jednego z miast tworz ących skupisko, które z czasem wchłaniało s ąsiada. Proces ten a Ŝ do ko ńca XIX w. dotyczył w szczególno ści miast du Ŝych, które wylewaj ąc si ę poza swoje granice wchłaniały kolejne miejscowo ści poło Ŝone w swoim sąsiedztwie, a inkorporowane miejscowo ści w krótkim czasie stawały si ę integralnymi osiedlami miasta, do którego zostały wcielone. Procesy ł ączenia miast nasiliły si ę w okresie powojennym, a zwłaszcza w latach 1950-77. W tym okresie kilkadziesi ąt miast straciło samodzielno ść administracyjn ą staj ąc si ę cz ęś ci ą innego, zwykle wi ększego miasta. Dotyczyło to przede

69 wszystkim miast nowych, które miastami stawały si ę na kilka lat przed inkorporacj ą, ale równie Ŝ miast o długich tradycjach miejskich. Procesy inkorporacji w tym okresie dokonywane były głównie wskutek odgórnych decyzji politycznych [Runge, 2005], które motywowane były w szczególno ści ch ęci ą ograniczenia kosztów administracyjnych, poł ączenia du Ŝych zakładów przemysłowych z ich zapleczem usłu- gowo-mieszkaniowym (je śli były zlokalizowane w s ąsiedniej miejscowo ści) lub zwi ększenia potencjału demograficznego powi ększanego miasta. Nale Ŝy ponadto pami ęta ć, Ŝe krótkotrwały charakter miała równie Ŝ niesamodzielno ść administracyjna (czyli funkcjonowanie miasta w granicach innego w wyniku inkorporacji), o czym świadcz ą procesy secesji (odzyskiwania samodzielności administracyjnej przez miasta, które kilka lub kilkana ście lat wcze śniej uległy inkorporacji, staj ąc si ę dzielnicami innych miast) zachodz ące po 1977 r., a zwłaszcza w latach 90. XX w. (patrz rozdz. Miejscowo ści Polski… ). W ten sposób samodzielno ść administracyjn ą w Polsce odzyskało 14 miast oraz kilkadziesi ąt miejscowo ści wiejskich [Drobek, 2002; Szmytkie, 2005; Krzysztofik, 2006].

Skutki procesów inkorporacji

Rozpatruj ąc zagadnienie zmiany granic administracyjnych miasta z punktu widzenia jednostki, która powi ększyła swoje terytorium wcielaj ąc inne miejscowo- ści, mo Ŝna wyró Ŝni ć kilka rodzajów skutków, do których mo Ŝna zaliczy ć: powi ęk- szenie terytorium 27 , zwi ększenie liczby mieszka ńców, zmian ę struktury przestrzennej oraz zmiany funkcji miasta. Zwi ększenie terytorium i potencjału demograficznego miasta zwykle odbierane s ą jako zmiany pozytywne, przyczyniaj ące si ę do rozwoju miasta. K. Dziewo ński [1962] jako jeden z trzech głównych kierunków rozwoju przestrzennego miast polskich w okresie powojennym wyró Ŝnił wzrost policentryczny, który zachodzi drog ą scalania pocz ątkowo niezale Ŝnych miejscowo ści (czyli wynika ze zmiany granic administracyjnych miasta). Procesom tym podlegały głównie najwi ększe miasta kraju (tab. 10), dla któ- rych zmiany granic były niejako formalnym potwierdzeniem naturalnego rozwoju [Sowa, 1988, Miszewska, 1996], polegaj ącym na wylewaniu si ę miasta poza granice administracyjne i na wchłanianiu miejscowo ści (w tym innych miast) poło Ŝonych

27 Zazwyczaj powi ększenie granic administracyjnych miasta poł ączona z inkorporacj ą s ąsiednich miejscowo ści wi ąŜ e si ę ze spadkiem g ęsto ści zaludnienia [por. Szyma ńska i in., 2009]. 70 w jego s ąsiedztwie. Zmianom granic administracyjnym podlegały równie Ŝ miasta małe i średnie [Jelonek, Zborowski, 1992; Szyma ńska, 2002; Runge, 2005; Szyma ń- ska i in., 2009], dla których był to jeden z głównych czynników rozwoju ludno ścio- wego. Ponadto do ść cz ęsto w praktyce administracyjnej ł ączone były miejscowo ści o podobnej wielko ści i randze. Zmian granic administracyjnych miast w okresie powojennym zwykle dokonywano w trakcie reform podziału terytorialnego kraju [por. Zmiany…, 1985; Powierzchnia… , 1994-2009], niejako w konsekwencji dosto- sowania jednostek podziału terytorialnego do nowych wymogów im stawianych.

Tab. 10. Miasta o najwi ększym bezwzgl ędnym wzro ście liczby mieszka ńców w wyniku zmian granic administracyjnych w latach 1950-2008 Tab. 10. Towns with the highest absolute increase of population determined by changes of municipal borders, 1950-2008

Miasto Wzrost liczby ludno ści Liczba ludno ści (2008 r.) Town Increase of population Population (2008) Warszawa 217133 1709781 Katowice 98957 309621 Bytom 79524 183829 Ruda Śląska 77708 143930 Rybnik 61613 141177 Dąbrowa Górnicza 55455 128315 Sosnowiec 51923 221259 Wałbrzych 40090 122411 Kraków 36000 754624 Bielsko-Biała 33878 175677 Zabrze 33685 188401 Cz ęstochowa 30828 240612

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zmiany… 1985; Powierzchnia…, 1994-2009. Source: By authors based on: Zmiany… 1985; Powierzchnia…, 1994-2009.

Najwi ększe zmiany zachodz ą jednak w strukturze funkcjonalno-przestrzennej miasta. W momencie powi ększenia swoich granic i inkorporacji s ąsiednich miejscowo ści miasto staje si ę administracyjnym zlepkiem kilku niezale Ŝnych dotychczas miejscowo ści. W przypadku miast du Ŝych stan ten ma zwykle charakter przej ścio- wy, gdy Ŝ inkorporowane miejscowo ści (je śli ich inkorporacja wynika z rozwoju przestrzennego miasta) w krótkim czasie staj ą si ę integralnymi osiedlami miasta, do którego zostały wcielone. W przypadku miast małych lub średnich, gdzie inkorpora-

71 cja nie była nast ępstwem rozwoju przestrzennego jednego z miast, miasta te pozo- stały o środkami o niespójnych (lub mało spójnych) strukturach przestrzennych, któ- re mo Ŝna okre śli ć mianem miast-zlepie ńców [Szmytkie, 2009]. Inkorporacja miasta w granice innego z punktu widzenia miasta inkorporowanego oznacza utrat ę samodzielno ści administracyjnej przy zachowaniu miejskiego charakteru jednostki (która w momencie inkorporacji staje si ę dzielnic ą innego miasta). Proces ten prowadzi zatem do zmniejszenia liczby miast przy jednoczesnym zachowaniu liczby ludno ści miejskiej oraz powierzchni zajmowanej przez miasta (w odró Ŝnieniu do degradacji miasta, która prowadzi zarówno do zmniejszenia si ę liczby miast, jak i zmniejszenia liczby ludno ści miejskiej). Oba zjawiska (inkorporacja miasta w granice innego i utrata statusu miasta) nale Ŝy traktowa ć jednak jako negatywne dla jednostki osadniczej, która podlega zmianie. W obu przypadkach dochodzi bowiem do degradacji rangi miejscowo ści, która staje si ę dzielnic ą innego miasta w przypadku utraty samodzielno ści administracyjnej lub wsi ą w przypadku utraty statusu miasta [por. Drobek, 1999].

Ró Ŝnorodno ść miast inkorporowanych

Na terenie Polski znajduje si ę ponad sto byłych miast i osiedli miejskich, któ- re utraciły samodzielno ść administracyjn ą i obecnie funkcjonuj ą jako cz ęś ci (dzielnice) innych miast. Miasta te traciły samodzielno ść administracyjn ą w ró Ŝnych okresach (od średniowiecza a Ŝ po lata 70. XX w.), cechuj ą si ę ró Ŝnym stopniem zintegrowania oraz znajduj ą si ę w ró Ŝnym poło Ŝeniu wzgl ędem struktury przestrzennej miasta, do którego zostały wcielone. Inne czynniki ró Ŝnicuj ące miasta inkorporowane to m.in.: ranga i funkcje pełnione w strukturze przestrzennej miasta, stopie ń zaawansowania zmian funkcjonalno-przestrzennych, jakie zaszły od momentu inkorporacji, stopie ń zachowania cech miejskich (zwłaszcza tych, które świadcz ą o od- rębno ści jednostki), posiadanie odr ębnych społeczno ści lokalnych, wielko ść (rozumiana jako liczba ludno ści) czy stosunek wielkościowy miasta inkorporowanego i miasta, do którego zostało ono wcielone. W najprostszym uj ęciu typologii miast inkorporowanych mo Ŝna dokona ć w oparciu o nast ępuj ące kryteria:

1. okres, w którym miała miejsce inkorporacja lub poł ączenie (typologia genetycz- na), dzi ęki czemu mo Ŝna wyró Ŝni ć: a) zlepie ńce feudalne (powstałe od XIII do XVIII w.), np. wcielenie Kazimierza do Krakowa czy Nowe Miasta przy Toruniu, Wrocławiu i Warszawie; b) zlepie ńce industrialne (powstałe od XIX w. do 1945 r.), np. wcielenie Oliwy do Gda ńska, Le śnicy i Psiego Pola do Wrocławia, poł ączenie Starego i Nowego Mia- sta w Ciechanowcu; c) zlepie ńce powojenne (powstałe po 1945 r.), np. wcielenie Ursusa i Wesołej do Warszawy, Zagórza, Kazimierza Górniczego i Klimontowa do Sosnowca, powstanie Golubia-Dobrzyna, Bielska-Białej i K ędzierzyna-Ko źla; 2. stopie ń zintegrowania miasta inkorporowanego z miastem, do którego zostało ono wcielone (typologia przestrzenna), dzi ęki czemu mo Ŝna wyró Ŝni ć: a) zlepie ńce silnie zintegrowane, mi ędzy którymi wyst ępuje ci ągło ść zabudowy osiedle ńczej, a granice mi ędzy jednostkami s ą praktycznie zatarte, np. Nowe Mia- sta przy Toruniu, Wrocławiu i Warszawie, Kazimierz przy Krakowie; b) zlepie ńce zintegrowane, mi ędzy którymi zabudowa osiedle ńcza jest cz ęściowo rozerwana, np. Skar Ŝysko-Kamienna, Starachowice-Wierzbnik, Gliwice-Łab ędy, lub wyst ępuje naturalna bariera uniemo Ŝliwiaj ąca ich całkowit ą integracj ę, np. Bielsko-Biała, Golub-Dobrzy ń; c) zlepie ńce słabo zintegrowane, mi ędzy którymi wyst ępuj ą wyra źne granice, a zabudowa osiedle ńcza jest rozerwana na pewnym odcinku, np. Kra śnik i Kraśnik- Fabryczny, Szczecin-Dąbie, Sochaczew-Chodaków; d) zlepie ńce o niespójnych strukturach przestrzennych, w przestrzenni których wyst ępuj ą rozległe wolne przestrzenie oddzielaj ące poszczególne osiedla miasta, np. Kędzierzyn-Ko źle, Boguszów-Gorce, Czerwionka-Leszczyny, L ędziny; 3. charakter formy osadniczej istniej ącego zlepie ńca (typologia morfologiczna), dzi ęki czemu mo Ŝna wyró Ŝni ć: a) układy dwuo środkowe bli źniacze, składaj ące si ę z jednostek o podobnej wielko- ści: - o podobnych funkcjach obu o środków tworz ących zlepieniec, np. Nowogród Bo- brza ński i Krzystkowice;

- o charakterze interurbacji [Krzysztofik, 2009], gdzie ka Ŝde z miast tworz ących zlepieniec pełni odmienne funkcje (centralne lub wyspecjalizowane), np. Kraśnik i Kra śnik Fabryczny, Nowa Ruda i Słupiec, Krapkowice i Otm ęt, Bogatynia i Tu- roszów; b) układy dwuo środkowe satelickie, w których jedno z miast jest duŜo wi ększe od drugiego, np. Bełchatów i Grocholice, Sochaczew i Chodaków, śary i Kunice śar- skie; c) układy wieloo środkowe, obejmuj ące co najmniej trzy dawne miasta: - o charakterze aglomeracyjnym, składaj ące si ę z jednego dominuj ącego o środka centralnego i kilku mniejszych miast (zwykle o funkcjach wyspecjalizowanych), które zostały do niego wcielone, np. Jelenia Góra, Wrocław, Katowice i Sosno- wiec; - o charakterze konurbacyjnym, składaj ące si ę z kilku (zwykle dwóch lub trzech) ośrodków dominuj ących o funkcjach centralnych lub wyspecjalizowanych oraz kilku mniejszych miast lub osiedli zurbanizowanych o funkcjach wyspecjalizowanych, np. K ędzierzyn-Ko źle, Ruda Śl., Boguszów-Gorce. Procesom inkorporacji podlegaj ą nie tylko miasta (lub osiedla) obecnie funkcjonuj ące w strukturze osadniczej, ale równie Ŝ miasta zdegradowane, które przez jaki ś czas w swojej historii posiadały status miasta, lecz go utraciły. Miejscowo ści te, mimo i Ŝ formalnoprawnie s ą wsiami, zwykle zachowuj ą miejski charakter, co przejawia si ę typowym dla miast układem przestrzennym, fizjonomią czy pełniony- mi funkcjami. Przykładami miast zdegradowanych, które zostały wcielone w granice innych miast s ą m.in.: Denków (cz ęść Ostrowca Świ ętokrzyskiego) czy Rzochów (cz ęść Mielca). Niezwykle ciekawym przypadkiem jest równie Ŝ miasto Nowogród Bobrza ński (poza obszarem bada ń), które powstało w 1988 r. z poł ączenia dwóch miast zdegradowanych, tzn. Nowogrodu i Krzystkowic. Obie miejscowo ści status miasta utraciły w 1945 r. [ Miasta…, 1965, 1967; Krzysztofik, 2007a].

Miasta inkorporowane na terenie Polski Południowej

Na terenie Polski Południowej znajduje si ę 38 miast obejmuj ących swoimi granicami administracyjnymi wi ęcej ni Ŝ jedno miasto lub osiedle miejskie (tab. 11). Najwi ęcej dawnych miast i osiedli miejskich, które utraciły samodzielno ść admini-

74 stracyjn ą, staj ąc si ę cz ęś ci ą innego miasta, znajduje si ę w granicach Sosnowca (8, a je śliby przyj ąć jako osobne miasto Kazimierz Górniczy powstały z poł ączenia Kazimierza i Ostrów Górniczych, to nawet 9) oraz K ędzierzyn-Ko źle i Kraków (po 4). W wi ększo ści przypadków w granicach wymienionych miast znajduje si ę po jednym lub po dwa miasta (osiedla) inkorporowane. W sumie na terenie Polski Po- łudniowej znajduje si ę 77 dawnych miast i osiedli miejskich, które utraciły samodzielno ść administracyjn ą, staj ąc si ę cz ęś ci ą (dzielnic ą) innego miasta. Większo ść zmian administracyjnych (80,5%), które prowadziły do utraty samodzielno ści administracyjnej przez miejscowo ści o miejskim charakterze, miała miejsce w okresie powojennym, a zwłaszcza w okresie reform podziału terytorialnego kraju w latach 1973-77.

Tab. 11. Miasta i osiedla Polski Południowej, które utraciły samodzielno ść administracyjn ą Tab. 11. Towns and urban settlements in the Southern Poland which lost administrative autonomy

Miasto Miasto (osiedle) Data Date of inkorporowane Town nadania nadania utraty restytucji inkorporacji Incorporated town statusu statusu statusu statusu (poł ączenia) (settlement) osiedla miasta miasta miasta Incorpora- Settlement Civic (osiedla) Urban tion privileges rights Loss of status privi- restitution leges Gliwice Łab ędy 1954 1964 Wilcze Gardło 1956 1973 1975 Jaworzno Szczakowa 1933 1956 Jele ń 1958 1973 1977 Jelenia Góra Cieplice Śl. 1935 1976 Sobieszów 1954 1962 1976 Katowice Szopienice 1947 1959 Kostuchna 1954 1967 1975 Murcki 1954 1967 1975 Kędzierzyn- Kędzierzyn 1951 1975 Ko źle Kłodnica 1959 1973 1975 Ko źle 1289 1975 Sławi ęcice 1959 1973 1975 Kraków Okół 1338 1346 Kazimierz 1334 1792 Kleparz 1366 1792 Podgórze 1784 1915 Krapkowice Otm ęt 1954 1961 Lędziny Hołdunów 1956 1961 Łaziska Grn. Łaziska Śred. 1954 1973 Mielec Rzochów 1382 1880 1985 Mysłowice Wesoła 1954 1962 1975 Myszków Mrzygłód 1412 1870 1983 Nowa Ruda Słupiec 1959 1967 1973 Opole Groszowice 1956 1965 Ostrowiec Świ ęt. Denków 1564 1869 1954 Piekary Śl. Brzeziny Śl. 1951 1975 Brzozowice- 1954 1962 1973 28 Kamie ń 1954 1973 29 Dąbrówka Wlk. Pi ńczów Mirów 1586 1612 Przeworsk Nowe Miasto 1670 1700 Ruda Śl. Nw. Bytom 1947 1959 Wirek 1949 1951 30 Ruda 1947 1959

28 W latach 1973-75 cz ęść Brzezin Śląskich. 29 W latach 1973-75 cz ęść Brzezin Śląskich. 30 W latach 1951-59 cz ęść Nowego Bytomia. 76

Miasto Miasto (osiedle) Data Date of inkorporowane Town nadania nadania utraty restytucji inkorporacji Incorporated town statusu statusu statusu statusu (poł ączenia) (settlement) osiedla miasta miasta miasta Incorpora- Settlement Civic (osiedla) Urban tion privileges rights Loss of status privi- restitution leges Rybnik Chwałowice 1954 1967 1973 Boguszowice 1954 1962 1975 Niedobczyce 1954 1975 Rzeszów Nowe Miasto 1615 1675 Sosnowiec Modrzejów 1706 1870 1915 Niwka 1775 1801 1953 Kazimierz Górn. 1967 1975 Kazimierz 1954 1967 31 Ostrowy Górn. 1956 1967 32 Maczki 1958 1973 33 Por ąbka 1956 1967 1973 34 Klimontów 1954 1967 1975 Zagórze 1954 1967 1975 Stalowa Wola Rozwadów 1690 1973 Starachowice Wierzbnik 1624 1870 1916 1939 Tarnowskie Góry Strzybnica 1958 1967 1975 Trzebinia Wodna 1956 1961 Siersza 1958 1969 Wałbrzych Biały Kamie ń 1945 1951 Sobi ęcin 1945 1951 Wrocław Nowe Miasto 1261 1327 Le śnica 1261 1928 Psie Pole XIV w. 1928 Brochów 1939 1951 Zawichost Prosperów 1701 1820 Zawiercie Kromołów 1388 1870 1977

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a. Source: By authors based on: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a.

Wi ększo ść miast (osiedli) inkorporowanych, jak i miast, w granice których wcielono inne miejscowo ści o miejskim charakterze, poło Ŝonych na terenie Polski Południowej (tab. 12) znajduje si ę w granicach dzisiejszego województwa śląskiego (50,0% miast zawieraj ących w swych granicach inne miejscowo ści o miejskim charakterze i 57,1% miast inkorporowanych), a w szczególno ści w obr ębie i bliskim

31 W latach 1967-75 cz ęść Kazimierza Górniczego. 32 W latach 1967-75 cz ęść Kazimierza Górniczego. 33 W latach 1973-75 cz ęść Kazimierza Górniczego. 34 W latach 1973-75 cz ęść Kazimierza Górniczego. 77 otoczeniu konurbacji katowickiej (ryc. 14). Równie Ŝ i w pozostałych wojewódz- twach Polski Południowej procesy inkorporacji miały miejsce głównie w regionach, które do ko ńca lat 80. XX w. podlegały intensywnym procesom industrializacji i urbanizacji, jak np. południowa cz ęść województwa opolskiego i zachodnia mało- polskiego, stanowi ące zaplecze dla GOP, sudecka cz ęść województwa dolno śląskie- go, dolina Kamiennej w województwie świ ętokrzyskim czy północna cz ęść woje- wództwa podkarpackiego zwi ązana z Centralnym Okr ęgiem Przemysłowym.

Tab. 12. Miasta inkorporuj ące i miasta inkorporowane Polski Południowej w uj ęciu regionalnym Tab. 12. Incorporation-towns and incorporated towns in the Southern Poland. A regional view

Województwo Miasta, do których wcielono Miasta (osiedla miejskie) Liczba miast Voivodship miejscowo ści o miejskim inkorporowane w granice drugiego typu do charakterze innych miast miast pierwszego Towns which possess incorpo- Incorporated towns or settle- typu rated towns on their area ments(the second type) Number of the (the first type) second type towns per number of the Ogółem Udział [%] Ogółem Udział [%] first type towns Total Percentage Total Percentage dolno śląskie 6 15,8 13 16,9 2,17 małopolskie 2 5,3 6 7,8 3,00 opolskie 3 7,9 6 7,8 2,00 podkarpackie 4 10,5 4 5,2 1,00 śląskie 19 50,0 44 57,1 2,32 świ ętokrzyskie 4 10,5 4 5,2 1,00 Polska Południowa 38 100,0 77 100,0 2,03 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a. Source: By authors based on: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a.

Analizuj ąc zmiany granic administracyjnych, jakie miały miejsce w miastach Polski Południowej w okresie powojennym mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w wi ększo ści przypadków utrata samodzielno ści administracyjnej miała charakter inkorporacji, czyli wcielenia jednego miasta w granice innego (zazwyczaj mniejsze z miast stawa- ło si ę cz ęś ci ą wi ększego). W kilku jednak przypadkach zmiana granic administracyjnych miała na celu poł ączenie jednostek o miejskim charakterze, co z kolei pro- wadziło do powstania zupełnie nowych o środków miejskich. W ten sposób powstały m.in.:

- Bielsko-Biała (z poł ączenia miast: Bielsko i Biała w 1951 r.), - Boguszów-Gorce (z poł ączenia miast: Boguszów i Gorce oraz osiedla Ku źnice Świdnickie w 1973 r.), - Czerwionka-Leszczyny (z poł ączenia miast: Czerwionka i Leszczyny w 1975 r.), - Kazimierz Górniczy (z poł ączenia osiedli: Kazimierz i Ostrowy Górnicze w 1967 r.) - K ędzierzyn-Ko źle (z poł ączenia miast: K ędzierzyn, Ko źle, Kłodnica i Sławi ęcice w 1975 r.), - Ruda Śląska (z poł ączenia miast: Ruda i Nowy Bytom w 1959 r.), - Starachowice-Wierzbnik (z poł ączenia miast: Starachowice i Wierzbnik w 1939 r.).

Ryc. 14. Jednostki o miejskim charakterze poło Ŝone w granicach innych miast Polski Południowej Fig. 14. Urban administrative units localized inside of municipal borders other towns

Obja śnienia: A) Miasta, do których wcielono inne miasta lub osiedla miejskie; B) Miasta (lub miasta zdegradowane) wcielone w granice innych miast; C) Osiedla miejskie wcielone w granice innych miast. Explanations: A) Towns where other towns or urban settlements have been incorporated; B) Incorporated towns or degraded towns; C) Incorporated urban settlements.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a. Source: By authors based on: Miasta…, 1965, 1967; Zmiany…, 1985; Krzysztofik, 2007a.

W przypadku kilku miejscowo ści o miejskim charakterze doszło do tzw. „po- dwójnej inkorporacji”, która ma miejsce w sytuacji, gdy miasto lub osiedle miejskie staje si ę cz ęś ci ą innego miasta, a nast ępnie wraz z nim zostaje wcielone w granice jeszcze innego miasta. Taka sytuacja miała miejsce np. w przypadku: - miasta Wirek, które w 1951 r. zostało wcielone do miasta Nowy Bytom, które w 1959 r. po poł ączeniu z miastem Ruda utworzyło miasto Ruda Śląska, - miasta Brzozowice-Kamie ń i osiedla D ąbrówka Wielka, które w 1973 r. zostały wcielone do miasta Brzeziny Śląskie, a w 1975 r. wraz z nim do miasta Piekary Ślą- skie, - miasta Kazimierz Górniczy, które w 1975 r. zostało wcielone w granice miasta Sosnowiec, a powstało w 1967 r. z poł ączenia dwóch osiedli miejskich: Kazimierza i Ostrów Górniczych, po czym w 1973 r. do miasta przył ączono osiedle Maczki i miasto Por ąbka. Ponadto w kilku przypadkach inkorporacja dotyczyła miast ju Ŝ zdegradowanych, które utraciły prawa miejskie (lub status osiedla w przypadku dawnych osiedli) jaki ś czas przed utrat ą samodzielno ści administracyjnej. Co ciekawe wi ększo ść z tych miast została zdegradowana latach 70. i 80. XIX w. w wyniku ukazu carskiego w Królestwie Polskim, a ich inkorporacja miała miejsce w okresie powojennym. Przykładami miast (osiedli) zdegradowanych, które utraciły samodzielno ść admini- stracyjną, na terenie Polski Południowej s ą: - miasto Denków, które zostało zdegradowane w 1869 r., a w 1954 r. zostało wcielone do miasta Ostrowiec Świ ętokrzyski, - miasto Kromołów, które zostało zdegradowane w 1870 r., a w 1977 r. zostało wcielone do miasta Zawiercie, - miasto Modrzejów, które zostało zdegradowane w 1870 r., a w 1915 r. zostało wcielone do miasta Sosnowiec, - miasto Mrzygłód, które zostało zdegradowane w 1870 r., a w 1983 r. zostało wcielone do miasta Myszków, - miasto Niwka, które zostało zdegradowane w 1801 r., a w 1953 r. zostało wcielone do miasta Sosnowiec, - miasto Rzochów, które zostało zdegradowane w 1880 r., a w 1985 r. zostało wcielone do miasta Mielec,

- osiedle Stolarzowice, które zostało zdegradowane w 1973 r., a w 1975 r. zostało wcielone do miasta Bytom, - osiedle Wilcze Gardło, które zostało zdegradowane w 1973 r., a w 1975 r. zostało wcielone do miasta Gliwice.

Miasta inkorporowane w strukturach przestrzennych innych miast

Miejscowo ści o miejskim charakterze, które utraciły samodzielno ść administracyjn ą, staj ąc si ę cz ęś ci ą innego miasta znajduj ą si ę w ró Ŝnym poło Ŝeniu wzgl ę- dem struktury przestrzennej miasta, do którego zostały wcielone. Termin poło Ŝenie nie nale Ŝy w tym przypadku rozumie ć w kategoriach poło Ŝenia geograficznego (lokalizacji jednostki w przestrzeni geograficznej), a raczej jako umiejscowienie jednostki osadniczej (w tym przypadku miasta inkorporowanego) w strukturze w danej przestrzeni (czyli strukturze przestrzennej miasta, do którego jednostka ta została wcielona), a tak Ŝe warunki, w jakich si ę ona znajduje. W takim uj ęciu za czynniki ró Ŝnicuj ące miasta inkorporowane nale Ŝy uzna ć: - poło Ŝenie w strukturze przestrzennej miasta, w granicach którego si ę znajdują, - stopie ń zintegrowania z miastem, którego cz ęś ci ą si ę stały w wyniku inkorporacji, - funkcje pełnione w strukturze przestrzennej miasta, w granicach którego si ę znajduj ą, - stopie ń zachowania cech miejskich i struktura przestrzenna jednostki, zale Ŝna głównie od okresu powstania miasta inkorporowanego, - zmiany funkcjonalno-przestrzenne, jakie zaszły od momentu inkorporacji, - posiadanie cech świadcz ących o odr ębno ści jednostki, jak np. słabe zwi ązki funkcjonalno-przestrzenne z miastem, którego cz ęść stanowi ą, - stosunek wielko ściowy miasta inkorporowanego i miasta, do którego zostało ono wcielone. Nawi ązuj ąc do powy Ŝszych cech mo Ŝna wyró Ŝni ć kilka typów układów, jakie tworz ą miasta inkorporowane poło Ŝone na terenie Polski Południowej z miastami, których cz ęś ci ą si ę stały w wyniku zmian granic administracyjnych, jak np.: 1. tzw. nowe lub drugie miasta, powstałe w s ąsiedztwie miast średniowiecznych jako o środki uzupełniaj ące lub konkurencyjne dla tych miast, zwykle krótko funk-

81 cjonuj ące jako odr ębne jednostki osadnicze, silnie zro śni ęte z miastem, do którego zostały wcielone, cz ęsto zatarte w przestrzeni miasta: a) o zało Ŝeniach średniowiecznych, jak np. Kazimierz, Okół i Kleparz przy Kra- kowie czy Nowe Miasto przy Wrocławiu; b) o zało Ŝeniach pó źnofeudalnych, jak np. Pi ńczów i Mirów czy Zawichost i Pro- sperów; 2. dawne miasta (lub osiedla miejskie) powstałe w pewnym oddaleniu od miasta, do którego zostały wcielone, a po inkorporacji poło Ŝone na jego peryferiach [Konono- wicz, 2004], silnie wro śni ęte w struktur ę przestrzenn ą miasta (stanowi ące integralne osiedla miasta): a) o zało Ŝeniach średniowiecznych, jak np. Le śnica i Psie Pole we Wrocławiu; b) powstałe w okresie pó źnofeudalnym lub przemysłowym, jak np. Brochów we Wrocławiu, Podgórze w Krakowie; c) powstałe w okresie powojennym, jak np. Mikuszowice Śl. w Bielsku-Białej; 3. dawne miasta (lub osiedla miejskie) powstałe w pewnej odległo ści od miasta, do którego zostały pó źniej wcielone, słabo z nim zwi ązane przestrzennie, zwykle wie- lokrotnie mniejsze od niego (tworz ąc układ satelicki): a) o zało Ŝeniach średniowiecznych lub pó źno feudalnych, jak np. Zawiercie i Kromołów oraz Myszków i Mrzygłód, Stalowa Wola i Rozwadów; b) powstałe w okresie powojennym, jak np. Opole i Groszowice; 4. dawne miasta-zlepie ńce, połączone kilkadziesi ąt lat temu, a obecnie silnie ze sob ą zro śni ęte: a) o charakterze miast bli źniaczych (podwójnych), jak np. Bielsko-Biała, Stara- chowice-Wierzbnik, Skar Ŝysko-Kamienna; b) o charakterze miast-aglomeracji, jak np. Wałbrzych, do którego wcielono miasta Sobi ęcin i Biały Kamie ń; 5. miasta-zlepie ńce o charakterze: a) miast bli źniaczych, składaj ących si ę z dwóch miejscowo ści o podobnej wielko- ści i randze, przedzielonych trudn ą do przebycia granic ą lub zło Ŝonych z du Ŝego zakładu przemysłowego i poło Ŝonego w jego s ąsiedztwie zaplecza usługowo- mieszkaniowego, jak np. Krapkowice i Otm ęt;

b) konglomeratów miejskich, składaj ących si ę z kilku jednostek osadniczych o zró Ŝnicowanej wielko ści i randze, zwykle z dwoma o środkami dominuj ącymi, jak np. Nowa Ruda i Słupiec, K ędzierzyn-Ko źle, Boguszów-Gorce, L ędziny, Ruda Śląska, Czerwionka-Leszczyny; c) miast-aglomeracji, składaj ących si ę z kilku jednostek osadniczych z wyra źnym ośrodkiem dominuj ącym, do którego przył ączono pozostałe jednostki wchodz ące w skład miasta, jak np. Jelenia Góra, Rybnik, Katowice czy D ąbrowa Górnicza. Osobnym przypadkiem jest z kolei miasto Jelcz-Laskowice, które powstało w 1987 r. w wyniku poł ączenia dwóch wsi: Jelcza i Laskowic Oławskich [Szmytkie, 2009]. Rozpatruj ąc struktur ę przestrzenn ą, Jelcz-Laskowice jest typowym przykła- dem miasta bli źniaczego, jednak elementy składowe miasta nie posiadaj ą miejskiego charakteru ani tradycji miejskich.

Miasta inkorporowane Polski Południowej (studia przypadków)

1. Grodziec i Łagisza (B ędzin) Grodziec i Łagisza to dzielnice administracyjne B ędzina, zajmuj ące północn ą cz ęść miasta. Grodziec wzmiankowany był ju Ŝ w 1254 r. Rozwój miejscowo ści nast ąpił w połowie XIX w. wraz z uruchomieniem cementowni Grodziec i pierwszych kopalni w ęgla kamiennego. W 1951 r. Grodziec otrzymał prawa miejskie, a w 1975 r. został wcielony do B ędzina. Rozwój Łagiszy zwi ązany był z powstaniem na jej terenie w latach 60. XX w. elektrowni Łagisza. W 1969 r. miejscowo ść otrzymała prawa miejskie, a w 1973 r. została przył ączona do B ędzina. Obie miejscowo ści zachowały odr ębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Cie- piela, 2003; Krajniewski, 2003; Będzin…, 2008].

2. Biała, Bielsko i Mikuszowice Śl. (Bielsko-Biała) Miasto Bielsko-Biała powstało w 1951 r. w wyniku poł ączenia dwóch miast: Biel- ska i Białej Krakowskiej, le Ŝą cych na przeciwnych brzegach rzeki Biała, stanowi ą- cej historyczn ą granic ę mi ędzy Śląskiem Cieszy ńskim (Bielsko) a Małopolsk ą (Bia- ła Krakowska). W ten sposób w jeden organizm miejski poł ączone zostały konkurencyjne dla siebie o środki włókiennictwa, co przyczyniło si ę do szybszego rozwoju przemysłu oraz samego miasta. Oba dawne miasta stanowi ą obecnie śródmiejsk ą cz ęść Bielska-Białej. W 1969 r. do miasta wcielone zostało osiedle Mikuszowice Śl.

(osiedle od 1958 r.) o letniskowym charakterze, które z czasem stało si ę integralną dzielnic ą miasta [ Miasta… , 1965; Rechowicz, 1971; Kwiatek, Lijewski, 1998; Po- lak, 2002].

3. Turoszów (Bogatynia) Osiedle Turoszów powstało w 1959 r. w wyniku poł ączenia pi ęciu wsi (Turoszów, Trzciniec i Zatonie oraz nieistniej ące ju Ŝ Nadrzecze i Strzegomice), a w 1973 r. osiedle zostało wcielone do Bogatyni. Głównym czynnikiem przemawiaj ącym za poł ączeniem miasta Bogatynia oraz osiedla Turoszów była ch ęć poł ączenia kopalni i elektrowni „Turów” w Turoszowie z ich zapleczem usługowo-mieszkaniowym w Bogatyni-Markocicach. Turoszów stanowi odr ębn ą jednostk ę osadnicz ą w pół- nocno-zachodniej cz ęś ci miasta i składa si ę z dwóch osiedli: Kolonii Zatonie oraz Trzci ńca Dolnego [ Miasta… , 1967; Iwanek, Orłowska, 1994; Kwiatek, Lijewski, 1998; Bena 2003].

4. Boguszów, Gorce i Ku źnice Świdnickie (Boguszów-Gorce) Miasto Boguszów-Gorce powstało w 1973 r. w wyniku poł ączenia miast: Boguszów i Gorce oraz osiedla Ku źnice Świdnickie. Głównym czynnikiem przemawiaj ącym za powstaniem miasta było podobie ństwo funkcjonalne miejscowo ści, w których przewa Ŝało zatrudnienie w przemy śle. Centraln ą cz ęść miasta zajmuje Boguszów, który miastem jest od 1499 r. Na zachód od Boguszowa le Ŝą Gorce, które w 1954 r. otrzymały status osiedla, a w 1962 r. prawa miejskie. Ku źnice Świdnickie, będące osiedlem od 1954 r., zajmuj ą południowo-wschodni ą cz ęść miasta. Miasto zachowa- ło niespójny charakter przestrzenny, a poszczególne jego cz ęś ci stanowi ą faktycznie odr ębne miejscowo ści [ Miasta… , 1967; Staffa, 1995; Kwiatek, Lijewski, 1998].

5. Stolarzowice (Bytom) Stolarzowice to dzielnica administracyjna Bytomia, poło Ŝona w północno- zachodniej cz ęś ci miasta. Miejscowo ść ma charakter osiedla mieszkaniowego, które w latach 1958-73 posiadało status osiedla miejskiego, a w 1975 r. zostało wcielone do Bytomia. Stolarzowice zachowały odr ębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1965; Dra- bina, 1991, 2000a; Kwiatek, Lijewski 1998].

6. Czerwionka i Leszczyny (Czerwionka-Leszczyny) Miasto Czerwionka-Leszczyny powstało w 1975 r. z poł ączenia dwóch miast: Czerwionki i Leszczyn. Pocz ątkowo miasto funkcjonowało pod nazw ą Leszczyny, a od 1992 r. funkcjonuje pod obecn ą nazw ą. Rozwój obu miejscowo ści zwi ązany był z rozwojem przemysłu w okresie powojennym. W latach 50. obie miejscowo ści otrzymały status osiedla (Czerwionka w 1954 r., Leszczyny w 1956 r.), a w 1962 r. otrzymały prawa miejskie. Miasto zachowało niespójny charakter przestrzenny, a poszczególne osiedla stanowi ą faktycznie odr ębne miejscowo ści [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; śukowski, Gudzik, 2002].

7. Cz ęstochówka i Stara Cz ęstochowa (Cz ęstochowa) Cz ęstochowa pocz ątkowo składała si ę z dwóch miast oddalonych od siebie o kilka km: Starej Cz ęstochowy (prawa miejskie od 1377 r.) poło Ŝonej nad Wart ą oraz Cz ę- stochówki (prawa miejskie od 1717 r. jako Nowa Cz ęstochowa) poło Ŝonej u podnó- Ŝa Jasnej Góry, które w jeden organizm miejski zostały poł ączone w 1826 r. [ Mia- sta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Kiryk, 2002].

8. Gołonóg, Strzemieszyce Wlk. i Z ąbkowice (D ąbrowa Górnicza) Gołonóg otrzymał status osiedla w 1957 r., jednak ju Ŝ w 1960 r. został wcielony do Dąbrowy Górniczej. Obecnie Gołonóg stanowi dzielnic ę administracyjn ą poło Ŝon ą w centralnej cz ęś ci miasta, silnie zintegrowan ą ze Śródmie ściem. Rozwój miejscowo ści zwi ązany był z budow ą osiedli mieszkaniowych dla pracowników Huty Ka- towice. Strzemieszyce Wielkie otrzymały prawa miejskie w 1954 r., a w 1975 r. zostały przył ączone do D ąbrowy Górn. Strzemieszyce Wielkie poło Ŝone s ą we wschodniej cz ęś ci miasta, na południe od Huty Katowice. Miejscowo ść zachowała odr ębno ść przestrzenn ą. Z ąbkowice w 1956 r. otrzymały status osiedla, w 1962 r. prawa miejskie, a dzielnic ą D ąbrowy Górn. s ą od 1977 r. Rozwój miejscowo ści zwi ązany był z funkcjonuj ącymi tu zakładami przemysłowymi (2 huty szkła i zakła- dy tworzyw sztucznych) i w ęzłem kolejowym. Z ąbkowice poło Ŝone s ą w północno- wschodniej cz ęś ci miasta i do dzi ś zachowały odr ębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1965; Pobideł, 1996; Kwiatek, Lijewski, 1998; Starościak, 2006]

9. Łab ędy i Wilcze Gardło (Gliwice) Łab ędy otrzymały prawa miejskie w 1954 r., a w 1964 r. zostały wcielone do Gli- wic. Miasto rozwin ęło si ę jako o środek przemysłu ci ęŜ kiego i zbrojeniowego.

Obecnie Łab ędy stanowi ą dzielnic ę Gliwic, poło Ŝon ą w północo-zachodniej cz ęś ci miasta, silnie wro śni ętą w struktur ę przestrzenn ą miasta. Wilcze Gardło w latach 1956-73 posiadało status osiedla, a w 1975 r. zostało wcielone do Gliwic. Wilcze Gardło, poło Ŝone na południowych obrze Ŝach miasta, jest osiedlem mieszkaniowym o zabudowie willowej zaprojektowanym w latach 30. XX w. [ Miasta… , 1965; Sze- fer, 1976; Piotrowska-Andruszków 1993; Drabina, 1995; Kwiatek, Lijewski, 1998].

10. Jele ń i Szczakowa (Jaworzno) W 1933 r. Szczakowa otrzymała prawa miejskie, a w 1954 r. została wcielona do Jaworzna. Miejscowo ść rozwin ęła si ę jako w ęzeł kolejowy i o środek przemysłowy. Szczakowa stanowi obecnie dzielnic ę w północnej cz ęś ci Jaworzna, słabo z nim zwi ązan ą przestrzennie. Jele ń otrzymał status osiedla w 1958 r., a w 1973 r. prawa miejskie. W 1977 r. miejscowo ść została wcielona do Jaworzna i stanowi obecnie dzielnic ę w południowej cz ęś ci miasta, słabo z nim zwi ązan ą przestrzennie [ Mia- sta… , 1965; Staniek i in., 1969; Kwiatek, Lijewski, 1998].

11. Cieplice Śląskie i Sobieszów (Jelenia Góra) Cieplice Śl. otrzymały prawa miejskie w 1935 r. Sobieszów w 1954 r. otrzymał status osiedla, a w 1962 r. prawa miejskie. W 1976 r. oba miasta zostały wcielone do Jeleniej Góry. Cieplice Śląskie rozwijały si ę jako miejscowo ść uzdrowiskowo-prze- mysłowa, a Sobieszów to miejscowo ść turystyczna zwi ązana z pobliskim zamkiem Chojnik. Cieplice Śl. i Sobieszów wraz z Jeleni ą Gór ą tworz ą ci ąg osadniczy wzdłu Ŝ doliny Kamiennej i jej dopływów, mimo tego oba dawne miasta stanowi ą raczej odr ębne jednostki osadnicze, ni Ŝ integralne osiedla miasta [ Miasta… , 1967; Kwa- śny, 1989; Kwiatek, Lijewski, 1998; Staffa, 1999].

12. Kostuchna, Murcki i Szopienice (Katowice) Szopienice to osiedle o przemysłowym charakterze poło Ŝone w północno- zachodniej cz ęś ci Katowic, stanowi ące cz ęść dzielnicy Szopienice-Burowiec. Roz- wój miejscowo ści nast ąpił w XIX w., do czego przyczyniło si ę otwarcie huty cynku i powstanie dwóch stacji kolejowych. W 1947 r. Szopienice otrzymały prawa miejskie, a w 1959 r. zostały wcielone do Katowic. Kustuchna i Murcki poło Ŝone s ą w południowej cz ęś ci Katowic. W 1954 r. obie miejscowo ści otrzymały status osiedla, w 1967 r. prawa miejskie, a w 1975 r. zostały wcielone do Katowic. Rozwój miejscowo ści zwi ązany był z powstaniem kopalni w ęgla kamiennego oraz zakładów

86 przemysłowych (jak np. cynkownia w Kostuchnie) w XIX w. Z wymienionych miejscowo ści jedynie Murcki zachowały odr ębno ść przestrzenn ą, natomiast Ko- stuchna i Szopienice wrosły w struktur ę przestrzenn ą miasta [ Miasta… , 1965; Sza- raniec, 1996; Kwiatek, Lijewski; 1998, Barciak, 2003].

13. K ędzierzyn, Kłodnica, Ko źle i Sławi ęcice (K ędzierzyn-Ko źle) Miasto K ędzierzyn-Ko źle powstało w 1975 r. w wyniku poł ączenia czterech miast: Ko źla, K ędzierzyna, Kłodnicy i Sławi ęcic oraz miejscowo ści wiejskich wchodz ą- cych w skład gminy Sławi ęcice. Miasto zachowało niespójny charakter przestrzenny, a poszczególne jego osiedla stanowi ą faktycznie odr ębne miejscowo ści. Głów- nymi osiedlami miasta s ą: Ko źle (miasto od 1289 r.) poło Ŝone w zachodniej cz ęś ci miasta nad Odr ą oraz K ędzierzyn (miasto od 1951 r.), zajmuj ący centralną cz ęść miasta. Mi ędzy nimi poło Ŝona jest Kłodnica, natomiast Sławi ęcice poło Ŝone s ą na wschodnich obrze Ŝach dzisiejszego K ędzierzyna-Ko źla. Obie miejscowo ści w 1959 r. otrzymały status osiedla, a w 1973 r. prawa miejskie [ Miasta… , 1967; Nycz, 1994; Drobek, Heffner, 1996; Kwiatek, Lijewski, 1998; Nycz, Senft, 2003].

14. Kazimierz, Kleparz, Okół i Podgórze (Kraków) W średniowieczu w bliskim otoczeniu Krakowa powstały trzy miasta: Okół (miasto od 1338 r.), stanowi ący podgrodzie grodu wawelskiego, Kleparz (miasto od 1366 r.), o środek handlu i rzemiosła poło Ŝony na północ od Krakowa oraz Kazimierz (miasto od 1334 r.), poło Ŝony na południe od Krakowa. Z biegiem czasu miasta te zostały wcielone do Krakowa (Okół ju Ŝ w 1346 r., a Kleparz i Kazimierz w 1792 r.) i obecnie stanowi ą integraln ą cz ęść dzielnicy Stare Miasto. Po pierwszym rozbiorze Polski władze austriackie naprzeciw Kazimierza utworzyły nowy o środek miejski nazwany Podgórzem, który miał stanowi ć konkurencj ę handlow ą dla Krakowa. W 1784 r. Podgórze otrzymało prawa wolnego miasta królewskiego. Trzeci rozbiór Polski osłabił czynniki rozwoju miasta. W 1810 r. Podgórze stało si ę IV dzielnic ą Krakowa, zachowuj ąc odr ębno ść administracyjn ą. Formalnie Podgórze zostało wcielone do Krakowa w 1915 r. Obecnie Podgórze stanowi cz ęść XIII dzielnicy miasta [ Miasta… , 1965; Dzieje… , 1992-2004; Kwiatek, Lijewski, 1998; Bujak, 1999; Skowro ński, 2004].

15. Otm ęt (Krapkowice) W 1954 r. Otm ęt otrzymał status osiedla, a w 1961 r. został wcielony do Krapkowic. Rozwój Otm ętu zwi ązany był z istniej ącą tu fabryk ą obuwia. Miasto Krapkowice składa si ę faktycznie z dwóch cz ęś ci poło Ŝonych na przeciwnych brzegach Odry: lewobrze Ŝnych Krapkowic (które miastem s ą od 1275 r.) i prawobrze Ŝnego Otm ętu [Miasta… , 1967; Kwiatek, Lijewski, 1998].

16. Hołdunów (L ędziny) W 1956 r. Hołdunów i L ędziny uzyskały status osiedla. W 1961 r. Hołdunów został wcielony do osiedla L ędziny, które w 1966 r. otrzymało prawa miejskie. W 1975 r. Lędziny (wraz z Hołdunowem) zostały wcielone do miasta Tychy, a samodzielno ść administracyjn ą odzyskały w 1991 r. Miasto ma niespójny charakter przestrzenny, a poszczególne jego osiedla stanowi ą faktycznie odr ębne miejscowo ści. Hołdunów zajmuje północno-zachodni ą cz ęść miasta [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Serafin, 1998].

17. Łaziska Średnie (Łaziska Górne) W 1954 r. Łaziska Średnie otrzymały status osiedla. Od XIX w. miejscowo ść jest ośrodkiem górniczym zwi ązanym z wydobyciem w ęgla kamiennego. W 1973 r. Łaziska Średnie zostały wcielone do Łazisk Górnych. Miasto ma do ść niespójny charakter przestrzenny i składa si ę faktycznie z trzech dawnych wsi: Łazisk Dol- nych, Górnych i Średnich [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998].

18. Rzochów (Mielec) Rzochów prawa miejskie otrzymał w 1382 r. i pozostał miastem do 1880 r. Był to niewielki o środek rolniczo-rzemie ślniczy. W 1985 r. miejscowo ść została wcielona do Mielca i obecnie stanowi osiedle poło Ŝone w południowej cz ęś ci miasta, słabo z nim zwi ązane przestrzennie [ Miasta… , 1967; Kwiatek, Lijewski, 1998; Witek, 2004; G ąsiewski, 2006].

19. Wesoła (Mysłowice) Wesoła to dzielnica Mysłowic, która poło Ŝona jest w południowo-zachodniej cz ęś ci miasta. Rozwój miejscowo ści zwi ązany był z powstaniem kopalni w ęgla kamiennego w ko ńcu XVIII w. W 1954 r. Wesoła otrzymała status osiedla, w 1962 r. prawa miejskie, a w 1975 r. została wcielona do Mysłowic. Miejscowo ść zachowała od-

88 rębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1965; Długoborski, Czypionka, 1977; Kwiatek, Lijewski, 1998].

20. Mrzygłód (Myszków) Mrzygłód otrzymał prawa miejskie w 1412 r. W 1870 r. na mocy ukazu carskiego w wyniku represji po powstaniu styczniowym miejscowo ść została pozbawiona praw miejskich. W 1983 r. Mrzygłód został przył ączony do Myszkowa. Mrzygłód, poło Ŝony na południe od centrum miasta, pozostał faktycznie odr ębn ą miejscowo- ści ą [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998].

21. Słupiec (Nowa Ruda) Słupiec status osiedla otrzymał w 1959 r., a prawa miejskie w 1967 r. Miasto rozwi- nęło si ę z dawnej wsi ła ńcuchowej dzi ęki istniej ącej tu kopalni w ęgla kamiennego. W 1973 r. Słupiec został wcielony do oddalonej o 5 km na północny-zachód Nowej Rudy. Miejscowo ść do dzi ś zachowała odr ębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1967; Staffa, 1995; Kwiatek, Lijewski, 1998].

22. Groszowice (Opole) Groszowice otrzymały status osiedla w 1956 r., a w 1965 r. zostały przył ączone do Opola. Podstaw ą rozwoju miejscowo ści była istniej ąca tu cementownia. W ostatnich latach mi ędzy Groszowicami a Grotowicami powstały zakłady Metalchem. Groszo- wice stanowi ą dzielnic ę w południowej cz ęś ci Opola, słabo z nim zwi ązan ą przestrzennie [ Miasta… , 1967; Dziewulski, Hawranek, 1971; Kwiatek, Lijewski, 1998].

23. Denków (Ostrowiec Świ ętokrzyski) W 1564 r. na gruntach wsi Denków lokowano miasto Wielki Michów (od XVII w. Denków). Było to miasto prywatne o charakterze rolniczo-przemysłowym (mie ściła si ę tu: wytwórnia kafli, garnków i kompleks hutniczy). W 1869 r. Denków został pozbawiony praw miejskich, a w 1954 r. został wcielony do Ostrowca Świ ętokrzy- skiego. Denków jest osiedlem we wschodniej cz ęś ci miasta, do ść silnie z nim zwi ą- zanym przestrzennie [ Miasta… , 1965; Brociek, 1997; Ostrowiec… , 1997; Kwiatek, Lijewski, 1998].

24. Brzeziny Śląskie, Brzozowice-Kamie ń i D ąbrówka Wielka (Piekary Śląskie) Południowo-wschodni ą cz ęść miasta Piekary Śl. stanowi ą dzielnice: Brzeziny Śl., Dąbrówka Wielka i Brzozowice-Kamie ń, wcielone do Piekar Śl. w 1975 r. Brzeziny

Śl. prawa miejskie otrzymały w 1951 r., a w 1973 r. ich cz ęś ci ą stały si ę: D ąbrówka Wielka (osiedle od 1954 r.) i Brzozowice-Kamie ń (osiedle od 1954 r., miasto od 1962 r.), powstałe w 1947 r. z poł ączenia dwóch wsi. W Brzezinach Śl. znajduje si ę Piekarski Park Przemysłowy, a na terenie dzielnicy Brzozowice-Kamie ń funkcjonuje KWK Andaluzja. Osiedla tworz ące południowo-wschodni ą cz ęść Piekar Śl. za- chowały odr ębno ść przestrzenn ą [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Gawlik, 1999; Gacek, Pietrucha, 2007; Kotucha, 2008].

25. Mirów (Pi ńczów) W 1586 r. w bliskim s ąsiedztwie Pi ńczowa lokowano miasto Mirów, zało Ŝone przez biskupa krakowskiego P. Myszkowskiego. Mirów samodzielnym miastem pozostał do 1612 r., kiedy to został wcielony do Pi ńczowa. Obecnie Mirów stanowi integral- ną cz ęść Pi ńczowa [ Miasta… , 1965; Dziubi ński, 1997; Kwiatek, Lijewski, 1998].

26. Przeworsk Nowe Miasto (Przeworsk) Nowe Miasto przy Przeworsku lokowane zostało około 1670 r. w najbli Ŝszym s ą- siedztwie Przeworska (Starego Miasta). Było to załoŜenie uzupełniaj ące funkcje centralne Przeworska o działalno ść rzemie ślnicz ą. Z funkcjonalnego punktu widzenia był to o środek o funkcjach skrajnie wyspecjalizowanych. Z Przeworskiem zinte- growany został formalnie jeszcze przed ko ńcem XVII w. [Kunysz, 1974].

27. Nowy Bytom, Ruda i Wirek (Ruda Śląska) Miasto Ruda Śl. powstało w 1959 r. w wyniku poł ączenia miast: Ruda i Nowy By- tom, które prawa miejskie otrzymały w 1947 r. W skład miasto wchodzi ponadto Wirek (prawa miejskie od 1949 r.), który w 1951 r. został wcielony do miasta Nowy Bytom. Rozwój miejscowo ści tworz ących dzisiejsze miasto zwi ązany był z rozwojem górnictwa w ęgla kamiennego w XIX w. Miasto zachowało niespójny charakter przestrzenny i w dalszym ci ągu składa si ę z lu źno ze sob ą zwi ązanych osiedli (dawnych miejscowo ści) [ Miasta… , 1965; Ruda… , 1970; Kwiatek, Lijewski, 1998].

28. Boguszowice, Chwałowice i Niedobczyce (Rybnik) W 1973 r. do Rybnika wcielono Chwałowice (osiedle od 1954 r., prawa miejskie od 1967 r.), a w 1975 r. Niedobczyce (prawa miejskie od 1954 r.) oraz Boguszowice (osiedle od 1954 r., prawa miejskie od 1962 r.). Miejscowo ści te wraz z upływem czasu te wrosły si ę w struktur ę przestrzenn ą Rybnika i stanowi ą jego dzielnice ad-

90 ministracyjne. Boguszowice i Chwałowice poło Ŝone s ą w południowo-wschodniej cz ęś ci miasta, a Niedobczyce na południowy-zachód od centrum Rybnika [ Miasta… , 1965; Walczak, 1986; Kwiatek, Lijewski, 1998; Kula, 2008].

29. Rzeszów Nowe Miasto (Rzeszów) Nowe Miasto w Rzeszowie powstało ok. 1615 r. z inicjatywy wła ściciela miasta Mikołaja Spytka Lig ęzy jako dzielnica Ŝydowska usytuowana na północny-wschód od Starego Rynku. Nowe Miasto zostało rozplanowane jako miasto renesansowe na wzór planów lokacyjnych Głogowa Młp. Po 1675 r. Nowe Miasto stało si ę integral- ną cz ęś ci ą Rzeszowa [ Miasta… , 1967; Kiryk, 1994a; Kwiatek, Lijewski, 1998; En- cyklopedia… , 2004].

30. Kazimierz, Kazimierz Górniczy, Klimontów, Maczki, Modrzejów, Niwka, Ostrowy Górnicze, Por ąbka, Zagórze (Sosnowiec) W granicach Sosnowca znajduje si ę dziewi ęć byłych miast, stanowi ących obecnie dzielnice miasta. W 1915 r. do Sosnowca wcielono Modrzejów (miasto w latach 1706-1880), a w 1953 r. Niwk ę (miasto w latach 1775-1801). W okresie mi ędzywo- jennym obie miejscowo ści miały by ć poł ączone w miasto Niwka-Modrzejów, obecnie stanowi ą dzielnice w południowej cz ęś ci Sosnowca, słabo z nim zwi ązane przestrzennie. W 1975 r. do Sosnowca wcielono: Klimontów (osiedle od 1954 r., miasto od 1967 r.), Zagórze (osiedle od 1954 r., miasto od 1967 r.) oraz miasto Kazimierz Górniczy, które powstało w 1967 r. z poł ączenia osiedli: Kazimierz (osiedle od 1954 r.) i Ostrowy Górnicze (osiedle od 1956 r.). W skład Kazimierza Górn. wchodziły ponadto: Por ąbka (osiedle od 1956 r., prawa miejskie od 1967 r.) i Maczki (osiedle od 1958 r.), wcielone do niego w 1973 r. Miejscowo ści wcielone do Sosnowca w 1975 r. poło Ŝone s ą na wschód od centrum miasta. Odr ębnym przestrzennie osiedlem s ą Maczki, pozostałe osiedla s ą do ść silnie zwi ązane przestrzennie z s ąsiedni- mi osiedlami miasta: Klimontów z Da ńdówk ą i Zagórzem, Ostrowy Górnicze z Ka- zimierzem i Por ąbk ą [ Miasta… , 1965; Sosnowiec… , 1977; Kwiatek, Lijewski, 1998; Krzysztofik, 2007b].

31. Rozwadów (Stalowa Wola) Rozwadów został zało Ŝony w 1690 r. na mocy przywileju lokacyjnego Jana III So- bieskiego. Pierwotnie było to miasto prywatne (Rozwadowskich, a pó źniej Lubo- mirskich), a od ko ńca XIX w. wa Ŝny w ęzeł kolejowy. W 1973 r. Rozwadów został

91 przył ączony do Stalowej Woli. Rozwadów stanowi obecnie odr ębne przestrzennie osiedle w północnej cz ęś ci miasta, które ró Ŝni si ę fizjonomi ą od wła ściwej Stalowej Woli, gdzie przewa Ŝa zabudowa blokowa [ Miasta… , 1967; Kwiatek, Lijewski, 1998; Kuli ś, 2000].

32. Wierzbnik (Starachowice) Wierzbnik był lokowany w 1624 r. przez opata klasztoru świ ętokrzyskiego i pozo- stał miastem do 1870 r. Od 1915 r. Wierzbnik był siedzib ą powiatu ił Ŝeckiego, a w 1916 r. odzyskał prawa miejskie. W 1939 r. Wierzbnik poł ączono z osad ą fa- bryczn ą Starachowice, tworz ąc miasto Starachowice-Wierzbnik (obecna nazwa miasta funkcjonuje od 1952 r.). Obie miejscowo ści, z których powstało miasto, zrosły si ę przestrzennie i obecnie tworz ą jeden organizm miejski [ Miasta… , 1965; Adam- czyk; Pastuszka, 1984; Kwiatek, Lijewski, 1998].

33. Strzybnica (Tarnowskie Góry) Strzybnica powstała w 1786 r. jako osada przy hucie Ŝelaza. W 1958 r. miejscowo ść uzyskała status osiedla, w 1967 r. prawa miejskie, a w 1975 r. została wcielona do miasta Tarnowskie Góry. Strzybnica stanowi dzielnicę Tarnowskich Gór poło Ŝon ą w północo-zachodniej cz ęś ci miasta, słabo z nim związan ą przestrzennie [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Drabina, 2000b].

34. Siersza i Wodna (Trzebinia) Wodna w 1956 r. otrzymała status osiedla, a w 1961 r. została wcielona do miasta Trzebinia. Miejscowo ść w znacznym stopniu uległa integracji z Trzebini ą, a na jej terenie znajduje si ę kopalnia rud cynkowo-ołowiowych i elektrownia. W 1969 r. do Trzebini przył ączono osiedle Siersza (status osiedla od 1958 r.), a nazw ę miasta zmieniono na Trzebinia-Siersza (obecna nazwa miasta funkcjonuje od 1977 r.). Sier- sza ma charakter przemysłowo-mieszkaniowy (na jej terenie znajduje si ę elektrownia Siersza). Miejscowo ść zachowała odr ębno ść przestrzenn ą i składa si ę z czterech osiedli, tworz ących północn ą cz ęść miasta Trzebinia [ Miasta… , 1965; Kiryk, 1994b; Kwiatek, Lijewski, 1998].

35. Biały Kamie ń i Sobi ęcin (Wałbrzych) W 1951 r. do Wałbrzycha wcielone zostały m.in. dwa miasta: Biały Kamie ń i Sobi ę- cin, które prawa miejskie otrzymały w 1945 r. jako o środki przemysłowe w Regio-

92 nie Wałbrzyskim. Oba miasta w krótkim czasie stały si ę integralnymi osiedlami Wałbrzycha poło Ŝonymi w zachodniej cz ęś ci miasta [ Miasta… , 1967; Michalkie- wicz, 1993; Kwiatek, Lijewski, 1998].

36. Brochów, Le śnica, Nowe Miasto i Psie Pole (Wrocław) W 1261 r. na wschód od dzisiejszego Starego Miasta we Wrocławiu lokowano No- we Miasto, które jako odr ębne miasto funkcjonowało do 1327 r. Po inkorporacji oba miasta szybko zrosły si ę w jeden organizm miejski. Wi ększo ść zabudowy wrocław- skiego Nowego Miasta uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej i nie została odbudowana. W 1928 r. do Wrocławia zostały wcielone dwa miasta o średniowiecz- nym rodowodzie: Psie Pole (miasto od XIV-XV w.) oraz Le śnica (miasto od 1261 r.), a w 1951 r. Brochów, który prawa miejskie otrzymał w 1939 r. Miasta te w do ść krótkim czasie stały si ę integralnymi osiedlami Wrocławia i obecnie stanowią peryferyjne dzielnice miasta, słabo z nim zwi ązane przestrzennie [Maleczy ński i in., 1956; Miasta… , 1965; Antkowiak 1973, 1991; Kwiatek, Lijewski, 1998; Encyklo- pedia… , 2006].

37. Prosperów (Zawichost) W 1701 r. w bliskim s ąsiedztwie Zawichostu lokowany był Prosperów, który mimo licznych przywilejów nie zdołał si ę rozwin ąć i w 1820 r. został wcielony do Zawi- chostu [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998].

38. Kromołów (Zawiercie) Kromołów był wzmiankowany w 1193 r., a prawa miejskie otrzymał w 1388 r. Mia- sto le Ŝało na wa Ŝnym szlaku handlowym i słyn ęło z urz ądzania targów. Kromołów miastem pozostał a Ŝ do 1870 r., kiedy to, na mocy ukazu carskiego w wyniku represji po powstaniu styczniowym, został pozbawiony praw miejskich. W 1975 r. miejscowo ść została wcielona do Zawiercia. Kromołów, poło Ŝony na wschód od Za- wiercia, pozostał faktycznie odr ębn ą miejscowo ści ą [ Miasta… , 1965; Abramski, 1994; Kwiatek, Lijewski, 1998].

Zako ńczenie

Procesy inkorporacji i ł ączenia miejscowo ści o miejskim charakterze s ą jednym z przejawów procesów urbanizacji zachodz ących w strukturze osadniczej,

93 a zarazem świadcz ą o stopniu zaawansowania tych procesów. Decyzja o inkorporacji mo Ŝe by ć nast ępstwem faktycznej integracji blisko poło Ŝonych siebie miejscowo ści, kiedy jedno z miast tworz ących skupienie wchłania s ąsiada. Cz ęsto jednak zmiany granic administracyjnych nie wynikaj ą z rozwoju przestrzennego miast tworz ących skupienie, a jedynie s ą skutkiem odgórnych decyzji politycznych. Prowadzi to do powstania miast o niespójnych strukturach przestrzennych (tzw. miast- zlepie ńców), składaj ących si ę zwykle z kilku miejscowo ści o miejskim charakterze, które pozostaj ą faktycznie odr ębnymi jednostkami osadniczymi. Miasta i osiedla inkorporowane mog ą tworzy ć ró Ŝne układy zale Ŝno ści z miastami, których cz ęś ci ą si ę stały, trac ąc samodzielno ść administracyjn ą. Ich obecna sytuacja i funkcje, jakie pełni ą w strukturze przestrzennej miasta, zale Ŝy przede wszystkim od: okresu funkcjonowania jako dzielnica innego miasta (który wynika z czasu utraty samodzielno ści administracyjnej), poło Ŝenia wzgl ędem miasta, które- go cz ęś ci ą si ę stały, zwi ązków funkcjonalno-przestrzennych wyst ępuj ących mi ędzy nimi i zmian w strukturze przestrzennej jednostki, jakie zaszły od momentu utraty przez ni ą samodzielno ści administracyjnej. Od tych czynników zale Ŝy równie Ŝ tempo procesów integracji. Integracja (rozumiana jako wro śni ęcie w struktur ę przestrzenn ą innego miasta) oznacza zatarcie si ę cech świadcz ących o odr ębno ści jednostki, a jej brak mo Ŝe by ć jednym z głównych czynników prowokuj ących d ąŜ enia secesyjne.

Literatura

Abramski J., 1994, Zawiercie. Studium monograficzne , Miejski O środek Kultury, Zawiercie. Adamczyk M., Pastuszka S., 1984, Starachowice. Zarys dziejów , Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa. Antkowiak Z., 1973, Stare i nowe osiedla Wrocławia , Ossolineum, Wrocław. Antkowiak Z., 1991, Wrocław od A do Z , Zakład Narodowy im. Ossoli ńskich, Wrocław. Barciak A. (red.), 2003, Katowice. W 137. rocznic ę uzyskania praw miejskich , Instytut Górno śląski, Urz ąd Miasta Katowice, Muzeum Historii Katowic, Katowice. Bena W., 2003, Polskie Górne Łu Ŝyce , Wydawnictwo F.H. Agat, Zgorzelec. Będzin 1358-2008 , 2008, tom 1-3, B ędzin. Brociek W., 1997, Ostrowiec Świ ętokrzyski i okolice. Przewodnik , Kielce. Bujak A., 1999, Królewski Kraków , Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków. Ciepiela B., 2003, Grodziec dawniej i dzi ś. Cz ęść 1. Zarys rozwoju miejscowo ści i przemysłu , Wydawnictwo Progress, Sosnowiec. Długoborski W., Czypionka H., 1977, Mysłowice: zarys rozwoju miasta , Śląski Instytut Naukowy, Katowice. Drabina J. (red.), 1991, Z dziejów dzielnic Bytomia , Towarzystwo Miło śników Bytomia, Bytom. Drabina J. (red.), 1995, Historia Gliwic , Gliwice. Drabina J. (red.), 2000a, Historia Bytomia 1254-2000 , Bytom. Drabina J. (red.), 2000b, Historia Tarnowskich Gór , Tarnowskie Góry. Drobek W., 1999, Rola miast zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska , Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole. Drobek W., 2002, Polskie nowe miasta 1977-2001 , [w] Słodczyk J. (red.) Przemiany bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 71-84. Drobek W., Heffner K., 1996, Scenariusze przekształce ń osadniczych K ędzierzyna-Ko źla, [w] Nycz E. (red.), Historyczne i współczesne problemy miasta i jego mieszka ńców, Opole, s. 420-424. Dzieje Krakowa , 1992-2004, t. 1-6, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Dziewo ński K., 1962, Zagadnienia typologii morfologicznej miast w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 33, s. 441-457. Dziewulski W., Hawranek F., 1975, Opole. Monografia miasta, Opole. Dziubi ński A., 1997, Pi ńczów i okolice. Przewodnik turystyczny , Agencja JP, Kielce. Encyklopedia Rzeszowa , 2004, RS DRUK, Rzeszów. Encyklopedia Wrocławia , 2006, Wydawnictwo Dolno śląskie, Wrocław. 95

Gacek D., Pietrucha D., 2007, Piekary Śląskie i okolice. Przewodnik historyczno-krajoznawczy , Piekary Śląskie. Gawlik H., 1999, Piekary Śląskie. Informator o walorach krajoznawczych i kulturowych , Zakład Poligraficzno-Wydawniczy Plik, Piekary Śląskie. Gąsiewski W., 2006, Leksykon Ziemi Mieleckiej. Przewodnik historyczno-turystyczny , Agen- cja Wydawnicza "Promocja", Mielec. Iwanek M., Orłowska E., 1994, Bogatynia i okolice. Zarys dziejów , Oficyna Wydawnicza AFT, Jelenia Góra. Jelonek A., Zborowski A., 1992, Wpływ zmian funkcji administracyjnych na rozwój ludno- ściowy i terytorialny miast w Polsce , [w] Funkcja administracyjna miast, Acta Universi- tatis Lodziensis, Folia Geographica, 17, s. 27-35. Kiryk F. (red.), 1994a, Dzieje Rzeszowa. Tom 1 , Rzeszów. Kiryk F. (red.), 1994b, Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu , Wydawnictwo Secesja, Kraków. Kiryk F. (red.), 2002, Cz ęstochowa. Dzieje miasta i klasztoru Jasnogórskiego. Tom 1 - Okres Staropolski , Urz ąd Miasta Cz ęstochowy, Cz ęstochowa. Kononowicz W., 2004, Wczoraj miasto - dzi ś peryferyjne osiedle Wrocławia. Przyczynek do bada ń nad sieci ą osadnicz ą Dolnego Śląska na przykładzie Brochowa, Psiego Pola i Le- śnicy , [w] Bagi ński E. (red.), Wybrane wyniki bada ń nad miejsk ą sieci ą osadnicz ą Dol- nego Śląska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s. 151-161. Kotucha W., 2008, Brzeziny Śląskie – rys historyczny , Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice. Krajniewski J., 2003, Miasteczko B ędzin , Muzeum Zagł ębia, B ędzin. Krzysztofik R., 2005, Proces kształtowania si ę sieci miejskiej w Polsce w okresie od XIII do XX wieku , Czasopismo Geograficzne, t. 76, z. 4, s. 383-398. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Krzysztofik R., 2007a, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno- historyczna , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Krzysztofik R., 2007b, Proces umiastowienia obszaru współczesnego Sosnowca i jego efekty , [w] Jankowski A. T. (red.), Oblicza miasta, Rocznik Sosnowiecki, XV, s. 43-82. Krzysztofik R., 2009, Interurbacje na terenie Polski w uj ęciu geograficzno-historycznym , Geographia. Studia et Dissertationes, T. 31, s. 105-124. Kula, M., 2008, Boguszowice , Wydawnictwo Vectra, Czerwionka-Leszczyny. Kuli ś S., 2000, Powstanie i rozwój urbanistyczny Stalowej Woli. Przykład ewolucji przestrzennej miasta przemysłowego , [w] Doma ński B. (ed.), Studies in local and regional development, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Prace Geograficzne, 106, s. 169-196.

Kunysz A. (red.), 1974, Siedem wieków Przeworska. Szkice, studia i materiały z dziejów miasta, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Rzeszów. Kwa śny Z. (red.), 1989, Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta , Ossolineum, Wrocław. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich , Wydawnictwo Muza, Warszawa. Maleczy ński K., Morelowski M., Ptaszycka A., 1956, Wrocław. Rozwój urbanistyczny , Warszawa. Miasta Polskie w tysi ącleciu, 1965, tom I, Ossolineum, Wrocław. Miasta Polskie w tysi ącleciu, 1967, tom II, Ossolineum, Wrocław. Michalkiewicz S., 1993, Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu , Wydawnictwo Silesia, Wrocław. Miszewska B., 1996, Struktura morfologiczna peryferyjnych osiedli Wrocławia , Acta Uni- versitatis Wratislaviensis, Prace Instytutu Geograficznego, seria B: Geografia Społeczna i Ekonomiczna, 14, s. 53-61. Nycz E. (red.), 1994, Kędzierzyn-Ko źle. Miasto w procesie transformacji , Uniwersytet Opol- ski, Opole-Kędzierzyn-Ko źle. Nycz E., Senft S. (red.), 2001, Kędzierzyn-Ko źle. Monografia miasta , Instytut Śląski w Opo- lu, Opole. Ostrowiec Świ ętokrzyski. Monografia historyczna miasta , 1997, Ostrowiec Świ ętokrzyski. Piotrowska-Andruszków E., 1993, Historia Gliwic od XIII wieku do współczesno ści , Mu- zeum w Gliwicach, Gliwice. Pobideł S. (red.), 1996, Encyklopedia D ąbrowy Górniczej , Towarzystwo Przyjaciół D ąbrowy Górniczej, D ąbrowa Górnicza. Polak J., 2002, Bielsko-Biała w zwierciadle czasu , Bielsko-Biała. Powierzchnia i ludno ść w przekroju terytorialnym , 1994-2009, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Rechowicz H., 1971, Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice. Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta , 1970, Śląski Instytut Naukowy, Katowice. Runge J., 2005, Urbanizacja i jej konsekwencje w regionie katowickim – mity a rzeczywisto ść , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, Łód ź, s. 193-202. Serafin F. (red.), 1998, Lędziny. Zarys dziejów , L ędziny. Skowro ński J., 2004, Kraków cesarsko-królewski , Wydawnictwo Galaktyka, Kraków. Sosnowiec. Monografia miasta , 1977, Katowice. Sowa K. Z., 1988, Kraków – trwanie i zmiana , [w] Jałowiecki B., Kaltenberg-Kwiatkowska E. (red.), Procesy urbanizacji i przekształcenia miast w Polsce, Zakład Narodowy im. Os- soli ńskich, s. 187-202.

Staffa M. (red.), 1995, Góry Sowie, Wzgórza Włodzickie , Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, t. 11, Wydawnictwo I-BIS, Wrocław. Staffa M. (red.), 1999, Kotlina Jeleniogórska , Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, t. 4, Wydawnictwo I-BIS, Wrocław. Staffa M. (red.), 2005, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowskie , Słow- nik Geografii Turystycznej Sudetów, t. 10, Wydawnictwo I-BIS, Wrocław. Staniek A., Dziwik K., Schnaydrowa B., Buczek W., 1967, Ziemia Chrzanowska i Jaworzno , Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, Kraków. Staro ściak W., 2006, 280 lat historii D ąbrowy Górniczej , D ąbrowa Górnicza. Szaraniec L., 1996, Osady i osiedla Katowic , Oficyna Artur, Katowice. Szefer A. (red.), 1976, Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy , Warszawa. Szmytkie R., 2005, Dezintegracja miast-zlepie ńców , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.) Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium wiedzy o mie ście, s. 379-387. Szmytkie R., 2009, Miasta-zlepie ńce na Śląsku Dolnym i Opolskim , Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, 6, Wrocław. Szyma ńska D., 2002, Niektóre aspekty urbanizacji w Polsce w latach 1950–2000 , [w] Słod- czyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Wydawnic- two Uniwersytetu Opolskiego, s. 53–69. Szyma ńska D., Grzelak-Kostulska E., Hołowiecka B., 2009, Polish towns and the changes in their areas and population densities , Bulletin of Geography. Socio-economic Series, 11/2009, 15-29. Walczak J., 1986, Rybnik. Zarys miasta od czasów najdawniejszych do 1980 r. , Katowice. Witek J., 2004, Encyklopedia miasta Mielca. Tom 1 , Wydawnictwo AWR Korso, Mielec. Zmiany administracyjne miast 1945-1984 , 1985, Statystyka Polski, Statystyka Regionalna, 7, GUS, Warszawa. śukowski A., Gudzik A., 2002, Szlakami zielonego Śląska. Przewodnik krajoznawczy po okolicach Czerwionki-Leszczyn, Rybnika, śor, Knurowa, Orzesza, Ornontowic, Gierał- towic, Pilchowic , Wydawnictwo Vectra, Czerwionka-Leszczyny.

Aglomeracje „nie-metropolitalne” i zespoły miejskie w sieci osadniczej Polski Południowej „Non-metropolitan” agglomerations and urban concentrations in the settlement network of the Southern Poland

Zarys rozwoju aglomeracji miejskich na południu Polski

Skupienia miast wyst ępuj ące w przestrzeni geograficznej stanowi ą jeden z najbardziej charakterystycznych elementów zachodzących procesów urbanizacyjnych. Polska Południowa jest pod tym wzgl ędem wyj ątkowo uprzywilejowana, za- równo je śli wzi ąć pod uwag ę typologi ę skupie ń miejskich, jak i ich ilo ść . Istotnym jest tu doda ć, Ŝe region ten ma te Ŝ wielowiekowe tradycje tworzenia si ę skupie ń miejskich, chocia Ŝ XIX i XX w. przyniosły w tej kwestii zmiany rewolucyjne. Zagadnienie aglomeracji miejskich ma ju Ŝ znacz ący dorobek teoretyczny i empiryczny, chocia Ŝ zainteresowania badaczy od lat 90. XX wieku i w obecnym stuleciu id ą w kierunku definiowania analizowania skupie ń miejskich, przede wszystkim w kontek ście poj ęcia metropolia [por. m.in.: Aglomeracje …, 1973; Za- go ŜdŜon, 1984; Korcelli, 1996; Rajman, 1997; Liszewski, 2002; Jakubowicz, Ciok, 2003; Makieła, Fedan, 2006; Heffner, 2007; Markowski, Marszał, 2007; Parysek, 2008, 2009; Maik, 2009]. Pierwsze aglomeracje miejskie kształtowały si ę na tym obszarze ju Ŝ w XIII i XIV w., m.in.: aglomeracja Wrocławia, aglomeracja Raciborza, aglomeracja Kra- kowa [por. m.in. Krzysztofik, 2006c; 2008b]. Kolejne stulecia przynosiły wzrost liczby nowych zespołów miejskich, chocia Ŝ w przypadku niektórych wcze śniejszych doszło do ich formalno-prawnej i przestrzennej unifikacji (m.in.: aglomeracja Wro- cławia, aglomeracja Raciborza, aglomeracja Głogowa). W epoce wczesnonowo Ŝyt- nej (XVI-XVIII w.) w miejskiej sieci osadniczej historycznego Śląska i Małopolski rozwijaj ą si ę nie tylko monocentryczne aglomeracje wokół wi ększych miast, ale

99 pojawiaj ą si ę tak Ŝe zespoły miejskie o charakterze konurbacji. Na pograniczu ślą- sko-małopolskim rozwija si ę zespół miejski: Mysłowice – Modrzejów – Niwka, na Górnym Śląsku w XVI w. powstaje zespół miast górniczych: Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie, w Małopolsce pojawia si ę konurbacja na wpół rolniczych miasteczek: O Ŝarów Dolne Miasto, O Ŝarów Górne Miasto, Gliniany, Janików, Lasocin. Kontynuowany jest tak Ŝe rozwój aglomeracji monocentrycznych wokół wi ększych i średnich miast takich jak: Kraków, Rzeszów, Przeworsk, Cz ęstochowa, Świdnica, Bielsko [Krzysztofik, 2011]. Jednak prawdziwy przełom w rozwoju układów zaglomerowanych przyniósł XIX, a zwłaszcza XX w. Pierwsze ze stuleci tworzyło raczej gospodarcze i przestrzenne podwaliny pod ewolucj ę struktur aglomeracyjnych. Urbanizacja miała w tym okresie w du Ŝej cz ęś ci charakter nieuprawomocniony, tzn. rozwój sieci osadnictwa o charakterze miejskim znacz ąco wyprzedzał przyznawanie praw miejskich nowym osadom, które stanowi ą podstawowy podmiot struktur aglomeracyjnych. Uwaga dotycz ąca XIX w. odnosi si ę w równym stopniu do skupie ń o charakterze aglomeracji monocentrycznych, jak i policentrycznych. Formalizowanie stanu prawno-administracyjnego rozpocz ęło si ę wi ększym stopniu w XX w. Do zako ńczenia I wojny światowej powstały w zasadzie jedynie zr ęby (formalnych) struktur wschodniej i środkowej cz ęś ci pó źniejszej konurbacji katowickiej. Rozwój aglomeracji miejskich w Polsce Południowej szczególnie dynamicznie rozwin ął si ę po II wojnie światowej. Swój rozwój kontynuowały aglomeracja krakowska i wrocławska, w orbicie oddziaływania których znajdowały si ę coraz to liczniejsze miasta – całkiem nowe, jak i starsze, które „przybli Ŝyły” si ę do miasta metropolitalnego w efekcie zwi ększenia dost ępno ści komunikacyjnej. Okres powojenny był jednak szczególnym etapem w rozwoju struktur policentrycznych województwa śląskiego – konurbacji katowickiej i policentrycznej aglomeracji rybnickiej. Pierwsza z nich stała si ę najwi ększym i najludniejszym ze- społem miejskim w Polsce. Druga – pod wzgl ędem demograficznym – weszła do pierwszej dziesi ątki najwi ększych aglomeracji w kraju. Dynamicznie rozwin ęły si ę tak Ŝe aglomeracje: opolska, rzeszowska, staropolska, tarnowska, wałbrzyska. Dwudziestowieczna industrializacja spowodowała tak Ŝe powstanie licznych mniejszych skupie ń miast. Zlokalizowane one były lub s ą we

100 wszystkich analizowanych województwach Polski Południowej. Cz ęść z nich zosta- ło zunifikowanych w ramach miast-zlepie ńców. Cz ęść kontynuuje rozwój na zasadzie rozł ączno ści prawno-administracyjnej i funkcjonalnej.

Aglomeracje „nie-metropolitalne”

Najprostszy podział form osadniczych wg kryterium funkcjonalnego obejmuje aglomeracje sensu largo , które dzieli si ę na aglomeracje monocentryczne i aglomeracje policentryczne (tab. 13). Spo śród tych ostatnich mo Ŝna wydzieli ć konurbacje miejskie i aglomeracje policentryczne sensu stricte . Zró Ŝnicowany charakter funkcjonalny maj ą tak Ŝe skupienia miejskie dwuogniskowe – tzw. miasta bliźniacze i ich odmiana – interurbacje [Krzysztofik, 2006b].

Tab. 13. Typologia form zaglomerowanych Tab. 13. Typology of agglomerated forms

AGLOMERACJE SENSU LARGO AGGLOMERATIONS SENSU LARGO AGLOMERACJE AGLOMERACJE POLICENTRYCZNE SENSU LARGO MONOCENTRYCZNE POLYCENTRIC AGGLOMERATIONS SENSU LARGO SENSU STRICTE MIASTA BLI ŹNIACZE AGLOMERACJE KONURBACJE MONOCENTRIC POLICENTRYCZNE AGGLOMERATIONS TWIN CITIES CONURBANIONS SENSU STRICTE SENSU STRICTE W TYM M.IN.: POLYCENTRIC INCLUDING: AGGLOMERATIONS -INTERURBACJE, SENSU STRICTE -INTERURBATIONS -MIASTA GRANICZNE -BORDER TOWNS

Źródło: Krzysztofik, 2006b. Source: Krzysztofik, 2006b.

Dla form, które w przestrzeni geograficznej przyjmuj ą posta ć skupie ń wielu aglomeracji miejskich stosowana jest z kolei nazwa megalopolis [Liszewski, Maik, 2000]. W Polsce Południowej definicj ą t ą mo Ŝna okre śli ć zgrupowanie układów zaglomerowanych od aglomeracji krakowskiej, by ć mo Ŝe nawet tarnowskiej w kierunku konurbacji katowickiej, aglomeracji cz ęstochowskiej, aglomeracji bielskiej, policentrycznej aglomeracji rybnickiej i aglomeracji opolskiej, by ć mo Ŝe tak Ŝe wro- cławskiej. Megalopolis śląsko-małopolskie ma charakter trans-graniczny obejmuje tak Ŝe policentryczn ą aglomeracj ę ostrawsko-karwi ńsk ą w Republice Czeskiej. Sku-

101 pienie wymienionych aglomeracji miejskich uzupełnione jest ponadto licznymi ze- społami miejskimi, których specyfik ę omówiono w dalszej cz ęś ci niniejszego opracowania. Podobnie jak poj ęcie okr ęg okr ęgów miejskich zaproponowane niegdy ś przez S. Berezowskiego [1980], równie Ŝ i okre ślenie megalopolis w odniesieniu do tego regionu osadniczego nie przyj ęło si ę w polskiej literaturze naukowej. Z innej strony w ostatnim czasie zauwa Ŝalny jest trend stosowania zamiennie okre śle ń aglomeracja – metropolia. Post ępowanie takie uzasadnione jest jednak tylko w przypadku aglomeracji metropolitalnych [por. m.in.: Czy Ŝ, 2009]. W skupieniach o charakterze metropolitalnym, oprócz du Ŝej (minimum 300- 500 tys.) liczby mieszka ńców, zostały wykształcone grupy dóbr centralnych, instytucji oraz infrastruktury wy Ŝszego szczebla (tab. 14). Główne o środki aglomeracji metropolitalnych stanowi ą podstawowe ogniwa systemu osadniczego kraju i posiadaj ą w wysok ą pozycj ę w hierarchii ogniw rozwoju krajowego i cz ęś ciowo mi ędzy- narodowego. Projekt typologii jako ściowej porz ądkuj ący, cz ęsto rozbie Ŝnie trakto- wane poj ęcia układów zaglomerowanych – szczególnie aglomeracji miejskich i metropolii – przedstawił ostatnio równie Ŝ J. Parysek [2009]

Tab. 14. Podział form aglomerowanych Tab. 14. Division of agglomerated forms

Typ formy osadniczej Liczba mieszka ńców formy osadniczej Type of settlement form Number of population in settlement form Aglomeracje metropolitalne Około 300-500 tys. i wi ęcej Aglomeracje „nie-metropolitalne” Około 100 tys. – około 300-500 tys. Zespoły miejskie Około 100 tys. i mniej

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Na obszarze Polski Południowej znajduj ą si ę cztery aglomeracje metropolitalne: aglomeracja wrocławska, konurbacja katowicka, aglomeracja krakowska i aglomeracja rzeszowska. W przypadku aglomeracji rzeszowskiej, z uwagi głównie na jej wielko ść i rozproszenie sieci miast oraz potencjał demograficzny samego Rzeszowa, istnieje szereg w ątpliwo ści co do zasadno ści okre ślenia jej mianem metropolitalnej. Wątpliwo ści budzi jednak przede wszystkim niski, w porównaniu nawet z metropoliami krajowymi, poziom rozwoju instytucji i przedsi ęwzi ęć metropolitalnych. Z uwagi na jej szczególn ą rol ę oraz wa Ŝne znaczenie w instytucjach skupiaj ących 102 ośrodki metropolitalne, zdecydowano si ę z zastrze Ŝeniami, umiejscowi ć ten region miejski w śród aglomeracji metropolitalnych. Pozostałe wi ększe formy osadnicze na badanym w pracy obszarze okre ślono jako „aglomeracje nie-metropolitalne”. W układach tych wida ć niew ątpliwie struktury i układy powi ąza ń typowe dla aglomeracji, jednak z uwagi na mały potencjał demograficzny głównych miast oraz ograniczony poziom rozwoju funkcji metropolitalnych, nie stanowi ą jednostek równorz ędnych wspomnianym wcze śniej czterem formom osadniczym. Na obszarze województwa śląskiego znajduj ą si ę trzy „aglomeracje nie-metropolitalne”, podczas gdy w pozostałych analizowanych wojewódz- twach - z wyj ątkiem podkarpackiego - po jednej. Problem „aglomeracji nie-metropolitalnych” w Polsce Południowej ma ju Ŝ znacz ący dorobek naukowy, zarówno w badaniach geograficznych, jak i planistycz- nych czy urbanistycznych. Interesuj ące prace powstały w odniesieniu do tych regio- nów miejskich ju Ŝ w latach 60. XX w. [m.in. Werwicki, 1965; Chmielewski, 1981; Cendrowska, 1983; Czajka, 1985]. W tabeli 15 wida ć, Ŝe potencjał demograficzny, jak równie Ŝ typ struktury osadniczej poszczególnych form osadniczych na badanym obszarze znacz ąco si ę ró Ŝni ą od siebie. Najwi ększa policentryczna aglomeracja rybnicka jest - je śli wzi ąć pod uwag ę liczb ę ludno ści miejskiej - wi ększa blisko czterokrotnie od najmniejszych, monocentrycznych – tarnowskiej i opolskiej. Liczba ludno ści aglomeracji rybnickiej, staropolskiej i wałbrzyskiej jest porównywalna z potencjałem demograficznym niektórych „aglomeracji metropolitalnych”, nie tylko wspomnianej rzeszowskiej, ale tak Ŝe, białostockiej, lubelskiej czy szczecińskiej. Niedorozwój funkcji metropolitalnych, dyskryminuj ących je w sieci najwa Ŝ- niejszych układów aglomeracyjnych Polski wynika z faktu, i Ŝ znajduj ą si ę „w cieniu” wi ększych i wa Ŝniejszych w swych regionach układów, odpowiednio: konurbacji katowickiej (aglomeracja rybnicka), aglomeracji krakowskiej (aglomeracja staropolska) i aglomeracji wrocławskiej (aglomeracja wałbrzyska). Niemałe znaczenie ma struktura ich bazy ekonomicznej, w silnym stopniu opieraj ąca si ę jeszcze o działalno ści przemysłowe, w tym takŜe przemysłów tradycyjnych, przy jednocze śnie do ść niskim poziomie wykształcenia - w porównaniu z sąsiednimi metropoliami - działalno ści usługowych, zwłaszcza tych z zakresu tzw.

103 usług wy Ŝszego rz ędu. Rozwojowi funkcji metropolitalnych nie sprzyja tak Ŝe poli- centryczno ść tych trzech układów.

Ryc. 15. Aglomeracje miejskie i zespoły miejskie Polski Południowej Fig. 15. Urban agglomerations and urban concentrations in the Southern Poland

Obja śnienia: A) aglomeracje metropolitalne; B) aglomeracje nie-metropolitalne; C) zespoły miejskie. Numeracja zespołów miejskich: 1.Zespół Chrzanowa, 2. Zespół Dzier Ŝoniowa, 3. Zespół Jasła, 4. Zespół K ędzierzyna-Ko źla, 5. Zespół Krapkowic, 6. Zespół Jeleniej Góry, 7. Zespół Kowar, 8. Zespół Nowego S ącza, 9. Zespół Piławy, 10. Zespół Polanicy-Zdrój , 11. Zespół Praszki, 12. Zespół Ropczyc , 13. Zespół Rudnika , 14. Zespół Sanoka , 15. Zespół Stalowej Woli, 16. Zespół Suchej Beskidzkiej, 17. Zespół Tarnobrzega, 18. Zespół Ustronia, 19. Zespół Zawadzkich, 20. Zespół Zawiercia/Myszkowa, 21. Zespół Zdzieszowic. Explanations: A) metropolitan agglomerations; B) “non-metropolitan” agglomerations, C) urban concentrations. Numeration of urban concentrations: 1.The Chrzanów Concentration, 2. The Dzier Ŝoniów Concentration, 3. The Jasło Concentration, 4. The K ędzierzyn-Ko źle Concentration, 5. The Krapkowice Concentration, 6. The Jelenia Góra Concentration, 7. The Kowary Concentration, 8. The Nowy S ącz Concentration, 9. The Piława Concentration, 10. The Polanica-Zdrój Concentration , 11. The Praszka Concentration, 12. The Ropczyce Concentration, 13. The Rudnik Concentration, 14. The Sanok Concentration, 15. The Stalowa Wola Concentration, 16. The Sucha Beski- dzka Concentration, 17. The Tarnobrzeg Concentration, 18. The Ustro ń Concentration, 19. The Zawadzkie Concen- tration, 20. The Zawiercie/Myszków Concentration, 21. The Zdzieszowice Concentration.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Problemem układów monocentrycznych – bielskiego, częstochowskiego, opolskiego i tarnowskiego, nie jest typ formy osadniczej, lecz raczej fakt niskiej liczby ludno ści miejskiej zamieszkuj ącej wspomniane zespoły miejskie, skupionej dodatkowo w przytłaczaj ącym stopniu w głównym o środku. Dla wszystkich „nie-

104 metropolitalnych” układów zaglomerowanych z wyj ątkiem opolskiego i świ ętokrzy- skiego, elementem niesprzyjaj ącym jest tak Ŝe niepełnienie funkcji regionalnych szczebla wojewódzkiego i zwi ązane z tym konsekwencje ekonomiczne, administracyjno-polityczne, infrastrukturalne i społeczne.

Tab. 15. Aglomeracje „nie-metropolitalne” i zespoły miast w Polsce Południowej Tab. 15. „Non-metropolitan” agglomerations and urban concentrations in the Southern Poland

Nazwa formy Województwo Liczba Najwi ększe Liczba Udział Typ formy osadniczej Voivodship miast* miasto ludno ści ludno ści osadnic- Name of settlement form Number The greatest Number miasta zej** of towns town of popu- głównego Type of lation Share of settlement the greatest form town population Aglomeracje „nie-metropolitalne” „Non-metropolitan” agglomerations Aglomeracja bielska śląskie 4 (3) Bielsko-Biała 218,6 80,3 AM Aglomeracja cz ęsto- śląskie 3 (0) Cz ęstochowa 263,0 91,2 AM chowska Aglomeracja opolska opolskie 4 (0) Opole 145,2 86,8 AM Aglomeracja rybnicka śląskie 11 (8) Rybnik 492,9 28,7 AP Aglomeracja staropolska świ ętokrzyskie 11 (2) Kielce 409,3 51,1 AP Aglomeracja tarnowska małopolskie 8 (0) Tarnów 139,2 83,0 AM Aglomeracja wałbrzyska dolno śląskie 11 (6) Wałbrzych 271,5 44,9 AP Zespoły miejskie Urban concentrations Zespół Chrzanowa małopolskie 5 Chrzanów 76,8 51,2 ZP Zespół Dzier Ŝoniowa dolno śląskie 3 Dzier Ŝoniów 74,5 45,9 ZP Zespół Jasła podkarpackie 2 Jasło 37,8 96,6 ZM Zespół K ędzierzyna- Kędzierzyn- opolskie 2 67,1 96,9 ZM Ko źla Ko źle Zespół Krapkowic opolskie 2 Krapkowice 23,8 74,4 ZM Zespół Jeleniej Góry dolno śląskie 3 Jelenia Góra 98,6 86,3 ZM Zespół Kowar dolno śląskie 2 Kowary 16,6 72,5 ZM Zespół Nowego S ącza małopolskie 2 Nowy S ącz 93,5 90,4 ZM Zespół Piławy dolno śląskie 2 Piława Górna 9,8 68,3 ZM Polanica- Zespół Polanicy-Zdrój dolno śląskie 4 19,4 35,6 ZP Zdrój Zespół Praszki opolskie 2 Praszka 10,6 76,4 ZM Zespół Ropczyc podkarpackie 2 Ropczyce 22,2 68,0 ZM Zespół Rudnika podkarpackie 2 Rudnik 8,3 81,9 ZM Zespół Sanoka podkarpackie 3 Sanok 43,1 88,4 ZM

105

Obja śnienia: * w nawiasach liczba miast wykazuj ących ci ągło ść administracyjn ą z innymi miastami; ** AM – aglomeracja monocentryczna, AP – aglomeracja policentryczna, ZM – monocentryczny zespół miejski, ZP – policentryczny zespół miejski. Explanations: * number of towns possess administrative continuation with other towns are written in brackets; ** AM – monocentric agglomeration, AP – polycentric agglomeration, ZM – monocentric urban concentration , ZP – polycentric urban concentration.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Przegl ąd aglomeracji „nie-metropolitalnych” na obszarze Polski Południowej

1. Aglomeracja wałbrzyska Aglomeracja wałbrzyska zlokalizowana jest w województwie dolno śląskim, obejmuje swym zasi ęgiem 11 miast z terenu powiatów wałbrzyskiego i świdnickie- go, z czego a Ŝ 6 o środków wykazuje si ę cech ą ci ągło ści administracyjnej (Wał- brzych, Boguszów-Gorce, Jedlina-Zdrój, Głuszyca, Szczawno-Zdrój i Świebodzice). Pi ęć pierwszych miast spo śród wymienionych, zlokalizowanych jest w powiecie wałbrzyskim, Świebodzice natomiast na terenie powiatu świdnickiego. Analizowana forma osadnicza stanowi klasyczny przykład dosłownej aglomeracji policentrycznej, z dwoma rdzeniami w Wałbrzychu i Świdnicy oraz sieci ą mniejszych miast stanowi ących o środki uzupełniaj ące. Ludno ść najwi ększego miasta w tym przypadku stanowi niespełna 45 % populacji wszystkich o środków miejskich.

106

Aglomeracja powstała w XX w. na skutek wzrostu potencjału demograficznego dwóch głównych miast oraz umiastowieniu w s ąsiedztwie kilku innych miejscowo ści. Nowe miasta miały charakter silnie wyspecjalizowany i typowy dla struktury bazy ekonomicznej regionu sudeckiego (funkcje uzdrowiskowe i wypoczynkowe oraz przemysłowe). W przeszło ści w obr ębie aglomeracji wałbrzyskiej znajdowały si ę ponadto miasta: Biały Kamie ń, Gorce i Sobi ęcin. Obecnie stanowi ą one cz ęś ci innych miast. Aglomeracja wałbrzyska ma do ść spójny układ (wyra źna ci ągło ść administracyjna miast) na obszarze powiatu wałbrzyskiego i rozł ączny (brak ci ągło ści administracyjnej miast) na obszarze powiatu świdnickiego. W przypadku powiatu wałbrzy- skiego cecha spójno ści nie dotyczy tylko jednego miasta – Mieroszowa, podczas gdy w powiecie świdnickim jedno – wspomniane Świebodzice – jest zintegrowane. Aglomeracja wałbrzyska stanowi centralny fragment Sudeckiego Okr ęgu Przemysłowego, który po załamaniu gospodarczym lat 90. XX w. stopniowo odzy- skuje swój potencjał ekonomiczny, głównie w oparciu o nowe inwestycje Wałbrzy- skiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Oprócz rekonstrukcji gospodarczej tradycyjnych o środków przemysłowych, takich jak np. Wałbrzych, widoczne jest powstawanie całkiem nowych, których spektakularnym przykładem jest śarów.

2. Aglomeracja opolska Aglomeracja opolska obejmuje miasto na prawach powiatu Opole oraz 3 miasta z obszaru powiatu opolskiego: Niemodlin, Ozimek i Prószków. Aglomeracja opolska jest modelowym przykładem słabo wykształconej aglomeracji monocen- trycznej, gdzie ludno ść miejska głównego o środka stanowi 86 % ogółu populacji zamieszkałej w miastach. Aglomeracja opolska ma bardzo mał ą spójno ść , tzn. w Ŝadnym przypadku nie istnieje ci ągło ść administracyjna miast. Z wyj ątkiem układu Opole-Prószków, Ŝaden inny nie jest nawet oparty na granicach s ąsiaduj ących ze sob ą gmin miejsko- wiejskich. Zauwa Ŝalna jest jednak silna urbanizacja w s ąsiedztwie Opola, co mo Ŝe w przyszło ści spowodowa ć umiastowienie niektórych wsi. W 2005 r. prawa miejskie odzyskał Prószków. „Nie-metropolitalny” charakter aglomeracji opolskiej wynika z faktu stosunkowo małej liczby mieszka ńców miast na tym obszarze, jak i samego Opola. Jak-

107 kolwiek liczba ludno ści nie jest podstawowym elementem definiowania funkcji metropolitalnych, to trzeba j ą w tym przypadku uzna ć za niezwykle istotn ą. W przeciwie ństwie do aglomeracji wałbrzyskiej stosunkowo dobrze rozwini ęty jest poziom usług i dóbr centralnych, jednego z elementów składowych funkcji metropolitalnych. Wynika to zarówno z przesłanek tradycji historycznych, jak i trwało ści funkcji ośrodka wojewódzkiego. Rozwój ten, w Ŝaden sposób nie jest jednak porównywalny do s ąsiedniego Wrocławia czy Katowic. Aglomeracja opolska jest do ść dobrze rozwini ętym regionem ekonomicznym, w du Ŝym stopniu kontynuuj ącym tradycje przemysłu mineralnego, spoŜywczego, elektrotechnicznego i energetycznego.

3. Aglomeracja cz ęstochowska Aglomeracja cz ęstochowska poło Ŝona jest w północnej cz ęś ci województwa śląskiego i spo śród omawianych w niniejszej pracy form osadniczych stanowi najbardziej wyrazisty układ monocentryczny. Swym zasi ęgiem obejmuje obszar zachodniej i środkowej cz ęś ci powiatu cz ęstochowskiego (nie obejmuje gmin: D ąbro- wa Zielona, Przyrów, Lelów i Koniecpol) oraz wschodni ą cz ęść powiatu kłobuckie- go (miasto i gmina Kłobuck, gmina Mykanów). Wyrazisto ść ta podyktowana jest mał ą liczb ą miast tego układu – dwóch nie licz ąc Cz ęstochowy i du Ŝą liczb ą mieszka ńców głównego o środka (ponad 245 tys.). St ąd te Ŝ udział w zaludnieniu Cz ęsto- chowy w odniesieniu do pozostałych miast aglomeracji wynosi ponad 90%. Cz ęsto- chowa jest tak Ŝe najwi ększym pod wzgl ędem demograficznym miastem w Polsce, które nie tworzy lub nie znajduje si ę w obr ębie aglomeracji metropolitalnej. Aglomeracja cz ęstochowska jest układem rozł ącznym, tzn. pomimo bliskości geograficznej, Ŝadne z miast nie wykazuje wzgl ędem siebie cechy ci ągło ści terytorialnej. Ograniczone znaczenie aglomeracji cz ęstochowskiej na mapie rozmieszczenia potencjału funkcji metropolitalnych wynika w głównej mierze z jej lokalizacji w cieniu konurbacji katowickiej, w pewnej mierze tak Ŝe aglomeracji krakowskiej, a nawet łódzkiej. Podobnie jak w przypadku aglomeracji opolskiej, do ść wyra źne s ą procesy urbanizacji w najbli Ŝszym s ąsiedztwie głównego miasta. Procesy od środkowe powinny doprowadzi ć w najbli Ŝszych latach do powi ększenia liczby miast zlokalizowanych w omawianym układzie osadniczym. Najwi ększe szanse maj ą miejscowo ści

108 wykazuj ące si ę tradycjami miejskimi lub osiedlowymi w przeszło ści: Mstów, Olsz- tyn, Poraj, ale tak Ŝe inne jak R ędziny wraz z Rudnikami. Rozwój gospodarczy aglomeracji cz ęstochowskiej opiera si ę w głównej mierze na funkcjach usługowych nie mniej jednak w dalszym ci ągu wa Ŝnym elementem rozwojowym s ą bran Ŝe przemysłów: hutniczego, elektromaszynowego, chemiczne- go, włókienniczo-odzie Ŝowego i spo Ŝywczego.

4. Aglomeracja rybnicka Aglomeracja rybnicka zlokalizowana jest w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa śląskiego. Swoim zasi ęgiem obejmuje trzy miasta na prawach powiatu: Rybnik, Jastrz ębie Zdrój i śory, trzy powiaty ziemskie: raciborski, rybnicki i wodzisławski oraz gmin ę Pawłowice z powiatu pszczy ńskiego i gmin ę Zebrzydo- wice z powiatu cieszy ńskiego. Ogółem zajmuje obszar 1472 km² i liczy 492,9 tys. mieszka ńców. Spo śród omawianych zespołów osadniczych aglomeracja rybnicka jest najlepszym przykładem modelu aglomeracji policentrycznej sensu stricte . Udział Rybnika jako najwi ększego miasta regionu wynosi zaledwie 28,7%. Jako ośrodki rdzeniowe tej aglomeracji zdefiniowano tak Ŝe Jastrz ębie Zdrój i Racibórz [Krzysztofik, 2006]. Aglomeracja rybnicka wykazuje si ę znacznym udziałem (8 spo śród 11) miast cechuj ących si ę ci ągło ści ą przestrzeni administracyjnej. Poza t ą struktur ą znajduj ą si ę jedynie trzy miasta powiatu raciborskiego, w tym sam Raci- bórz. Najbardziej zwarta administracyjnie jest środkowa i wschodnia cz ęść regionu, wykazuj ąca miejscowo cechy konurbacji miejskiej. Poprzez miasto Czerwionk ę- Leszczyny aglomeracja rybnicka posiada ci ągło ść terytorium miejskiego z konurba- cj ą katowick ą (miasta: Knurów i Orzesze). W układzie przestrzennym policentrycznej aglomeracji rybnickiej uwypukla si ę proces dynamicznego rozwoju miejskiej sieci osadniczej. W cz ęś ci jednak pole- gał on na rozpadzie „wielkiego” Wodzisławia Śląskiego i wydzieleniu si ę z niego 3 miast: Pszowa, Radlina i Rydułtów. Wszystkie one swoje przywileje straciły w latach 70. XX w., staj ąc si ę cz ęś ci ą Wodzisławia Śląskiego. W 2001 r. relokowano tak Ŝe Krzanowice, zdegradowane w przeszło ści do rz ędu wsi. Proces umiastowienia jest trwały i powinien w najbli Ŝszej przyszło ści dotyczy ć głównie silnie zurbanizowanych wsi w południowej cz ęś ci regionu. Przykład 10-tysi ęcznych Pawłowic jest tu najbardziej wyrazisty.

109

Aglomeracja rybnicka pomimo swojego potencjału demograficznego wykazuje si ę stosunkowo słabym poziomem rozwoju funkcji metropolitalnych. W porów- naniu do innych omawianych w pracy aglomeracji „nie-metropolitalnych” Polski Południowej, w regionie tym nie ma ani jednego miasta, które po 1945 r. pełniłoby funkcje administracyjne na szczeblu wojewódzkim. Policentryczna aglomeracja rybnicka pomimo dokonanej w ostatnich latach restrukturyzacji górnictwa, w dalszym ci ągu dynamik ę swego rozwoju zawdzi ęcza w głównej mierze eksploatacji w ęgla kamiennego. Inne wa Ŝne bran Ŝe przemysłowe w tym regionie to przemysł elektrotechniczny, spo Ŝywczy, metalowy i koksowni- czy.

5. Aglomeracja bielska Aglomeracja bielska zlokalizowana w południowej cz ęś ci województwa ślą- skiego obejmuje swym zasi ęgiem miasto na prawach powiatu Bielsko-Biała i powiat bielski. W aglomeracji oprócz Bielska-Białej znajduj ą si ę jeszcze Czechowice- Dziedzice, Szczyrk i Wilamowice. Ludno ść aglomeracji wynosi 218,6 tys. z czego udział głównego miasta to 80,3%. Aglomeracja bielska jest typow ą aglomeracj ą monocentryczn ą skupion ą wokół Bielska-Białej, ale silnie oddziaływuj ącą tak Ŝe na teren s ąsiednich powiatów: cieszy ńskiego, pszczy ńskiego i Ŝywieckiego. Niektóre miasta i gminy wiejskie tych powiatów, w tym same ośrodki powiatowe – Pszczyna czy śywiec wykazuj ą silne powi ązania przestrzenno-funkcjonalne z aglomeracj ą bielsk ą i Bielskiem-Biał ą. Układ miast w omawianej aglomeracji wykazuje rozciągło ść południkow ą. Cech ę ci ągło ści administracyjnej wykazuj ą: Bielsko-Biała, Czechowice-Dziedzice i Szczyrk. Niewielkie Wilamowice le Ŝą w kilkunastokilometrowym oddaleniu od sąsiednich miast. Aglomeracja bielska poprzez miasto Szczyrk wykazuje ci ągło ść administracyjno-terytorialn ą z zespołem miejskim Ustronia. Tworzy z nim pod wzgl ędem funkcjonalnym (turystyka, wypoczynek) tzw. beskidzkie trójmiasto (Szczyrk-Ustro ń-Wisła). W obr ębie aglomeracji bielskiej znajduj ą si ę tak Ŝe liczne du Ŝe zurbanizowane wsie, z których cz ęść w przyszło ści zostanie umiastowiona. Rol ę szczególn ą odgrywaj ą tu Kozy, które s ą najludniejsz ą wsi ą w Polsce (licz ące ponad 11 tys. mieszka ńców).

110

Aglomeracja bielska jest jednym z najlepiej rozwiniętych regionów gospodarczych Polski. Oprócz dobrze rozwini ętej sfery usług, rol ę szczególn ą odgrywa przemysł elektrotechniczny, w tym głównie środków transportu, przemysł włókien- niczo-odzie Ŝowy, petrochemiczny i drzewny. Podobnie jak monocentryczna aglomeracja cz ęstochowska i policentryczna - rybnicka, aglomeracja bielska le Ŝy w cieniu konurbacji katowickiej, co w istotny sposób ogranicza rozwój funkcji metropolitalnych.

6. Aglomeracja staropolska Aglomeracja staropolska zlokalizowana jest w środkowej i północnej cz ęś ci województwa świ ętokrzyskiego. Jest to druga pod wzgl ędem liczby ludno ści (409,3 tys. mieszka ńców) aglomeracja „nie-metropolitalna” w Polsce Południowej. Aglo- meracja staropolska ma charakter policentryczny, głównym miastem s ą Kielce, któ- rych udział w liczbie ludno ści miejskiej ogółem wynosi nieco ponad 50 %. Ponadto w skład aglomeracji staropolskiej wchodz ą powiaty: kielecki, ostrowiecki, skar Ŝyski i starachowicki. W opracowaniach pojawia si ę tak Ŝe poj ęcie aglomeracji kieleckiej ograniczonej do Kielc i powiatu kieleckiego lub Kielc i cz ęś ci gmin powiatu kieleckiego. Aglomeracja staropolska składa si ę z dwóch subukładów osadniczych: regionu kieleckiego o charakterze do środkowym (tu: monocentrycznym) i koncentrycz- no-promienistym, oraz regionu Kamiennej o charakterze od środkowym (tu: policen- trycznym) i liniowym. Oba subukłady stanowi ą południow ą cz ęść Staropolskiego Okr ęgu Przemysłowego. W całej aglomeracji staropolskiej widoczna jest słaba spójno ść przestrzenno- administracyjna miast. Wyj ątek stanowi ą relacje Skar Ŝysko-Kamienna – Suched- niów oraz Starachowice-Wąchock. Procesy urbanizacji i umiastowienia widoczne s ą w dwóch aspektach. Po pierwsze jako silnie zaznaczaj ące si ę efekty suburbanizacji w strefie podmiejskiej Kielc oraz jako procesy restytucji praw miejskich o środków zdegradowanych w XIX w., a zlokalizowanych w strefach oddziaływania wi ększych miast regionu: Kielc, Ostrowca Świ ętokrzyskiego, Skar Ŝyska-Kamiennej i Stara- chowic. Aglomeracja staropolska obok tarnowskiej, cechuje si ę najwi ększ ą liczb ą nowych miast (tu: powstałych w latach 1990-2010), spo śród wszystkich zespołów miejskich w Polsce (Bodzentyn, Daleszyce, Kunów, W ąchock).

111

Jakkolwiek aglomeracj ę staropolsk ą zaklasyfikowano do grona zespołów „nie-metropolitalnych” to ma ona jeden z wy Ŝszych wska źników funkcji metropolitalnych spo śród miast licz ących mniej ni Ŝ 250 tys. mieszka ńców. Poziom rozwoju funkcji i dóbr centralnych czy z innej strony metropolitalnych w Ŝaden sposób nie odró Ŝnia jej od „metropolitalnej” aglomeracji rzeszowskiej. Podstaw ą rozwoju gospodarczego regionu obok działalno ści usługowych s ą przemysły: mineralny, metalurgiczny, elektromaszynowy i spo Ŝywczy.

7. Aglomeracja tarnowska Aglomeracja tarnowska zlokalizowana jest we wschodniej cz ęś ci wojewódz- twa małopolskiego. Aglomeracja ta ma charakter monocentryczny, gdzie udział głównego miasta w ogólnej liczbie mieszka ńców wynosi 83 %. Spo śród wszystkich analizowanych, aglomeracja tarnowska ma te Ŝ najmniejsz ą liczb ę ludności miejskiej ogółem. W 2009 r. wynosiła ona 139,2 tys. mieszka ńców. Obszar aglomeracji obejmuje miasto na prawach powiatu Tarnów i powiat tarnowski. Układ o środków miejskich ma charakter rozł ączny, to znaczy, Ŝe w Ŝadnym przypadku nie wyst ępuje zjawisko ci ągło ści administracyjnej miast. Uwidacznia si ę za to dobrze proces suburbanizacji w strefie podmiejskiej Tarnowa. Cz ęś ciowo to zjawisko, ale przede wszystkim idea dyfuzji innowacji jak ą jest ponowne umiastowienie s ą powodem bardzo dynamicznego wzrostu liczby nowych miast na tym obszarze. Od lat 90. XX w. powstało tu ich a Ŝ pi ęć . śaden inny zespół miejski, zarówno je śli wzi ąć pod uwa- gę aglomeracje metropolitalne, jak i nie-metropolitalne w Polsce, nie notował tak du Ŝej liczby nowych miast powstałych z o środków wiejskich. Wi ęcej nowych miast powstało w konurbacji katowickiej, ale poprzez wydzielenie si ę miast z wcześniej istniej ących. W aglomeracji tarnowskiej wszystkie nowe miasta maj ą za sob ą miejskie tradycje, przerwane w latach 30. XX w. Jednak proces rozwoju nowych miast na obszarze aglomeracji tarnowskiej prawdopodobnie si ę ju Ŝ zako ńczył. Powstawanie nowych o środków miejskich w oparciu o zurbanizowane wsie bez miejskiej przeszło ści jest o wiele mniej prawdopodobne. Problemem aglomeracji tarnowskiej jest niski poziom funkcji metropolitalnych, a co jest bezpo średnio uwarunkowane s ąsiedztwem aglomeracji krakowskiej.

112

Rozwój ekonomiczny aglomeracji tarnowskiej oprócz działalno ści usługo- wych oparty jest na bran Ŝach przemysłowych: chemicznej, elektrotechnicznej i spo- Ŝywczej.

Zespoły miejskie na terenie Polski Południowej

Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy s ą tak Ŝe zespoły miejskie (w w ęŜ szym rozumieniu równie Ŝ aglomeracje) dwóch lub wi ęcej miast. Przyjmuj ąc jednak zarówno ilo ściowy, jak i - do pewnego stopnia - jako ściowy aspekt definicji aglomeracji miejskiej, postanowiono dla tych układów przyj ąć okre ślenie zespołu miejskiego. Podstaw ą wyznaczenia zespołów miejskich było wyst ępowanie zjawiska bezwzgl ędnej ci ągło ści przestrzeni administracyjnej co najmniej dwóch miast. W efekcie na obszarze Polski Południowej zinwentaryzowano 21 tego typu zespo- łów (tab. 15). Sie ć t ą uzupełniaj ą ponadto zespoły transgraniczne: Cieszyna – Cze- skiego Cieszyna (PL-CZ), Jeleniej Góry – Spidler ův Mlyna (PL-CZ), Karpacza – Peca pod Snežkou (PL-CZ), Kudowy-Zdrój – Nachodu (PL-CZ), L ądka-Zdrój – Javornika (PL-CZ), Szklarskiej Por ęby – Harrachova – Rokytnic nad Jizerou (PL- CZ-CZ), Wisły – Jablunkova (PL-CZ) Zgorzelca – Görlitz (PL-D). Nie były one jednak w pracy analizowane. Granic ę pomi ędzy „aglomeracj ą nie-metropolitaln ą” a zespołem osadniczym wyznacza liczba 100 tys. mieszka ńców, któr ą według przy- jętych zało Ŝeń, powinno mie ć główne miasto pierwszej z wymienionych form osadniczych. Zespoły miejskie zlokalizowane s ą we wszystkich województwach wchodz ą- cych w skład omawianego obszaru. Przy czym na obszarze woj. świ ętokrzyskiego znajduje si ę tylko jeden taki zespół. Wiele par miast funkcjonuje te Ŝ w zbli Ŝonych układach, tzn. s ą do siebie przestrzennie zbli Ŝone, jednak nie maj ą bezpo średniej, wspólnej granicy np. Krosno- Jedlicze w woj. podkarpackim, Olkusz-Bukowno w woj. małopolskim czy Świerza- wa-Wojcieszów w woj. dolno śląskim. Najwi ęcej zespołów miejskich znajduje si ę na obszarze województw: podkarpackiego, dolno śląskiego i opolskiego. Najmniej obok świ ętokrzyskiego w woje- wództwie śląskim. Liczne zespoły miejskie w pierwszych trzech wymienionych województwach nale Ŝy tłumaczy ć z jednej strony uwarunkowaniami przyrodniczy-

113 mi tereny górskie i górzyste oraz zwarte połacie leśne (województwa: dolno śląskie i podkarpackie), z drugiej za ś uwarunkowaniami historycznymi i osadniczymi oraz infrastruktury transportu (województwa dolno śląskie i opolskie). Mała liczba tego typu zespołów województwie śląskim i świ ętokrzyskim wynika z faktu, Ŝe wiele miast i skupie ń osadniczych znajduje si ę w obr ębie aglomeracji miejskich. Skupienia takie nie były jednak w pracy uwzgl ędniane. Najwi ęcej miast w zespołach miejskich znajduje si ę na obszarze wojewódz- twa dolnośląskiego (14), a tak Ŝe podkarpackiego (12) i opolskiego (11). Ró Ŝnice w liczbie ludno ści zespołów miejskich Polski Południowej s ą znacz ące (nawet 12-krotne). Dobry przykład stanowi relacja zespołu zawiercia ńsko- myszkowskiego (102,4 tys. mieszka ńców) do zespołu Rudnika (8,3 tys. mieszka ń- ców). W grupie tej znalazły si ę z jednej strony układy zbli Ŝone do aglomeracji „nie- metropolitalnych”, takie jak na przykład zespół miejski Jeleniej Góry. Z drugiej za ś strony widoczne s ą skupienia małych miast o bardzo lokalnym znaczeniu. Bior ąc pod uwag ę potencjał ludno ściowy zespołów miejskich, wi ększo ść z nich mie ści si ę w przedziale 20-70 tys. mieszka ńców. Najwi ększymi miastami tworz ącymi swoje zespoły miejskie s ą wspomniane Jelenia Góra i Nowy S ącz z liczb ą ludności 84,6 tys. mieszka ńców. Inne wi ększe miasta zespołów miejskich to: Stalowa Wola (65,4 tys.), K ędzierzyn-Ko źle (65,0 tys.) i Zawiercie (52,2 tys.). Do grona najmniejszych miast współtworz ących zespoły miejskie, ale jednocze śnie w ich obr ębie najwi ększe, zaliczy ć nale Ŝy: Piław ę, Polanic ę-Zdrój, Praszk ę, Rudnik czy Zawadzkie. śaden z tych o środków nie ma wi ęcej ni Ŝ 10 tys. mieszka ńców. Bardzo ró Ŝna była geneza zespołów miejskich. Mo Ŝna w tym przypadku wy- ró Ŝni ć kilka typów funkcjonalno-genetycznych: - warunkowane czynnikami przyrodniczymi (głównie ukształtowanie terenu, granice morfologiczne, bieg wi ększej rzeki), - warunkowane czynnikami historyczno-własno ściowymi (granice dawnych domen, regionów historycznych, rywalizacja panuj ących), - warunkowane czynnikami gospodarczymi (skupienia przemysłowe – jedno- lub wielobran Ŝowe, powierzchniowa eksploatacja surowców mineralnych), - warunkowane czynnikami komunikacyjnymi (specyfika rozplanowania sieci trans- portowych, istotno ść szlaków komunikacyjnych, w ęzły transportowe)

114

- warunkowane innymi czynnikami. Podkre śli ć jednak nale Ŝy, Ŝe o powstaniu konkretnego zespołu miejskiego za- decydowało niejednokrotnie kilka czynników, cz ęsto równowa Ŝą cych si ę znacze- niowo. Pierwszy typ genetyczny reprezentuje m.in. skupienie Suchej Beskidzkiej. Oba miasta zlokalizowane w tym skupieniu (Sucha Beskidzka i Maków Podhala ń- ski) powstały na skutek wymuszonej, liniowej koncentracji impulsów miastotwór- czych w dolinie rzecznej otoczonej górskim krajobrazem Beskidu Makowskiego. Skupienia tego typu s ą do ść rozpowszechnione w Karpatach Północnych i innych rejonach górskich Europy. Budowa w pó źniejszym okresie linii kolejowej utrwaliła znaczenie obu miast, cechuj ących si ę niezale Ŝno ści ą bazy ekonomicznej (działalno ść usługowa i usługo- wo-produkcyjna w Suchej Beskidzkiej i produkcyjna w Makowie Podhala ńskim). Kwestie czynnika historyczno-własno ściowego zaznaczyły si ę natomiast w ewolucji układu miejskiego Rudnika i Ulanowa. Ka Ŝde z tych miast stanowiło w epoce wczesnonowo Ŝytnej o środek odr ębnej domeny mo Ŝnowładczej. Miasta skupione były na niezale Ŝnie prowadzonej działalno ści transportowej, wytwórczej i rolniczej w ramach układu lokalizacyjnego miast typu system-sieci [por. Krzyszto- fik, 2009b]. W okresie pó źniejszym udało im si ę przetrwa ć, stanowi ąc niewielkie lokalne o środki usługowo-produkcyjne dla własnego otoczenia rolniczego. Istotn ą rol ę w podtrzymaniu miejsko ści miały tu tak Ŝe dojazdy do pracy w s ąsiednich ośrodkach przemysłowych (Le Ŝajsk, Nisko, Nowa Sarzyna, Stalowa Wola). Istotn ą rol ę w kreowaniu zespołów miejskich maj ą skupienia zakładów prze- mysłowych umiejscowionych w s ąsiednich miejscowo ściach. Dobrym przykładem jest rejon Dzier Ŝoniowa. W ci ągu kilku stuleci w s ąsiedztwie tego miasta powstało wiele uprzemysłowionych wsi, które w ci ągu XX w. umiastowiły si ę. Podstaw ą rozwoju był tu przede wszystkim przemysł włókienniczo-odzie Ŝowy i elektromaszynowy. Miasta zespołu Dzier Ŝoniowa (Bielawa, Pieszyce) pomimo podobie ństw czynnika miastotwórczego ukształtowały indywidualne układy powi ąza ń gospodarczych zwi ązanych ze specyfik ą produkcji poszczególnych zakładów przemysło- wych. Zjawisko to obserwowane jest tak Ŝe współcze śnie pomimo, widocznego kryzysu, który dotkn ął cz ęść miejscowego przemysłu.

115

Innym cz ęsto spotykanym czynnikiem miastotwórczym, który mógł decydowa ć o rozwoju zespołu miejskiego był i jest element komunikacyjny. W klasycznym układzie, lokalizacji w ęzła transportowego w obr ębie granic miasta powoduje on wzrost jego dynamiki rozwoju. Częstym przypadkiem jest jednak powstanie w ęzła komunikacyjnego w pewnym oddaleniu od istniej ącego miasta. Zjawisko takie powoduje przeniesienie czynników miastotwórczych poza o środek miejski. W s ąsiedztwie w ęzła transportowego zaczyna powstawa ć drugi o środek miejski, bardzo cz ęsto zwi ązany ze starszym miastem. W wi ększo ści przypadków dochodzi wtedy do powstania tzw. interurbacji [Krzysztofik, 2009a]. Cz ęść z nich integruje si ę tworz ąc jedno miasto (np. K ędzierzyn-Ko źle), cz ęść natomiast funkcjonuje rozł ącznie tworz ąc miejskie skupienie administracyjne. W niektórych przypadkach czynnikiem miastotwórczym nie musi by ć nawet węzeł komunikacyjny, a jedynie sam przebieg szlaku transportowego wraz z dwor- cem kolejowym. Przykładem takiej separacji jest powstanie zespołu miast Krapko- wice-Gogolin. W tym, jak i w wi ększo ści przypadków szlak komunikacyjny jest tak Ŝe po średnim elementem rozwoju przemysłu, który z czasem mo Ŝe sta ć si ę głów- nym czynnikiem miastotwórczym. Jak ju Ŝ zostało podkre ślone wcze śniej, czynniki rozwoju układów aglomerowanych mog ą nie tylko zmienia ć si ę w czasie, ale równie Ŝ mie ć zró Ŝnicowany charakter w tym samym czasie. Interesuj ącym przypadkiem jest zespół Zawadzkich, gdzie rol ę wiod ącą w umiastowieniu tego obszaru miały: wyspecjalizowana wytwórczo ść i handel (Do- brodzie ń), transport kolejowy (Kolonowskie) oraz przemysł (Zawadzkie). W tym przypadku dostrzegalna jest pewna niezale Ŝno ść czynników miastotwórczych, chocia Ŝ nie da si ę nie zauwa Ŝyć w powstaniu tego skupienia czynnika przyrodniczego i geograficznego. Wi ększo ść miast funkcjonuj ących w omawianych zespołach miejskich cechuje rozwój niezale Ŝny, to znaczy, Ŝe nie s ą konsekwencj ą rozwoju wi ększego, s ąsied- niego miasta, co widoczne jest w du Ŝych aglomeracjach miejskich, głównie poprzez rozwój funkcji satelitarnych na drodze procesu suburbanizacji. Wyspecjalizowana baza ekonomiczna miast zlokalizowanych w omawianym typie zespołów miejskich jest rozł ączna i zdominowana głównie funkcjami przemysłowymi. Cech ą genetycz-

116 ną jest tu raczej niedorozwój, jakiej ś istotnej funkcji. Na przykład odsuni ęcie linii kolejowej Racibórz-Opole od Krapkowic spowodowało wspomniano dynamiczny rozwój Gogolina, a powstanie w ęzła kolejowego w odległo ści kilku kilometrów od Sanoka miało i ma bezpo średni wpływ na rozwój Zagórza. W uj ęciu dynamicznym, niezwykle interesuj ący jest tak Ŝe translokacyjny ze- spół Nowego S ącza. Translacja miasta z XIII w., w przeciwie ństwie do wi ększości przypadków tego typu pozostawiła zarówno tzw. stare miasto (Stary S ącz), jak i tzw. nowe miasto (Nowy S ącz). Interesuj ące było to, Ŝe miasta te rozwijały si ę w oparciu o praktycznie zbli Ŝone funkcje centralne. Bardzo charakterystyczne, zwłaszcza dla obszaru Sudetów s ą skupienia miast o funkcjach uzdrowiskowych i wypoczynkowych, przemieszane niejednokrotnie z funkcjami przemysłowymi (zespół Polanicy-Zdroju, południowa cz ęść zespołu Jeleniej Góry ze Szklarsk ą Por ębą, Piechowicami i dawnymi miastami: Cieplice Śląskie Zdrój i Sobieszów). W Karpatach ten typ skupienia reprezentuje zespół Ustronia z Wisł ą, z przedłu Ŝeniem w kierunku południowej cz ęś ci aglomeracji bielskiej (Szczyrk). Form ą najbardziej spektakularn ą s ą przypadki skupie ń miast, w których młodsze, z reguły XX-wieczne miasto lub miasta zdominowały starszy ośrodek o niejednokrotnie średniowiecznej genezie i tradycjach miejskich (Polanica- Zdrój i Szczytna versus Duszniki-Zdrój, Piława Górna versus Niemcza, Zdzieszowi- ce versus Le śnica czy Stalowa Wola versus Nisko). Rozwój skupie ń miejskich jest trwałym elementem rozwoju sieci osadniczej w jej historycznym rozwoju. Skupienia takie rozwijały si ę ju Ŝ w epoce feudalnej i pó źniej w okresie industrialnym. Cz ęść z nich zanikła tworz ąc skupienia zdegradowanych miast, a dzi ś wsi, jak np. układ: Ja ćmierz-Zarszyn w województwie podkarpackim. Cz ęstszym przypadkiem jest, gdy jedno z tych miast odzyskało prawa miejskie, a drugie nadal jest wsi ą, jak np. układ: Bodzentyn-Tarczek w wojewódz- twie świ ętokrzyskim. Do grona zanikłych skupie ń miejskich nale Ŝą tak Ŝe układy powstałe z dwóch miast poł ączonych w jedno, tzw. miast-zlepie ńców (np. K ędzierzyn i Ko źle czy Stalowa Wola i Rozwadów). Tej tematyce po świ ęcone jest jednak osobne studium w niniejszej ksi ąŜ ce.

117

Zako ńczenie

Miasta w swym rozwoju cz ęsto tworz ą skupienia. Maj ą one charakter zapla- nowany, b ądź swobodny w swej ewolucji. W ka Ŝdym przypadku świadcz ą o pozytywnych – rozwojowych trendach w regionalnych układach osadniczych. Powstawanie aglomeracji, w tym tak Ŝe aglomeracji nie-metropolitalnych oraz zespołów miast było i jest szczególnie charakterystyczne dla Polski Południowej, skupiaj ącej niemal 1/3 wszystkich tego typu form osadniczych, które rozwin ęły si ę na obszarze Polski. Z uwagi na specyfik ę uwarunkowa ń rozwojowych, nale Ŝy nad- mieni ć tak Ŝe, Ŝe powstaj ące na tym obszarze skupienia miejskie maj ą zró Ŝnicowan ą typologi ę zarówno pod wzgl ędem formy osadniczej, jak równie Ŝ walorów jako ścio- wych: aglomeracje, aglomeracje nie-metropolitalne, konurbacje, aglomeracje policentryczne, policentryczne aglomeracje nie-metropolitalne, itd. Układy zaglomerowane pełni ą wa Ŝną funkcj ę w regionalnych systemach osadniczych. W przypadku Polski Południowej uwaga ta zasługuje na szczególne podkre ślenie. Jak pokazuj ą dane z tab. 16 pozycja miast współtworz ących ró Ŝnego rodzaju skupienia miast jest bardzo du Ŝa. Interesuj ącym spostrze Ŝeniem jest to, Ŝe w pi ęciu spo śród sze ściu analizowanych województw odsetek miast wchodz ących w skład ró Ŝnych skupionych form osadniczych wynosi około 40%. W województwie śląskim jest natomiast dwukrotnie wi ększy. O ile mo Ŝna było spodziewa ć si ę tego typu proporcji mi ędzy woje- wództwem śląskim a pozostałymi analizowanymi, o tyle warto ść procentowa dla poszczególnych regionów jest zaskakuj ąco wysoka. W niniejszym studium, szcze- gólnie w odniesieniu do zespołów miejskich przyj ęto do ść ostre kryterium ci ągło ści administracyjnej miast, nie uwzgl ędniono te Ŝ uczestnictwa miast w zespołach trans- granicznych. Łagodz ąc kryteria kwalifikacyjne, odsetek miast zlokalizowanych w niektórych województwach, takich jak np., dolno śląskie wzrósł by jeszcze wyra ź- niej. Udział – najbardziej zurbanizowanego – województwa śląskiego najwy Ŝszy jest tylko w przypadku aglomeracji miejskich. Region ten ulega natomiast pozosta- łym województwom (z wyj ątkiem świ ętokrzyskiego) w udziale ogólnym miejscowo ści współtworz ących zespoły miejskie (tab. 16).

118

Tab. 16. Liczba i odsetek miast zlokalizowanych w formach osadniczych Tab. 16. Number and percentage of towns by settlement forms

Województwo Polska Voivodship Południowa The Southern D K O R S T Poland Liczba miast ogółem 91 59 35 48 71 31 335 Number of town - total 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Aglomeracje „metropolitalne” 15 9 0 8 33 0 65 „Metropolitan” agglomerations 16,5% 15,2% 0,0% 16,7% 46,8% 0,0% 19,4% Aglomeracje „nie-metropolitalne” 11 8 4 0 18 11 52 „Non-metropolitan” agglomerations 12,1% 13,6% 11,4% 0,0% 25,3% 35,5% 15,5% Aglomeracje razem 26 17 4 8 51 11 117 Agglomerations total 28,6% 28,8% 11,4% 16,7% 72,1% 35,5% 34,9% Zespoły miast 14 9 11 12 8 1 55 Urban concentrations 15,4% 15,2% 31,4% 25,0% 11,3% 3,2% 16,4% Miasta w skupieniach ogółem 40 26 15 20 59 12 172 Towns in focused urban forms total 44,0% 42,0% 42,8% 41,7% 83,4% 38,7% 51,3%

Obja śnienia: D – województwo dolnośląskie, K – województwo małopolskie, O – województwo opolskie, R – województwo podkarpackie, S – województwo śląskie, T – województwo świ ętokrzyskie Explanations: D – dolno śląskie voivodship, K – małopolskie voivodship, O – opolskie voivodship, R – podkarpackie voivodship, S – śląskie voivodship, T – świ ętokrzyskie voivodship

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

W zale Ŝno ści od poziomu rozwoju i struktury osadniczej ró Ŝnie prezentuje si ę natomiast udział miast zlokalizowanych w konkretnych typach form osadniczych w poszczególnych województwach. O ile w województwie śląskim czy świ ętokrzy- skim dominuj ą miasta w aglomeracjach, o tyle w województwie opolskim główn ą rol ę odgrywaj ą o środki zlokalizowane w zespołach osadniczych. Bez wzgl ędu na analizowane województwo przedstawione fakty pokazuj ą silne tendencje koncentracji przestrzennej miast w Polsce Południowej, tak Ŝe w regionach, wydawałoby si ę słabiej umiastowionych.

119

Literatura

Aglomeracje miejskie w Polsce. Poj ęcie i terminologia , 1973, Biuletyn KPZK PAN, z. 79, PWN, Warszawa. Berezowski S., 1980, Wielki okr ęg czy aglomeracja okr ęgów? Górno śląski Okr ęg Przemy- słowy i jego obrze Ŝe, [w] Studia nad Ekonomik ą Regionu, t. 10, s. 33-71. Cendrowska R., 1983, Rozmieszczenie ludno ści i miejsc pracy pozarolniczej a kształtowanie si ę aglomeracji staropolskiej , [w] Prognozy rozwoju systemów osadniczych. Osadnictwo miejskie i wiejskie, PWN, Warszawa, Łód ź, s. 26-64. Chmielewski J. M., 1981, Prognozy i modele rozwoju układów osadniczych na przykładzie aglomeracji staropolskiej , IPiPP Politechnika Warszawska, Warszawa, PWN, Łódź. Czajka S., 1985, Przemiany Wałbrzycha , Wałbrzyskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne w Wałbrzychu, Wałbrzych. Czy Ŝ T., 2009, Koncepcja aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w polskiej geografii miast , [w] Maik W. (red.), Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Problemy rozwoju, przekształce ń strukturalnych i funkcjonowania, Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgoszczy, Bydgoszcz, s. 15-30. Heffner K., 2007, Ośrodki i aglomeracje miejskie średniej wielko ści a procesy metropolizacji , [w] Makieła Z., Fedan R. (red.), Procesy metropolizacji e regionie podkarpackim Rzeszów-Lwów, Biuletyn KPZK PAN, z. 230, Warszawa, s. 27-39. Jakubowicz E., Ciok S., 2003, Wybrane problemy układów bipolarnych w sieci osadniczej , [w] Zioło J. (red.), Bipolarny rozwój aglomeracji – kierunki rozwoju układów bipolarnych, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa, s. 59-74. Korcelli P., 1996, Aglomeracje miejskie w procesie transformacji-zarys problematyki , [w] Korcelii P. (red.), Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, t. I, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 41, Warszawa, s. 5-12. Krzysztofik R., 2006a, Aglomeracja rybnicka – zarys typologii osadniczej , dokument udo- st ępniony na www.rybnik.pl Krzysztofik R., 2006b, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Krzysztofik R., 2008a, Przygraniczne aglomeracje miejskie w rozwoju osadniczym Polski , [w] Kulesza M. (red.), Czas i przestrze ń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łód ź, s. 164-174. Krzysztofik R., 2008b, Rozmieszczenie i rozwój układów zaglomerowanych na obszarze Małopolski od XIII do XX wieku , Geographia. Studia et Dissertationes, t. 30, s. 85-103. Krzysztofik R., 2009a, Interurbacje na terenie Polski w uj ęciu geograficzno-historycznym , Geographia. Studia et Dissertationes, t. 31, s. 105-124. Krzysztofik R., 2009b, Układ lokalizacyjny miast typu system-sieci na obszarze Polski , Wy- dawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 120

Krzysztofik R., 2011 (w druku), Umiastowienie obszaru Polski , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Liszewski S., 2002, Aglomeracja miejska – Geneza. Przemiany , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, Łód ź, s. 21-34. Liszewski S., Maik W., 2000, Osadnictwo, Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. XIX, Wydawnictwo „Kurpisz”, Pozna ń. Maci ątek K., Wolski P., 1983, Typologia miast aglomeracji staropolskiej , w: Prognozy rozwoju systemów osadniczych. Osadnictwo miejskie i wiejskie, PWN, Warszawa - Łód ź, s. 65-116. Maik W. (red.), 2009, Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Proble- my rozwoju, przekształce ń strukturalnych i funkcjonowania , Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgoszczy, Bydgoszcz. Makieła Z., Fedan R. (red.), 2006, Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny , Krakow- skie Towarzystwo Edukacyjne – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków. Markowski T., Marszał T., 2007, Metropolie i procesy metropolizacji w Polsce , [w] Makieła Z., Fedan R. (red.), Procesy metropolizacji w regionie podkarpackim Rzeszów-Lwów, Biuletyn KPZK PAN, z. 230, Warszawa, s. 8-26. Parysek J. J., 2008, Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju , [w] Parysek J. J., Tolle A. (red.), Wybrane problemy rozwoju i rewitalizacji miast: aspekty poznawcze i praktyczne, Biuletyn IGS-EiGP UAM w Poznaniu, Seria: Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 5, s. 29-48. Parysek J. J., 2009, Aglomeracje miejskie: struktury i funkcjonowanie , [w] Maik W. (red.), Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Problemy rozwoju, prze- kształce ń strukturalnych i funkcjonowania, Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgosz- czy, Bydgoszcz, s. 31-58. Rajman J., 1997, Struktura przestrzenna ludno ści i osadnictwa aglomeracji katowickiej w okresie transformacji gospodarczej , [w] Korcelli P. (red.), Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, t. VI, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 46, Warszawa, s. 39-68. Werwicki A., 1965, Funkcje usługowe osiedli miejskich w rejonie Wałbrzycha i Świdnicy oraz strefy ich oddziaływania , Przegl ąd Geograficzny, t. 38, z. 1, s. 93-108. Zago ŜdŜon A., 1984, Aglomeracje miejsko-przemysłowe, wybrane problemy struktury i funkcjonowania , Prace Instytutu Geograficznego, seria B, 5, Acta Universitatis Wratislavien- sis, nr 635, s. 3-18.

121

Regres miast Decline of towns

Miasta kurcz ące si ę w Polsce Południowej Shrinking towns in the Southern Poland

Wprowadzenie

Procesem odwrotnym do rozwoju miast, jest ich kurczenie si ę ( shrinkage ). Poj ęcie kurczenia si ę miast podbudow ę naukow ą głównie w zagranicznych, a szcze- gólnie niemieckich badaniach naukowych [Hager, Schenkel, 2000; Beauregard, 2003, 2009; Altrock, 2005; Benke, 2005; Shrinking…, 2005; Atlas…, 2006; Bernt, 2007; Couch et al., 2005; Steinführer, Haase, 2007; Turok, Mykhnenko, 2007a, 2007b; Großmann et al., 2008a; Gro ßmann et al., 2008b; Haase, 2008; Mykhnenko, Turok, 2008; Audirac, 2009; Haase et al. , 2009]. Spo śród polskich prac na uwag ę zasługuje przede wszystkim opracowanie A. Radzimskiego [2009]. Generalnie w definicji kurczenia si ę miast w odró Ŝnieniu od depopulacji podkre śla si ę równie Ŝ istotno ść czynników, które stoj ą za ubytkiem ludno ści oraz konsekwencje jakie ten ubytek niesie na polu problemów: ekonomicznych, społecznych, kulturalnych czy przestrzennych. Istotnym czynnikiem w definiowaniu miast kurcz ących si ę jest teŜ problem globalnych lub ogólnokrajowych zmian zachowa ń społeczno-psychologicznych (np. ponowoczesno ść , utylitaryzm, konsumpcjonizm, egoizm, itp.) Wi ększo ść opracowa ń traktuj ących o kurczeniu si ę miast odnosi si ę do bada ń nad miastami średnimi, du Ŝymi i wielkimi. Wielko ść miasta ma tu o tyle istotne znaczenie, Ŝe w sposób bardziej czytelny pozwala wychwytywa ć wewn ętrzne mechanizmy destabilizacji społeczno-ekonomicznych, które mog ą wpływa ć na kurczenie si ę miasta lub z innej strony pokazywa ć przestrzenne zró Ŝnicowanie tego zjawiska [ Governance…, 2009-2012]. Jednak z uwagi na regionalny aspekt bada ń niniejszego opracowania, postanowiono do rozwa Ŝań wł ączy ć wszystkie miasta, które zlokalizowane s ą na analizowanym w nim obszarze. Uj ęcie takie pozwala ści ślej zwróci ć uwag ę na lokalne i regionalne kumulacje badanego zjawiska, a tak Ŝe uwy- pukli ć zjawiska, które s ą typowe dla miast ró Ŝnych przedziałów wielko ściowych, je śli chodzi o zaludnienie. 125

Zjawisko kurczenia si ę miast definiowane we wcze śniejszych badaniach jako depopulacja, wyst ępowało na obszarze Polski Południowej we wszystkich okresach historycznych, a spowodowane było bardzo ró Ŝnymi czynnikami. Procesy depopu- lacyjne w przeszło ści miały dwa podstawowe czynniki determinuj ące – pierwszy to ró Ŝne kl ęski elementarne (powodzie, susze, zarazy, wojny), drugi natomiast to zmiany systemów i elementów gospodarczych zarówno w wymiarze jako ściowym (np. przej ście z komunikacji wozami na przewozy kolejowe, zanik powi ąza ń gospodarczych w ramach wczesnonowo Ŝytnego układu lokalizacyjnego miast typu system-sieci), jak i ilo ściowym (przesuni ęcia przestrzenne i zmiany w sieci przedsi ę- wzi ęć ekonomicznych, np. produkcyjnych). Kurczenie si ę miast było jednym z podstawowych czynników, który prowa- dził do ruralizacji i degradacji prawno-administracyjnej miast. W procesie rozwoju sieci osadniczej w Polsce Południowej wida ć do ść charakterystyczne zjawisko, w którym miasta pozbawione praw miejskich podzieliły si ę na dwie grupy. W pierwszej znalazły si ę miasta w wi ększo ści rozwojowe (notuj ące wzrost liczby ludno ści), które stały si ę celem polityki przestrzennej swoich wi ększych s ąsiadów i zostały wchłoni ęte w ich obr ęb. I drugi typ to miasta kurcz ące si ę stanowi ące tło przekształce ń miast we wsie, ich ruralizacji czy z innego punktu widzenia agraryza- cji. Badania nad rozwojem demograficznym miast województwa śląskiego [Kantor- Pietraga, Krzysztofik, 2009], pokazuj ą, Ŝe kurczeniu si ę demograficznemu i prze- kształceniu we wsie mog ą ulec nawet o środki o znacznym potencjale administracyjnym, takie jak niegdy ś powiatowy Lelów. W okresie XIX i pierwszej połowy XX w., mo Ŝna było zaobserwowa ć trend rosn ący w potencjale demograficznym miast Polski Południowej. To znaczy do ść ustabilizowan ą sytuacj ę w miasteczkach usługowo-handlowych (ograniczony wzrost lub stabilizacja liczby ludno ści) i dynamiczny wzrost w miastach industrializuj ących si ę i całkiem nowych o środkach przemysłowych. W czasie II wojny światowej (1939-1945) depopulacja dotkn ęła wszystkie miasta regionu, w nielicznych tylko, o bardzo silnych funkcjach przemysłowych lub będących o środkami nowego osadnictwa w 1946 r. zanotowano liczb ę mieszka ńców wi ększ ą ni Ŝ tu Ŝ przed wybuchem wojny.

126

Najbardziej znamienny był tutaj przypadek Wrocławia, najwi ększego miasta Europy, które na skutek wojny i jej konsekwencji politycznych „wymieniło” w zasadzie cał ą 600-tysi ęczn ą ludno ść , przy pocz ątkowym oczywi ście jej ubytku, w latach 40. XX w. Po II wojnie światowej cz ęść małych miasteczek, głównie na wschodzie badanego obszaru, zacz ęła si ę w znaczniejszym stopniu wyludnia ć lub stagnowa ć. Zjawiska te determinowała przede wszystkim utrata silnych funkcji handlowych i usługowych. Zjawisko to było wynikiem wprowadzenia gospodarki socjalistycznej z jednej strony, a zagład ą zwi ązanej z tymi działalno ściami ludno ści Ŝydowskiej, z drugiej strony, Na obszarze Śląska wł ączonego do Polski po II wojnie światowej problemem małych miast był natomiast tak Ŝe niski wska źnik napływu migracyjne- go, który w wi ększo ści przypadków nie zrównowa Ŝył ubytków ludno ści zwi ązanych z II wojn ą światow ą. O ile baza ekonomiczna małych miast nie została uzupełniona wyra źnymi funkcjami wyspecjalizowanymi, zwłaszcza przemysłowymi, to potencjał demograficzny tego typu osiedli, był generalnie mniejszy lub porównywalny do tego, który notowano dla okresu mi ędzywojennego. Innego typu sytuacja miała miejsce w miastach średnich i du Ŝych. W tym przypadku straty wojenne zostały wyrównane ju Ŝ w latach 70., w cz ęś ci silnie uprzemysłowionych wi ększych miast nawet ju Ŝ w latach 50. czy 60. XX w. Rozwój miast w Polsce Południowej, ale tak Ŝe na jej pozostałym terytorium, był wprost proporcjonalny do rozwoju miejscowego przemysłu, wzgl ędnie skrajnie wyspecjalizowanych funkcji usługowych. Załamanie gospodarcze zwi ązane ze zmianami systemowymi przełomu lat 80. i 90. XX w. spowodowało odwrócenie trendów w rozwoju wielu miast. Przede wszystkim impet rozwojowy straciło wiele średnich i du Ŝych miast. Problem ten dotkn ął w najwi ększym stopniu rejony rozwijaj ące si ę w oparciu o silny czynnik przemysłu tradycyjnego. W lepszej sytuacji znalazły si ę generalnie miasta o du Ŝym zró Ŝnicowaniu bran Ŝowym przemysłu i rozwini ętych usługach, tak Ŝe wyspecjalizowanych. Tak jak rozwój przemysłu dynamizował wzrost liczby ludno ści, tak jego regres jest i był w do ść prostej korelacji z kurczeniem si ę miasta. Bardzo widoczne

127 jest to przede wszystkim tam, gdzie nie napłyn ęły nowe inwestycje. Czynnik ekonomiczny nie wyja śnia jednak Ŝe wszystkich przypadków kurczenia si ę miast. Do- brym przykładem odzwierciedlaj ącym to stwierdzenie s ą Katowice. Miasto nale Ŝy do stosunkowo najmniej dotkni ętych regresem gospodarczym wi ększych miast Pol- ski Południowej i Polski w ogóle. O środek ten ma niski wska źnik bezrobocia, dobrze rozwini ęty sektor przemysłowy i usługowy, w cz ęś ci oparty tak Ŝe o nowe inwestycje ekonomiczne. Katowice posiadaj ą tak Ŝe najlepiej rozwini ęty w wojewódz- twie śląskim zespół funkcji i instytucji o charakterze metropolitalnym, co jest istotnym czynnikiem synergii w rozwoju miast. Jednocze śnie w latach 1988-2009 straci- ły około 20% populacji, co w liczbach realnych daje liczb ę blisko 60 tys. osób. W wyja śnianiu kurczenia si ę miast istotne s ą wi ęc tak Ŝe zjawiska zwi ązane z ogólnymi procesami demograficznymi czy społecznymi, takimi jak – nowe modele rodziny, starzenie si ę ludno ści, migracje, w tym zagraniczne, suburbanizacja, kwestie zwi ązane z postrzeganiem miasta przez mieszka ńców i inne [ Governance…, 2009-2012]. W zasadzie ka Ŝdy przypadek kurczenia si ę miasta, rozpatrywa ć nale Ŝy osob- no. Uwaga ta odnosi si ę zwłaszcza do wi ększych miast. Istnieje jednak pewien do- bór cech definicyjnych uwarunkowania si ę kurczenia si ę miast. Za kluczowe nale Ŝy uzna ć: regres ekonomiczny i jego konsekwencje w postaci bezrobocia, przemiany demograficzne takie jak starzenie si ę ludno ści i zmniejszaj ącą si ę liczb ę członków przeci ętnej rodziny, suburbanizacj ę, konkurencj ę mi ędzymiejsk ą o nowych mieszka ńców czy wizerunek miasta, jako przestrzeni Ŝyciowej. Czynniki te wyst ępuj ą pojedynczo lub w powi ązaniu ze sob ą. W ka Ŝdym mie- ście inaczej. W przebadanych szczegółowo - Bytomiu i Sosnowcu znaczenie pierw- szorz ędne miały regres ekonomiczny i powszechnie wyst ępuj ące w Polsce problemy demograficzne. W Bytomiu dodatkowo były to kwestie zwi ązane z powszechno ści ą zagranicznych migracji ekonomicznych oraz percepcja niedoinwestowanej tkanki mieszkaniowej tworz ącej ogólnie niekorzystne wra Ŝenie zarówno na mieszka ńcach, jak i przyjezdnych, w cz ęś ci tak Ŝe potencjalnych nowych mieszka ńcach [Krzyszto- fik i in., 2010].

128

Miasta kurcz ące si ę Polski Południowej w uj ęciu przestrzennym i systemowym

W procedurze bada ń miast kurcz ących si ę demograficznie wydzielono trzy etapy. W pierwszym zinwentaryzowano wszystkie miasta Polski Południowej, pod kątem obserwacji zmian liczby ludno ści w okresie 1988-2009. W celu uszczegóło- wienia analizy oraz wychwycenia pewnych trendów krótkoterminowych przyj ęty okres badawczy podzielono na dwa podokresy: podokres lat: 1988-2002 i podokres: lat 2002-2009. W tym celu zebrano informacje o zaludnieniu wszystkich miast Pol- ski Południowej, które w 2009 r. posługiwały si ę prawem miejskim. Z uwagi na wst ępne zało Ŝenie bada ń przedziałów czasowych, odrzucono miasta, które prawa miejskie uzyskały w latach 2003-2009. Efektem tej cz ęś ci procedury badawczej było okre ślenie grupy miast rozwija- jących si ę i grupy miast kurcz ących si ę. Do drugiego etapu bada ń zakwalifikowano tylko te miasta, które w latach 1988-2009 wykazały si ę spadkiem liczby ludno ści równym lub wi ększym ni Ŝ 2,5%. Zało Ŝono, Ŝe depopulacja mniejsza lub równa 2,5%, mo Ŝe by ć trendem okresowym i nie do ko ńca świadczy o zjawisku kurczenia si ę miasta. Uwaga ta odnosi si ę zwłaszcza do tych miejscowo ści, w których zauwa Ŝalna była w latach 2002-2009 tendencja wzrostowa, wzgl ędnie stabilizacja stanu zaludnienia. Jednocze śnie w opracowaniu u Ŝywa si ę poj ęcia miast stagnuj ących. Za takie przyj ęto rozumie ć miejscowo ści, w których dynamika zmian zaludnienia dla okresu 1988-2009 mie ści si ę w przedziale od -2,5% do 2,5%. Miasta, w których nast ąpił przyrost ludno ści na poziomie 2,5% lub wi ęcej zdefiniowano natomiast jako o środki rozwojowe. Zało Ŝono wst ępnie, Ŝe przedział miast stagnuj ących, jako przedział jakościowo po średni jest najlepszym rozwi ązaniem problemu prostej, cz ęsto nie do ko ńca sprawdzalnej dychotomii okre śle ń: depopulacja (saldo ujemne) i przyrost liczby ludno ści (saldo dodatnie). Tak zdefiniowane miasta kurcz ące si ę podzielono na sze ść typów, uwzgl ęd- niaj ąc dynamik ę depopulacji z jednej strony; z drugiej natomiast uwypuklono skal ę ilo ściow ą zmian, a wi ęc odsetek liczby ludno ści w danym roku w stosunku do wy- branego, uwzgl ędnionego w pracy poprzedniego. Efektem tego jest propozycja typologii o środków kurcz ących si ę z uwzgl ęd- nieniem dwóch powy Ŝszych cech – dynamiki i skali zmian. W pracy wyró Ŝniono:

129

- miasta kategorii pierwszej, tzn. kurcz ące si ę okresowo i w ograniczonym stopniu (warto ść całkowita depopulacji od -2,5% do -6,5%; depopulacja w jednym podokresie), - miasta kategorii drugiej, tzn. kurcz ące si ę trwale, ale w ograniczonym stopniu (warto ść całkowita depopulacji od -2,5% do -6,5%; depopulacja w dwóch podokresach), - miasta kategoria trzeciej, tzn. okresowo kurcz ące si ę, ale w znacznym stopniu (warto ść całkowita depopulacji od -6,5% do -12,5%; depopulacja w jednym podokresie), - miasta kategorii czwartej, tzn. trwale i silnie kurcz ące si ę (warto ść całkowita depopulacji od -6,5% do -12,5%; depopulacja w dwóch podokresach), - miasta kategorii pi ątej, tzn. okresowo bardzo silnie si ę kurcz ące (warto ść całkowita depopulacji od -12,5% do -40,0%; depopulacja w jednym podokresie) - miasta kategorii szóstej, tzn. bardzo silnie i trwale si ę kurcz ące (warto ść całkowita depopulacji od -12,5% do -40,0%; depopulacja w dwóch podokresach). W cz ęś ci trzeciej niniejszego studium dokonano próby analizy uwarunkowa ń i konsekwencji zjawiska kurczenia si ę demograficznego miast na obszarze Polski Południowej. Uwzgl ędniono tu zarówno generalne cechy determinuj ące, jak równie Ŝ w kilku przypadkach wskazano na indywidualne trajektorie depopulacji. Na badanym obszarze Polski Południowej w 2009 r. funkcjonowało 456 miast. Pi ęć nowych o środków prawa miejskie uzyskało z dniem 01 stycznia 2010 r. Od 2011 r. miastami s ą tak Ŝe Nowe Brzesko w województwie małopolskim i Pruch- nik w województwie podkarpackim. Jednak zarówno one, jak i te, które uzyskały przywileje miejskie w latach 2003-09 nie były brane pod uwag ę. Z powodów formalnych o środki umiastowione w tym okresie zdecydowano si ę umie ści ć jedynie w tabelach aneksowych prezentuj ących liczb ę ludno ści poszczególnych miast w latach 1988-2009 (tab. 20-25). Pierwsza uwaga nasuwaj ąca si ę przy analizie procesu kurczenia si ę miast Pol- ski Południowej, to jego bardzo wyra źne zró Ŝnicowanie przestrzenne. Generalnie zjawisko to bardziej zaznacza si ę w miastach historycznego Śląska, ni Ŝ Małopolski (ryc. 16). Z innej strony w województwach zachodnich (dolno śląskie, opolskie, ślą- skie) ni Ŝ wschodnich (małopolskie, podkarpackie, świ ętokrzyskie). Wyja śnienie tej

130 zale Ŝno ści stanowi odmienna struktura historyczna i społeczno-kulturowa sieci miast w tych regionach.

Ryc. 16. Rozmieszczenie miast kurcz ących si ę w Południowej Polsce Fig. 16. Distribution of shrinking cities in the Southern Poland

Obja śnienia: Wska źnik depopulacji miast w latach 1988-2009: A) od -55% do -10%; B) od -10% do -5%; C) od -5% do -2,5%. Explanations: Index of depopulation of towns, 1988-2009: A) from -55% to -10%; B) from -10% to -5% ; C) from -5% to -2,5%.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Czynnik historyczny wida ć chocia Ŝby w podziale badanego obszaru na tereny dawnych trzech pa ństw zaborczych i trwaj ące w tym wzgl ędzie dziedzictwo tamtych czasów. Ogólnie mo Ŝna stwierdzi ć wysoki stopie ń kurczenia si ę miast na obszarze dawnych Prus, do ść wysoki na obszarze dawnego zaboru rosyjskiego i niski na obszarze dawnego zaboru austriackiego. Pewne regionalne uwarunkowania ma tak Ŝe zró Ŝnicowanie tego procesu na historycznym Górnym Śląsku (cz ęść województw śląskiego i opolskiego). Podziały historyczne stanowi ą tło zró Ŝnicowa ń kulturowo-społecznych. Po pierwsze nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe ludno ść Małopolski oraz Górnego Śląska, poza najwi ększymi i nowo uprzemysłowionymi miastami jest tzw. ludno ści ą zasiedział ą, podkre ślaj ącą du Ŝą wi ęź z tradycj ą, kultur ą, religi ą. Ten ostatni czynnik jest jednak

131 rozumiany odmiennie w „galicyjskiej” cz ęś ci Małopolski (zabór austriacki) i tej, która wchodziła do 1918 r. w skład tzw. Kongresówki (zabór rosyjski). W pierwszym spo śród regionów post ępowanie społeczne i indywidualne według norm reli- gijnych jest znacznie bli Ŝsze zało Ŝeniom teologicznym, ni Ŝ w przypadku Kongre- sówki, co umacnia z kolei trwanie okre ślonych norm społecznych. Cało ść tworzy oczywisty, pozytywny klimat pewnych zjawisk społeczno- demograficznych, takich jak: wst ępowanie w zwi ązki mał Ŝeńskie, płodno ść kobiet, ograniczenia mentalne dla rozwodów, to Ŝsamo ść miejsca zamieszkania, konstytu- owanie wspólnot lokalnych, itp. Zjawiska te najbardziej charakterystyczne s ą dla mniejszych miejscowo ści, obok wsi, tak Ŝe małych miast. Dlatego skala depopulacji mniejszych miast województw małopolskiego i podkarpackiego jest ni Ŝsza ni Ŝ we wszystkich pozostałych jednostkach wchodz ących w skład Polski Południowej. Czynnik historyczny potwierdza nawet fakt podziału zjawiska kurczenia si ę miast w obr ębie województwa małopolskiego. W jego cz ęś ci lewobrze Ŝnej nale Ŝą cej niegdy ś do zaboru rosyjskiego, depopulacja jest bardzo widoczna, podczas gdy w cz ęś ci prawobrze Ŝnej nale Ŝą cej do zaboru austriackiego ma ona ograniczony charakter. Skal ę kurczenia si ę miast w cz ęś ci lewobrze Ŝnej ograniczaj ą dodatkowo takie czynniki, jak jej mała powierzchnia oraz lokalizacja w strefie oddziaływania aglomeracji krakowskiej (zjawisko suburbanizacji). Kwestie te zostan ą poruszona w dalszej cz ęś ci tego opracowania. Ludno ść Dolnego Śląska (województwo dolno śląskie i cz ęść opolskiego) to ludno ść napływowa lub jej kolejne generacje. Ludno ść ta jest bardziej liberalnie nastawiona do pewnych tradycyjnych norm społecznych, wi ększa jest tu tak Ŝe ru- chliwo ść społeczna wynikaj ąca z ograniczonego stopnia przywi ązania do miejsca zamieszkania. Wszystko to w odniesieniu zwłaszcza do województwa podkarpackiego tworzy przeciwległy biegun zachowa ń społecznych współdecyduj ących o badanym tu zjawisku kurczenia si ę miast. Kolejnym czynnikiem, powi ązanym historycznie jest tak Ŝe kwestia struktury ekonomicznej w mniejszych miastach Śląska i Małopolski. Otó Ŝ do pocz ątku lat 90. XX w. przetrwały podziały na małe miasta usługowo rolnicze we wschodniej Polsce i małe miasta usługowo-przemysłowe na Śląsku.

132

W pierwszym przypadku struktury usługowo-rolnicze z ograniczonym uprzemysłowieniem, cz ęstymi dojazdami do przemysłu w innych miastach, tworzy- ły powolny, ale ewolucyjny i zró Ŝnicowany rozwój miejscowej bazy ekonomicznej. W drugim przypadku mieli śmy do czynienia generalnie ze strukturami typowymi dla du Ŝych miast, silnie opartymi o działalno ści przemysłowe. W powojennym rozwoju tych miast napływ migracyjny zwi ązany z miejscowym przemysłem mógł mie ć niejednokrotnie do ść dynamiczny charakter, a co zwi ązane było z bie Ŝą- cym zapotrzebowaniem na sił ę robocz ą. W przypadku mniejszych miast generaln ą ró Ŝnic ą pomi ędzy Dolnym Śląskiem a województwem podkarpackim, było to, Ŝe w tym pierwszym regionie o środki te były miejscem dojazdów do pracy w przemy- śle, a w tym drugim - wyjazdów do pracy w przemy śle. Na Górnym Śląsku, w jego rolniczej (opolskiej) cz ęś ci struktury ekonomiczne zbli Ŝone były raczej do tych z województwa podkarpackiego. Wszystkie te zró Ŝnicowania miały swoje przeło Ŝenie w procesie kurczenia si ę miast w latach 90. XX w. i po 2000 r. Kurczenie si ę miast w du Ŝej cz ęś ci uto Ŝsamia si ę bowiem z kryzysem przemysłu, dezindustrializacj ą. W zasadzie kurczenie si ę miast dotknęło w mniejszym lub wi ększym stopniu wszystkie dawne miasta prze- mysłowe, zwłaszcza te opieraj ące swój byt na przemysłach tradycyjnych. Dlatego te Ŝ przekształcenia społeczno-gospodarcze i kryzys ekonomiczny ostatnich 20 lat w szczególny sposób dotkn ął miasta, w których działalno ść przemysłowa była wio- dącą lub silnie współdecyduj ącą. Tym tak Ŝe nale Ŝy wyja śnia ć kryzys demograficzny małych i średnich miast Śląska, a zwłaszcza Dolnego Śląska. Dotychczasowe wyja śnienia zró Ŝnicowa ń stopnia depopulacji miast podkre- ślały to w uj ęciu raczej mniejszych miast. W przypadku miast wi ększych czołow ą rol ę odegrał przede wszystkim, wspomniany powy Ŝej kryzys przemysłu, a gał ęzi przemysłu tradycyjnego w sposób szczególny. Skala kurczenia si ę miast przemysłowych jest bezdyskusyjna. W rankingu opartym o spadek zaludnienia wyra Ŝonym przez warto ści procentowe (tab. 17) miasta przemysłowe stanowi ą, obok miasteczek rolniczo-usługowych i uzdrowisk, jedn ą z trzech grup o środków z najwi ększymi odsetkami odnotowanego w latach 1988- 2009 spadku liczby mieszka ńców. Spo śród 20 miast zajmuj ących czołow ą pozycj ę w tym rankingu, 11 to miasta, których rozwój opierał si ę lub cz ęś ciowo jeszcze

133 opiera o rozwój przemysłów tradycyjnych. W uj ęciu warto ści bezwzgl ędnych (tab. 18) wida ć, Ŝe pierwszych 14 miast (z innej strony: 18 z 20 pierwszych w zestawieniu) z najwy Ŝszym wska źnikiem ubytku ludno ści to dawne pot ęŜ ne o środki przemy- słów tradycyjnych, głównie na obszarze dzisiejszego województwa śląskiego.

Tab. 17. Ranking miast kurcz ących si ę według warto ści ubytku procentowego Tab. 17. The shrinking towns ranking by values of percentage population decrease

Miasto Procentowy ubytek Rzeczywisty ubytek Town ludno ści ludno ści (w tys.) Percentage population Population decrease decrease Numerical values (thous.) Wodzisław Śląski -56 -62,1 Toszek -39 -1,4 Pszczyna -34 -12,8 Tychy -31 -58,1 Będzin -24 -18,5 Bytom -23 -55,6 Skalbmierz -23 -0,3 Działoszyce -20 -0,2 Iwonicz-Zdrój -20 -0,4 Ujazd -20 -0,3 Chorzów -19 -21,4 Katowice -19 -57,4 Kolonowskie -19 -0,6 Mysłowice -18 -16,9 Tarnowskie Góry -18 -13,4 Boguszów-Gorce -17 -3,3 Ruda Śląska -17 -23,9 Sosnowiec -17 -37,4 Duszniki-Zdrój -16 -0,9 Piekary Śląskie -16 -9,4 Knurów -15 -5,8 Miasteczko Śląskie -15 -1,1 Szklarska Por ęba -15 -1,2 Zawichost -15 -0,3

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Przykładów mo Ŝna przytacza ć wi ęcej w zale Ŝno ści od przypadku miasta. Ogólnie jednak nale Ŝy podkre śli ć do ść dobrze widoczn ą w miastach kurcz ących si ę zale Ŝno ść : likwidacja miejsc pracy wzrost bezrobocia pogorszenie si ę klimatu społecznego i ekonomicznego zmiana w zachowaniach społeczno-demograficz-

134 nych (spadek przyrostu naturalnego, migracje) wieloaspektowe, cz ęsto samona- pędzaj ące si ę zjawisko kryzysowego kurczenia si ę miasta.

Tab. 18. Ranking miast kurcz ących si ę według rzeczywistej warto ści ubytku Tab. 18. The shrinking towns ranking by numerical values of population decrease

Miasto Rzeczywisty ubytek Procentowy ubytek Town ludno ści (w tys.) ludno ści Population decrease Percentage population Numerical values (thous.) decrease Wodzisław Śląski -62,1 -56 Tychy -58,1 -31 Katowice -57,4 -19 Bytom -55,6 -23 Sosnowiec -37,4 -17 Ruda Śląska -23,9 -17 Chorzów -21,4 -19 Wałbrzych -18,6 -13 Będzin -18,5 -24 Gliwice -17,0 -9 Mysłowice -16,9 -18 Cz ęstochowa -14,8 -6 Tarnowskie Góry -13,4 -18 Zabrze -13,2 -7 Pszczyna -12,8 -34 Piekary Śląskie -9,4 -16 Dąbrowa Górnicza -8,3 -6 Siemianowice Śląskie -8,1 -11 Jastrz ębie Zdrój -8,1 -9 Jelenia Góra -7,9 -8 Kędzierzyn-Ko źle -7,2 -11

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Masowo ść depopulacji wi ąŜ e si ę w przypadku miast przemysłowych ze skalą zatrudnienia, a co za tym idzie tak Ŝe likwidacji miejsc pracy. Uwaga ta odnosi si ę tak do pojedynczych zakładów przemysłowych (np. Ostrowiec Świ ętokrzyski, Sta- lowa Wola), jak i grupy zakładów w konkretnych miastach lub okr ęgach przemy- słowych (np. miasta Górno śląskiego Okr ęgu Przemysłowego). Na skutek przemian społeczno-ekonomicznych przełomu tysi ącleci, wiele miast straciło cał ą lub prawie cał ą dotychczasow ą baz ę ekonomiczn ą. Do ść wspomnie ć, Ŝe nie istnieje legalne górnictwo w ęgla kamiennego w dawnym Zagł ębiu Wałbrzyskim; w Chorzowie w 2006 r. było wi ęcej zatrudnionych w rolnictwie

135 i le śnictwie, ni Ŝ w górnictwie; w Sosnowcu nie istniej ponad 80% miejsc pracy w przemy śle, które odnotowywane były w 1985 r., a w Bytomiu z pi ęciu została ju Ŝ tylko jedna kopalnia w ęgla kamiennego. W modelu tym pojawia si ę ostatecznie tak Ŝe zły wizerunek miasta, jako: - miasta, gdzie, swojego bytu nie mog ą kontynuowa ć dotychczasowi mieszka ńcy (emigracja), - miasta, w którym nie mog ą realizowa ć swoich planów Ŝyciowych młodsze pokolenia (emigracja młodych), - miasta, gdzie nie osiedlaj ą si ę potencjalni nowi migranci (brak imigracji), - miasta traktowanego utylitarnie (suburbanizacja). Niekorzystny wizerunek miasta pogł ębiany jest cz ęsto problemami zwi ąza- nymi z zagospodarowaniem przestrzennym (du Ŝy udział nieu Ŝytków i terenów typu brownfields , obszary zdegradowane działalno ści ą górnicz ą, dekapitalizacja zabudowy z powodów organizacyjnych i ekonomicznych, brak nowych inwestycji polep- szaj ących percepcj ę miasta przez mieszka ńców i inne). Efektem tego jest dodatkowe utrwalenie stereotypu miasta, jako nie zach ęca- jącego do zamieszkania. Powszechno ść tej opinii potwierdzaj ą tak Ŝe badania sonda- Ŝowe takie jak: ranking na najbardziej „odpychaj ące miasto”, gdzie w pierwszej 10 znalazły si ę przede wszystkim kurcz ące si ę miasta Polski Południowej, z Bytomiem, Wałbrzychem i Rud ą Śląsk ą na czele [Krzysztofik i in., 2010]. Model ten cz ęsto uzupełniany jest tak Ŝe przestrzennym aspektem kurczenia si ę, któremu po cz ęś ci po świ ęcone jest odr ębne studium niniejszego opracowania. Przejawia si ę ono separacj ą terytorialn ą w miastach, prze Ŝywaj ących kryzys ekonomiczny, zwłaszcza tych, które zostały nieproporcjonalnie powi ększone w latach 70. XX w. Atmosfera kryzysu miasta, przy wzro ście samorz ądno ści i poczucia lokalno- ści doprowadziła do dezintegracji terytorialnej kilku miast Górnego Śląska i Zagł ę- bia D ąbrowskiego (m.in. B ędzina, Bytomia, Mysłowic, Tarnowskich Gór, Tychów, Wodzisławia Śląskiego), czego efektem były restytucje praw miejskich dla nowo powstałych o środków. Tendencje separatystyczne dodatkowo zaznaczały si ę m.in. w: D ąbrowie Górniczej, Gliwicach, Katowicach, Rudzie Śląskiej, Sosnowcu. Zmiany terytorialne były jednymi z najwa Ŝniejszych czynników współdecy- duj ących o ogólnym ubytku liczby ludno ści wi ększych miast województwa śląskie-

136 go. W mniejszym stopniu lub w ogóle nie zaznaczyły si ę w innych województwach, a przypadki Zagórza (jeszcze w latach 80. XX w.) w województwie podkarpackim i Szczawnicy w latach 2000. w województwie małopolskim nale Ŝy uzna ć za od- osobnione. Cz ęś ciej pojawiały si ę tendencje separatystyczne, zwłaszcza w odniesieniu do dawnych miast współistniej ących w granicach innych (K ędzierzyn-Ko źle, Stalowa Wola). Kurczenie si ę miast dotkn ęło jeszcze dwa inne typy gospodarcze miast, a mianowicie uzdrowiska, zarówno karpackie, jak i sudeckie oraz miasteczka bez rozwini ętej produkcyjno-usługowej bazy ekonomicznej, a jednocze śnie z niskim poziomem zaludnienia. Pierwsza grupa miast – uzdrowiska i wczasowiska, mog ą by ć tutaj pewnym zaskoczeniem. W pierwszej dwudziestce miast z największym odsetkiem ubytku liczby ludno ści, znalazły si ę a Ŝ cztery o środki o takich funkcjach (tab. 17). W wi ęk- szo ści przypadków s ą to bowiem miejscowo ści, które odniosły sukces ekonomiczny na forum przemian społeczno-gospodarczych ostatnich lat. Popyt na świadczone usługi jest stale zaspokajany rosn ącą poda Ŝą (liczba obiektów, liczba pokoi, liczba udzielonych noclegów, napływ odwiedzaj ących z zagranicy). Z tego te Ŝ powodu poj ęcie traktowanego wieloaspektowo kurczenia si ę miast jest w tym przypadku cz ęś ciowo dyskusyjne. Depopulacj ę miast wypoczynkowych nale Ŝy tłumaczy ć, co jest paradoksem, wzrostem elitarno ści tych miejscowo ści, co z kolei mo Ŝe powodowa ć wzrost poziomu renty gruntowej. To ostanie zjawisko w prosty sposób przekłada si ę natomiast na rozwój procesu suburbanizacji. W przypadku górskich zdrojowisk i wczasowisk, których populacja rzadko przekracza 10 tys. mieszkańców, korzystniejsze byłoby raczej stwierdzenie – „urbanizacji s ąsiedzkiej”. Oznacza to wzrost liczby mieszka ń- ców w wiejskim (podmiejskim) otoczeniu niedu Ŝych elitarnych miast wypoczynkowych, kosztem tych ostatnich. Najlepszym przykładem zjawiska depopulacji miasta wypoczynkowego i wzrostu liczby ludno ści jego wiejskiego formalnie otoczenia jest Zakopane, które zanotowało 10% spadek liczby mieszka ńców i notuj ące wzrost liczby mieszka ńców gminy okalaj ącego to miasto powiatu tatrza ńskiego. Innym problemem jest fakt, Ŝe społeczno ści uzdrowisk w du Ŝej mierze repre- zentuj ą cechy społeczne, edukacyjne i kulturowe typowe dla środowisk wielkomiej-

137 skich, w pewnym stopniu silnie mieszcza ńskich. Ta cz ęść dorastaj ącego młodego pokolenia, która wychowana jest w takim środowisku, a która nie widzi swoich za- interesowa ń ekonomicznych w usługach turystycznych czy wypoczynkowych, jest bardzo silnie nara Ŝona na migracje do wi ększych miast, gdzie mo Ŝe realizowa ć swoje aspiracje. Jest to wi ęc czynnik społeczno-demograficzny bardzo typowy dla tej grupy osiedli. W przypadku wi ększych miast przeradza si ę on raczej w zjawisko suburbanizacji i jest znacz ąco korzystniejszy ni Ŝ ten opisany powy Ŝej. Drugi typ ekonomiczny miast kurcz ących si ę to małe miasta bez silnej bazy ekonomicznej, w rozumieniu głównie funkcji produkcyjnych przemysłu. W gronie tym znalazły si ę cz ęsto na wpół-rolnicze, niewielkie o środki województwa opolskiego i świ ętokrzyskiego, licz ące niejednokrotnie mniej ni Ŝ 2000 mieszka ńców. Funkcje usługowe s ą tu na podstawowym (gminnym) poziomie, co w Ŝaden sposób nie czyni tych miejscowo ści konkurencyjnymi wobec s ąsiednich miast powiatowych. O wojewódzkich ju Ŝ nie wspominaj ąc. Uogólniaj ąc maj ą one charakter wi ęk- szych wsi gminnych, nie posiadaj ąc jednocze śnie tak silnych uwarunkowa ń ekonomicznych swojego rozwoju jak wspomniane o środki wiejskie, a b ędąc jednocze śnie miastami, nie tworz ą cz ęsto nawet namiastki Ŝycia miejskiego. Cz ęść z nich miastami jest tylko z uwagi na tradycje historyczne, a przy trwałej tendencji depopula- cyjnej nara Ŝone s ą w perspektywie przyszło ści na utrat ę posiadanych przywilejów. Działoszyce w 2009 r. miały nieco ponad 1000 mieszka ńców, a Skalbmierz niespeł- na 1300. W obu przypadkach zjawisko kurczenia si ę trwa nadal. W uj ęciu procentowym ranking na najbardziej kurcz ące si ę miasto, warunkowane wył ącznie zjawiskiem depopulacji, wygrał jednak niewielki Toszek w woje- wództwie śląskim, zlokalizowany jednak w pewnym oddaleniu od rdzenia konurbacji katowickiej. Ubytek ludno ści w latach 1988-2009 wyniósł a Ŝ 39%. Miasto to reprezentuje typ niedu Ŝych miast licz ących poni Ŝej 10000 mieszka ńców, znajduj ą- cych na historycznym Górnym Śląsku, których depopulacja warunkowana jest mi- gracjami zagranicznymi, powi ązanymi cz ęsto z ograniczon ą baz ą ekonomiczn ą, a co zostało przedstawione w powy Ŝej. U podstawy zjawisk depopulacyjnych stoi w omawianym regionie czynnik historyczno-demograficzny, na który składa si ę zamieszkiwanie na tym obszarze około 300-tysi ęcznej mniejszo ści niemieckiej oraz mniejszo ści śląskiej mog ącej si ę ubiega ć o nadanie obywatelstwa niemieckiego.

138

Z powodów głównie ekonomicznych mo Ŝliwo ść ta jest wykorzystywana od co najmniej lat 70. XX w. [Rauzi ński, 2004; Rajchel, 2005]. Efektem tego s ą bardzo silne ruchy migracyjne (stałe i sezonowe) do landów zachodnioniemieckich. Istnieje tutaj tak Ŝe zjawisko depopulacji płci (m ęskiej), która stanowi trzon migracji zagranicznych. Kurczenie si ę w tym przypadku odnosi si ę nie tylko wi ęc do miast czy mieszka ń, dotyka ono w poprzek poszczególne rodziny. Jest to do ść znaczna grupa miast kurcz ących si ę. Z grona 20 miast osi ągaj ących najwy Ŝsze wska źniki procentowe ubytku liczby ludno ści w tym rejonie znajduj ą si ę a Ŝ trzy mniejsze miasta (To- szek, Ujazd, Kolonowskie). Migracje do Niemiec dotycz ą tak Ŝe wi ększych miast regionu, jednak depopulacja wynikaj ąca warunkowana tym czynnikiem jest tu uzupełniana innymi (styl), głównie gospodarczymi. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe z wielu wi ększych miast historycznego Górnego Śląska (m.in. Bytomia, Rudy Śląskiej, Zabrza) wyje ŜdŜa za zachodni ą granic ę 500-2000 osób rocznie [Krzysztofik i in., 2010]. W wyja śnianiu przyczyn kurczenia si ę miast wa Ŝną rol ę odgrywa czynnik ka- tastrof naturalnych, głównie powodzi, osuni ęć ziemi, suszy, katastrofalnych po Ŝa- rów i innych. W Polsce Południowej wi ększo ść z tych zjawisk miała miejsce i to w znacznym jak na środkowoeuropejskie warunki stopniu. Trudno jednak si ę doszu- kiwa ć bezpo średniego wpływu tych czynników na kurczenie si ę miast. Uwaga ta odnosi si ę raczej do kwestii kurczenia si ę przestrzeni osiedle ńczej i gospodarczej w niektórych miastach. Dotyczy to zwłaszcza terenów nara Ŝonych na katastrofalne powodzie (m.in.: Czechowice-Dziedzice, Jasło, K ędzierzyn-Ko źle, Kraków, Opole, Racibórz, Sandomierz, Tarnobrzeg) oraz negatywne skutki oddziaływania szkód górniczych (m.in.; Bytom, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Piekary Śląskie, Wałbrzych). Rosn ącym utrudnieniem, zwłaszcza dla małych miast górskich jest problem osuni ęć ziemi i zniszcze ń zabudowy poło Ŝonej na górskich stokach. Zjawiska te, które zaznaczyły si ę w stopniu katastrofalnym w Karpatach w 2010 r. mogą i b ędą z pewno ści ą silnie oddziaływa ć na mo Ŝliwo ści zagospodarowania przestrzennego w miejscowo ściach górskich. W oczywisty sposób przeło Ŝy si ę to na uniemo Ŝliwie- nie rozbudowy miast, a co za tym idzie ich stagnację, poprzez wyeliminowanie jednego z najwa Ŝniejszych czynników zapobiegawczych kurczeniu si ę miast, którym

139 jest przygotowywanie przez samorz ądy i przedsi ębiorców nowych terenów inwesty- cyjnych dla mieszkalnictwa i działalno ści gospodarczej.

Miasta kurcz ące si ę Polski Południowej w uj ęciu regionalnym (wojewódzkim)

W Polsce Południowej skala zjawiska kurczenia si ę miast jest do ść wyra źnie zró Ŝnicowana. Ka Ŝde województwo ma praktycznie swoj ą specyfik ę tego zjawiska. śadne nie jest pod tym wzgl ędem podobne do innego. Przedstawia to m.in. tab. 19. Zró Ŝnicowanie to z innej strony prezentuje rozmieszczenie i skala ubytku liczby ludno ści w miastach, które proces kurczenia dotkn ął najbardziej (por. tab. 17 i 18). Do wszystkich tabel nawiązano w kolejnych podrozdziałach po świ ęconych omówieniu zjawiska kurczenia si ę miast według kryterium terytorialnego. W tym miejscu nale Ŝy jedynie zwróci ć uwag ę na fakt i Ŝ w wielu przypadkach depopulacja znaczy co innego. Szczególnie je śli do świadczaj ą jej miasta ró Ŝnej wielko ści, tak jak np. Katowice i Toszek. Z innej strony dla jednych ośrodków jest to by ć mo Ŝe tylko okresowa korekta stanu zaludnienia (np. Czelad ź), dla innych pocz ątek ko ńca ich miejsko ści (np. Działoszyce).

Tab. 19. Liczba ludno ści i dynamika ludno ści miast kurcz ących si ę w Polsce Południo- wej wg województw Tab. 19. Number of population and population dynamics in shrinking towns of the Southern Poland by voivodships

Województwo Liczba ludno ści (w tys.) Dynamika ludno ści (%) Voivodship Number of population (in thous.) Population dynamics (%) 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 dolno śląskie 1012,4 968,1 929,4 -4,4 -4,0 -8,2 małopolskie 384,5 374,6 359,1 -2,6 -4,1 -6,6 opolskie 245,4 239,2 228,7 -2,5 -4,4 -6,8 podkarpackie 94,1 93,2 88,8 -1,0 -4,7 -5,6 śląskie 3173,4 2960,4 2860,2 -6,7 -3,4 -9,9 świ ętokrzyskie 490,1 497,2 478,2 1,4 -3,8 -2,4 Polska Południowa 5399,9 5132,7 4944,4 -5,0 -3,7 -8,4 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

140

1. Województwo dolno śląskie Po odrzuceniu w badaniach jednego miasta, które powstało w okresie 2003- 2009, uwzgl ędniono ł ącznie 90 miast. W drugim etapie zbadano dynamik ę ludno ści wszystkich pozostałych miejscowo ści w latach 1988-2009. Zgodnie z zało Ŝeniami, Ŝe miastami kurcz ącymi s ą te, w których spadek liczby ludno ści wyniósł -2,5% lub wi ęcej, do kolejnego etapu bada ń zakwalifikowano 54 (60%) miejscowo ści. Województwo dolno śląskie pod wzgl ędem zjawiska kurczenia si ę miast nale- Ŝy do regionów mocno zaznaczaj ących si ę na mapie Polski Południowej. Problem regresu demograficznego i jego konsekwencji w największym stopniu dotkn ął Wał- brzych. W latach 1988-2009 miasto straciło 18,6 tys. mieszka ńców, co oznacza spadek o 13%. Wałbrzych wraz z Boguszowem-Gorcami (-17%) i Now ą Rud ą (-14%) nale Ŝą do grupy dawnych o środków górniczych, dla których lata 90. XX w. stały si ę ko ńcem okresu rozwoju opartego na działalno ści eksploatacyjnej. Do pewnego stopnia równie Ŝ rozwoju w ogóle, zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej. Kryzys ten dotkn ął w zasadzie wi ększ ą cz ęść aglomeracji wałbrzyskiej. W gronie kurcz ących si ę o środków znalazły si ę tak Ŝe s ąsiednie: Świdnica, Świebodzice czy Strzegom, a tak Ŝe mniejsze miasta wypoczynkowe, jak Szczawno-Zdrój czy Jedlina- Zdrój. Jedynym miastem wykazuj ącym stabilizacj ę rozwoju jest śarów – nowy ośrodek przemysłowy skupiaj ący du Ŝą cz ęść nowych inwestycji Wałbrzyskiej Spe- cjalnej Strefy Ekonomicznej oraz le Ŝą ca po s ąsiedzku Jaworzyna Śląska. Drug ą liczn ą grup ę miast kurcz ących si ę stanowiły miejscowo ści wypoczynkowe Sudetów. W zasadzie wszystkie, z wyj ątkiem Kudowy-Zdrój, nale Ŝą do tego typu demograficznego o środków miejskich. Geneza tego zjawiska została wyjaśnio- na ju Ŝ wcze śniej. Kwesti ę t ą tylko nale Ŝy uzupełni ć spostrze Ŝeniem, Ŝe spadki liczby ludno ści sudeckich miast uzdrowiskowych s ą znacz ące, a np. w Dusznikach-Zdrój (-16%), Szklarskiej Por ębie (-15%) i Karpaczu (-13%) wr ęcz bardzo du Ŝe. Wiele miast kurcz ących si ę to lokalne o środki usługowo-przemysłowe i usłu- gowo-rolnicze, których ubytek ludno ści niejednokrotnie, poza kryzysem w niektó- rych bran Ŝach produkcyjnych, nale Ŝy wyja śnia ć tak Ŝe depopulacj ą w skali regionalnej, głównie w Sudetach i na ich Przedgórzu (m.in. Niemcza, Mieroszów, Kamienna Góra i inne).

141

Podsumowuj ąc, naleŜy stwierdzi ć, Ŝe proces kurczenia si ę miast w najwi ęk- szym stopniu obejmuje południow ą, górsk ą cz ęść województwa dolno śląskiego, wraz z najwi ększymi tam miastami: Wałbrzychem i Jeleni ą Gór ą. Mniej zauwa Ŝalny jest w pasie środkowym i północnym. W obr ębie aglomeracji wrocławskiej uwidacznia si ę zjawisko suburbanizacji skutkuj ące m.in. znacznymi przyrostami liczby ludno ści w miastach strefy zewn ętrznej tej jednostki (np. Jelcz-Laskowice – wzrost o 13%, K ąty Wrocławskie – wzrost o 12%). Zró Ŝnicowana sytuacja ma miejsce w Legnicko-Głogowskim Okr ęgu Miedziowym. Cz ęść z miast, na czele z Legnic ą i Polkowicami wykazuje si ę stabilizacj ą, a nawet wzrostem liczby ludno ści. Inne za ś, takie jak Lubin czy Głogów trac ą liczb ę mieszka ńców. Głównym czynnikiem kurczenia si ę średnich miast w tym rejonie jest zaznaczaj ąca si ę suburbanizacja. Dotyczy to zwłaszcza Lubina. Czynnik ekonomiczny wyja śnie ń zjawiska kurczenia si ę miast, jest tu natomiast nieistotny.

2. Województwo małopolskie Region ten zale Ŝy do tych, które odznaczaj ą si ę stosunkowo słabo zaznaczaj ą- cymi si ę procesami kurczenia si ę miast. Nale Ŝy te Ŝ podkre śli ć, Ŝe cz ęść miast śred- nich, a nawet mniejszych cechuje si ę siln ą suburbanizacj ą i rozwojem stref podmiejskich. W obu przypadkach obserwuje si ę ograniczony napływ migracyjny do tych miast, przy jednocze śnie znacz ącym stopniu powi ąza ń przestrzenno-funkcjonalnych miasta głównego z s ąsiednimi gminami formalnie wiejskimi. Skala tego zjawiska jest wprost proporcjonalna do potencjału demograficznego konkretnych miast; najlepiej dostrzegalna w rejonie Tarnowa i Nowego S ącza. Szczególnie w przypadku średnich miast suburbanizacja jest stosunkowo najmniej negatywnym aspektem procesu kurczenia si ę. Wi ększy problem stanowi ą miejscowo ści wyludniaj ące si ę z powodów strukturalnych: restrukturyzacji przemy- słu i ograniczania funkcji produkcyjnych (O świ ęcim - spadek o 13%, Brzeszcze – spadek o 11%) czy omówionej w poprzednim podrozdziale ogólnej tendencji wyludniania si ę górskich miejscowo ści wypoczynkowych (Krynica-Zdrój – spadek o 14%, Zakopane – spadek o 10%). Innym problemem o charakterze subregionalnym, a omówionym ju Ŝ wcze- śniej jest generalna tendencja do depopulacji miast w lewobrze Ŝnej cz ęś ci woje- wództwa małopolskiego. Spo śród 14 miast na tym obszarze proces kurczenia do-

142 tkn ął a Ŝ połow ę. Dla prawobrze Ŝa województwa odsetek ten wynosi natomiast tylko nieco ponad 20%. Skal ę zjawiska depopulacji sieci miast zlokalizowanych w północno- zachodniej cz ęś ci omawianego regionu w znacz ącym stopniu niweluj ą zjawiska suburbanizacji (Skała) i dojazdów do pracy do Krakowa (Miechów). Przypadkiem całkowicie odosobnionym jest gwałtowny spadek liczby ludno- ści w Szczawnicy, wynikaj ący z faktu wydzielenia si ę z niej gminy wiejskiej, w oparciu o dotychczasow ą wschodni ą cz ęść miasta. Tendencje wska źników demograficznych s ą jednak pozytywne. Spo śród badanych sze ściu województw Polski Południowej, województwo małopolskie obok podkarpackiego jest regionem, gdzie kurczenie si ę miast ma ograniczone raczej lokalne znaczenie. Pozytywnym trendem jest te Ŝ spadek dynamiki ubytku mieszka ńców miast kurcz ących si ę odnotowany dla podokresu lat 2002-09 oraz fakt, Ŝe w gronie miast wykazuj ących najwy Ŝsze procentowe spadki liczby ludno ści (tab. 18) znalazły jedynie trzy miasta z tego województwa, a co stanowi tylko 7% uwzgl ędnionych w powy Ŝszym rankingu.

3. Województwo opolskie W gronie regionów z dominuj ącym procesem kurczenia si ę miasta w latach 1988-2002 znalazło si ę województwo opolskie. Spo śród 35 miast na zlokalizowanych w województwie opolskim, depopulacja na poziomie kurczenia si ę miasta dotkn ęła 21 o środków, a co stanowi 60% ogółu. Specyfik ą tego województwa jest fakt, Ŝe poza K ędzierzynem-Ko źle zjawiska tego unikn ęły niemal wszystkie wi ększe miasta. Układ taki mo Ŝe świadczy ć o ogól- nej pozytywnej sytuacji bardziej zaludnionych miast, przy jednocze śnie ograniczo- nych lub zminimalizowanych mo Ŝliwo ściach rozwoju najmniejszych miast. Ma to te Ŝ negatywny aspekt. Depopulacji do świadczaj ą najcz ęś ciej małe miasta, których stan zaludnienia ju Ŝ dzi ś tak jak w przypadku Ujazdu jest charakterystyczny dla wi ększych wsi Polski Południowej. Proces ten jest o tyle niebezpieczny, Ŝe spadki te s ą znacz ące, cz ęsto przekraczaj ące warto ść 10%. Dalszy ubytek ludno ści mo Ŝe grozi ć tym miejscowo ściom nawet odebraniem praw miejskich, wzgl ędnie przył ączeniem do innych miast (w przypadku Ujazdu do K ędzierzyna-Ko źle).

143

Struktura osadnicza województwa opolskiego determinuje tak Ŝe inny fakt. W latach 1988-2009 miasta regionu straciły ł ącznie 16,6 tys. mieszka ńców, a z tego aŜ 43% przypadło na K ędzierzyn-Ko źle. Z tego punktu widzenia mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe zjawisko kurczenia si ę miast jest mocno skoncentrowane ilo ściowo w jednym mieście. Przesłanki ubytku liczby ludno ści w przypadku tego o środka s ą czytelnie powi ązane z kwesti ą restrukturyzacji zlokalizowanych tu przemysłów tradycyjnych. W przypadku mniejszych miast za wyludnianiem si ę stoj ą kwestie emigracji zewn ętrznych, kryzysu funkcjonalnego małych miast oraz niekorzystnego wizerun- ku tych miejscowo ści, jako przestrzeni ograniczaj ących horyzonty Ŝyciowe i zawo- dowe pokole ń młodszych i lepiej wykształconych.

4. Województwo podkarpackie Problem depopulacji miast w województwie podkarpackim, spo śród wszystkich innych tu rozwa Ŝanych, jest raczej marginalny. Zjawisko kurczenia si ę miast w okresie lat 1988-2009 zaznaczyło si ę jedynie w 6 spo śród 48 miast, co stanowi 12,5% ogółu. Z tego punktu widzenia mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe omawiana kwestia ubytku ludno ści w miastach ma w tym regionie charakter incydentalny. Podobie ństwo struktury wielko ściowej osadnictwa miejskiego, do tej obserwowanej w województwie opolskim, determinuje podobny rozkład analizowanego zjawiska. Oznacza to wyra źną dominacj ę jednego średniego (w skali województwa drugiego/trzeciego duŜe- go) miasta w koncentracji omawianego procesu wyludniania si ę. W województwie opolskim był to K ędzierzyn-Ko źle, w województwie podkarpackim jest nim Stalo- wa Wola. Oba miasta maj ą podobn ą genez ę funkcjonaln ą, a do pewnego stopnia współczesny układ powi ąza ń ekonomicznych i społecznych, cechuj ących si ę w głównym stopniu monofunkcyjn ą gospodark ą na drodze restrukturyzacji. Oba ośrodki umiastowiły si ę te Ŝ dopiero w latach 40. XX w. Udział Stalowej Woli w całkowitej liczbie spadku liczby ludno ści miast kurcz ących si ę w województwie podkarpackim wyniósł w latach 1988-2009 a Ŝ 68%. Do grona o środków przemysłowych w sytuacji kryzysu demograficznego nale Ŝy tak Ŝe Nowa Sarzyna. Jednak miastem, który stracił proporcjonalnie najwi ęcej

144 ludno ści był w tym okresie uzdrowiskowy Iwonicz-Zdrój, gdzie ubytek liczby ludno ści wyniósł 20% i był jednym z najwi ększych w Polsce. Zjawiskiem niepokoj ącym w skali całego województwa jest natomiast fakt, Ŝe z wyj ątkiem Leska, proces depopulacji pogł ębia si ę we wszystkich pozostałych miastach, a na co wskazuje trend z lat 2002-2009.

5. Województwo śląskie Region ten pod wzgl ędem kurczenia si ę miast w Polsce Południowej nale Ŝy do najbardziej wyrazistych. W zasadzie informuj ą o tym wszystkie spo śród mo Ŝli- wych wska źników – liczba (45) i odsetek (63%) miast wyludniających si ę, liczba miast z najwi ększymi potencjałami demograficznymi ulegaj ącymi depopulacji (9 z 10 pierwszych), spadek liczby ludno ści miejskiej ogółem, o któr ą zmniejszyło si ę województwo w latach 1988-2009 i inne. Kluczowym czynnikiem depopulacji wi ększo ści miast województwa śląskie- go, a szczególnie wszystkich du Ŝych i średnich jest restrukturyzacja przemysłu oraz szerzej post ępuj ący zwłaszcza w latach 1990-2005 kryzys struktur ekonomiczno- społecznych. Kryzys gospodarczy, zmiana oblicza ekonomicznego miast miały w wielu przypadkach wyj ątkowo destabilizacyjny wpływ, który skutkował zachwianiem dotychczasowych struktur demograficznych. Wi ększo ść du Ŝych miast regionu, zwłaszcza te lokalizowane w obr ębie konurbacji katowickiej w znacz ącym stopniu zacz ęło si ę wyludnia ć ju Ŝ na pocz ątku lat 90. W niektórych spo śród nich (np. Byto- miu) zjawisko okresowego ubytku liczby ludno ści odnotowywane było ju Ŝ wcze- śniej, szczególnie w latach 80. XX w. Nigdy nie wystąpiło ono w takim nat ęŜ eniu jak w latach 90. XX w. i po 2000 r. Proces odczuwalny był zwłaszcza w kontra ście do gwałtownego wzrostu demograficznego wi ększo ści du Ŝych miast w latach 70. i 80. XX w. Dramatyzm sytuacji polegał na tym, Ŝe ludno ść trac ą niemal wszystkie du Ŝe miasta. W niektórych spo śród nich, takich jak Bielsko-Biała, Cz ęstochowa czy Ryb- nik sytuacj ę poprawia fakt silnej suburbanizacji. Tyle, Ŝe te miasta nie nale Ŝą do grona kurcz ących si ę, a raczej stagnuj ących, wzgl ędnie wykazuj ących ograniczony stopie ń regresu demograficznego. W wi ększo ści jednak zjawisko suburbanizacji ma marginalne znaczenie. Wielkim problemem miast w województwie jest zły image,

145 co w znacz ącym stopniu ogranicza napływ migracyjny, a konsekwencji pogł ębia proces si ę ich kurczenia. Nie we wszystkich miastach (np. Katowice, Gliwice, Tychy) za depopulacj ą stoi kryzys miejscowej gospodarki. W wymienionych miejscowo ściach mo Ŝna wr ęcz powiedzie ć, o korzystnej zmianie w rozwoju ekonomicznym w porównaniu z ko ńcem lat 80. XX w. Nakładaj ą si ę tu trendy ogólnopolskie kurczenia si ę przeci ętnego gospodar- stwa domowego, mały napływ migracyjny, starzenie się ludno ści, cz ęś ciowo tylko suburbanizacja (Gliwice), odpływ ludno ści przyjezdnej (która napłyn ęła do tych miast w latach 70. i 80. XX w.) do miejsc urodzenia, odpływ ludno ści do gmin atrakcyjnych pod wzgl ędem krajobrazowym (zwłaszcza Beskidy). W latach 90. XX w. dodatkowo brak stabilizacji ekonomicznej. W efekcie tego w okresie 1988-2009 tylko Katowice straciły ponad 57 tys. mieszka ńców, co klasyfikuje je po Łodzi na drugim miejscu w Polsce, a w kategorii miast z liczb ą mieszka ńców w przedziale od 200 do 500 tys. w czołówce kurcz ących si ę miast Europy. Ponad 37 tys. mieszka ńców stracił Sosnowiec, zajmuj ąc niechlub- ne trzecie miejsce w rankingu ogólnopolskim. Z rdzenia konurbacji (16 miast) ubyło natomiast we wspomnianym okresie ponad 253 tys. mieszka ńców, a wi ęc tyle co współcze śnie liczy Gdynia. Skala ubytku demograficznego miała niespotykan ą nig- dzie indziej poza Łodzi ą skal ę. Negatywny aspekt poruszanej kwestii podkre śla fakt, Ŝe a Ŝ 10 z 16 miast rdzenia konurbacji katowickiej straciło 11% lub wi ęcej mieszka ńców. Osobn ą kategori ę stanowi ą kurcz ące si ę miasta, których depopulacja wynikała z rozpadu dotychczasowych struktur administracyjnych. W tym uj ęciu najwi ęcej ludno ści stracił Wodzisław Śląski 62,1 tys., co stanowi a Ŝ 56% stanu z 1988 r. W grupie tej znalazły si ę tak Ŝe Tychy, odpowiednio 58,1 tys. i 31%, Mysłowice – 16,9 tys. i 18%, B ędzin – 18,5 tys. i 24% oraz cz ęś ciowo Bytom 55,6 tys. i 23%. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe po średni ą przyczyn ą rozpadu wi ększo ści spo śród wymienionych miast był kryzys miasta przemysłowego lub poprzemysłowego wywo- łany trudn ą sytuacj ą gospodarcz ą lat 90. XX wieku. Proporcjonalnie mniejsze spadki liczby mieszka ńców ni Ŝ te w konurbacji katowickiej odnotowały natomiast miasta policentrycznej aglomeracji rybnickiej –

146 najwi ększe Jastrz ębie Zdrój i Racibórz – po ok. 9%. Sam Rybnik i niektóre miasta wył ączone w latach 90. z Wodzisławia Śląskiego prze Ŝywały pod wzgl ędem demograficznym raczej stagnacj ę. Blisko 15 tys. mieszka ńców ubyło w latach 1988-2009 z Cz ęstochowy. Tu jednak jak ju Ŝ wspomniano kurczenie si ę miasta, równowa Ŝone było wzrostem liczby ludno ści w przylegaj ących do niego gminach. Depopulacja dotkn ęła tak Ŝe mniejsze miasta regionu, cz ęsto le Ŝą ce w strefie peryferyjnej rdzenia konurbacji katowickiej. W aglomeracjach monocentrycznych jest to zjawisko spotykane niezwykle rzadko, szczególnie w ci ągu ostatnich 20 lat. O ile depopulacj ę Wojkowic na poziomie 11% mo Ŝna wyja śni ć całkowitym zani- kiem przemysłu tradycyjnego (górnictwo, przemysł mineralny), o tyle 13-procentowy ubytek w niedawno restytuowanych, le Ŝą cych w strefie podmiejskiej Gliwic – Sośnicowicach, musi by ć cz ęściowo zaskoczeniem. Przesłanki depopulacji mniejszych miast województwa śląskiego s ą najogól- niej dwie – kwestie ekonomiczne w cz ęś ci północnej i wschodniej oraz kwestie spo- łeczno-demograficzne (migracje do Niemiec z Górnego Śląska) w cz ęś ci zachodniej. Pozytywnym aspektem trajektorii spadków liczby mieszka ńców jest to, Ŝe w ostatnim okresie (2002-09) proces depopulacji wyhamowuje w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci miast, w wielu bardzo znacz ąco. Procesy przeciwne - ewentualne wzrosty stopnia omawianego zjawiska s ą rzadsze i generalnie nie wi ększe ni Ŝ 1-2%. Województwo śląskie jest regionem do ść specyficznym je śli chodzi o struktu- rę osadnicz ą. Istniej ą tu, a Ŝ 4 układy zaglomerowane, z których co najmniej dwa powstały w oparciu o silnie rozbudowywane przemysły tradycyjne. Fakt ten ma współcze śnie wiele ró Ŝnych konsekwencji. Jedn ą z nich jest to, Ŝe znaczna cz ęść regionu stała si ę modelow ą, zurbanizowan ą przestrzeni ą kurcz ącą si ę. Jakkolwiek niektóre determinanty regresu demograficznego s ą wspólne, to ilo ść , zró Ŝnicowanie funkcjonalne i lokalizacja miast, warunkuj ą dodatkowo kształtowanie si ę dodatkowo indywidualnych przesłanek depopulacji.

6. Województwo świ ętokrzyskie Województwo świ ętokrzyskie nale Ŝy do regionów z wyra źnie zaznaczaj ącym si ę procesem kurczenia miast. Spo śród 29 miast wzi ętych pod uwag ę a Ŝ 19 (65,5%) zanotowało w latach 1988-2009 spadek ludno ści na poziomie 2,5% lub wi ęcej.

147

Depopulacji podlega cały obszar województwa, chociaŜ przesłanki tego zjawiska w skali lokalnej s ą ró Ŝne. W przypadku Kielc nale Ŝy wzi ąć pod uwag ę widoczn ą suburbanizacj ę, której efektem jest wzrost liczby ludno ści w gminach wokół stolicy województwa. Mały wska źnik spadku liczby ludno ści, przy du Ŝym stopniu suburbanizacji, wskazuje raczej na stagnacj ę demograficzn ą Kielc. Obraz zmian determinuje jednocze śnie potrzeb ę przynajmniej z tego punktu widzenia cz ęś ciowych korekt granic miasta. Problem depopulacji w najwi ększym stopniu odnosi si ę na obszarze woje- wództwa świ ętokrzyskiego do miast małych. W tej grupie spadki liczby mieszka ń- ców za okres lat 1988-2009 s ą najgwałtowniejsze (Działoszyce – spadek o 20%, Skalbmierz – spadek o 23% czy Zawichost – spadek o 15%). Stagnacj ą i spadkami - chocia Ŝ w nie tak du Ŝym stopniu - cechuje si ę tak Ŝe cz ęść tzw. nowych miast, które licznie powstały tu w latach 90. XX w. i po 2000 r. (m.in. Kunów, Małogoszcz). Wobec cz ęś ci wspomnianych o środków, a zwłaszcza wobec Działoszyc i Skalbmierza, z uwagi na zapa ść demograficzn ą istnieje coraz bardziej realna szan- sa pozbawienia ich praw miejskich. Tylko na obszarze województwa świ ętokrzy- skiego zlokalizowanych jest kilkadziesi ąt wsi maj ących wi ęcej ludno ści ni Ŝ Działo- szyce. W Polsce jest ich ponad 2000. W tym przypadku rozd źwi ęk pomi ędzy statu- sem miasta, a rzeczywistym jego poziomem rozwoju, szczególnie demograficznym stale si ę powi ększa. Regres demograficzny notuj ą tak Ŝe niektóre o środki powiatowe, a tak Ŝe miasta średnie Staropolskiego Okr ęgu Przemysłowego. We wszystkich tych przypadkach za depopulacj ą stoi bezdyskusyjnie restrukturyzacja przemysłu, głównie tradycyjnego. Cz ęść spo śród wspomnianych typów miast (m.in. Staszów, Włoszczowa) po przemianach społeczno-ekonomicznych ko ńca XX w., znalazła ró Ŝne nowe ście Ŝki rozwoju gospodarczego (z reguły przy istotnym współudziale działalno ści produkcyjnych). W innych miastach, a Ŝ do czasu ustabilizowania si ę miejscowej bazy ekonomicznej oraz pełnej restrukturyzacji przemysłu ci ęŜ kiego procesy kurczenia mog ą by ć kontynuowane. Zwłaszcza tam, gdzie nie nast ąpi zamiana „starych” przemysłów na „nowe”. śywiołowo ść procesu kurczenia si ę sieci miast województwa świ ęto- krzyskiego podkre śla fakt, i Ŝ w ostatnich latach (2002-2009) proces depopulacji

148 w wi ększych miastach si ę zwi ększa, w mniejszych cz ęś ciej maleje. W przeciwie ń- stwie do województwa małopolskiego czy śląskiego, nie ma tu jakiego ś bardzo wyra źnego jednolitego trendu tego zjawiska.

Zako ńczenie

Kurczenie si ę miast jest zjawiskiem w wi ększo ści przypadków raczej negatywnym. Wśród aspektów pozytywnych zwraca si ę uwag ę na proces naturalnego dostosowywania liczby ludno ści do mo Ŝliwo ści zaspokajania potrzeb ekonomicznych, społecznych i infrastrukturalnych oferowanych przez dan ą miejscowo ść . W wielu przypadkach jednak kurczenie si ę jest Ŝywiołowe i powi ązane z negatywnymi zjawiskami społeczno-gospodarczymi. Jest ich jak najbardziej konsekwencj ą. Problemem miast kurcz ących si ę, tak Ŝe tych zlokalizowanych w Polsce Południowej jest skala zjawiska i praktycznie brak jakichkolwiek planów zaradczych. W przypadku niektórych małych miast licz ących nieco ponad 1000 mieszka ńców, sytuacja jest o tyle dramatyczna, Ŝe zbli Ŝyły si ę one wielko ściowo, a cz ęsto infrastrukturalnie i ekonomicznie do nawet średniej wielko ści o środków formalnie wiejskich. Z tego punktu widzenia post ęp zjawiska zagra Ŝa ich bytno ści w gronie miast rozumianych z punktu widzenia formalno-administracyjnego. Niemniej trudna sytuacja jest w średnich i du Ŝych miastach, z reguły maj ą- cych silny element przemysłowy w swoim genotypie, wzgl ędnie procesach rozwojowych w II połowie XX wieku. W tym gronie stosunkowo najmniej niekorzystna sytuacja ma miejsce w miastach, z których odł ączyły si ę inne o środki. Szczególnie wtedy, gdy w mie ście trac ącym obszar, jak i wydzielaj ącym si ę procesy rzeczywi- stego ubytku ludno ści nie s ą gwałtowne (np. Wodzisław Śląski i okolica). Najtrudniejsza sytuacja jest w miastach, które ludno ść trac ą na skutek ujemnego salda migracji i ujemnego przyrostu naturalnego. Paradoksem jest fakt, Ŝe nie zawsze s ą to miasta problemowe (Katowice). Jednak w wi ększo ści z nich, szczegól- nie w województwie śląskim problemy kurczenia si ę miast wi ąŜą si ę głównie z kwe- stiami: rynku pracy, bezrobocia, ogólnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, a tak Ŝe postrzegania miasta, jako przestrzeni (m.in.: Bytom, Sosnowiec). Kurczenie si ę miast ma tendencje do niepohamowanego rozwoju. Stanowi charakterystyczn ą gr ę pomi ędzy mo Ŝliwo ściami wielokryterialnego rozwoju prze-

149 strzeni miejskiej a faktyczn ą sytuacj ą społeczno-ekonomiczno-przestrzenn ą. Nie bez znaczenia jest tak Ŝe, skomplikowany układ osadniczy miast i zespołów miejskich, szczególnie w województwie śląskim. Badania tego zjawiska [Governance…, 2009-2012] pokazuj ą, Ŝe przedsi ę- wzi ęcia i polityka skierowane na przeciwdziałanie kurczeniu si ę miast w Polsce s ą słabo zaawansowane. Problem jest raczej monitorowany, ni Ŝ analizowany pod k ą- tem przeciwdziałania. Jeszcze gorzej wygl ąda sytuacja je śli rozpatrywa ć element współpracy (mi ędzymiejskiej, mi ędzy instytucjami czy podmiotami), w celu łago- dzenia konsekwencji i niwelowania powodów kurczenia si ę poszczególnych miast. Zagadnienie to wydaje si ę jednym z kluczowych wyzwa ń polityki miejskiej w kurcz ących si ę miejscowo ściach Polski Południowej, w szczególno ści.

150

Literatura

Atlas of shrinking cities, 2006, Ostfildern-Ruit. Altrock U., 2005, Stadtumbau in schrumpfenden Städten – Anzeichen für ein neues Gover- nance-Modell? , [in] Altrock U., Kunze R., Petz U., Schubert P. (ed.), Jahrbuch Stadter- neuerung 2004/05, Technische Universität Berlin, Berlin, p. 149-170. Audirac I., 2009, Urban shrinkage and fast growth (Two faces of contemporary urbanism) , [in] Pallagst K., Aber J., Audirac I., Cunningham-Sabol E., Fol S., Martinez-Fernandez C., Moraes S., Mulligan H., Vargas-Her-nandez J., Wiechmann T., Wu T. (ed.), The Fu- ture of Shrinking Cities: Problems, Patterns and Strategies of Urban Transformation in a Global Context (IURD Monographs 2009-1), http://repositories.cdlib.org/iurd/ms/MG- 2009-01, p. 69-80. Beauregard R. A., 2003, Voices of decline. The Postwar fate of U.S. cities , Routledge, New York. Beauregard R. A., 2009, Urban population loss in historical perspective: United States, 1820 – 2000 , [in] Environment and Planning, A, t. 41 (3), p. 514-528. Benke C., 2005, Historische Schrumpfungsprozesse - Urbane Krisen und städtische Selbst- behauptung in der Geschichte , [in] Jahrbuch StadtRegion 2004/05, VS Verlag für Sozi- alwissenschaften, Wiesbaden, p. 49-70. Bernt M., 2007, Six years of ‘Stadtumbau Ost’ programme: difficulties of dealing with shrinkage , [in] Langner M., Endlicher W. (ed.), Shrinking Cities: Effects on urban ecol- ogy and challenges for urban development, Peter Lang, Berlin, p. 95-104. Couch C., Karecha J., Nuissl H., Rink D., 2005, Decline and sprawl: An evolving type of urban development – observed in Liverpool and Leipzig , [in] European Planning Studies, 13, p. 117-136. Governance of Shrinkage without a European Context , 2009-2012, Projekt nr 225193 w ramach 7 Programu Ramowego Unii Europejskiej. Großmann K., Haase A., Rink D., Steinführer A., 2008a, Urban Shrinkage in East Central Europe? Benefits and Limits of a Cross-National Transfer of Research Approaches , [in] Nowak M., Nowosielski M. (ed.), Declining cities – Developing cities: Polish and Ger- man Perspectives, Instytut Za-chodni, Pozna ń, p. 77-99. Großmann K., Haase A., Rink D., 2008b, Schrumpfung definieren – Reflexionen zu Begriff, Konzept und Debatte, Paper presented at the Conference „Nach dem Schrumpfen“ orga- nized by the Leipziger Forschungsgruppe Soziales, 22-23 February 2008, Leipzig (Ger- many). Haase A., 2008, Reurbanisation – an analysis of the interaction between urban and demographic changes as a comparison between European cities , Die Erde, 139 (4), p. 309-332. Haase A., Maas A., Steinführer A., Kabisch S., 2009, From long-term decline to new

151

diversity: Socio-demographic change in Polish and Czech inner cities , Journal of Urban Regeneration and Renewal, 3 (1), p. 31-45. Hager F., Schenkel W., 2000, Schrumpfungen. Chancen für ein anderes Wachstum. Ein Diskurs der Natur- und Sozialwissenschaften , Springer, Berlin. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2010, Urban shrinkage in The Katowice Con- urbation with case study on city of Bytom and city of Sosnowiec. Research Report , [in] Governance of Shrinkage within a European Context, 225193, European Commission, Brussels. Mykhnenko V., Turok I., 2008, East European cities: patterns of growth and decline, 1960- 2005 , International Planning Studies, 13 (4), p. 311-342. Radzimski A., 2009, Problem miast kurcz ących si ę na przykładzie Niemiec , Geografia w Szkole. „Ludno ść świata”, s. 25-30. Rauzi ński R., 2004, Wpływ migracji zagranicznych (stałych i sezonowych) na sytuacj ę demograficzn ą ludno ści na Śląsku Opolskim w latach 1951-2002 , [w] Heffner K. (red.), Ro- la małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju i integracji europejskiej, Biuletyn KPZK PAN, z. 212, s. 141-156. Rajchel D., 2005, Współzale Ŝno ść mi ędzy rynkiem pracy a sytuacj ą społeczno-gospodarcz ą w małych miastach województwa opolskiego , [w] Heffner K., Marszał T. (red.), Proble- my rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym, , Biuletyn KPZK PAN , z. 220, Warszawa, s. 203-219. Shrinking Cities. Vol. I. International Research , 2005, Ostfildern-Ruit. Steinführer A., Haase D., 2007, Demographic Change as Future Challenge for Cities in East Central Europe , Geografiska Annaler B 89, p. 183-195. Turok I., Mykhnenko V. 2007a, The trajectories of European cities. 1960-2005 , [in] Cities. The International Journal of Urban Policy and Planning, 24, p. 165-182. Turok I., Mykhnenko V., 2007b, Shrinking cities: east European urban trajectories 1960- 2005 , CPPR Working Paper, no. 4, Glasgow.

152

Aneks

Tab. 20. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa dolno śląskiego w latach 1988-2009 Tab. 20. Population changes in towns of dolno śląskie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Bardo 3052 2910 2758 -4,7% -5,2% -9,6% Bielawa 34153 32017 31023 -6,3% -3,1% -9,2% Bierutów 5011 5153 5065 2,8% -1,7% 1,1% Bogatynia 18175 19443 18780 7,0% -3,4% 3,3% Boguszów-Gorce 19614 17154 16298 -12,5% -5,0% -16,9% Bolesławiec 43503 41579 40258 -4,4% -3,2% -7,5% Bolków 5599 5581 5326 -0,3% -4,6% -4,9% Brzeg Dolny 13207 12940 12816 -2,0% -1,0% -3,0% Bystrzyca Kłodzka 12067 10877 10467 -9,9% -3,8% -13,3% Chocianów 7472 8331 8179 11,5% -1,8% 9,5% Chojnów 14067 14800 14413 5,2% -2,6% 2,5% Duszniki-Zdrój 5897 5252 4975 -10,9% -5,3% -15,6% Dzier Ŝoniów 37573 35437 34263 -5,7% -3,3% -8,8% Głogów 70438 70490 68016 0,1% -3,5% -3,4% Głuszyca 7351 7194 6855 -2,1% -4,7% -6,7% Góra 11557 12751 12409 10,3% -2,7% 7,4% Gryfów Śląski 7325 7346 6943 0,3% -5,5% -5,2% Jawor 23524 24762 24070 5,3% -2,8% 2,3% Jaworzyna Śląska 5168 5272 5211 2,0% -1,2% 0,8% Jedlina-Zdrój 5747 5270 5085 -8,3% -3,5% -11,5% Jelcz-Laskowice 13557 15174 15340 11,9% 1,1% 13,2% Jelenia Góra 93239 89339 85378 -4,2% -4,4% -8,4% Kamienna Góra 23424 21984 20865 -6,1% -5,1% -10,9% Karpacz 5734 5306 5004 -7,5% -5,7% -12,7% Kąty Wrocławskie 4915 5263 5502 7,1% 4,5% 11,9% Kłodzko 30111 29173 28034 -3,1% -3,9% -6,9% Kowary 12383 12019 11579 -2,9% -3,7% -6,5% Kudowa-Zdrój 10308 10384 10137 0,7% -2,4% -1,7% Lądek-Zdrój 6785 6449 6014 -5,0% -6,7% -11,4% Legnica 102995 107100 104489 4,0% -2,4% 1,5% Le śna 4787 4790 4648 0,1% -3,0% -2,9% Luba ń 23285 22852 21740 -1,9% -4,9% -6,6% Lubawka 7085 6648 6351 -6,2% -4,5% -10,4%

153

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Lubin 78695 78544 75225 -0,2% -4,2% -4,4% Lubomierz 1951 1769 1833 -9,3% 3,6% -6,0% Lwówek Śląski 9266 9862 9434 6,4% -4,3% 1,8% Mieroszów 5113 4704 4456 -8,0% -5,3% -12,8% Mi ędzybórz 2170 2280 2358 5,1% 3,4% 8,7% Mi ędzylesie 2824 2875 2748 1,8% -4,4% -2,7% Milicz 11970 12233 11898 2,2% -2,7% -0,6% Mirsk 4306 4226 4139 -1,9% -2,1% -3,9% Niemcza 3600 3280 3110 -8,9% -5,2% -13,6% Nowa Ruda 27549 25071 23812 -9,0% -5,0% -13,6% Nowogrodziec 3773 4102 4030 8,7% -1,8% 6,8% Oborniki Śląskie 7310 8389 8475 14,8% 1,0% 15,9% Ole śnica 37510 37276 36947 -0,6% -0,9% -1,5% Olszyna - - 4739 - - - Oława 31030 31154 30846 0,4% -1,0% -0,6% Piechowice 6729 6554 6496 -2,6% -0,9% -3,5% Pie ńsk 5880 5980 5803 1,7% -3,0% -1,3% Pieszyce 10289 9620 9379 -6,5% -2,5% -8,8% Piława Górna 7001 6873 6736 -1,8% -2,0% -3,8% Polanica-Zdrój 7451 7024 6891 -5,7% -1,9% -7,5% Polkowice 20359 21869 22170 7,4% 1,4% 8,9% Prochowice 3465 3696 3726 6,7% 0,8% 7,5% Prusice - 2187 2244 - 2,6% - Przemków 6057 6691 6457 10,5% -3,5% 6,6% Radków 2512 2546 2438 1,4% -4,2% -2,9% Siechnice 4066 3943 3851 -3,0% -2,3% -5,3% Sobótka 6525 6707 6873 2,8% 2,5% 5,3% Stronie Śląskie 6848 6421 6161 -6,2% -4,0% -10,0% Strzegom 17204 17063 16650 -0,8% -2,4% -3,2% Strzelin 12776 12514 12165 -2,1% -2,8% -4,8% Syców 9616 10779 10632 12,1% -1,4% 10,6% Szczawno-Zdrój 6348 5762 5586 -9,2% -3,1% -12,0% Szczytna 5889 5326 5215 -9,6% -2,1% -11,4% Szklarska Por ęba 8184 7348 6970 -10,2% -5,1% -14,8% Ścinawa 5872 6030 5865 2,7% -2,7% -0,1% Środa Śląska 8498 8788 8912 3,4% 1,4% 4,9% Świdnica 62178 61342 59863 -1,3% -2,4% -3,7% Świebodzice 24373 23540 22816 -3,4% -3,1% -6,4% Świeradów-Zdrój 4900 4658 4492 -4,9% -3,6% -8,3% Świerzawa 2526 2504 2361 -0,9% -5,7% -6,5% Trzebnica 11149 12041 12356 8,0% 2,6% 10,8%

154

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Twardogóra 5982 6875 6858 14,9% -0,2% 14,6% Wałbrzych 141002 130268 122411 -7,6% -6,0% -13,2% Wąsosz 2911 2768 2789 -4,9% 0,8% -4,2% Węgliniec 3340 3163 2992 -5,3% -5,4% -10,4% Wi ązów 2259 2296 2336 1,6% 1,7% 3,4% Wle ń 2085 1940 1886 -7,0% -2,8% -9,5% Wojcieszów 4193 4026 3933 -4,0% -2,3% -6,2% Wołów 11833 12302 12269 4,0% -0,3% 3,7% Wrocław 638986 640367 632162 0,2% -1,3% -1,1% Zawidów 4244 4497 4364 6,0% -3,0% 2,8% Ząbkowice Śląskie 17104 16495 16116 -3,6% -2,3% -5,8% Zgorzelec 35930 33799 32177 -5,9% -4,8% -10,4% Zi ębice 10111 9594 9154 -5,1% -4,6% -9,5% Złotoryja 16287 16699 16479 2,5% -1,3% 1,2% Złoty Stok 3109 3025 2910 -2,7% -3,8% -6,4% śarów 6999 6861 6920 -2,0% 0,9% -1,1% śmigród 6011 6537 6540 8,8% 0,0% 8,8% Miasta ogółem 2095256 2073936 2020762 -1,0% -2,6% -3,6% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

155

Tab. 21. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa małopolskiego w latach 1988-2009 Tab. 21. Population changes in towns of małopolskie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Alwernia 2884 3275 3362 13,6% 2,7% 16,6% Andrychów 22219 22187 21468 -0,1% -3,2% -3,4% Biecz 4904 4693 4561 -4,3% -2,8% -7,0% Bobowa - - 3010 - - - Bochnia 28379 29388 29605 3,6% 0,7% 4,3% Brzesko 16745 17117 16828 2,2% -1,7% 0,5% Brzeszcze 12843 11923 11579 -7,2% -2,9% -9,8% Bukowno 9953 10797 10574 8,5% -2,1% 6,2% Chełmek 9480 9226 9074 -2,7% -1,6% -4,3% Chrzanów 41763 40880 39291 -2,1% -3,9% -5,9% Ci ęŜ kowice 2183 2372 2395 8,7% 1,0% 9,7% Czchów - 2165 2256 - 4,2% - Dąbrowa Tarnowska 10082 11241 11402 11,5% 1,4% 13,1% Dobczyce 5048 5995 6171 18,8% 2,9% 22,2% Gorlice 28679 29005 28437 1,1% -2,0% -0,8% Grybów 6122 6269 5994 2,4% -4,4% -2,1% Jordanów 4694 5063 5194 7,9% 2,6% 10,7% Kalwaria Zebrzydowska 4699 4442 4288 -5,5% -3,5% -8,7% Kęty 18460 19286 19132 4,5% -0,8% 3,6% Kraków 746627 758544 754624 1,6% -0,5% 1,1% Krynica-Zdrój 12682 11820 11085 -6,8% -6,2% -12,6% Krzeszowice 10544 10150 9915 -3,7% -2,3% -6,0% Libi ąŜ 17054 17726 17410 3,9% -1,8% 2,1% Limanowa 13302 14391 14781 8,2% 2,7% 11,1% Maków Podhala ński 5633 5703 5797 1,2% 1,6% 2,9% Miechów 11584 11870 11618 2,5% -2,1% 0,3% Mszana Dolna 6059 7326 7500 20,9% 2,4% 23,8% Muszyna 4806 5028 5018 4,6% -0,2% 4,4% My ślenice 17185 17969 18096 4,6% 0,7% 5,3% Niepołomice 6869 8100 9132 17,9% 12,7% 32,9% Nowy S ącz 75206 84477 84475 12,3% 0,0% 12,3% Nowy Targ 31804 33034 33339 3,9% 0,9% 4,8% Nowy Wi śnicz - 2622 2751 - 4,9% - Olkusz 40155 38173 37174 -4,9% -2,6% -7,4% Oświ ęcim 45407 41946 40332 -7,6% -3,8% -11,2% Piwniczna-Zdrój 5388 5769 5793 7,1% 0,4% 7,5% Proszowice 6778 6231 6154 -8,1% -1,2% -9,2%

156

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Rabka-Zdrój 13387 13128 13048 -1,9% -0,6% -2,5% Ryglice - 2785 2802 - 0,6% - Skała 3631 3686 3635 1,5% -1,4% 0,1% Skawina 23542 23812 23660 1,1% -0,6% 0,5% Słomniki 4485 4370 4325 -2,6% -1,0% -3,6% Stary S ącz 8471 8970 8990 5,9% 0,2% 6,1% Sucha Beskidzka 9731 9662 9629 -0,7% -0,3% -1,0% Sułkowice 5542 6208 6391 12,0% 2,9% 15,3% Szczawnica-Zdrój 6702 7341 6184 9,5% -15,8% -7,7% Szczucin - - 4166 - - - Świ ątniki Górne - 2088 2140 - 2,5% - Tarnów 118881 119913 115518 0,9% -3,7% -2,8% Trzebinia 20589 19172 20102 -6,9% 4,9% -2,4% Tuchów 5892 6393 6528 8,5% 2,1% 10,8% Wadowice 18360 19531 19288 6,4% -1,2% 5,1% Wieliczka 17740 18228 19601 2,8% 7,5% 10,5% Wojnicz - - 3509 - - - Wolbrom 8696 9246 9026 6,3% -2,4% 3,8% Zakliczyn - - 1534 - - - Zakopane 29521 28203 26846 -4,5% -4,8% -9,1% Zator 3263 3679 3705 12,7% 0,7% 13,5% śabno 4005 4318 4250 7,8% -1,6% 6,1% Miasta ogółem 1588658 1617276 1602324 1,8% -0,9% 0,9% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

157

Tab. 22. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa opolskiego w latach 1988-2009 Tab. 22. Population changes in towns of opolskie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Baborów 3356 3467 3117 3,3% -10,1% -7,1% Biała 2868 2793 2564 -2,6% -8,2% -10,6% Brzeg 38002 39023 37625 2,7% -3,6% -1,0% Byczyna 3201 3741 3672 16,9% -1,8% 14,7% Dobrodzie ń 4443 4400 4006 -1,0% -9,0% -9,8% Głogówek 6262 6302 5810 0,6% -7,8% -7,2% Głubczyce 13824 13614 13269 -1,5% -2,5% -4,0% Głuchołazy 15429 15384 14849 -0,3% -3,5% -3,8% Gogolin 6350 6280 6047 -1,1% -3,7% -4,8% Gorzów Śląski 2690 2669 2595 -0,8% -2,8% -3,5% Grodków 8671 8817 8704 1,7% -1,3% 0,4% Kędzierzyn-Ko źle 72207 67097 64960 -7,1% -3,2% -10,0% Kietrz 6551 6587 6306 0,5% -4,3% -3,7% Kluczbork 25822 26595 25355 3,0% -4,7% -1,8% Kolonowskie 4015 3693 3367 -8,0% -8,8% -16,1% Korfantów 1815 1951 1851 7,5% -5,1% 2,0% Krapkowice 19235 18723 17750 -2,7% -5,2% -7,7% Le śnica 3119 3040 2848 -2,5% -6,3% -8,7% Lewin Brzeski 5625 5908 5850 5,0% -1,0% 4,0% Namysłów 15676 16839 16280 7,4% -3,3% 3,9% Niemodlin 6546 6946 6858 6,1% -1,3% 4,8% Nysa 46089 48145 46592 4,5% -3,2% 1,1% Olesno 9505 10452 9997 10,0% -4,4% 5,2% Opole 126404 129946 126203 2,8% -2,9% -0,2% Otmuchów 5324 5430 5174 2,0% -4,7% -2,8% Ozimek 9819 10359 9783 5,5% -5,6% -0,4% Paczków 8427 8313 8005 -1,4% -3,7% -5,0% Praszka 8372 8419 8182 0,6% -2,8% -2,3% Prószków - - 2643 - - - Prudnik 24603 23681 22787 -3,7% -3,8% -7,4% Strzelce Opolskie 21219 20839 19758 -1,8% -5,2% -6,9% Ujazd 1982 1663 1655 -16,1% -0,5% -16,5% Wołczyn 5666 6314 6094 11,4% -3,5% 7,6% Zawadzkie 8351 8885 8016 6,4% -9,8% -4,0% Zdzieszowice 12339 13749 13025 11,4% -5,3% 5,6% Miasta ogółem 553807 560064 538954 1,1% -3,8% -2,7% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

158

Tab. 23. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa podkarpackiego w latach 1988-2009 Tab. 23. Population changes in towns of podkarpackie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Baranów Sandomierski 1502 1458 1426 -2,9% -2,2% -5,1% Bła Ŝowa 1936 2123 2129 9,7% 0,3% 10,0% Boguchwała - - 5823 - - - Brzostek - - 2599 - - - Brzozów 7447 7722 7691 3,7% -0,4% 3,3% Cieszanów 1648 1889 1935 14,6% 2,4% 17,4% Dębica 43948 47678 46694 8,5% -2,1% 6,2% Dukla 1855 2136 2126 15,1% -0,5% 14,6% Dynów 5666 6091 6065 7,5% -0,4% 7,0% Głogów Małopolski 3680 4765 5407 29,5% 13,5% 46,9% Iwonicz-Zdrój 2156 1997 1797 -7,4% -10,0% -16,7% Jarosław 40907 40235 40118 -1,6% -0,3% -1,9% Jasło 36246 37916 37249 4,6% -1,8% 2,8% Jedlicze 5223 5593 5629 7,1% 0,6% 7,8% Ka ńczuga 2685 3262 3186 21,5% -2,3% 18,7% Kolbuszowa 7572 9016 9207 19,1% 2,1% 21,6% Kołaczyce ------Krosno 48172 48372 47534 0,4% -1,7% -1,3% Lesko 6334 5881 5700 -7,2% -3,1% -10,0% Le Ŝajsk 13177 14305 14166 8,6% -1,0% 7,5% Lubaczów 11157 12458 12406 11,7% -0,4% 11,2% Ła ńcut 16936 17890 18025 5,6% 0,8% 6,4% Mielec 58489 61728 60983 5,5% -1,2% 4,3% Narol 1747 2108 2098 20,7% -0,5% 20,1% Nisko 12522 15703 15578 25,4% -0,8% 24,4% Nowa D ęba 11209 11472 11317 2,3% -1,4% 1,0% Nowa Sarzyna 6545 6642 6168 1,5% -7,1% -5,8% Oleszyce 2815 3224 3085 14,5% -4,3% 9,6% Pilzno 4028 4293 4535 6,6% 5,6% 12,6% Przemy śl 67165 68095 66488 1,4% -2,4% -1,0% Przeworsk 14749 15855 15751 7,5% -0,7% 6,8% Radomy śl Wielki 2020 2786 2992 37,9% 7,4% 48,1% Radymno 4613 5673 5497 23,0% -3,1% 19,2% Ropczyce 13247 14858 15148 12,2% 2,0% 14,4% Rudnik nad Sanem 6646 6719 6770 1,1% 0,8% 1,9% Rymanów 3488 3639 3583 4,3% -1,5% 2,7% Rzeszów 148560 160376 172683 8,0% 7,7% 16,2%

159

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Sanok 38414 40039 39231 4,2% -2,0% 2,1% Sędziszów Małopolski 7170 7196 7096 0,4% -1,4% -1,0% Sieniawa 1601 2151 2163 34,4% 0,6% 35,1% Sokołów Małopolski 3562 3978 3975 11,7% -0,1% 11,6% Stalowa Wola 67911 67555 64353 -0,5% -4,7% -5,2% Strzy Ŝów 8081 8619 8739 6,7% 1,4% 8,1% Tarnobrzeg 46917 50287 49615 7,2% -1,3% 5,8% Tyczyn 2692 3207 3393 19,1% 5,8% 26,0% Ulanów 1517 1481 1520 -2,4% 2,6% 0,2% Ustrzyki Dolne 9651 9664 9398 0,1% -2,8% -2,6% Zagórz 4716 4918 5023 4,3% 2,1% 6,5% Miasta ogółem 808322 853053 855672 5,5% 0,3% 5,9% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

160

Tab. 24. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa śląskiego w latach 1988-2009 Tab. 24. Population changes in towns of śląskie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Będzin 65520 59210 58747 -9,6% -0,8% -10,3% Bielsko-Biała 178375 178028 175677 -0,2% -1,3% -1,5% Bieru ń 18377 20094 19486 9,3% -3,0% 6,0% Blachownia 9934 10001 9889 0,7% -1,1% -0,5% Bytom 209959 193546 183829 -7,8% -5,0% -12,4% Chorzów 134686 117430 113314 -12,8% -3,5% -15,9% Cieszyn 36095 36640 35308 1,5% -3,6% -2,2% Czechowice-Dziedzice 35191 35151 34893 -0,1% -0,7% -0,8% Czelad ź 37611 34957 33848 -7,1% -3,2% -10,0% Czerwionka-Leszczyny 29188 28956 28301 -0,8% -2,3% -3,0% Cz ęstochowa 255466 251436 240612 -1,6% -4,3% -5,8% Dąbrowa Górnicza 136591 132236 128315 -3,2% -3,0% -6,1% Gliwice 213666 203814 196669 -4,6% -3,5% -8,0% Imielin 7833 7721 8071 -1,4% 4,5% 3,0% Jastrz ębie-Zdrój 101685 97116 93554 -4,5% -3,7% -8,0% Jaworzno 97905 96826 95228 -1,1% -1,7% -2,7% Kalety 8856 8760 8681 -1,1% -0,9% -2,0% Katowice 367014 327222 309621 -10,8% -5,4% -15,6% Kłobuck 13976 13413 13134 -4,0% -2,1% -6,0% Knurów 45091 40584 39283 -10,0% -3,2% -12,9% Koniecpol 6284 6534 6324 4,0% -3,2% 0,6% Koziegłowy 2701 2462 2481 -8,8% 0,8% -8,1% Krzanowice - - 2162 - - - Krzepice 4573 4596 4493 0,5% -2,2% -1,7% Ku źnia Raciborska 5823 5816 5453 -0,1% -6,2% -6,4% Lędziny 14855 15842 16259 6,6% 2,6% 9,5% Lubliniec 25042 24601 23992 -1,8% -2,5% -4,2% Łaziska Górne 22006 22070 21983 0,3% -0,4% -0,1% Łazy 7367 7272 7160 -1,3% -1,5% -2,8% Miasteczko Śląskie 8391 7439 7327 -11,3% -1,5% -12,7% Mikołów 38817 38096 38821 -1,9% 1,9% 0,0% Mysłowice 78064 75712 74998 -3,0% -0,9% -3,9% Myszków 32729 33235 32834 1,5% -1,2% 0,3% Ogrodzieniec 4438 4469 4459 0,7% -0,2% 0,5% Orzesze 18192 18667 18971 2,6% 1,6% 4,3% Piekary Śląskie 68267 60909 58832 -10,8% -3,4% -13,8% Pilica 2225 1946 2007 -12,5% 3,1% -9,8% Por ęba 9043 8888 8722 -1,7% -1,9% -3,5%

161

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Pszczyna 25414 25774 25507 1,4% -1,0% 0,4% Pszów 14406 14185 13737 -1,5% -3,2% -4,6% Pyskowice 20962 19574 19025 -6,6% -2,8% -9,2% Racibórz 61733 59495 56727 -3,6% -4,7% -8,1% Radlin 17760 17755 17681 0,0% -0,4% -0,4% Radzionków 18347 17486 17192 -4,7% -1,7% -6,3% Ruda Śląska 167858 150595 143930 -10,3% -4,4% -14,3% Rybnik 140308 142731 141177 1,7% -1,1% 0,6% Rydułtowy 22370 22047 21843 -1,4% -0,9% -2,4% Siemianowice Śląskie 79255 74269 71118 -6,3% -4,2% -10,3% Siewierz 5465 5533 5405 1,2% -2,3% -1,1% Skoczów 15476 14993 14655 -3,1% -2,3% -5,3% Sławków 7291 6665 6901 -8,6% 3,5% -5,3% Sosnowiec 258635 232622 221259 -10,1% -4,9% -14,5% So śnicowice 1956 1833 1733 -6,3% -5,5% -11,4% Strumie ń 2912 3454 3437 18,6% -0,5% 18,0% Szczekociny 4373 4036 3858 -7,7% -4,4% -11,8% Szczyrk 5512 5701 5778 3,4% 1,4% 4,8% Świ ętochłowice 60142 56410 54360 -6,2% -3,6% -9,6% Tarnowskie Góry 66791 52393 60857 -21,6% 16,2% -8,9% Toszek 4951 4295 3553 -13,2% -17,3% -28,2% Tychy 138141 132816 129475 -3,9% -2,5% -6,3% Ustro ń 15531 15322 15469 -1,3% 1,0% -0,4% Wilamowice 2625 2831 2853 7,8% 0,8% 8,7% Wisła 11382 11430 11323 0,4% -0,9% -0,5% Wodzisław Śląski 50405 49784 49406 -1,2% -0,8% -2,0% Wojkowice 10307 9620 9299 -6,7% -3,3% -9,8% Wo źniki 4531 4481 4387 -1,1% -2,1% -3,2% Zabrze 201668 195293 188401 -3,2% -3,5% -6,6% Zawiercie 55822 54037 52295 -3,2% -3,2% -6,3% śarki 4319 4416 4504 2,2% 2,0% 4,3% śory 65424 63461 62044 -3,0% -2,2% -5,2% śywiec 31693 32048 32132 1,1% 0,3% 1,4% Miasta ogółem 3945601 3739080 3632897 -5,2% -2,8% -7,9% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

162

Tab. 25. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa świ ętokrzyskiego w latach 1988-2009 Tab. 25. Population changes in towns of świ ętokrzyskie voivodship, 1988-2009

Miasto Liczba ludno ści Zmiana liczby ludno ści Town Population Changes of population 1988 2002 2009 1988-2002 2002-2009 1988-2009 Bodzentyn - 2302 2228 - -3,2% - Busko-Zdrój 17486 17686 17024 1,1% -3,7% -2,6% Ch ęciny 4171 4281 4247 2,6% -0,8% 1,8% Chmielnik 4236 4127 3926 -2,6% -4,9% -7,3% Ćmielów 3459 3161 3194 -8,6% 1,0% -7,7% Daleszyce - - 2938 - - - Działoszyce 1244 1115 1040 -10,4% -6,7% -16,4% Jędrzejów 18077 17011 16360 -5,9% -3,8% -9,5% Kazimierza Wielka 6056 6057 5696 0,0% -6,0% -5,9% Kielce 210699 212429 205094 0,8% -3,5% -2,7% Ko ńskie 21383 21338 20328 -0,2% -4,7% -4,9% Koprzywnica - - 2536 - - - Kunów - 3099 3078 - -0,7% - Małogoszcz - 3997 3890 - -2,7% - Opatów 7269 6961 6771 -4,2% -2,7% -6,9% Osiek - 1945 1984 - 2,0% - Ostrowiec Świ ętokrzyski 76298 75639 72823 -0,9% -3,7% -4,6% OŜarów 4926 5110 4689 3,7% -8,2% -4,8% Pi ńczów 11329 12152 11600 7,3% -4,5% 2,4% Połaniec 6957 8711 8310 25,2% -4,6% 19,4% Sandomierz 24926 25633 24666 2,8% -3,8% -1,0% Sędziszów - 6897 6771 - -1,8% - Skalbmierz 1592 1348 1291 -15,3% -4,2% -18,9% Skar Ŝysko-Kamienna 50167 50464 48175 0,6% -4,5% -4,0% Starachowice 55700 54615 52320 -1,9% -4,2% -6,1% Staszów 14942 15882 15301 6,3% -3,7% 2,4% St ąporków 5712 6222 5946 8,9% -4,4% 4,1% Suchedniów 9394 9030 8773 -3,9% -2,8% -6,6% Wąchock - 2860 2743 - -4,1% - Włoszczowa 10388 10785 10685 3,8% -0,9% 2,9% Zawichost 2067 1950 1805 -5,7% -7,4% -12,7% Miasta ogółem 568478 571707 550064 0,6% -3,8% -3,2% Towns total

Źródło: Spis Powszechny , 1988, 2002. Urz ąd Statystyczny w Warszawie , 2010. Source: National Census, 1988, 2002. Statistical Office in Warsaw, 2010.

163

Miejscowo ści Polski Południowej wydzielone w wyniku procesów secesji Towns and villages in the Southern Poland emerged as a result of secession processes

Wprowadzenie

Jednym z trzech głównych kierunków rozwoju przestrzennego miast polskich w XX w. był wzrost policentryczny [Dziewo ński, 1962], który zachodzi drog ą scalania pocz ątkowo niezale Ŝnych jednostek osadniczych, czyli wynika ze zmiany granic administracyjnych miasta. W okresie powojennym wiele miejscowo ści, w tym równie Ŝ miast i osiedli miejskich, zostało wł ączonych w obr ęb pobliskich miast. Procesy inkorporacji miały miejsce głównie w pierwszym trzydziestoleciu omawianego okresu, a zwłaszcza w latach 1973-77, kiedy to w wyniku reform podziału terytorialnego kraju 45 miast i 8 osiedli miejskich zostało wcielonych w granice innych miast [ Zmiany…, 1985]. Doprowadziło to do powstania organizmów miejskich o zło Ŝonych i cz ęsto mało spójnych strukturach osadniczych, b ędących faktycznie zlepkiem kilku miejscowo ści, które mo Ŝna okre śli ć terminem miasta-zlepie ńce [Szmytkie, 2009]. Proce- sy inkorporacji a Ŝ do 1989 r. dokonywane były w wyniku odgórnych decyzji administracyjnych, nieuwzgl ędniaj ących opinii społeczno ści lokalnych. Zmianom granic administracyjnych podlegały w szczególno ści miasta du Ŝe i średniej wielko ści [Zmiany…, 1985; Jelonek, Zborowski, 1992; Runge, 2005; Szymańska i in., 2009] oraz miasta poło Ŝone w regionach silnie zurbanizowanych, np. miasta poło Ŝone w otoczeniu konurbacji katowickiej i aglomeracji rybnickiej [Szajnowska-Wysocka, Zuza ńska-śyśko, 1999; Runge, 2005] czy w sudeckiej cz ęś ci województwa dolno- śląskiego [Szmytkie, 2009]. Po 1977 r. liczba inkorporacji uległa wyra źnemu zmniejszeniu, natomiast w wyniku tendencji od środkowych, a zwłaszcza działalno ści samorz ądów lokalnych po 1990 r. nasiliły si ę procesy secesji [ Powierzchnia…, 1994-2004]. W wyniku tych

165 działa ń w latach 1977-98 14 miast i kilkana ście miejscowo ści wiejskich, zwykle po kilkunastu latach funkcjonowania jako cz ęść innego miasta, odzyskało samodzielno ść administracyjn ą. Odzyskiwanie statusu miasta w wyniku secesji, obok restytucji praw miejskich, mo Ŝna uzna ć za główne czynniki wzrostu liczby miast po 1977 r. [Szyma ńska, 1996; Drobek, 2002; Krzysztofik, 2006, 2007; Jokiel, Miszewska, 2008]. Odzyskanie samodzielno ści administracyjnej mo Ŝe równie Ŝ prowadzi ć do całkowitego lub cz ęś ciowego rozpadu miast-zlepie ńców [Szmytkie, 2005]. Nale Ŝy jednak pami ęta ć, Ŝe secesja nie jest zjawiskiem nowym, zaistniałym dopiero w okresie powojennym. Do podziału miasta na kilka jednostek (zwykle na dwa odr ębne miasta) dochodziło ju Ŝ w przeszło ści, czego przykładem mo Ŝe by ć czasowy podział O Ŝarowa na dwie cz ęś ci: katolick ą i kalwi ńsk ą, do którego doszło w XVII w. [Krzysztofik, 2010]. Do podziału miasta zwykle dochodziło w wyniku przedzielenia miasta granic ą pa ństwow ą, tak jak ma to miejsce np. w przypadku Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, Zgorzelca i G ırlitz, Gubina i Guben czy Słubic i Frankfurtu nad Odr ą [Kostrubiec, Łoboda, 2000; Zenderowski, 2002; Le śniak, 2004], lub miało miejsce w przypadku Ciechanowca i Drohiczyna, gdzie jednostki powstałe w wyniku przedzielenia miasta granic ą, po jej zanikni ęciu, ponownie zo- stały poł ączone w jeden o środek miejski [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Tomaszewski, 2008].

Procesy secesji na terenie Polski Południowej

W latach 1977-2010 samodzielno ść administracyjn ą w Polsce odzyskało 14 miast i ok. 30 miejscowo ści wiejskich, z których wi ększo ść poło Ŝona jest na terenie Polski Południowej. Jedynym miastem, które odzyskało prawa miejskie w wyniku secesji, le Ŝą cym poza obszarem Polski Południowej s ą Mi ędzyzdroje, stanowi ące w latach 1973-84 cz ęść miasta Świnouj ście [Szmytkie, 2005]. Procesom dezintegracji podlegały w szczególno ści miasta le Ŝą ce na terenie województwa śląskiego, w bliskim otoczeniu konurbacji katowickiej i aglomeracji rybnickiej (ryc. 17), gdzie doszło do całkowitego lub cz ęś ciowego rozpadu dziewi ęciu miast (B ędzina, Byto- mia, D ąbrowy Górn., Mysłowic, Pszczyny, Tarnowskich Gór, Tychów, Wodzisła- wia Śl. i Zawiercia). Poza obszarem województwa śląskiego procesom dezintegracji uległy jeszcze dwa miasta z obszaru Polski Południowej (ryc. 18): Zagórz w woje-

166 wództwie podkarpackim i Szczawnica-Kro ścienko (a potem Szczawnica) w woje- wództwie małopolskim. W przypadku Polski Południowej samodzielno ść administracyjn ą w wyniku d ąŜ eń secesyjnych odzyskało w sumie 13 miast (tab. 26), z czego po 3 miasta stanowiły cz ęść Tychów (Bieru ń, L ędziny i przez dwa lata Imielin) oraz Wodzisławia Śl. (Pszów, Radlin i Rydułtowy), a tak Ŝe 24 miejscowo ści wiejskie (tab. 27).

Ryc. 17. Procesy secesji na terenie województwa śląskiego Fig. 17. Secession processes on the area of Śląskie Voivodship

Oznaczenia: A) Miasta, które utraciły cz ęść swojego terytorium; B) Miasta, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą; C) Wsie, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą; D) Granice miast przed secesj ą. Explanations: A) Town which lost a part of their administrative territory; B) Town which separated from other town; C) Villages which separated from other town; D) administratively borders before secession.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009. Source: By authors on the base of: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009.

W przypadku wi ększo ści jednostek, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą w wyniku secesji, okres funkcjonowania jako dzielnica innego miasta nie przekraczał kilkunastu lat, a kilka z nich stanowiło dzielnice innych miast zaledwie kilka lat, np. Studzionka, Wisła Mała i Wisła Wielka (2 lata), Zagórz (5 lat) czy Por ęba i Sławków (po 7 lat). Najdłu Ŝej jako dzielnice innego miasta funkcjonowały:

167

Jaworki i Szlachtowa, które przez 50 lat stanowiły cz ęść Szczawnicy (a w latach 1973-82 Szczawnicy-Kro ścienka), a w śród miast Radzionków, który przez 22 lata był cz ęś ci ą Bytomia i Radlin, który przez 21 lat był cz ęś ci ą Wodzisławia Śląskiego [Zmiany… , 1985, Powierzchnia… , 1994-2009].

Tab. 26. Miasta powstałe w wyniku secesji (1977-1998) Tab. 26. New towns constituted as an effect of administrative secession (1977-1998)

Miasto Poprzedni status Okres przy- Rok Powierzch- Liczba 2 Town Status before nale Ŝno ści odzyskania nia* [km ] ludno ści* secession do innego miasta praw Area [km 2] Population Period when town miejskich was integrated with A year of other town civic rights restitution Bieru ń miasto od 1407 r. 1975-91 (Tychy) 1991 40,19 21200 osiedle od 1957 r. 1975-77 (Tychy) Imielin 1995 28,04 7495 miasto od 1967 r. 1977-94 (Mysłowice) osiedle od 1957 r. Lędziny 1975-91 (Tychy) 1991 31,04 16200 miasto od 1966 r. miasto 1561-1945 1975-94 Miasteczko Śl. osiedle od 1958 r. 1995 68,30 7571 (Tarnowskie Góry) miasto od 1963 r. osiedle od 1957 r. Por ęba 1975-82 (Zawiercie) 1982 40,04 8777 miasto od 1973 r. 1975-94 Pszów miasto od 1954 r. 1995 20,42 14934 (Wodzisław Śl.) 1975-96 Radlin miasto od 1954 r. 1997 12,53 18222 (Wodzisław Śl.) Radzionków miasto od 1951 r. 1975-97 (Bytom) 1998 13,26 18233 1975-91 Rydułtowy miasto od 1951 r. 1992 15,00 23900 (Wodzisław Śl.) miasto 1286-1869 1977-84 Sławków osiedle od 1954 r. 1984 36,60 7500 (Dąbrowy Górn.) miasto od 1958 r. osiedle od 1958 r. 1973-82 (Szczawni- Szczawnica 1982 87,90 - miasto od 1962 r. ca-Kro ścienko) osiedle od 1954 r. Wojkowice 1977-91 (B ędzin) 1992 12,81 10270 miasto od 1962 r. Zagórz osiedle od 1959 r. 1972-77 (Sanok) 1977 22,39 4343 * w momencie odzyskania samodzielno ści administracyjnej

Źródło: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009. Source: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009.

Ze wzgl ędu na intensywno ść procesów secesji, jakie miały miejsce na obszarze Polski Południowej, okres po 1977 r. mo Ŝna podzieli ć na trzy podokresy:

168

- lata 1977-90, kiedy procesy secesji (odzyskiwania samodzielno ści administracyjnej) zostały zainicjowane, jednak miały charakter incydentalny (usamodzielnienie si ę Zagórza, Por ęby i Sławkowa oraz rozpad Szczawnicy-Kro ścienka); - lata 1991-98, zapocz ątkowany wraz z wprowadzeniem Ustawy o samorz ądzie gminnym z 8 marca 1990 r. 35 („odrodzenie si ę” samorz ądno ści lokalnej), która zwi ększyła uprawnienia społeczno ści lokalnych [Runge, 2005], co przyczyniło si ę do wzmo Ŝenia d ąŜ eń secesyjnych (ju Ŝ w 1991 r. samodzielno ść administracyjn ą w wyniku rozpadu „Wielkich Tychów” odzyskały miasta Bieru ń i L ędziny oraz gminy Bojszowy, Kobiór i Wyry, a w 1992 r. miasta Rydułtowy i Wojkowice); - okres po 1999 r., czyli po wprowadzeniu reformy podziału terytorialnego kraju (powrót do trójstopniowego podziału terytorialnego), w wyniku której jednostki osadnicze i społeczno ści lokalne znalazły si ę w nowych realiach (nowych powiatów i województw), co przyczyniło si ę do wyhamowania procesów secesji.

Ryc. 18. Procesy secesji w południowej cz ęś ci województwa małopolskiego i podkarpackiego Fig. 18. Secession processes in the southern part of małopolskie and podkarpackie voivodship

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009. Source: By authors on the base of: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009.

35 Tekst jednolity [Dz.U. 2010, nr 106, poz. 675]. 169

Tab. 27. Wsie, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą po 1977 r. Tab. 27. Villages administratively separated from towns after 1977

Miejscowo ść Okres funkcjonowania Obecny status Powierzchnia* Liczba 2 Settlement jako dzielnica miasta Contemporary [km ] ludności* Period when village was status Area [km 2] Population integrated with town Bojszowy Bojszowy Nowe 1977-91 gmina wiejska Jedlina 34,07 5500 (Tychy) Bojszowy Mi ędzyrzecze Świerczyniec

Chełm Śl. 1975-77 (Tychy) gmina wiejska Chełm Mały 23,23 5472 Ś Kopciowice 1977-94 (Mysłowice) Chełm l. gmina wiejska Goczałkowice 1975-92 Goczałkowice 48,64 5947 Zdrój (Pszczyna) Zdrój 1977-91 gmina wiejska Kobiór 49,50 4000 (Tychy) Kobiór 1973-82 Kro ścienko n. D. wie ś gminna 28,92 3280 (Szczawnica-Kro ścienko) 1975-94 gmina wiejska Marklowice 13,75 5099 (Wodzisławia Śl.) Marklowice Studzionka 1975-77 wsie w gminie Wisła Mała 42,84 4545 (Pszczyna) Pszczyna Wisła Wielka Brze źce Ćwiklice 1973-97 wsie w gminie Łąka 49,18 8048 (Pszczyna) Pszczyna Por ęba Rudołtowice Jaworki 1958-2008 wsie w gminie 55,00 1331 Szlachtowa (Szczawnica) Szczawnica Wyry 1975-91 gmina wiejska 34,45 6000 Gosty ń (Tychy) Wyry * w momencie odzyskania samodzielno ści administracyjnej Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009. Source: By authors on the base of: Zmiany…, 1985, Powierzchnia…, 1994-2009.

Krótki okres funkcjonowania jako cz ęść innego miasta, du Ŝa aktywno ść spo- łeczno ści lokalnych inkorporowanych miejscowo ści oraz swoista „popularno ść ” dąŜ eń secesyjnych po 1990 r. poddaje w w ątpliwo ść słuszno ść decyzji administracyjnych z lat 70. XX w., w wyniku których utraciły one samodzielno ść administracyjn ą. Mimo znacznego zmniejszenia si ę liczby secesji po 1999 r. wydaje si ę, Ŝe proces odzyskiwania samodzielno ści administracyjnej przez inkorporowane miejscowo ści nie został jeszcze całkowicie zako ńczony, o czym świadczy ć mo Ŝe przy-

170 padek Jaworek i Szlachtowej, które w 2008 r. zostały wydzielone ze Szczawnicy. Miejscowo ści te, mimo kilkudziesi ęciu lat funkcjonowania w granicach miasta, za- chowały odr ębno ść i wiejski charakter.

Przyczyny d ąŜ eń secesyjnych

Zarówno procesy inkorporacji, jak i odzyskiwania samodzielno ści administracyjnej, s ą skutkiem zmian granic administracyjnych miejscowo ści, zachodz ących w wyniku odgórnych decyzji politycznych. Zmiany te dokonywane s ą jednak na wniosek władz zainteresowanych jednostek podziału terytorialnego, a po 1990 r. (czyli po wprowadzeniu ustawy o samorz ądzie gminnym) równie Ŝ i ich społeczno ści lokalnych. W nawi ązaniu do przewa Ŝaj ących w okresie powojennym procesów ł ą- czenia jednostek podziału terytorialnego na szczeblu podstawowym w jednostki wi ększe (w tym równie Ŝ inkorporacji miast w granice innych miast), niezwykle interesuj ącym zagadnieniem wydaj ą si ę motywy (przeciwstawnych do tych tendencji) d ąŜ eń secesyjnych, które doprowadziły do odzyskania samodzielno ści administracyjnej przez kilkadziesi ąt dawnych dzielnic. M. S. Szczepa ński [1991, 1996] analizuj ąc przyczyny rozpadu „Wielkich Ty- chów” w 1991 r., w wyniku czego samodzielno ść administracyjn ą odzyskały [ Po- wierzchnia…, 1994]: dwa miasta (Bieru ń, L ędziny) i trzy gminy wiejskie (Bojszo- wy, Kobiór, Wyry), stwierdził, Ŝe za podziałem miasta przemawiały: - brak akceptacji społecznej dla decyzji administracyjnych z lat 70. (miasto rozrasta- ło si ę na mocy licznych biurokratycznych decyzji podejmowanych bez akceptacji i zgody społeczno ści lokalnych); - demobilizacja społeczno ści wł ączonych obszarów (miejscowo ści), wywołana odebraniem samodzielno ści administracyjnej; - brak znacz ących zwi ązków funkcjonalno-przestrzennych mi ędzy dzielnicami miasta; - ci ąŜ enie przył ączonych miejscowo ści ku innym o środkom; - wiejski i małomiasteczkowy charakter przył ączonych miejscowo ści; - trudno ści w rz ądzeniu miastem składaj ącym si ę z wielu heterogenicznych pod wzgl ędem kulturowym i społecznym jednostek osadniczych; - odmienno ść losów historycznych poszczególnych dzielnic miasta.

171

W. Jarczewski [2002] opisał przyczyny i skutki d ąŜ eń secesyjnych, które przyczyniły si ę do odzyskania po 1990 r. samodzielno ści administracyjnej przez 13 gmin, które w latach 70. stały si ę cz ęś ci ą innych gmin (z czego 11 stanowiło dzielnice innych miast). Powstawanie małych (nowych) gmin uznał on jako przejaw praktycznej realizacji endogennej koncepcji rozwoju lokalnego, którego głównym animatorem s ą społeczno ści lokalne. Z kolei za główne przyczyny d ąŜ eń „separaty- stycznych” zostały uznane: - okoliczno ści utraty samodzielno ści (decyzja o wł ączeniu do wielkiego miasta po- dejmowana była bez zgody, a wła ściwie przy sprzeciwie mieszka ńców, którzy o decyzji dowiadywali si ę po jej ostatecznym podj ęciu, a ponadto utrata samodzielno ści przyjmowana była z poczuciem straty czego ś wa Ŝnego); - problemy małej peryferyjnej dzielnicy (stanowi ące czynniki daj ące podstawę do rozpocz ęcia stara ń o uzyskanie samodzielno ści), do których mo Ŝna zaliczy ć: a) nierówny podział środków w mie ście i niedorozwój infrastruktury (dzielnice otrzymywały proporcjonalnie du Ŝo mniej środków ni Ŝ przypadało statystycznie na jednego mieszka ńca), b) brak wi ęzi infrastrukturalnych (odległo ści centrów miast od dzielnic były na tyle du Ŝe, Ŝe cz ęsto opłacało si ę budowa ć w nich samodzielne sieci), c) poziom rozwoju gospodarczego (na secesj ę decydowały si ę tylko dzielnice posiadaj ące silne zaplecze gospodarcze, mo Ŝliwo ść osi ągni ęcia odpowiednio wyso- kich dochodów mo Ŝna uzna ć jako jeden z podstawowych czynników wpływaj ą- cych na decyzj ę o usamodzielnieniu), d) brak wi ęzi kulturowych i identyfikacji z du Ŝym miastem (du Ŝy udział ludno ści zasiedziałej w usamodzielnionych dzielnicach, stanowi ącej ich społeczno ści lokalne, poczucie odr ębno ści i brak identyfikacji z miastem kształtowane było w nich przez: posiadanie jednego lub kilku lokalnych pracodawców, z którymi zwi ązana była znaczna cz ęść mieszka ńców, odległo ść i niezagospodarowan ą przestrze ń dzielącą je od miasta oraz posiadanie układu urbanistycznego i lokalnego centrum typowego dla samodzielnych jednostek osadniczych). W swej pracy W. Jarczewski [2002] stwierdził ponadto, Ŝe usamodzielnienie dzielnicy mogło doj ść do skutku tylko w wyniku konsekwentnej postawy liderów lokalnych. W ka Ŝdej z analizowanych gmin w drodze do samodzielno ści wyst ępo-

172 wała bowiem podobna sekwencja działa ń, w której szczególn ą rol ę odegrali lokalni liderzy: - pojawienie si ę idei samodzielno ści, - pozyskanie dla pomysłu grupy ludzi aktywnych na terenie dzielnicy, sondowanie nastrojów i preferencji lokalnej społeczno ści, symulacje społeczno-ekonomicznych skutków oddzielenia si ę, poszukiwanie wzorców i kontaktów w innych nowych gminach, - sformalizowanie działalno ści grupy aktywnych działaczy, budowanie poparcia społecznego w śród mieszka ńców dzielnicy, - kompletowanie niezb ędnych dokumentów, przeprowadzenie konsultacji b ądź refe- rendów lokalnych, szukanie poparcia w mie ście i we władzach wy Ŝszego szczebla, - przedstawienie kompletnego wniosku o utworzenie odr ębnej gminy. J. Runge [2005] za główne tendencje zmian granic administracyjnych miast w regionie katowickim po 1989 r. uznał: - podział du Ŝych terytorialnie jednostek administracyjnych, tworzonych zwłaszcza w latach 70. XX w. w drodze odgórnej inkorporacji sąsiednich miejscowo ści, cz ęsto wbrew woli ich mieszka ńców (jak np. D ąbrowa Górnicza, Tychy), - aspiracji społeczno ści lokalnych do usamodzielnienia si ę, - resentymentów do straconych (w wyniku inkorporacji) praw miejskich, których odzyskanie stanowiło cel działa ń społeczno ści lokalnej na fali transformacji ustro- jowej (jak np. Pszów, Radlin, Radzionków). R. Szmytkie [2005] opisuj ąc miasta, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą po 1977 r. w wyniku secesji, jako główne argumenty przemawiaj ące za odł ączeniem uznał: - brak akceptacji społeczno ści lokalnych dla decyzji administracyjnych, które do- prowadziły do wcielenia ich miejscowo ści w granice innego miasta, o czym świad- cz ą inicjatywy na rzecz odzyskania samodzielno ści inicjowane przez społeczno ści tych miejscowo ści, zwłaszcza po wprowadzeniu reformy samorz ądowej w 1990 r. [por. Szczepa ński, 1991, 1996; Serafin, 1998; Jarczewski, 2002; Krawczyk i in., 2002]; - odmienny charakter funkcjonalny inkorporowanych miejscowo ści i miast, których cz ęś ci ą si ę stały po inkorporacji, jak np. Miasteczko Śl. i Tarnowskie Góry (P 173 i PU) 36 , Mi ędzyzdroje i Świnouj ście (U i UP), Sławków i D ąbrowa Górn. (PU i P) oraz Zagórze i Sanok (X i PU); - brak ci ągło ści zabudowy mi ędzy miastem i jednostk ą wcielon ą w jego granice (świadcz ący o odr ębno ści przestrzennej miejscowo ści), czego przykładem s ą: Bie- ru ń, L ędziny i Tychy, Imielin i Mysłowice, Miasteczko Śl. i Tarnowskie Góry, Mi ę- dzyzdroje i Świnouj ście, Por ęba i Zawiercie, Sławków i D ąbrowa Górn. oraz Zagó- rze i Sanok; - peryferyjne poło Ŝenie w obr ębie wielkiego miasta i znaczny dystans do jego centrum, czego przykładem s ą: Mi ędzyzdroje i Świnouj ście (16 km) 37 , Sławków i D ą- browa Górn. (14 km), L ędziny i Tychy (13 km), Imielin i Mysłowice (12 km), Bie- ru ń i L ędziny (11 km), Rydułtowy i Wodzisław Śl. (10 km) oraz Wojkowice i B ę- dzin (9 km); - odmienny charakter zabudowy dzielnic i miast, do których zostały wcielone (świadcz ący o małomiasteczkowym charakterze wcielonych miejscowo ści), np. Bieru ń i Tychy (2,4 i 7,4) 38 , Imielin i Mysłowice (1,4 i 4,4), L ędziny i Tychy (2,0 i 7,4), Mi ędzyzdroje i Świnouj ście (3,4 i 6,8), Radzionków i Bytom (2,4 i 9,2), Sławków i D ąbrowa Górn. (1,5 i 4,7), Wojkowice i B ędzin (2,6 i 4,9) oraz Zagórze i Sanok (1,4 i 3,8); - niekorzystne skutki przył ączenia, a zwłaszcza stagnacja w zakresie rozwoju infrastruktury wywołana peryferyjnym poło Ŝeniem w obr ębie wielkiego miasta, np. w przypadku Bierunia, Imielina, L ędzin, Miasteczka Śl., Radzionkowa, Sławkowa czy Wojkowic [Szczepa ński, 1991, Jarczewski, 2002]; - ci ąŜ enie ku innym o środkom (ni Ŝ miasto, do którego miejscowo ść została wcielona), jak np. Radzionków, który był cz ęś ci ą Bytomia, ci ąŜ y do Tarnowskich Gór [Krawczyk i in., 2002] czy Rydułtowy, które były częś ci ą Wodzisławia Śląskiego, ci ąŜą do Rybnika [Matuszczyk-Kotulska, 1997].

36 W nawiasach typ funkcjonalny miejscowo ści w 1970 r. (czyli przed inkorporacj ą) wg Jerczy ńskiego [1977]. 37 W nawiasach przybli Ŝona drogowa odległo ść mi ędzy centralnymi cz ęś ciami obu miejscowo ści. 38 W nawiasach wska źnik zabudowy w 2002 r. liczony jako stosunek liczby mieszka ń do liczby budynków. 174

Skutki procesów secesji

Skutki secesji (odzyskania samodzielno ści administracyjnej) s ą odwrotne do skutków inkorporacji (utraty samodzielno ści administracyjnej). W przypadku miejscowo ści, od której oddzieliła si ę inna miejscowo ść , skutkiem oddzielenia jest: zmniejszenie terytorium i liczby mieszka ńców oraz zmiana struktury funkcjonalno- przestrzennej, przy czym zmiany te nale Ŝy odbiera ć jako negatywne (powoduj ą zmniejszenie potencjału miasta i ograniczaj ą mo Ŝliwo ści jego rozwoju), równie Ŝ w aspekcie ekonomicznym [Jarczewski, 2002]. Usamodzielnienie si ę wszystkich ele- mentów wchodz ących w skład miasta prowadzi z kolei do ujednolicenia jego struktury przestrzennej. Secesja z punktu widzenia jednostki wydzielonej z obr ębu „du Ŝego miasta” oznacza odzyskanie samodzielno ści administracyjnej (po okresie funkcjonowania jako cz ęść innego miasta) i nale Ŝy j ą odbiera ć jako zjawisko pozytywne (nawet mimo utraty rangi miejscowo ści, która przestaje by ć cz ęś ci ą wi ększego, a zarazem łatwiej identyfikowalnego w świadomo ści społecznej, tworu). Proces ten prowadzi tak Ŝe do zwi ększenia liczby miast bez zmiany liczby ludno ści miejskiej i powierzchni zajmowanej przez miasta (w przypadku secesji miasta) lub do zmniejszenia liczby ludno ści miejskiej oraz powierzchni zajmowanej przez miasta przy zachowaniu liczby miast (w przypadku usamodzielnienia miejscowo ści wiejskiej). Skutkami odzyskania samodzielno ści administracyjnej s ą równie Ŝ [Jarczewski, 2002]: - zmiana modelu zarz ądzania oraz poprawa jako ści obsługi ludno ści (z peryferyjnej dzielnicy „duŜego miasta” po usamodzielnieniu miejscowo ść znalazła si ę w centrum zainteresowania nowych władz lokalnych, po zmianie do władzy przybli Ŝyła si ę równie Ŝ społeczno ść lokalna, zmianie uległa tak Ŝe skala problemów stoj ących przed władzami lokalnymi); - wzrost aktywno ści społecznej (poprzez rozwój organizacji społecznych i kulturalnych oraz działalno ści na rzecz gminy); - racjonalizacja dochodów i wydatków (jak np. inwestycje w infrastruktur ę czy poszukiwanie nowych inwestorów) oraz poprawa sytuacji ekonomicznej (w przeciwie ństwie do nierównego podziału środków w obr ębie „du Ŝego miasta”).

175

Ponadto fakt usamodzielnienia jest pozytywnie oceniany przez liderów lokalnych, jak i mieszka ńców [Jarczewski, 2002].

Rozpad miast-zlepie ńców

Procesom secesji podlegaj ą przede wszystkim miejscowo ści, które zachowały swoj ą odr ębno ść , mimo funkcjonowania jako cz ęść innego miasta (pozostaj ą faktycznie odr ębnymi jednostkami osadniczymi, mimo utraty samodzielno ści administracyjnej). Procesom secesji podlegaj ą zatem jednostki wchodz ące w skład miast- zlepie ńców, które nie wrosły w struktur ę przestrzenn ą miasta i zachowały swój pierwotny charakter. D ąŜ enia secesyjne zmierzaj ące do odzyskania samodzielno ści administracyjnej przez jednostki stanowi ące cz ęść miasta mog ą równie Ŝ prowadzi ć do cz ęś ciowego lub całkowitego rozpadu struktury przestrzennej miasta, maj ącego charakter miasta-zlepie ńca. Cz ęś ciowy rozpad oznacza wydzielenie jednego z elementów wchodz ących w skład struktury przestrzennej miasta. W takiej sytuacji miasto pozostaje administracyjnym zlepkiem kilku jednostek osadniczych (miastem o niespójnej strukturze przestrzennej), lecz zmniejsza si ę liczba elementów składowych (miejscowo ści) wchodz ących w skład miasta. Wydzielenie wszystkich jednostek, które nie stały si ę integralnymi osiedlami miasta, prowadzi z kolei do całkowitego rozpadu miasta- zlepie ńca. Procesy secesji, które miały miejsce na terenie Polski Południowej, do- prowadziły do całkowitego rozpadu trzech miast-zlepie ńców: - „Wielkich Tychów” (ryc. 19) , które s ą przykładem rozpadu miasta w jednym etapie (wydzielenie wszystkich elementów składowych w wyniku jednej decyzji administracyjnej); - Wodzisławia Śląskiego (ryc. 20), który jest przykładem rozpadu miasta w kilku etapach (kilkukrotne wydzielenie poszczególnych elementów wchodz ących w skład miasta); - zespołu Szczawnica-Kro ścienko, gdzie pocz ątkowo doszło do rozpadu miasta bli ź- niaczego, a nast ępnie rozpadu jednego z elementów wchodz ących w jego skład (wydzielenie Jaworek i Szlachtowej ze Szczawnicy).

176

„Wielkie Tychy” W 1934 r. Tychy stały si ę gmin ą wiejsk ą na prawach miejskich poło Ŝon ą w powiecie pszczy ńskim. W 1945 r. miejscowo ść zajmowała powierzchni ę 30,1 km 2 i liczyła ok. 11000 mieszka ńców. W 1950 r. Prezydium Rz ądu przyj ęło uchwał ę o rozbudowie Tychów (budowa tzw. Nowych Tychów) do miasta licz ącego ponad 100000 mieszka ńców, które miało pełni ć rol ę miasta-sypialni dla Górno śląskiego Okr ęgu Przemysłowego. Z pocz ątkiem 1951 r. Tychy stały si ę miastem, a w jego obr ęb zostały wł ączone miejscowo ści Paprocany i Wilkowyje.

Ryc. 19. Zmiany przestrzenno-administracyjne i ludno ściowe miasta Tychy Fig. 19. Spatial-administratively as well as demographic changes in city of Tychy

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

177

W 1954 r. został utworzony powiat tyski (w tym samym roku do miasta przy- łączono tzw. Dolne Lasy Pszczy ńskie), a w 1955 r. z jego obszaru wydzielono miasto Tychy, tworz ąc tym samym powiat miejski licz ący 35,7 km 2 i 26250 mieszka ń- ców. W 1967 r. przył ączono do Tychów cz ęść gromady Urbanowice, a w 1973 r. miejscowo ści Urbanowice, Jaroszowice i Cielice oraz cz ęść obszaru miasta Bieru ń Stary (w nowych granicach miasto liczyło 83,5 km 2 i 82520 mieszka ńców). W 1975 r. do Tychów przył ączono miasta: Bieru ń Stary (miasto od 1407 r.), Lędziny (osiedle od 1957 r., miasto od 1966 r.) i Imielin (osiedle od 1957 r., miasto od 1967 r.) oraz gminy Bieru ń Stary, Imielin i Wyry, w wyniku czego powierzchnia miasta wzrosła do 237 km 2, a liczba mieszka ńców do 135620 osób (ryc. 19). W 1976 r. z obszaru miasta wył ączono Dzie ćkowice, a w 1977 r. Imielin, Chełm Śl. i cz ęść Kopciowic (wcielaj ąc je do Mysłowic), natomiast przył ączono sołectwa: Bojszowy, Jedlina, Kobiór, Mi ędzyrzecze, Nowe Bojszowy oraz Świerczyniec, tworz ące gminy Bojszowy i Kobiór [Tychy… , 1975; Zmiany…, 1985; Musioł, 1992b; Szczepa ński, 1996]. W wyniku tych zmian ludno ść miasta wzrosła do 154090 osób w 1978 r., natomiast powierzchnia do 271 km 2. Tychy stały si ę najwi ększym pod wzgl ędem powierzchni miastem województwa (i jednym z najwi ększych w Polsce), b ędącym faktycznie administracyjnym zlepkiem wielu zantagonizowanych miejscowo ści [Szczepa ński, 1996]. W latach 80. XX w. liczba ludno ści miasta w dalszym ci ągu rosła osi ągaj ąc 183826 osób w 1985 r. oraz 191723 osoby w 1990 r. (przy g ęsto ści zaludnienia 708 osób na km 2). W 1990 r. została podj ęta decyzja o rozparcelowaniu „Wielkich Tychów”. W wyniku presji społeczno ści przył ączonych w latach 70. XX w. do Tychów miejscowo ści w 1991 r. samodzielno ść administracyjn ą odzyskały miasta: Bieru ń i L ędziny oraz gminy: Bojszowy, Kobiór i Wyry (tab. 28). W wyniku tych zmian obszar miasta zmniejszył si ę do 81,8 km 2, a liczba ludno ści o 52900 osób, podczas gdy g ęsto ść zaludnienia wzrosła do 1699 osób na km 2 [Szczepa ński, 1996]. W 2008 r. Tychy liczyły 129475 mieszka ńców, a w granicach miasta do 1991 r. (jednostkach tworz ących miasto do 1991 r.) zamieszkiwało 183347 osób.

178

Tab. 28. Jednostki powstałe z rozpadu „Wielkich Tychów” w 1991 r. Tab. 28. Units constituted as an effect of „The Great Tychy” administrative disintegration

Powierzchnia Liczba Gęsto ść zaludnienia [km 2] ludności [osób/km 2]

Area [km 2] Population Population density [persons/km 2] miasto Bieru ń 40,19 21200 527,5 miasto L ędziny 31,04 16200 521,9 gmina Bojszowy 34,07 5500 161,4 gmina Kobiór 49,50 4000 80,8 gmina Wyry 34,45 6000 174,2 Razem 189,25 52900 279,5 Total

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 1994. Source: By authors on the base of: Powierzchnia…, 1994.

Wodzisław Śląski Wodzisław Śląski lokowany był w 1257 r. W 1945 r. do miasta przył ączona została gmina Jedłownik. W 1951 r. miejscowo ść Rydułtowy otrzymała prawa miejskie, a w obr ęb nowego miasta wł ączono gminy Pietrzykowice i Krzy Ŝkowice. W 1954 r. został utworzony powiat wodzisławski, a Pszów i Radlin uzyskały prawa miejskie. W 1973 r. do Wodzisławia Śl. wcielono gromad ę Wilchwy oraz wsie Ma- rusze i Turzyczka, a do miasta Pszów gromady Kokoszyce i Zawada. W 1975 r. do Wodzisławia Śl. przył ączone zostały miasta: Rydułtowy, Pszów i Radlin oraz gmina Marklowice, a w 1983 r. obr ęby geodezyjne Mszana i Czy Ŝowice (ryc. 20). W wyniku tych zmian obszar miasta zwi ększył si ę z 27,0 do 111,1 km 2, a liczba mieszka ńców wzrosła z 34700 w 1974 r. do 101901 w 1975 r. [Zmiany…, 1985]. W 1991 r. Wodzisław Śl. osi ągn ął 112215 mieszka ńców i g ęsto ść zaludnienia 1010 osób na km 2. Rozpad miasta rozpocz ął si ę w 1992 r., kiedy z jego obr ębu wydzielono miasto Rydułtowy (licz ące 23900 mieszka ńców). W kolejnych latach samodzielno ść administracyjn ą odzyskały gmina Marklowice w 1994 r. (5099 mieszka ńców), miasto Pszów w 1995 r. (14934 mieszka ńców) oraz miasto Radlin w 1997 r. (18222 mieszka ńców). W wyniku tych zmian obszar Wodzisławia Śl. zmniejszył si ę do 49,5 km 2, a liczba ludno ści do 49697 osób. W 2008 r. Wodzisław Śl. liczył 49406 mieszka ńców (tab. 29), a w jednostkach tworz ących miasto do 1992 r. za- mieszkiwało 107869 osób [ Powierzchnia…, 1994-2009; Cichy, 2003].

179

Ryc. 20. Zmiany przestrzenno-administracyjne i ludno ściowe miasta Wodzisław Śląski Fig. 20. Spatial-administratively as well as demographic changes in city of Wodzisław Śląski

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Tab. 29. Jednostki tworz ące Wodzisław Śląski (1975-91) w 2008 r. Tab. 29. Administrative units of Wodzisław Śląski (1975-91) in 2008

Powierzchnia Liczba Gęsto ść zaludnienia [km 2] ludności [osób/km 2]

Area [km 2] Population Population density [persons/km 2] miasto Wodzisław Śl. 49,51 49406 997,9 miasto Pszów 20,44 13737 672,1 miasto Radlin 12,53 17681 1411,1 miasto Rydułtowy 14,95 21843 1461,1 gmina Marklowice 13,69 5202 380,0 Razem 111,12 107869 970,7 Total

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powierzchnia…, 2009. Source: By authors on the base of: Powierzchnia…, 2009. 180

Szczawnica-Kro ścienko W 1973 r. poł ączono miasto Szczawnica (osiedle od 1958 r., prawa miejskie od 1962 r.) oraz osiedle Kro ścienko (miasto w latach 1348-1932, osiedle od 1958 r.) w jeden organizm miejski pod nazw ą Szczawnica-Kro ścienko. W skład miasta wchodziły ponadto wsie Jaworki i Szlachtowa, wcielone do Szczawnicy w 1958 r. [Zmiany…, 1985]. Szczawnica-Kro ścienko była typowym przykładem miasta bli ź- niaczego [Dziewo ński, 1962], zło Ŝonego faktycznie z dwóch cz ęś ci (Kro ścienka i Szczawnicy) przedzielonych dolin ą Dunajca (ryc. 21). Powstałe w ten sposób miasto cechowało si ę ponadto: brakiem spójno ści przestrzennej (Kro ścienko i Szczawnica oddalone s ą od siebie o 5 km, a zabudowa nowego miasta rozci ągała si ę na długo ści kilkunastu ki- lometrów); zró Ŝnicowaniem funkcjonalnym tworz ących go osiedli (w 1970 r. Szczawnica była o środkiem usługowo-rolniczym, a Kro ścienko rolniczo-usługowym); odmienn ą fizjonomi ą jednostek wchodz ących w skład miasta (Kro ścienko ma zabudow ę małomiasteczkow ą i typowe dla miast średniowiecznych rozplanowanie, Szczawnica to miejscowo ść o zabudowie uzdrowiskowo-letniskowej, wyrosła z dawnej wsi ła ńcuchowej, a Jaworki i Szlachtowa to typowe wsie ła ń- cuchowe o zabudowie zagrodowej); rozległ ą powierzchni ą (116,8 km 2) przy niezbyt du Ŝej liczbie ludno ści (w momencie utworzenia miasto zamieszkiwało ok. 8500 mieszka ńców), przez co g ę- sto ść zaludnienia miasta w 1973 r. wynosiła ok. 73 osoby na km 2. Ponadto zdecydowana wi ększo ść mieszka ńców Kro ścienka była przeciwna poł ączeniu i dzi ęki działaniom powołanemu z ich inicjatywy Komitetowi Obywatel- skiemu ju Ŝ w 1982 r. miasto podzielono na dwie odr ębne miejscowo ści (Kro ścienko nad Dunajcem i Szczawnica), przy czym status miasta zachowała jedynie Szczawni- ca, a Kro ścienko, mimo kilkuwiekowych tradycji miejskich, stało si ę wsi ą gminn ą. W 2008 r. ze Szczawnicy wydzielono wsie Jaworki (której cz ęś ci ą s ą nieistniej ące ju Ŝ wsie Biała Woda i Czarna Woda) i Szlachtowa, nadając im status wsi sołeckich, w wyniku czego liczba mieszka ńców Szczawnicy zmniejszyła si ę o 1331 osób, a powierzchnia miasta z 87,9 do 32,9 km 2. Równocze śnie gmina miejska Szczawni- ca została przekształcona w gmin ę miejsko-wiejsk ą [ Powierzchnia…, 2008].

181

Ryc. 21. Rozpad miasta Szczawnica-Kro ścienko Fig. 21. Administrative disintegration of Szczawnica-Kro ścienko

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Jednostki powstałe w wyniku secesji

W latach 1977-2010 samodzielno ść administracyjn ą na terenie Polski Połu- dniowej, po okresie funkcjonowania jako dzielnica innego miasta (gminy miejskiej), odzyskało 13 miast stanowi ących gminy miejskie i 6 gmin wiejskich. W czterech przypadkach wydzielenie cz ęś ci miasta spowodowało usamodzielnienie si ę 10 wsi sołeckich, z których jedna (Kro ścienko n. Dunajcem) stała si ę siedzib ą nowej gminy wiejskiej, a pozostałe miejscowo ści utworzyły wiejskie cz ęś ci gmin Pszczyna i Szczawnica.

1. Miasto Bieru ń Bieru ń to miasto (gmina miejska) w województwie śląskim, b ędące siedzib ą władz powiatu bieru ńsko-lędzi ńskiego. Bieru ń otrzymał prawa miejskie w 1387 r. i pozo- stał miastem a Ŝ do 1743 r., kiedy wszedł w skład pa ństwa pruskiego. W 1865 r. miejscowo ść (jako Bieru ń Stary) ponownie otrzymała prawa miejskie. W 1975 r. miasto zostało wcielone do Tychów. W 1991 r. Bieru ń (wraz z Bieruniem Nowym, Bijasowicami, Czarnuchowicami i Jajostami) odzyskał samodzielno ść administracyjn ą. Miasto składa si ę: z 2 cz ęś ci o miejskim charakterze (Bieru ń Nowy, Bieru ń Stary) oraz 4 miejscowo ści wiejskich ( Ściernie, Bijasowice, Czarnuchowice, Jaj-

182 osty) oddalonych od siebie o kilka km [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Musioł, 1999; Kaczmarek, Myszor, 2007]. Miasto Bieru ń zajmuje powierzchni ę 40,7 km 2 i jest zamieszkane przez 19486 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

2. Miasto Imielin Imielin to miasto (gmina miejska) w powiecie bieru ńsko-lędzi ńskim (województwo śląskie). W latach 1391-1790 miejscowo ść stanowiła własno ść biskupów krakow- skich, a nast ępnie weszła w skład pa ństwa pruskiego. W 1957 r. Imielin otrzymał status osiedla, a w 1967 r. prawa miejskie. W 1975 r. miejscowo ść została wcielona w granice miasta Tychy, a w 1977 r. do Mysłowic. W 1994 r. Imielin odzyskał samodzielno ść administracyjn ą [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Kopiec, 2004]. Miasto Imielin zajmuje powierzchni ę 28,0 km 2 i jest zamieszkane przez 8071 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

3. Miasto L ędziny Lędziny to miasto (gmina miejska) w powiecie bieru ńsko-lędzi ńskim (województwo śląskie). Miejscowo ść wzmiankowana była ju Ŝ w 1160 r. Rozwój miejscowo ści i górnictwa nast ąpił tu po II wojnie światowej. W 1955 r. L ędziny i Hołdunów otrzymały status osiedla, a w 1961 r. doszło do połączenia obu osiedli. W 1966 r. Lędziny otrzymały prawa miejskie, a w 1975 r. zostały wcielone do miasta Tychy. W 1991 r. L ędziny odzyskały samodzielno ść administracyjn ą. W skład miasta wchodzi 7 odr ębnych przestrzennie miejscowo ści [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijew- ski, 1998; Serafin, 1998], z których najwi ększe to L ędziny (7130 mieszka ńców) oraz Hołdunów (5730 mieszka ńców). Miasto zajmuje powierzchni ę 31,5 km 2 i jest zamieszkane przez 16259 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

4. Miasto Miasteczko Śląskie Miasteczko Śląskie to miasto (gmina miejska) w powiecie tarnogórskim (wojewódz- two śląskie). Pocz ątki osady si ęgaj ą pocz ątków XVI w. i s ą zwi ązane z odkryciem złó Ŝ rud i kruszców. W 1561 r. miejscowo ść otrzymała prawa miejskie (jako Geor- genberg), które utraciła w 1945 r. W 1958 r. Miasteczko Śląskie otrzymało status osiedla, a w 1963 r. ponownie prawa miejskie. W latach 1975-94 miejscowo ść sta- nowiła cz ęść Tarnowskich Gór [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998]. W skład miasta wchodz ą: Miasteczko Śląskie, dzielnica śyglin-śyglinek i dwa sołectwa (Bibiela i Brynica). Na terenie miasta funkcjonuje du Ŝa huta cynku i ołowiu. Miasto

183 zajmuje powierzchni ę 67,8 km 2 i jest zamieszkane przez 7327 mieszka ńców [ Po- wierzchnia… , 2009].

5. Miasto Por ęba Por ęba to miasto (gmina miejska) w powiecie zawiercia ńskim (województwo ślą- skie). Osada Por ęba powstała w XIV w. W średniowieczu wypalano tu w ęgiel drzewny, a tak Ŝe wytapiano Ŝelazo i stal. W 1795 r. powstał tu pierwszy piec do przetapiania rudy, co przyczyniło si ę do rozwoju miejscowo ści. W 1957 r. Por ęba otrzymała status osiedla, a w 1973 r. prawa miejskie. W latach 1975-82 miejscowo ść stanowiła cz ęść Zawiercia [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998]. Miasto zajmuje powierzchni ę 40,0 km 2 i jest zamieszkane przez 8722 mieszka ńców [ Po- wierzchnia… , 2009].

6. Miasto Pszów Pszów to miasto (gmina miejska) w powiecie wodzisławskim (województwo ślą- skie). Wie ś Pszów lokowana była w 1265 r. na prawie niemieckim, a ju Ŝ w 1293 r. powstał tu pierwszy ko ściół. W XVIII w. miejscowo ść stała si ę o środkiem piel- grzymkowym. W XIX w. na terenie Pszowa zacz ęto produkowa ć wapno i wydoby- wa ć w ęgiel kamienny, co przyczyniło si ę do rozwoju miejscowo ści. W 1954 r. Pszów otrzymał prawa miejskie, a w 1975 r. miasto zostało wcielone do Wodzisła- wia Śl. Samodzielno ść administracyjn ą Pszów odzyskał w 1994 r. W skład miasta wchodzi dzielnica Krzy Ŝkowice i 4 osiedla [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998]. Miasto zajmuje powierzchni ę 20,4 km 2 i jest zamieszkane przez 13737 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

7. Miasto Radlin Radlin to miasto (gmina miejska) w powiecie wodzisławskim (województwo ślą- skie). Radlin (pierwotnie składaj ący si ę z dwóch wsi: Radlina Dolnego i Górnego) wzmiankowany był w 1365 r. Pierwsze wzmianki o Biertułtowych, które stanowi ą obecne centrum miasta, pochodz ą z kolei z 1305 r. Szybszy rozwój miejscowości nast ąpił pod koniec XIX w. i zwi ązany był z powstaniem kopalni w ęgla kamiennego i koksowni, dzi ęki czemu Radlin stał si ę najwi ększ ą wsi ą w powiecie rybnickim. Miasto Radlin powstało w 1954 r. z poł ączenia wsi: Radlin Górny, Radlin Dolny, Biertułtowy, Gło Ŝyny i Obszary. W 1975 r. Radlin wcielono do Wodzisławia Ślą- skiego Samodzielno ść administracyjn ą miasto odzyskało w 1997 r., jednak dawne

184 dzielnice Radlin Dolny i Górny (tworz ące razem tzw. Radlin II) pozostały w granicach administracyjnych Wodzisławia Śląskiego [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998]. Miasto zajmuje powierzchni ę 12,5 km 2 i jest zamieszkane przez 17681 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

8. Miasto Radzionków Radzionków to miasto (gmina miejska) w powiecie tarnogórskim w województwie śląskim. Pierwsze wzmianki o miejscowo ści pochodz ą z XIV w. Rozwój Radzion- kowa nast ąpił w XIX w., do czego przyczyniło si ę powstanie pierwszych kopal ń węgla kamiennego, huty cynku i pieców wapienniczych. W 1922 r. miejscowo ść (w przeciwie ństwie do Bytomia) znalazła si ę w granicach Polski. W 1951 r. Ra- dzionków otrzymał prawa miejskie. W 1975 r. miejscowo ść wcielona została do Bytomia, stanowi ąc jego peryferyjn ą dzielnic ę do 1997 r. Samodzielno ść administracyjn ą Radzionków (bez Stroszka i Suchej Góry, które pozostały w granicach miasta Bytom) odzyskał w 1998 r. W skład Radzionkowa wchodzi dzielnica Rojca [Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Krawczyk i in., 2002]. Miasto zajmuje powierzchni ę 13,2 km 2 i jest zamieszkane przez 17192 mieszka ńców [ Powierzch- nia… , 2009].

9. Miasto Rydułtowy Rydułtowy to miasto (gmina miejska) w powiecie wodzisławskim w województwie śląskim. Pierwsze wzmianki o miejscowo ści pochodz ą z XIII w. Pierwsza kopalnia węgla kamiennego powstała tu ju Ŝ pod koniec XVIII w., co przyczyniło si ę do rozwoju miejscowo ści. W 1926 r. doszło do poł ączenia wsi: Rydułtowy Dolne, Ryduł- towy Górne, Orłowiec, Radoszowy Dolne oraz Radoszowy Górne w jedn ą gmin ę. Prawa miejskie Rydułtowy otrzymały w 1951 r., a do nowo utworzonego miasta wcielono gminy Pietrzykowice i Krzy Ŝkowice. W 1975 r. Rydułtowy zostały wcielone do Wodzisławia Śl. Samodzielno ść administracyjn ą miejscowo ść odzyskała w 1992 r. [ Miasta… , 1965; Matuszczyk-Kotulska, 1997; Kwiatek, Lijewski, 1998]. Miasto Rydułtowy zajmuje powierzchni ę 15,0 km 2 i jest zamieszkane przez 21843 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

10. Miasto Sławków Sławków to miasto (gmina miejska) w powiecie b ędzi ńskim (województwo śląskie). Pierwsze wzmianki o Sławkowie pochodz ą z 1220 r. Prawa miejskie Sławków

185 otrzymał przed 1286 r. Do powstania i rozwoju miasta przyczyniło si ę jego poło Ŝe- nie na wa Ŝnym szlaku handlowym oraz wydobycie złó Ŝ srebra i ołowiu. A Ŝ do roz- biorów Sławków był siedzib ą dóbr biskupich starostwa sławkowskiego, a po III rozbiorze stał si ę cz ęś ci ą pa ństwa pruskiego, a nast ępnie Ksi ęstwa Warszawskiego. W XIX w. w mie ście rozpocz ęto wydobycie rud cynku oraz w ęgla kamiennego. W 1870 r. Sławków utracił prawa miejskie, a pod koniec XIX w. miejscowo ść stała si ę w ęzłem kolejowym. W 1954 r. Sławków otrzymał status osiedla, a w 1958 r. prawa miejskie. W latach 1977-84 Sławków był dzielnic ą D ąbrowy Górniczej. Po reformie terytorialnej kraju w 1999 r. miasto (a Ŝ do 2002 r.) znalazło si ę w granicach województwa małopolskiego [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Dzie- chciarz, 2001; Kiryk, 2001]. Miasto zajmuje powierzchni ę 36,7 km 2 i jest zamieszkane przez 6901 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

11. Miasto Szczawnica Szczawnica to miasto b ędące siedzib ą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie nowotarskim w województwie małopolskim. Pierwsze wzmianki o miejscowo ści pochodz ą z XV w. W 1828 r. Szczawnic ę kupili Szalayowie, których uwa Ŝa si ę za twór- ców uzdrowiska (bazuj ącego na wyst ępuj ących tu szczawach alkalicznych i ko- rzystnych warunkach klimatycznych). Rozwój uzdrowiska nast ąpił po 1876 r. W 1958 r. Szczawnica (po wcieleniu Jaworek i Szlachtowej) otrzymała status osiedla, a w 1962 r. prawa miejskie. W 1973 r. Szczawnica została poł ączona z osiedlem Krościenko n. Dunajcem w jedno miasto, funkcjonuj ące pod nazw ą Szczawnica- Kro ścienko a Ŝ do 1983 r., kiedy nast ąpił jego podział. W 2008 r. ze Szczawnicy wydzielone zostały wsie Jaworki i Szlachtowa, dzi ęki czemu gmina Szczawnica stała si ę gmin ą miejsko-wiejsk ą [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Po- wierzchnia… , 2008]. Miasto zajmuje powierzchni ę 32,9 km 2 i jest zamieszkane przez 6184 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009].

12. Miasto Wojkowice Wojkowice to miasto (gmina miejska) w powiecie b ędzi ńskim (województwo ślą- skie). Osada Wojkowice wzmiankowana była w 1271 r. Rozwój miejscowo ści nast ąpił w XIX w. i był zwi ązany z górnictwem galmanu i w ęgla kamiennego. A Ŝ do 1954 r. Wojkowice Komorne pozostawały wsi ą w gminie Bobrowniki. W 1954 r. miejscowo ść otrzymała status osiedla, a w 1962 r. (po wcieleniu gromady śychcice-

186

Kamyce) prawa miejskie. W 1977 r. Wojkowice wcielono do B ędzina, a samodzielno ść administracyjn ą odzyskały w 1992 r. [ Miasta… , 1965; Kwiatek, Lijewski, 1998; Szajnowska-Wysocka, Zuza ńska-śyśko, 2000; Zuza ńska-śyśko, 2001]. Mia- sto zajmuje powierzchni ę 12,8 km 2 i jest zamieszkane przez 9299 mieszka ńców [Powierzchnia… , 2009].

13. Miasto Zagórz Zagórz to miasto (stanowi ące siedzib ę gminy miejsko-wiejskiej) w powiecie sanockim w województwie podkarpackim. Wie ś Zagórz powstała w XIV w. W 1710 r. powstał tu obronny klasztor-twierdza. Rozwój miejscowo ści zwi ązany był z powstaniem linii kolejowej w 1872 r. Od 1884 r. Zagórz jest w ęzłem kolejowym, na potrzeby którego powstało osiedle kolejarskie. W 1959 r. miejscowo ść otrzymała status osiedla, a w 1973 r. została wcielona do Sanoka. W 1977 r. Zagórz odzyskał samodzielno ść administracyjn ą, staj ąc si ę miastem [ Miasta… , 1967; Osenkowski, 1995; Michalak, 1997; Kwiatek, Lijewski, 1998]. Zagórz zajmuje powierzchni ę 22,3 km 2 i jest zamieszkane przez 5023 mieszka ńców [ Powierzchnia… , 2009]. Miasto ma niespójny charakter przestrzenny i składa si ę z 11 osiedli.

14. Gmina Bojszowy Gmina wiejska Bojszowy poło Ŝona jest w powiecie bieru ńsko-lędzi ńskim w woje- wództwie śląskim. Gmina Bojszowy powstała w 1973 r., a w 1977 r. obszar gminy został wcielony do miasta Tychy. Samodzielno ść administracyjn ą gmina odzyskała w 1991 r. w wyniku rozpadu „Wielkich Tychów”. Obecnie w skład gminy wchodzi 5 sołectw: Bojszowy, Bojszowy Nowe, Jedlina, Mi ędzyrzecze i Świerczyniec. Gmi- na Bojszowy zajmuje powierzchni ę 34,6 km 2 i jest zamieszkana przez 6851 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009; Lysko, 2002].

15. Gmina Chełm Śląski Gmina wiejska Chełm Śląski poło Ŝona jest w powiecie bieru ńsko-lędzi ńskim w województwie śląskim. Gmina Chełm Śląski powstała w 1973 r., w 1975 r. zosta- ła wcielona do miasta Tychy, a w 1977 r. do miasta Mysłowice. Samodzielno ść administracyjn ą gmina odzyskała w 1994 r. Obecnie w skład gminy wchodz ą 3 so- łectwa: Chełm Śląski, Chełm Mały i Kopciowice. Gmina zajmuje powierzchni ę 23,3 km 2 i jest zamieszkana przez 5789 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009; Monografia… , 2004].

187

16. Gmina Goczałkowice Zdrój Gmina wiejska Goczałkowice Zdrój poło Ŝona jest w powiecie pszczy ńskim w wo- jewództwie śląskim. Gmina Goczałkowice powstała w 1973 r., a w 1975 r. została wcielona do miasta Pszczyna. Samodzielno ść administracyjn ą gmina odzyskała w 1992 r. Gmina Goczałkowice Zdrój jest gmin ą jednowioskow ą, zajmuje powierzchni ę 47,4 km 2 i jest zamieszkana przez 6297 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985, Powierzchnia… , 1994-2009, Famulok, 2002].

17. Gmina Kobiór Gmina wiejska Kobiór poło Ŝona jest w powiecie pszczy ńskim w województwie śląskim. Gmina powstała w 1973 r., a w 1977 r. została wcielona do miasta Tychy. Samodzielno ść administracyjn ą gmina odzyskała w 1991 r. w wyniku rozpadu „Wielkich Tychów”. Gmina Kobiór jest gmin ą jednowioskow ą, zajmuje powierzchni ę 48,2 km 2 i jest zamieszkana przez 4682 mieszkańców [ Zmiany… , 1985; Po- wierzchnia… , 1994-2009; Musioł, 2001; Famulok, 2002].

18. Kro ścienko nad Dunajcem Kro ścienko nad Dunajcem to wie ś gminna w powiecie nowotarskim w wojewódz- twie małopolskim. Kro ścienko w latach 1348-1932 posiadało prawa miejskie. W 1958 r. miejscowo ść otrzymała status osiedla, a w 1973 r. została poł ączona z miastem Szczawnica w miasto Szczawnica-Kro ścienko. W 1983 r. Kro ścienko odzyskało samodzielno ść administracyjn ą, staj ąc si ę siedzib ą nowej gminy wiejskiej. Miejscowo ść liczy 3569 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009; Sochacka, 1996; Bogaczyk, 2000].

19. Gmina Marklowice Gmina wiejska Marklowice poło Ŝona jest w powiecie wodzisławskim (wojewódz- two śląskie). Gmina powstała w 1973 r., a w latach 1975-94 stanowiła cz ęść miasta Wodzisław Śl. Gmina Marklowice jest gmin ą jednowioskow ą, zajmuje powierzchni ę 13,7 km 2 i jest zamieszkana przez 5202 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985; Po- wierzchnia… , 1994-2009; Karwot, 2000].

20. Studzionka, Wisła Mała, Wisła Wielka (gmina Pszczyna) Wsie Studzionka, Wisła Mała i Wisła Wielka s ą cz ęś ci ą gminy miejsko-wiejskiej Pszczyna w powiecie pszczy ńskim (województwo śląskie). W 1973 r. wsie weszły

188 w skład gminy Wisła Wielka, która w 1975 r. została wcielona do miasta Pszczyna. W 1977 r. miejscowo ści odzyskały samodzielno ść administracyjn ą, staj ąc si ę cz ę- ści ą gminy Pszczyna. Wisła Mała liczy obecnie 1307 mieszka ńców, Wisła Wielka 2136 mieszka ńców, a Studzionka 2230 mieszka ńców [ Zmiany… , 1985; Musioł, 1992a; Powierzchnia… , 1994-2009; Orlik, 1998; Szuster, 1998a, 1998b].

21. Brze źce, Ćwiklice, Ł ąka, Por ęba, Rudołtowice (gmina Pszczyna) Wsie Brze źce, Ćwiklice, Ł ąka, Por ęba i Rudołtowice s ą cz ęś ci ą gminy miejsko- wiejskiej Pszczyna w powiecie pszczy ńskim (województwo śląskie). W 1973 r. wsie zostały wcielone do miasta Pszczyna, a samodzielno ść administracyjn ą odzyskały w 1997 r. Wie ś Brze źce liczy 1084 mieszka ńców, Ćwiklice 2639 mieszka ńców, Łąka 2817 mieszka ńców, Por ęba 978 mieszka ńców, a Rudołtowice 1098 mieszka ń- ców [ Zmiany… , 1985; Musioł, 1992a; Powierzchnia… , 1994-2009; Sztoler, 1999].

22. Jaworki i Szlachtowa (gmina Szczawnica) Wsie Jaworki i Szlachtowa s ą poło Ŝone w gminie miejsko-wiejskiej Szczawnica w powiecie nowotarskim w województwie małopolskim. W 1958 r. wsie weszły w skład osiedla, a od 1962 r. miasta Szczawnica (w latach 1973-82 miasta Szczaw- nica-Kro ścienko). Obie miejscowo ści samodzielno ść administracyjn ą odzyskały w 2008 r., staj ąc si ę wsiami w gminie Szczawnica. W sumie Jaworki i Szlachtowa zajmuj ą powierzchni ę 55,0 km 2 i s ą zamieszkane przez 1341 mieszka ńców [ Zmia- ny… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009].

23. Gmina Wyry Gmina wiejska Wyry poło Ŝona jest w powiecie mikołowskim (województwo ślą- skie). Gmina powstała w 1973 r., a w 1975 r. została wcielona w granice miasta Tychy. Samodzielno ść administracyjn ą gmina odzyskała w 1991 r. w wyniku rozpadu „Wielkich Tychów”. W skład gminy wchodz ą 2 sołectwa: Wyry i Gosty ń. Gmina Wyry zajmuje powierzchni ę 34,5 km 2 i jest zamieszkana przez 6594 mieszka ńców [Zmiany… , 1985; Powierzchnia… , 1994-2009; Musioł, Strz ępa, 1998].

Cechy usamodzielniaj ących si ę dzielnic

W. Jarczewski [2002], analizuj ąc przyczyny i skutki powstawania nowych gmin na obrze Ŝach GOP, stwierdził, Ŝe jednostki, które w latach 90. XX w. odzyska-

189

ły samodzielno ść administracyjn ą, cechuje pewne podobie ństwo. Mo Ŝna zatem mó- wi ć o pewnym zestawie cech typowych dla tego typu jednostek (dzielnic miasta, a po secesji samodzielnych miejscowo ści), do których mo Ŝna zaliczy ć [por. Jar- czewski, 2002]: - okoliczno ści utraty samodzielno ści administracyjnej (inkorporacja miejscowo ści nast ąpiła w wyniku odgórnej decyzji administracyjnej, bez akceptacji mieszka ńców, budz ąc tym samym niezadowolenie lokalnej społeczno ści); - niewielkie zmiany funkcjonalno-przestrzenne od momentu inkorporacji, w wyniku których miejscowość nie stała si ę integralnym osiedlem miasta, do którego została wcielona, a dzi ęki czemu zachowała swój pierwotny charakter; - odr ębno ść przestrzenn ą miejscowo ści (wyst ępowanie niezabudowanej przestrzeni w postaci lasów, terenów rolniczych lub przemysłowych, oddzielaj ącej miejscowo ść od miasta, którego cz ęść stanowiła); - układ urbanistyczny z wyra źnie wykształconym lokalnym centrum i małomia- steczkow ą lub wiejsk ą zabudow ą (zwykle ró Ŝni ące si ę od układu przestrzennego i fizjonomii miasta, którego cz ęś ci ą miejscowo ść była), świadcz ące o tym, Ŝe stanowi ona odr ębn ą jednostk ę osadnicz ą; - peryferyjne poło Ŝenie w obr ębie „wielkiego miasta” i znaczn ą odległo ść do jego centrum (peryferyjno ść wi ązała si ę z negatywnymi skutkami utraty samodzielno ści administracyjnej, do których mo Ŝna zaliczy ć: demobilizacj ę lokalnej społeczno ści, nierówny podział środków w mie ście, nikł ą reprezentacj ę społeczno ści dzielnicy we władzach miejskich, stagnacj ę w zakresie rozwoju infrastruktury czy niedoinwesto- wanie peryferyjnych cz ęś ci miasta); - brak znacz ących zwi ązków funkcjonalno-przestrzennych z „wielkim miastem” (słabe wi ęzi infrastrukturalne i komunikacyjne), a cz ęsto nawet ci ąŜ enie ku innym ośrodkom; - wyra źnie wykształcony charakter funkcjonalny miejscowo ści, która nie jest tylko osiedlem o funkcjach mieszkaniowo-usługowych (czyli typow ą „sypialni ą”); - posiadanie silnego zaplecza gospodarczego (zwykle w postaci jednego lub kilku lokalnych pracodawców, zatrudniaj ących du Ŝą cz ęść mieszka ńców) lub mo Ŝliwo ść pozyskania nowych źródeł dochodów po odzyskaniu samodzielno ści administracyjnej, wynikaj ąca z odmiennego charakteru funkcjonalnego inkorporowanych miej-

190 scowo ści (dotyczy to zwłaszcza jednostek o wiejskim charakterze lub miejscowo ści turystyczno-uzdrowiskowych); - wyra źnie ukształtowan ą społeczno ść lokaln ą miejscowo ści i mało znacz ący udział ludno ści napływowej, która napłyn ęła ju Ŝ po jej inkorporacji (czyli funkcjonowała tylko w warunkach niesamodzielno ści administracyjnej jednostki); - brak wi ęzi kulturowych oraz brak identyfikacji mieszka ńców z „du Ŝym miastem” (poczucie odr ębno ści lokalnej społeczno ści, cz ęsto wynikaj ąca z odmiennych losów historycznych ich miejscowo ści, uto Ŝsamianie si ę bardziej ze „swoj ą” dzielnic ą, ni Ŝ z „du Ŝym miastem”). Nagromadzenie tych czynników mo Ŝe w konsekwencji przyczyni ć si ę do zaistnienia idei samodzielno ści oraz wpływa ć na jej du Ŝe poparcie przez lokaln ą spo- łeczno ść .

Przyszło ść procesów secesji

W ostatnich latach liczba secesji została wyra źnie ograniczona, natomiast zwi ększyła si ę liczba inkorporacji, czego przykładem mo Ŝe by ć wcielenie Wesołej do Warszawy w 2002 r. czy te Ŝ kilkukrotne poszerzenie granic administracyjnych Rzeszowa [ Powierzchnia…, 1994-2009]. W. Jarczewski [2002] stwierdził nawet, Ŝe mimo niew ątpliwego sukcesu, jaki stał si ę udziałem miejscowo ści, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą, procesy secesji nie b ędą raczej zjawiskiem maso- wym (przy czym nie wykluczył, Ŝe jedna lub kilka dzielnic mo Ŝe doprowadzi ć do usamodzielnienia). Jarczewski uznał ponadto, Ŝe dzielnice, w których istniały od- powiednie warunki i wola mieszka ńców, usamodzielniły si ę niemal od razu, kiedy pojawiły si ę takie mo Ŝliwo ści (czyli po 1990 r., po wprowadzeniu ustawy o samorz ądzie gminnym), a czynnikami, które mog ą osłabia ć wol ę secesji s ą: - otrzymywanie przez samorz ądy coraz wi ększej ilo ści zada ń, nieproporcjonalnie do przyrostu środków finansowych, - upadek wielkich zakładów przemysłowych i wzrost bezrobocia, - długi czas, jaki min ął od utraty samodzielno ści. Wydaje si ę jednak, Ŝe procesy secesji nie zostały jeszcze zupełnie zakończo- ne, czego dowodzi ć mo Ŝe przypadek Szczawnicy. W 2008 r. ze Szczawnicy, po kilkudziesi ęciu latach od utraty samodzielno ści, wydzielone zostały dwie wsie (Ja-

191 worki i Szlachtowa). Tym samym gmina miejska Szczawnica została przekształcona w gmin ę miejsko-wiejsk ą. W uzasadnieniu do wniosku stwierdzono, Ŝe głównymi argumentami przemawiaj ącymi za samodzielno ści ą s ą: mo Ŝliwo ść skorzystania z dotacji unijnych dla obszarów wiejskich oraz mo Ŝliwo ść tworzenia gospodarstw agroturystycznych. Casus Szczawnicy mo Ŝe sta ć si ę wzorcem dla innych gmin miejskich (miast), obejmuj ących swymi granicami miejscowo ści wiejskie [Szmytkie, 2005/6] i przyczyni ć si ę do ich usamodzielnienia. Przypadek ten pokazuje równie Ŝ, Ŝe długi czas, jaki min ął od utraty samodzielno ści, nie musi przekre śla ć d ąŜ eń secesyjnych. W nawi ązaniu do współczesnych tendencji osadniczych wydaje si ę zatem, Ŝe spo śród mo Ŝliwych scenariuszy zmian granic administracyjnych miast najbardziej prawdopodobne s ą dwa: zachowanie miast w ich obecnych granicach oraz całkowity lub cz ęś ciowy rozpad miast o niespójnych strukturach przestrzennych w wyniku usamodzielnienia si ę niezintegrowanych wci ąŜ dzielnic [por. Drobek, Heffner, 1996; Szmytkie, 2005, 2009]. Silne lobby samorz ądów i społeczno ści lokalnych nie sprzyja bowiem procesom inkorporacji (czego dowodem s ą m.in. kontrowersje towarzysz ące ostatnim zmianom granic administracyjnym Rzeszowa oraz du Ŝa liczba negatywnie opiniowanych propozycji poszerzenia granic innych miast, np. Przemy śla, Kra śnika, Słupska, Szczecinka czy Chocianowa w 2009 r.). W społecze ństwie o silnie zakorzenionym ju Ŝ poczuciu samorz ądno ści, wydaje si ę, Ŝe jakiekolwiek przyszłe d ąŜ enia secesyjne w głównej mierze zale Ŝeć b ędą od zainteresowania władz lokalnych i samych mieszka ńców [por. Jarczewski, 2002; Szmytkie, 2005]. W oparciu o przesłanki sprzyjaj ące d ąŜ eniom secesyjnym (a jednocze śnie przemawiaj ące za nimi) mo Ŝna jednak pokusi ć si ę o wytypowanie miejscowo ści, których usamodzielnienie jest najbardziej prawdopodobne. Do tej grupy z pewno ści ą nale Ŝeć b ędą [por. Szmytkie, 2005, 2009]: - dawne miasta stanowi ące obecnie peryferyjne dzielnice innych miast, w przypadku których tendencje od środkowe powinny by ć najsilniejsze (podobnie jak to miało miejsce w przypadku Miasteczka Ślaskiego, Por ęby czy Zagórza), jak np. Rozwa- dów (Stalowa Wola), Grodziec i Łagisza (B ędzin), Z ąbkowice i Strzemieszyce Wielkie (D ąbrowa Górnicza), Stolarzowice (Bytom), Murcki (Katowice), Kazimierz Górniczy (Sosnowiec) czy Siersza (Trzebinia);

192

- jednostki stanowi ące cz ęś ci miast o niespójnych strukturach funkcjonalno- przestrzennych, a zwłaszcza tych, które w swych granicach zawieraj ą inne miasta lub miejscowo ści o miejskim charakterze (tzn. miast-zlepie ńce, podobne do „Wiel- kich Tychów” czy Wodzisławia Śl.), jak np. Boguszów, Gorce i Ku źnice Świdnickie (Boguszów-Gorce), Czerwionka i Leszczyny (Czerwionka-Leszczyny), Szczakowa i Jele ń (Jaworzno), Cieplice Śląskie i Sobieszów (Jelenia Góra), Słupiec (Nowa Ru- da), czy K ędzierzyn, Ko źle, Kłodnica i Sławi ęcice (K ędzierzyn-Koźle); - dzielnice o wiejskim charakterze stanowi ące cz ęś ci gmin miejskich (podobnie jak to miało miejsce w przypadku Jaworek i Szlachtowej), które po usamodzielnieniu (co wi ązałoby si ę ze zmian ą statusu gminy) mogłyby zyska ć dotacje dla obszarów wiejskich, jak np. wsie b ędące cz ęś ci ą Kudowy Zdrój, Piechowic czy Pieszyc. Wi ększo ść miast zawiera w swych granicach jednostki osadnicze, stanowi ące niegdy ś samodzielne miejscowo ści, z których wiele zachowało odr ębno ść i swój pierwotny charakter. Na szczególn ą uwagę wydaj ą si ę zasługiwa ć dwa przypadki: - miasta L ędziny, które w 1991 r. (po 16 latach) odzyskało samodzielno ść administracyjn ą w wyniku rozpadu „Wielkich Tychów” i które jest klasycznym przykła- dem miasta-zlepie ńca. Miasto składa si ę z kilku odr ębnych miejscowo ści, z których najwi ększe to L ędziny (7130 mieszka ńców) i Hołdunów (5730 mieszka ńców), który w latach 1956-61 miał status osiedla [Serafin, 1998]. Interesuj ącym zagadnieniem jest to, czy mieszka ńcy jednostek tworz ących miasto, korzystaj ąc z przykładu, jakim był rozpad „Wielkich Tychów”, b ędą próbowali odzyska ć samodzielno ść dla swoich miejscowo ści. - dawnej gminy Kromołów, która w 1977 r. została zniesiona i wcielona do Zawier- cia. Cztery jej dawne sołectwa (Karlin, Ło śnice, Pomro Ŝyce i Skar Ŝyce) stanowi ą obecnie sołectwa w granicach miasta Zawiercie, a pozostałe (Kromołów, Blanowice, Bzów i śerkowice) s ą jego osiedlami. Miejscowo ści te, mimo upływu ponad 30 lat od inkorporacji, pozostały faktycznie odr ębnymi jednostkami osadniczymi, maj ą- cymi słabe zwi ązki funkcjonalno-przestrzenne z miastem, co przemawia za ich usa- modzielnieniem i reaktywacj ą gminy (na wzór Por ęby, która odł ączyła si ę od Za- wiercia w 1982 r.). Zastanawiaj ące jest to, czy reaktywacja gminy, przyczyniłaby się do zainicjowania stara ń Kromołowa o odzyskanie statusu miasta, który miejscowo ść utraciła w 1870 r.

193

Zako ńczenie

Wydaje si ę, Ŝe zmiana granic administracyjnych miasta, prowadz ąca do wydzielenia z jego obszaru i usamodzielnienia (niegdyś samodzielnej) miejscowo ści, powinna by ć zwi ązana ze zmian ą podziału terytorialnego na szczeblu podstawowym, tzn. wi ąza ć si ę z konieczno ści ą utworzenia nowej gminy (tak jak to miało miejsce z miastami, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą) lub ze zmian ą statusu gminy ju Ŝ istniej ącej, np. z przekształceniem gminy miejskiej w miejsko- wiejsk ą (tak jak to miało miejsce w przypadku Szczawnicy). Procesy secesji, w odniesieniu do sieci i systemów osadniczych, s ą jednak trudne do oceny. Z jednej strony nale Ŝy je odbiera ć jako zjawiska pozytywne, świadcz ą one bowiem o niew ątpliwym sukcesie, jakim jest odzyskanie samodzielno ści administracyjnej. Prowadzi to do zwi ększenia liczby elementów wchodz ących w skład sieci (systemu) i przyczynia si ę do rozwoju usamodzielnionej miejscowo ści. Z drugiej strony procesy secesji mo Ŝna uto Ŝsamia ć jako jeden z procesów dezurbanizacji, który prowadzi do osłabienia potencjału miasta, trac ąc cz ęść swojego terytorium oraz pewn ą liczb ę mieszka ńców (a w przypadku usamodzielnienia miejscowo- ści wiejskich prowadzi do zmniejszenia liczby ludno ści miejskiej oraz powierzchni zajmowanej przez miasta). Analizuj ąc zachodz ące zmiany granic administracyjnych miast mo Ŝna te Ŝ stwierdzi ć, Ŝe procesy secesji s ą reakcj ą na niewła ściwie dokonane procesy inkorporacji. Inkorporacja powinna by ć bowiem konsekwencj ą rozwoju przestrzennego miasta, które wylewaj ąc si ę poza swoje granice, wchłania okoliczne miejscowo ści. Mo Ŝna tak Ŝe odnie ść wra Ŝenie, Ŝe w okresie powojennym zmian granic administracyjnych miast dokonywano zbyt cz ęsto i cz ęsto „nieco na wyrost”, gdy Ŝ wiele z nich nie wynikało z kierunków rozwoju przestrzennego jednostek osadniczych. W dodat- ku decyzje o inkorporacji (która wi ąŜ e si ę z utrat ą samodzielno ści administracyjnej) aŜ do 1989 r. podejmowano bez akceptacji społeczno ści lokalnych, budz ąc tym samym poczucie niesprawiedliwo ści, które w wi ększo ści przypadków stało si ę przyczyn ą zainicjowania d ąŜ eń secesyjnych.

194

Literatura

Bogaczyk A., 2000, Gmina Kro ścienko n. Dunajcem i okolice , Wydawnictwo Roksana, Krosno. Cichy K., 2003, Wodzisław Śląski. Nasze miasto: historia, kultura, ludzie , Wydawnictwo Śląskie ABC, Rybnik. Drobek W., 2002, Polskie nowe miasta (1977-2001) , [w] Słodczyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miasta, Opole, s. 71-84. Drobek W., Heffner K., 1996, Scenariusze przekształce ń osadniczych K ędzierzyna-Ko źla , [w] Nycz E. (red.), Historyczne i współczesne problemy miasta i jego mieszka ńców, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole, s. 420-424. Dziechciarz O., 2001, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Tom 2. Cz ęść 2: Gminy Bolesław, Bukowno, Sławków , Agencja Promocji OK., Olkusz. Dziewo ński K., 1962, Zagadnienia typologii morfologicznej miast w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 33, s. 441-457 Famulok E., 2002, Ziemia pszczy ńska. Przewodnik turystyczny po powiecie pszczy ńskim , Studio Foto-Graf Tomasz Kuliga, Pszczyna. Jarczewski W., 2002, Odzyskana niezale Ŝno ść . Przyczyny i skutki powstania nowych gmin na obrze Ŝach GOP w latach 90. , Wydawnictwo Dante, Kraków. Jelonek A., Zborowski A., 1992, Wpływ zmian funkcji administracyjnych na rozwój ludno- ściowy i terytorialny miast w Polsce , [w] Funkcja administracyjna miast, Acta Universi- tatis Lodziensis, Folia Geographica, 17, s. 27-35. Jerczy ński M., 1977, Funkcje i typy funkcjonalne polskich miast , Statystyczna charakterystyka miast. Funkcje dominuj ące, Statystyka Polski, 85, GUS, Warszawa, s. 20-53. Jokiel B., Miszewska B., 2008, Powojenne lokacje miast w Polsce i ich wpływ na proces urbanizacji , [w] Słodczyk J., Śmigielska M. (red.), Współczesne kierunki i wymiary pro- cesów urbanizacji, Uniwersytet Opolski, Opole, 185-196. Kaczmarek R., Myszor J., 2007, Bieru ń. Monografia historyczna , Bieru ński O środek Kultu- ry, Bieru ń. Karwot Z., 2000, Marklowice. 700 lat , Marklowice. Kiryk F. (red.), 2001, Dzieje Sławkowa , Wydawnictwo Secesja, Kraków. Kopiec B., 2004, Imielin. Zarys dziejów , Imielin. Kostrubiec B., Łoboda J., 2000, Les villes doublons de la frontière polono-alle-mande , Acta Universitatis Wratislaviensis, Studia Geograficzne, 74, s. 27-43. Krawczyk J. A., Minas M., Tyczka P., Wro ński J., 2002, Dzieje Radzionkowa , Radzionków. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii , Uniwersytet Śląski, Sosnowiec.

195

Krzysztofik R., 2007, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno- historyczna , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Krzysztofik R., 2010, Przed-industrialne konurbacje miejskie. Rozwój i współczesno ść wybranych form z obszaru Polski i Słowacji , [w] Sitek S. (red.), "Stare i nowe" problemy badawcze w geografii społeczno-ekonomicznej, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, s. 63-71. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich , Wydawnictwo Muza, Warszawa. Le śniak M., 2004, Europa-miasta na polskiej granicy zachodniej - uwarunkowania i wizje rozwoju , [w] Słodczyk J. (red.), Rozwój miast i zarz ądzanie gospodark ą miejsk ą, Uni- wersytet Opolski, Opole, s. 125-138. Lysko A., 2002, Bojszowy w dwudziestym wieku , Bojszowy. Matuszczyk-Kotulska A., 1997, Rydułtowy. Zarys dziejów , Rydułtowy. Miasta Polskie w tysi ącleciu, 1965, tom I, Ossolineum, Wrocław. Miasta Polskie w tysi ącleciu, 1967, tom II, Ossolineum, Wrocław. Michalak J., 1997, W dorzeczu Osławy. Koma ńcza, Zagórz i okolice , Wydawnictwo Roksa- na, Krosno. Monografia gminy i parafii Chełm Śląski , 2004, Chełm Śląski. Musioł L., 1992a, Pszczyna. Monografia historyczna , Pszczyna. Musioł L., 1992b, Tychy. Monografia historyczna , Tychy. Musioł L., 1999, Bieru ń: miasto, ko ściół i parafia , Bieru ński O środek Kultury, Bieru ń. Musioł L., 2001, Kobiór: gmina i parafia , Kobiór. Musioł L., Strz ępa S., 1998, Wyry. Monografie historyczne , Biblioteka Śląska, Katowice. Orlik Z. J., 1998, Ziemia i znój , Pszczyna. Osenkowski Z., 1995, Zagórz nad Osław ą, Wydawnictwo Mitel, Rzeszów. Powierzchnia i ludno ść w przekroju terytorialnym , 1994-2009, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Runge J., 2005, Urbanizacja i jej konsekwencje w regionie katowickim – mity a rzeczywisto ść , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, Łód ź, s. 193-202. Serafin F. (red.), 1998, Lędziny. Zarys Dziejów , L ędziny. Sochacka D., 1996, Proces przemian przestrzennych miasteczka rolniczego na przykładzie Kro ścienka nad Dunajcem , Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. Hugona Kołł ątaja w Krakowie, 212, Kraków. Szajnowska-Wysocka A., Zuza ńska-śyśko E., 1999, Małe miasta województwa katowickie- go w świetle regionalizacji kraju , [w] Łoboda J., Grykie ń S. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, 4, Uniwersytet Wrocławski, s. 247-258. Szajnowska-Wysocka A., Zuza ńska-śyśko E., 2000, Problemy społeczne małych miast na przykładzie miasta Wojkowice w województwie śląskim , [w] Słodczyk J. (red.), Spo-

196

łeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobra Ŝenia miast, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 81-93. Szczepa ński M. S., 1991, „Miasto socjalistyczne” i świat społeczny jego mieszka ńców , Rozwój regionalny. Rozwój lokalny. Samorz ąd terytorialny, 32, Warszawa. Szczepa ński M. S. (red.), 1996, Tychy 1939-1993. Monografia miasta , Tychy. Szmytkie R., 2005, Dezintegracja miast-zlepie ńców , [w] Ja ŜdŜewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium wiedzy o mie ście, Uniwersytet Łódzki, s. 379-387. Szmytkie R., 2005/6, Zlepie ńce miejsko-wiejskie jako gminy miejskie w Sudetach , [w] Heff- ner K., Marszał T. (red.), Małe miasta - studium przypadków, Uniwersytet Łódzki, s. 173-184. Szmytkie R., 2009, Miasta-zlepie ńce na Śląsku Dolnym i Opolskim , Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, 6, Wrocław. Sztoler G., 1999 , Brze źce . Monografia historyczna parafii i wsi , Pszczyna. Szuster E., 1998a, Wisła Mała , Pszczyna. Szuster E., 1998b, Wisła Wielka , Pszczyna. Szyma ńska D., 1996, Nowe miasta w systemach osadniczych, Wydawnictwo UMK, Toru ń. Szyma ńska D., Grzelak-Kostulska E., Hołowiecka B., 2009, Polish towns and the changes in their areas and population densities , Bulletin of Geography. Socio-economic series, 11/2009, 15-29. Tomaszewski N. D., 2008, Historia Ciechanowca do roku 1947 , Ciechanowiec. Tychy. Zarys rozwoju miasta i powiatu , 1975, Śląski Instytut Naukowy, Katowice. Ustawa o samorz ądzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (tekst jednolity), Dz.U. 2010 nr 106 poz. 675 Zenderowski R., 2002, Stosunki mi ędzy mieszka ńcami miast podzielonych granic ą pa ństwo- wą na przykładzie Cieszyna i Czeskiego Cieszyna ( Český T ěšín). Studium socjologiczne , Studia regionalne i lokalne, nr 1(8)/2002, s. 49-78. Zmiany administracyjne miast 1945-1984 , 1985, Statystyka Polski, Statystyka Regionalna, 7, GUS, Warszawa. Zuza ńska-śyśko E., 2001, Etapy aktywizacji Wojkowic – małego miasta przemysłowego w Zagł ębiu D ąbrowskim , [w] Szajnowska-Wysocka A. (red.), Studia nad regionem ślą- skim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, t. 2, Katowice, s. 100-120.

197

Problem miast zdegradowanych w sieci osadniczej Polski Południowej Question of degraded towns in the settlement network of the Southern Poland

Wprowadzenie

Procesy urbanizacji w przestrzeni geograficznej polegaj ą w głównej mierze na pozyskiwaniu nowych obszarów i miejsc do nierolniczej działalno ści człowieka i zwi ązanej z tym sfery osadnictwa. Post ęp urbanizacji na obszarze Polski od o śmiu stuleci skutkował umiastowieniem około 1730 miejscowo ści, z czego tylko połowa dotrwała do dzi ś. W tej grupie s ą miasta zarówno z okresu XX i XXI w., ale tak Ŝe ośrodki, które prawa miejskie uzyskały w XIX w. oraz w epoce feudalnej. Rozwój sieci miejskiej w przestrzeni geograficznej jest charakterystyczn ą „gr ą o miejsce i rol ę” poszczególnych o środków w ramach zmieniaj ących si ę wa- runków gospodarczo-społecznych oraz politycznych. Zjawiskiem bezwzgl ędnie towarzysz ącym przekształceniom sieci miast w tej „grze” jest konkurencja mi ędzy- miejska o wpływy w otoczeniu regionalnym z jednej strony oraz mo Ŝliwo ści i umie- jętno ści pozyskiwania przez liderów społeczno ści lokalnych przedsi ęwzi ęć dynami- zuj ących rozwój, z drugiej strony. Na powstawanie i rozwój miast maj ą tak Ŝe wpływ czynniki o ponadregional- nej czy wr ęcz globalnej skali, takie jak: kl ęski Ŝywiołowe, wojny, zmiany technolo- giczne i inne. Te same uwarunkowania, które mog ą powoływa ć do Ŝycia nowe miasta, mo- gą by ć, i jak pokazuj ą dzieje Polski, mog ą stanowi ć zagro Ŝenie bytno ści dla innych ośrodków. Nowe miasta, w porównaniu z o środkami starszymi, maj ą cz ęsto korzystniejsze uwarunkowania rozwoju z uwagi na brak obci ąŜ eń strukturami społecz- nymi, ekonomicznymi i przestrzennymi, typowymi dla wcze śniejszych okresów ewolucji tych drugich.

199

Przewag ą starszych miast, jest jednak stosunkowo silne utrwalenie ich roli w regionalnej sieci osadniczej. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza miast średnich i du Ŝych oraz tych, które pełni ą funkcje administracyjne, co najmniej na szczeblu regionalnym. Zjawiskiem równorz ędnym z powstawaniem nowych miast, jest degradacja prawno-administracyjna innych. W wi ększo ści przypadków degradacja prawno- administracyjna poprzedzona jest depresj ą demograficzn ą takiego o środka z towarzysz ącymi jej niekorzystnymi zmianami ekonomicznymi (agraryzacja miasta, zmiana bazy ekonomicznej, zanik dominuj ącej funkcji usługowej lub produkcyjnej i inne) oraz społecznymi (pauperyzacja, ujednolicanie struktur społecznych, brak kreatywno ści w społeczno ści lokalnej). Proces degradacji prawno-administracyjnej miast ma dwa wymiary: w ęŜ szy i szerszy. W w ęŜ szym uj ęciu o degradacji miasta mówi si ę wtedy, gdy miasto traci prawa miejskie i zostaje przekształcone w miejscowość niemiejsk ą z formalnego punktu widzenia, z reguły w wie ś. W przeszło ści tak Ŝe - w osad ę miejsk ą, wie ś tar- gow ą czy osiedle. W ka Ŝdym razie, w tym przypadku miasto zdegradowane w dwu- biegunowym podziale: miasto-wie ś zaliczane jest do grona miejscowo ści wiejskich. W szerszym uj ęciu, obok wspomnianych miejscowo ści formalnie wiejskich, o środ- kami zdegradowanymi s ą miasta wł ączone w obr ęb innych, s ąsiednich. W uŜyciu s ą tu takie okre ślenia jak miasto: przył ączone, wł ączone, anektowane, inkorporowane, zintegrowane. W odró Ŝnieniu od miast przekształconych na formy wiejskie z formalno-prawnego punktu widzenia, w tym przypadku mieszka ńcy takiego osiedla nadal mieszkaj ą w mie ście, ale maj ącym inn ą nazw ę. Dotychczasowe miasto traci jedynie swoje indywidualne struktury samorz ądowe szczebla miejsko-gminnego. Z uwagi na fakt, i Ŝ przył ączenia miast w du Ŝej cz ęś ci zwi ązane s ą z powi ęk- szaniem terytorium wi ększych o środków miejskich, proces ten do ść cz ęsto jest trak- towany jako zjawisko nadaj ące presti Ŝu. Społeczno ść mało znanego miasta anekto- wanego staje si ę cz ęś ci ą ludno ści du Ŝej, znanej metropolii ( casus Wesołej wł ączonej ostatnio do Warszawy). Brak uto Ŝsamiania si ę z miastem wi ększym jest najcz ęś ciej przesłank ą procesu odwrotnego, tzn. wył ączania si ę cz ęś ci miast z tzw. miast- zlepie ńców. O środki odł ączaj ące si ę od takiego miasta posiadały z reguły wcze śniej prawa miejskie.

200

Przykładem poł ączenia zjawiska degradacji w w ęŜ szym i szerszym uj ęciu jest np. Sławków, który degradowany był do rz ędu wsi w XIX w. W XX wieku po odzyskaniu praw miejskich, niedługo potem został wł ączony do D ąbrowy Górniczej. Aktualnie jest samodzielnym miastem. Analogiczne zjawisko miało miejsce w pobliskim Miasteczku Śląskim i Bieruniu. W niniejszej pracy uwzgl ędniono wył ącznie miejscowo ści pozbawione statusu miejskiego lub osiedlowego i b ędące z formalnego punktu widzenia wsiami [por. tak Ŝe: Drobek, 1999, 2000; Drobek, Heffner, 1993; Siemiński, 1989, 1991]. Z tej grupy wył ączono tzw. miasta zanikłe i miasta z niezrealizowanymi lub krótkotrwa- łymi przywilejami miejskimi, powstałe w skrajnej większo ści przypadków przed połow ą XVIII w. Analizie poddano sie ć miast zdegradowanych zlokalizowanych w Polsce Po- łudniowej na obszarze sze ściu województw: dolno śląskiego, opolskiego, śląskiego, małopolskiego, świ ętokrzyskiego i podkarpackiego. Obszar bada ń nawi ązuje do terytorium historycznego Śląska oraz z wyj ątkiem cz ęś ci woj. podkarpackiego, do południowej i zachodniej cz ęś ci Małopolski wła ściwej. Ogółem na dzie ń 01 czerwca 2010 r. zinwentaryzowano na tym terenie 337 miast zdegradowanych. Ich liczb ę i odsetek w badanych województwach prezentuj ą szczegółowo tab. 30. i tab. 31.

Tab. 30. Odsetek miast zdegradowanych w województwach Polski Południowej Tab. 30. Percentage of degraded towns in voivodships of the Southern Poland

Województwo Liczba miast Odsetek miast Voivodship zdegradowanych zdegradowanych Number of degraded towns Percentage of degraded towns 1990 2010 1990 2010 dolno śląskie 35 34 17,4 19,4 małopolskie 41 31 20,3 17,7 opolskie 14 12 6,9 6,9 podkarpackie 47 42 23,2 24,0 śląskie 18 15 8,9 8,6 świ ętokrzyskie 47 41 23,3 23,4 Polska Południowa 202 175 100,0 100,0 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

201

Struktur ę gospodarcz ą, demograficzn ą i społeczn ą miast zdegradowanych na historycznym Śląsku (woj. dolno śląskie, opolskie i cz ęść śląskiego) omówił szerzej W. Drobek [1999]. D. Sokołowski [2007] podkre ślił natomiast rol ę miast zdegradowanych w układzie kontinuum wiejsko-miejskiego, jako efektu ró Ŝnicowania si ę oraz gradacji poziomu rozwoju funkcji i instytucji lokalnych. W. Drobek [2000] i R. Krzysztofik [2006] zwrócili z kolei uwag ę na okoliczno ści awansu administracyjnego z grona miast zdegradowanych do rz ędu miast uprawomocnionych.

Tab. 31. Liczba miast zdegradowanych i miast uprawomocnionych w Polsce Południo- wej wg województw Tab. 31. Number of degraded towns and towns with civic rights in Southern Poland

Województwo Liczba miast zde- Liczba miast* upra- Proporcja miast zdegrado- Voivodship gradowanych womocnionych wanych do miast uprawo- Number of degraded Number of towns with mocnionych towns civic rights Proportion of degraded towns and towns with civic rights 1990 2010 1990 2010 1990 2010 dolno śląskie 35 34 88 91 0,40 0,37 małopolskie 41 31 49 60 0,84 0,82 opolskie 14 12 33 35 0,42 0,34 podkarpackie 47 42 44 49 1,07 0,86 śląskie 18 15 59 71 0,30 0,21 świ ętokrzyskie 47 41 24 31 1,96 1,32 Polska Południowa 202 175 297 337 0,68 0,51 The Southern Poland

Obja śnienia: * - cz ęść nowych miast uprawomocnionych, które zwi ększyły liczb ę ogółem o środków w niektórych województwach (dolno śląskie, małopolskie, śląskie, świ ętokrzyskie) nie wywodzi si ę z grupy wsi - zdegradowanych miast. Explanations: some of new towns with civic rights wchich have increased total number of urban centres in some voivodships (dolno śląskie, małopolskie, śląskie, świ ętokrzyskie) do not come from group of villages – degraded towns.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Ukształtowanie si ę sieci miast i osiedli zdegradowanych

Pierwsze degradacje miast na obszarze Polski Południowej miały miejsce ju Ŝ w XIII w. Były to przede wszystkim tzw. stare miasta , powstałe w efekcie translo- kacji o środka miejskiego na nowe miejsce. Ich ludno ść przeniosła si ę do korzystniej poło Ŝonych s ąsiednich miast, kontynuuj ących ich rozwój (tzw. nowych miast ). Miej-

202 scowo ści te stanowi ą obecnie cz ęś ci miast, wzgl ędnie całkowicie si ę zagraryzowały. Agraryzacja miast i zanik układów urbanistycznych jest zreszt ą do ść charaktery- styczna dla wszystkich dawnych miast, które przywileje miejskie straciły w XVIII w. i wcze śniej. Stosunkowo czytelne s ą natomiast układy rozplanowania miejskiego, a nawet ci ągło ść niektórych struktur ekonomiczno-społecznych w miejscowo ściach zdegradowanych w XIX i XX w. Dotyczy to w takim samym stopniu historycznego Śląska, jak i Małopolski. Na okres XIX w. i pierwszej połowy XX w. przypada zreszt ą oko- ło 2/3 decyzji o odebraniu praw miejskich na analizowanym obszarze (patrz tabele aneksowe). W sposób szczególny w rozwoju sieci osadniczej Polski Południowej, rozu- mianej tu jako masowe korekty liczby uprawomocnionych miast, zaznaczyły si ę lata: 1742, 1869-1870, 1896, 1918-1919, 1932-1935 i 1945. W 1742 r. na skutek reform administracyjnych w Prusach, prawa miejskie straciło ł ącznie kilkadziesi ąt miejscowo ści na Śląsku, z czego wi ększo ść znajdowała si ę w granicach badanego obszaru 39 , w szczególno ści na Górnym Śląsku. Cz ęść z nich odzyskała swoje przywileje ju Ŝ w XIX w., niektóre, jak Krzanowice, dopiero w XXI w. Reformy w 1742 r. wprowadziły na Śląsku poj ęcie tzw. miasteczek i wsi targowych, który to status otrzymywały miejscowo ści pozbawiane praw miejskich. Przekształcenia formalne odnosiły si ę do realnej sytuacji demograficznej i gospodarczej, chocia Ŝ znamienne jest, Ŝe wi ększo ść tych miejscowo ści znajdowała si ę na Górnym Śląsku. W latach 1869-1870 władze carskie pozbawiły praw miejskich 338 miast na terenie Królestwa Polskiego. Po odebraniu im praw miast, nadano status tzw. osad miejskich. Cz ęść z nich nie została nawet siedzibami gmin. Szczególnym kuriozum był fakt, i Ŝ przywileje miejskie odbierano nawet niektórym miastom, pełni ącym funkcje administracyjne na szczeblu powiatu (np. J ędrzejów czy Stopnica w dzisiej- szym województwie świ ętokrzyskim). Ponad połowa osad miejskich odzyskała swoje przywileje w XX i XXI w. Du Ŝa cz ęść jednak nadal pozostaje osiedlami wiejskimi. Na badanym obszarze ich szczególnym nagromadzeniem cechuje si ę wojewódz-

39 Cz ęść historycznego Śląska znajduje si ę na obszarze współczesnych województw: lubuskiego i wielkopolskiego oraz na terytorium Niemiec i Republiki Czeskiej.

203 two świ ętokrzyskie (29), kilka z nich znajduje si ę na terenie województw: małopol- skiego (3), podkarpackiego (2) i śląskiego (7). Kolejny okres redukcji liczby miast przypadł w Polsce Południowej na lata 1896 i 1918-1919 (por. tak Ŝe tab. 32). Odnosił si ę on do obszaru byłego zaboru austriackiego (Galicji), a wi ęc znacz ących terytoriów dzisiejszych województw mało- polskiego i podkarpackiego. W tym przypadku wi ększo ść miast została przemiano- wana na tzw. miasteczka lub wsie targowe, których w niniejszej rozprawie nie uwzgl ędniono jako miast sensu stricte . Ł ącznie na badanym obszarze w ci ągu wspomnianych trzech lat zdegradowano 24 miasta, b ędące obecnie miejscowo ściami formalnie wiejskimi. Obszaru byłej Galicji oraz terenów przył ączonych z zaboru pruskiego (Wiel- kopolska, Pomorze) dotyczyły tak Ŝe reformy prawno-administracyjne z lat 30. XX w. Zweryfikowano wtedy status wszystkich osiedli o charakterze miejskim, wskutek czego cz ęść tych rozwojowych otrzymała prawa miejskie, cz ęść natomiast zdegradowano do rz ędu wsi. Najwi ęcej miast powstało na obszarze dzisiejszego woje- wództwa małopolskiego. Jednak reformy te przyniosły przede wszystkim degradacje miast. Ł ącznie w latach 1932-1935 przywileje miejskie na badanym obszarze straci- ło 18 miejscowo ści, które w dalszym ci ągu s ą wsiami. Ostatnim rokiem, kiedy masowo degradowano mniejsze miasta był rok 1945. Praw miejskich pozbawiono wtedy kilkadziesi ąt mniejszych miasteczek na tzw. ziemiach odzyskanych, w tym równie Ŝ na przył ączonej po II wojnie światowej niemieckiej, dawnej cz ęś ci Śląska. Tym razem w wi ększo ści były to małe miasta Dol- nego Śląska. Po II wojnie światowej (od 1946 r.) tylko jedno miasto Polski Południowej (Prusice w 1951 r.) zostało przekształcone w wie ś. Pojedyncze przypadki ruralizacji prawno-administracyjnej miały tak Ŝe miejsce w Polsce północno-wschodniej i pół- nocno-zachodniej. Wspomnie ć jeszcze nale Ŝy o latach 1973-1977, kiedy to w efekcie reform prawno-administracyjnych samodzielno ści pozbawiono dziesi ątki miast. W tym przypadku jednak były to wł ączenia do s ąsiednich, wi ększych miast, a nie prawna ruralizacja.

204

Tab. 32. Udział degradacji miast z okresu 1850-1950 oraz udział wsi gminnych w ogól- nej liczbie miast zdegradowanych Tab. 32. Share of town-degradation acts from the period of 1850-1950 and share of district villages in total number of degraded towns

Województwo Miasta zdegradowane Miasta zdegradowane – siedziby Voivodship w latach 1850-1950 gmin wiejskich (06.2010 r.) Towns degraded Degraded towns – seats of rural dis- in the period of 1850-1950 tricts (06.2010) Liczba Odsetek Liczba Odsetek Number Percentage Number Percentage dolno śląskie 15 44,1 11 32,3 małopolskie 20 64,5 16 51,6 opolskie 1 8,3 1 8,3 podkarpackie 36 85,7 32 76,2 śląskie 8 53,3 11 73,3 świ ętokrzyskie 29 70,7 24 58,5 Polska Południowa 109 62,3 95 54,3 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Kryteria utraty praw miejskich, zarówno w przeszło ści, jak i współcze śnie - po II wojnie światowej – nie były zawsze jasne. W du Ŝej mierze, zwłaszcza w przypadku masowych degradacji, wa Ŝną rol ę odgrywał czynnik polityczny. Tak było zwłaszcza w latach 1869-1870, kiedy to przywileje miejskie odebrano za zaanga Ŝo- wanie si ę społecze ństw miasteczek Królestwa Polskiego w Powstaniu Styczniowym. Za degradacj ą miast na Śląsku w 1945 r. stał czynnik polityczno-administracyjny, tzn. nieco sztucznie próbowano wyrównywa ć poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego na ziemiach zachodnich i wschodnich. Jednym z kryteriów tego rozwoju była liczba i zag ęszczenie miast. Poniewa Ŝ w Polsce zachodniej była g ęsta, do ść dobrze rozwini ęta miejska sie ć osadnicza, próbowano j ą uszczupli ć, upodabniaj ąc do zapó źnionych obszarów Polski wschodniej.

Współczesno ść oraz przyszło ść miast zdegradowanych

Ogółem w 2010 r. (stan na 01 czerwca) na badanym obszarze Polski Połu- dniowej funkcjonowało 175 miast zdegradowanych (ryc. 22), z czego zdecydowana wi ększo ść w województwach obejmuj ących obszar historycznej Małopolski (mało- polskie, podkarpackie, świ ętokrzyskie). W porównaniu z 1990 r. spadek wyniósł

205 ponad 9%. Jest on znacz ący, jednak nale Ŝy wzi ąć pod uwag ę, Ŝe ponad 3/5 miast zdegradowanych jest obecnie silnie zruralizowanych, co przy jednocze śnie ich niskim wska źniku zaludnienia, nie przekraczaj ącym w 2/3 przypadków 1000 mieszka ńców, powinno w najbli Ŝszej przyszło ści spowolni ć tempo ewentualnej restytucji praw miejskich. Niektóre spo śród miast zdegradowanych cechuje wysoki wska źnik zaludnienia (tab. 33). S ą to głównie miejscowo ści z województw małopolskiego i podkarpackiego. Fakt ten powi ązany jest tak Ŝe w du Ŝej mierze z wyst ępowaniem w tym regionie g ęsto zaludnionych wsi w ogóle.

Ryc. 22. Rozmieszczenie miast zdegradowanych w Polsce Południowej Fig. 22. Distribution of degraded towns in the Southern Poland

Obja śnienia: A – miasta zdegradowane licz ące powy Ŝej 2000 mieszka ńców; B – miasta zdegradowane licz ące poni Ŝej 2000 mieszka ńców. Explanations: A – degraded towns with population more than 2000; B – degraded towns with population less than 2000.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Z innego punktu widzenia rola miast i osiedli zdegradowanych w sieci osadniczej jest szczególnie widoczna na obszarach o słabszym wska źniku urbanizacji (województwo podkarpackie, świ ętokrzyskie, południowa cz ęść małopolskiego, północna cz ęść śląskiego czy północno-wschodnia cz ęść dolno śląskiego). W niektó- rych powiatach, np. buskim, cz ęstochowskim, jasielskim, przemyskim, sanockim

206 czy staszowskim jest wi ęcej miast zdegradowanych ni Ŝ miast uprawomocnionych. Sytuacja ta jest w głównej mierze zwi ązana z opó źnieniami w rozwoju ekonomicznym i uprzemysłowieniu w stosunku do obszarów s ąsiednich. Sytuacja ta jest dobrze widoczna zwłaszcza na Wy Ŝynie Małopolskiej. Powiaty o dominuj ącej strukturze rolniczo-usługowej z licznymi miastami zdegradowanymi s ąsiaduj ą tu z powiatami o strukturze usługowo-przemysłowej, gdzie miasta zdegradowane s ą nieliczne lub nie wyst ępuj ą (np. powiat myszkowski), wzgl ędnie poprzez restytucje praw – s ą w zaniku (np. powiat tarnowski).

Tab. 33. Zdegradowane miasta Południowej Polski z najwi ększ ą liczb ą ludno ści Tab. 33. Degraded towns in the Southern Poland by number of population

Dawne miasto Województwo Liczba ludno ści Degraded town Voivodship (w tys.) w 2009 r. Number of population (in thous.) 2009 Korczyna podkarpackie 5,9 śołynia podkarpackie 5,1 Chełm Śląski śląskie 5,1 Milówka śląskie 4,5 Jodłowa podkarpackie 3,9 Spytkowice małopolskie 3,9 Pruchnik podkarpackie 3,7 Czarny Dunajec małopolskie 3,6 Gdów małopolskie 3,5 Kro ścienko n. Dunajcem małopolskie 3,5 Radoszyce świ ętokrzyskie 3,4 Szymbark małopolskie 3,1 Zaklików podkarpackie 3,0 Czudec podkarpackie 3,0 Pilchowice śląskie 2,9 Tymbark małopolskie 2,7 Majdan Królewski podkarpackie 2,7

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

O roli miast zdegradowanych na tym obszarze świadczy fakt, i Ŝ to wła śnie z tej grupy pochodzi najwi ęcej tzw. nowych miast dla okresu lat 90. XX w. i lat 2000. (Alwernia, Bobowa, Bodzentyn, Brzostek, Ci ęŜ kowice, Czchów, Daleszyce, Kołaczyce, Koprzywnica, Korfantów, Krzanowice, Kunów, Małogoszcz, Prószków, Prusice, Przecław, Narol, Nowy Wi śnicz, Olszyna, Osiek, Pilica, Radłów, Ryglice, So śnicowice, Szczucin, W ąchock, Wojnicz, Zakliczyn). Tylko co ósme, co dziewi ą-

207 te miasto na tym obszarze, otrzymuj ące obecnie prawa miejskie nie ma za sob ą tradycji miejskich. W latach 60. i 70. XX w. dominowały miasta całkiem nowe, bez tradycji miejskich [Krzysztofik, 2000]. W latach 80. XX w. umiastowiło si ę natomiast 6 o środków pozbawionych wcze śniej praw miejskich (Połaniec, Oleszyce, OŜarów, Skała, Świerzawa, W ąsosz). Szanse na ponowne umiastowienie maj ą przede wszystkim dwie kategorie dawnych miast. Pierwsza z nich to dawne miasta zlokalizowane w obr ębie oddzia- ływa ń du Ŝego miasta metropolitalnego, druga natomiast to o środki zdegradowane zlokalizowane w regionie, gdzie zaznaczył si ę ju Ŝ silnie trend restytucji przywilejów miejskich. W pierwszym przypadku umiastowienie jest efektem pozytywnych impulsów płyn ących z rdzenia metropolii. Przejawia si ę to głównie w zjawisku suburbanizacji i wzrostu demograficznego, ale tak Ŝe napływie i rozwoju przedsi ęwzi ęć gospodarczych. Czynnik demograficzny, ekonomiczny, społeczny i historyczny w takim przypadku wr ęcz determinuj ą ponowne umiastowienie [Krzysztofik, 2006]. W całej Polsce jest tylko kilka dawnych miast, które rozwijaj ą si ę obecnie dynamicznie jako wsie w wewn ętrznych strefach metropolitalnych, a nie uzyskały jeszcze praw miejskich. Z kolei pozytywne przykłady dawnych wsi, a obecnie miast z obszaru Polski Południowej stanowi ą w tej kategorii m.in.: Boguchwała koło Rzeszowa, Daleszyce koło Kielc, Pilica w strefie oddziaływania konurbacji katowickiej, Prószków koło Opola, Prusice koło Wrocławia czy Wojnicz koło Tarnowa. Drugi czynnik restytucji ma natomiast silne uwarunkowania społeczne, a w zasadzie społeczno-psychologiczne. Prawa miejskie w tym przypadku uzyskuj ą zdegradowane miasta zlokalizowane w s ąsiedztwie miejscowo ści, które o ponowne umiastowienie wystarały si ę w nieodległym okresie czasu. Działa tu mechanizm dyfuzji innowacji, gdzie innowacj ą z ekonomicznego, społecznego, prawno-administracyjnego i przestrzennego punktu widzenia jest przekształcenie wsi w miasto. Restytucja jest w takim przypadku celem samym w sobie, nadaje presti Ŝu i ugrun- towuje nowe-stare miasto w lokalnej i regionalnej sieci osadniczej. W procesie umiastowienia o środków zdegradowanych, w odniesieniu do przeszło ści, zauwa Ŝalna jest tak Ŝe tendencja zmian charakteru bazy ekonomicznej. W latach 60. czy 70. XX w. podstaw ą rozwoju i bezpo średnim czynnikiem miasto-

208 twórczym był przemysł, wzgl ędnie silnie wyspecjalizowane usługi (działalno ść transportowa, turystyczno-wypoczynkowa). Aktualnie nowe miasta cechuj ą si ę zró Ŝnicowan ą gam ą usług o charakterze lokalnym, które uzupełniane s ą działalno- ścią produkcyjn ą i wyspecjalizowan ą usługow ą. Miasta zdegradowane w niektórych województwach stanowi ą znacz ą cz ęść (około 30%) spo śród o środków - siedzib gmin wiejskich (podkarpackie, świ ętokrzy- skie). W pozostałych, spo śród badanych, z wyj ątkiem opolskiego udział ten wynosi z kolei około 20 %. W zwi ązku ze skupieniem wielu instytucji poziomu gminnego oraz posiada- niem naturalnej, wysokiej pozycji w hierarchii lokalnej sieci osadniczej, wzmacnia- nej cz ęstokro ć znacznym jak na obszary wiejskie potencjałem demograficznym, s ą one te Ŝ jednostkami najbardziej uwydatnionymi w procesie potencjalnego umiastowienia. Istotn ą kwesti ą jest tak Ŝe fakt, Ŝe wi ększo ść siedzib gmin wiejskich w miastach zdegradowanych odnosi si ę do o środków, które prawa miejskie straciły w okresie lat 1850-1950. W poszczególnych województwach Polski Południowej zbliŜony jest nawet udział dawnych miast, a obecnie siedzib gmin wiejskich oraz degradacji prawno-administracyjnych z lat 1850-1950 (tab. 34).

Tab. 34. Udział miast zdegradowanych-siedzib gmin wiejskich w liczbie gmin wiejskich ogółem w 2010 r. Tab. 34. Share of degraded towns - seats of rural districts in total number of rural villages, 2010

Województwo Liczba gmin Miasta zdegradowane – Udział miast zdegradowanych – Voivodship wiejskich ogółem siedziby gmin wiejskich siedzib gmin wiejskich w liczbie Number of rural Degraded towns – seats gmin wiejskich ogółem districts total of rural districts Share of degraded towns - seats of rural districts in total number of rural villages dolno śląskie 78 11 14,1 małopolskie 122 16 13,1 opolskie 36 1 2,8 podkarpackie 111 32 28,8 śląskie 96 11 11,4 świ ętokrzyskie 71 24 33,8 Polska Południowa 514 95 18,5 The Southern Poland

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

209

Zale Ŝno ść ta jest oczywi ście motywowana faktem, i Ŝ miejscowo ści, które status miejski straciły stosunkowo pó źno, kontynuuj ą swój rozwój jako o środki lokalne. Na tle typowo wiejskiej sieci osadniczej ich pozycja jest z tego powodu uprzywilejowana. Wi ększo ść miast zdegradowanych w latach 1850-1950, a nie pełni ących funkcji gminnych, zlokalizowana jest w s ąsiedztwie miasta – siedziby gminy miejsko-wiejskiej. W tym przypadku miasto zdegradowane przegrało konkurencj ę z miastem uprawomocnionym. W niektórych przypadkach widoczne s ą tendencje do wył ączenia miasta zdegradowanego i jego najbli Ŝszej okolicy z obr ębu gminy miejsko-wiejskiej (np. Chełmsko Śląskie, w gminie Lubawka, w województwie dolno- śląskim), co w niektórych przypadkach zako ńczyło si ę powodzeniem (Ja śliska, do ko ńca 2009 r. w gminie Dukla, w województwie podkarpackim). Równie du Ŝe szanse na samodzielno ść administracyjn ą ma dawne miasto, które znajduje si ę w gminie wiejskiej, a której siedzib ą jest miejscowo ść bez tradycji miejskich. Dobrym przy- kładem jest Oksa w województwie świ ętokrzyskim, która wydzieliła si ę z gminy wiejskiej Nagłowice-Oksa. Jeszcze inny przypadek stanowi ą miasta zdegradowane zlokalizowane w gminach, których siedzib ą jest wie ś, która w przeszło ści równie Ŝ miała przywileje miejskie (m.in.: Cerekwica w gminie Zawonia, Stró Ŝa w gminie Kostomłoty, oba przypadki z obszaru województwa dolno śląskiego; U ście Solne w gminie Szczurowa na terenie województwa małopolskiego; Ossolin w gminie Klimontów w wojewódz- twie świ ętokrzyskim czy Babice w gminie Krzywcza, Ja ćmierz w gminie Zarszyn i Nowotaniec w gminie Bukowsko – wszystkie z obszaru województwa podkarpackiego). Przypadkiem szczególnym jest lokalizacja a Ŝ czterech dawnych miast w gminie wiejskiej Raków, w województwie świ ętokrzyskim. Oprócz zdegradowanego Rakowa prawem miejskim posługiwały si ę tu w przeszło ści jeszcze D ębno, Raków Nowe Miasto i Rembów. Do ko ńca lat 80. XX w. drugi przykład tego typu stanowiła gmina O Ŝarów w województwie świ ętokrzyskim, gdzie obok O Ŝarowa (restytucja praw miejskich w 1988 r.) przywileje miejskie w przeszło ści posiadały: Gliniany, Janików i Lasocin.

210

Zdegradowane osiedla miejskie

Osiedla zdegradowane s ą znacznie mniej liczne, ni Ŝ miasta pozbawione praw miejskich. Wynika to nie tylko z faktu, Ŝe stanowiły one w praktyce po średni ą form ę organizacyjn ą pomi ędzy zurbanizowan ą wsi ą a miastem sensu stricte . Kluczowym jest tu fakt, Ŝe ich istnienie zamkn ęło si ę jedynie w niespełna dwóch dekadach II połowy XX w. Pierwsze osiedla miejskie na terenie Polski uprawomocniono w 1954 r. Z ko ńcem 1972 r. znikn ęły one z mapy administracyjnej Polski. Najwi ększ ą grup ę (75,9%) stanowi ą 123 dawne osiedla miejskie, którym nadano prawa miejskie [Szmytkie, 2003]. Wliczaj ąc do grupy osiedli miejskich - niezdegradowanych, te które wł ączono do innych miast ich udział wyniósł 84,6% (por. tak Ŝe tab. 35). Uwarunkowania powstania, podstawy prawne, rozmieszczenie oraz proces tworzenia zbioru osiedli miejskich na obszarze Polski omówił ju Ŝ szczegółowo m.in. R. Szmytkie [2003]. Niniejszy rozdział po świ ęcony jest zarysowaniu wybranych aspektów dawnych osiedli miejskich na rozwa Ŝanym obszarze Polski Południowej. Udział dawnych osiedli zdegradowanych do rz ędu wsi wyniósł wi ęc 15,4%. Bior ąc pod uwag ę fakt i Ŝ 2/3 miast na terenie dzisiejszej Polski straciło na zawsze lub okazjonalnie prawa miejskie, przypadek osiedli miejskich dowodzi ich nie tylko miejskiego charakteru, ale równie Ŝ utrwalonych czynników miastotwórczych po- zwalaj ących na ich pó źniejszy rozwój. Aktualnie na obszarze Polski Południowej znajduje si ę 17 zdegradowanych osiedli miejskich, głównie w województwie śląskim i dolno śląskim. Nie wyst ępuj ą one w województwach opolskim, podkarpackim i świ ętokrzyskim (ryc. 23). W sieci dawnych osiedli miejskich znajduj ą si ę tak Ŝe 3 dawne miasta: Chełm- sko Śląskie, Kro ścienko nad Dunajcem i Zbrosławice. Status osiedla miejskiego miał by ć dla nich w przeszło ści etapem do pełnego umiastowienia. Z uwagi na ograniczony stopie ń rozwoju funkcji miejskich tak si ę nie stało. Chełmsko Śl. i Zbrosła- wice przekształcono we wsie. Chełmsko Śląskie nie pełni dzi ś nawet funkcji wsi gminnej. Kro ścienko poł ączono ze Szczawnic ą tworz ąc miasto-zlepieniec Szczaw- nic ę-Kro ścienko, które to miasto rozpadło si ę ostatecznie w 1984 r. Krościenko nad Dunajcem jest dzi ś siedzib ą władz gminnych. Sukcesem zako ńczyło si ę natomiast umiastowienie trzech innych dawnych osiedli miejskich z terenu województwa dolno śląskiego, które straciły swoje prawa

211 w 1972 r., a mianowicie: Świerzawy (miasta od 1984 r.), W ąsosza (miasta od 1984 r.) i Olszyny (miasta od 2005 r.). Zarówno Świerzawa, jak i W ąsosz nale Ŝały tak Ŝe do grupy wcze śniej zdegradowanych miast w 1945 r.

Ryc. 23. Rozmieszczenie i liczba ludno ści dawnych osiedli miejskich w Polsce Połu- dniowej Fig. 23. Distribution and population of degraded urban settlements in the Southern Poland

Obja śnienia: A) dawne osiedla miejskie z liczb ą ludno ści powy Ŝej 3500 mieszka ńców; B) dawne osiedla miejskie z liczb ą ludno ści 2000-3500; C) dawne osiedla miejskie z liczb ą ludno ści poni Ŝej 2000; D) dawne osiedla miejskie będące w 2010 r. o środkami gminnymi; E) dawne osiedla miejskie nie posiadaj ące w 2010 r. statusu wsi gminnej. Explanations: A) former urban settlements with population more than 3500; B) former urban settlements with population 2000-3500; C) former urban settlements with population less than 2000; D) former urban settlements – administrative centres of communes (gminas); E) other former urban settlements.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Rozmieszczenie wszystkich niegdy ś istniej ących, jak i zdegradowanych osiedli miejskich silnie nawi ązuje do ich XX-wiecznej genezy, w której zaznaczyły si ę wyspecjalizowane funkcje: górnicze, przemysłowe, wypoczynkowe i satelitarne. Cz ęść dawnych osiedli miejskich straciła po 1989 r. funkcje, które zadecydowały o ich powstaniu (Walim). W niektórych baza ekonomiczna, rozumiana tu jako liczba zatrudnionych znacz ąco spadła dotyczy to zwłaszcza o środków monofunkcyjnych, w których wi ększo ść zatrudnionych zwi ązana była z jednym zakładem przemysło- wym (Bolesław, Krupski Młyn).

212

Tab. 35. Współczesny status administracyjny i liczba ludno ści zdegradowanych osiedli miejskich w Polsce Południowej w latach 1960-2008 Tab. 35. Contemporary administrative status and population of degraded urban settlements in the Southern Poland, 1960-2008

Lp. Dawne osiedle Okres Województwo Liczba ludno ści Liczba ludno ści No. Former urban settlement Period Voivodship w 1960 (w tys.) w 2008 (w tys.) Population in Population in 1960 (in thous.) 2008 (in thous.) 1 Bolesław 1956-1968 małopolskie 4,6 2,5 2 Chełmsko Śląskie 1957-1972 dolno śląskie 1,7 2,2 3 Herby 1958-1972 śląskie 2,1 2,4 4 Kamieniec Z ąbkowicki 1958-1972 dolno śląskie 4,7 4,9 5 Kosz ęcin 1958-1972 śląskie 4,0 4,6 6 Kro ścienko n. Dunajcem 1958-1972 małopolskie 3,1 3,5 7 Krupski Młyn 1956-1972 śląskie 2,8 2,6 8 Malczyce 1954-1972 dolno śląskie 2,9 3,2 9 Mysłakowice 1957-1972 dolno śląskie 4,1 4,5 10 Nakło 1958-1972 śląskie 3,7 3,8 11 Poraj 1956-1972 śląskie 3,3 4,4 12 Sieniawka 1959-1972 dolno śląskie 5,0 0,7 13 Walim 1957-1972 dolno śląskie 3,4 2,2 14 Węgierska Górka 1958-1972 śląskie 2,2 4,2 15 Wieszowa 1958-1972 śląskie 3,1 1,9 16 Wilków 1954-1972 dolno śląskie 1,6 2,0 17 Zbrosławice 1958-1972 śląskie 2,7 2,3

Obja śnienia: 1) Pogrubieniem zaznaczono dawne osiedla miejskie b ędące w 2010 r. siedzibami gmin wiejskich; 2) kursyw ą zaznaczono dawne osiedla miejskie, które posiadały prawa miejskie przed połow ą XX w. Explanations: 1) Former towns which have rural commune (gmina) status in 2010 have been bolded; 2) former settlements (administrative type) which possessed civic rights before the middle of the 20’th century have been italicized.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

Innym problem mog ącym wpływa ć na potencjalne umiastowienie dawnych osiedli miejskich s ą zmiany liczby ludno ści. W tab. 35 zestawiono liczb ę ludno ści w 1960 r. i współcze śnie. Spo śród 17 dawnych osiedli a Ŝ w 11 wzrosła liczba mieszka ńców, co mo Ŝe świadczy ć o tendencjach rozwojowych tych miejscowo ści. W pozostałych sze ściu odnotowano spadek liczby ludno ści, przy czym najwi ększy w przypadku Sieniawki w województwie dolno śląskim.

213

W ci ągu niespełna 50 lat miejscowo ść ta straciła 86% mieszka ńców. Zró Ŝni- cowanie funkcjonalne i lokalizacyjne dawnych osiedli miejskich, które zanotowały wzrost lub spadek liczby ludno ści, nie pozwala na zdefiniowanie ogólniejszych uwarunkowa ń tych procesów. Maj ą one raczej indywidualny charakter.

214

Literatura

Drobek W., 1999, Rola miast zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska , Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole. Drobek W., 2000, O restytucji praw miejskich śląskich miast zdegradowanych , [w] Słodczyk J. (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobra Ŝenia miast, Uniwersytet Opol- ski, Opole, s. 241-249. Drobek W., Heffner K., 1993, Problemy i uwarunkowania restytucji praw miejskich o środka lokalnego , [w] Maik W. (red.), Problematyka lokalnych systemów osadniczych, Wydaw- nictwo UMK, Toru ń, s. 87-96. Krzysztofik R., 2007, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno- historyczna , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2010, Raport WP2 w ramach: Governance of Shrinkage without a European Context . Powierzchnia i ludno ść w przekroju terytorialnym , 2010, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Siemi ński J., 1989, Wczorajsze i dzisiejsze problemy byłych miasteczek , Wiadomo ści Staty- styczne, t. 11, s. 25-30. Siemi ński J., 1991, Tera źniejszo ść i przyszło ść byłych miasteczek , Wiadomo ści Statystyczne, t. 9, s. 26-29. Sokołowski D., 1998, Niektóre problemy definiowania poj ęć geograficzno-osadniczych zwi ązanych z urbanizacj ą, Czasopismo Geograficzne, t. 69, z. 2, s. 169-192. Spis Powszechny , 1988, Urz ąd Statystyczny w Warszawie, Warszawa. Szmytkie R., 2003, Znaczenie osiedli miejskich w kształtowaniu systemu osadniczego Polski w okresie powojennym , Czasopismo Geograficzne, 74(1-2), s. 59-77.

215

Aneks

Tab. 36. Miasta zdegradowane na obszarze województwa dolno śląskiego Tab. 36. Degraded towns on the area of dolno śląskie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 1 Bolesławów kłodzki 1581b-1894b Wyra źny 2 Borów strzeli ński 1294b-1742b Niewyra źny 3 Cerekwica trzebnicki 1252b-1742b Niewyra źny 4 Chełmsko Śląskie kamiennogórski 1289b-1945b Wyra źny 5 Chobienia lubi ński 1303a-1945b Wyra źny 6 Ciechanowice kamiennogórski 1754b-1809b Niewyra Ŝny 7 Cieszków milicki 1489b-1742b Wyra źny 8 Czernina górowski 1584b-1945b Wyra źny 9 Dobromierz jaworski 1289a-1945b Wyra źny 10 Dobroszyce ole śnicki 1663b-1928b Wyra źny 11 Goszcz ole śnicki 1638b-1742b Niewyra źny 12 Jędrzychów polkowicki 1400a-1450a Niewyra źny 1254a-1278a 13 Kostomłoty średzki Wyra źny 1595b-1742b 14 Koziniec ząbkowicki 1244b-1287a Niewyra źny 15 Krzydłowice polkowicki 1285b-1500a Niewyra źny 16 Lewin Kłodzki kłodzki 1345a-1945b Wyra źny 17 Lubi ąŜ wołowski 1249b-1742b Niewyra źny 1519b-1742b 18 Miedzianka (Górne Miasto) jeleniogórski Niewyra źny 1809b-1945b 19 Mikołajewice legnicki 1345b-1700a Niewyra źny 20 Milin wrocławski 1293a-1314b Niewyra źny 21 Pobiedna luba ński 1666b-1815b Wyra źny 22 Przył ęk ząbkowicki 1241a-1284b Niewyra źny 23 Rudna lubi ński 1339a-1945b Wyra źny 24 Srebrna Góra ząbkowicki 1536b-1945b Wyra źny 25 Stró Ŝa średzki 1254b-1314a Niewyra źny 26 Strupina trzebnicki 1253a-1945b Niewyra źny 27 Sulików zgorzelecki 1268a-1945b Wyra źny 28 Sulików Nowe Miasto zgorzelecki 1650d-1800a Wyraźny 29 Sułów milicki 1755b-1945b Wyra źny 30 Uraz trzebnicki 1288a-1945b Wyra źny 31 Wi ńsko wołowski 1285b-1945b Wyra źny

216

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 32 Zawonia trzebnicki 1252b-1293a Niewyra źny 33 Złotniki Luba ńskie luba ński 1662b-1815b Wyra źny 34 śórawina wrocławski 1272b-1400a Niewyra źny

Obja śnienia: * - pogrubieniem zaznaczono zdegradowane miasta, b ędące w 2010 r. siedzibami gmin wiejskich; ** - okre ślenie: wyra źny wobec stanu zachowania przestrzennego układu miejskiego, oznacza posiadanie co najmniej 3 z 4 wymienionych cech, w tym ka Ŝdorazowo cechy nr 1. Cechy: 1 - czytelne rozplanowanie rynku (placu miejskiego) z istniej ącymi i zabudowanymi co najmniej 3 pierzejami, 2- sie ć kilku, rzadziej kilkunastu uliczek w s ąsiedztwie dawnego rynku, 3 – skupienie w miar ę zwartej zabudowy przy rynku i co najmniej jednej uliczce z niego wybiegającej, 4 – skupieniem funkcji usługowo-handlowych w obr ębie i w s ąsiedztwie dawnego rynku. Okre ślenie niewyra źny odnosi si ę do posiadania przez dan ą miejscowo ść maksymalnie 2 z 4 wymienionych cech lub nie posiadania Ŝadnej. W wi ększo ści przypadków nie wyst ępuje cecha nr 1. Explanations: * - degraded towns which have commune (gmina) status in 2010 have been bolded; ** - term of visible in case of urban arrangement conditions means that 3 from 4 features described below can be found in this settlement. Feature no. 1 exists in each case. Features: 1 – good visible market place (central urban place) with existing and build-up, minimum three frontages, 2 – network of few or dozen or so streets in the neighborhood of former market place, 3 – concentration of densely built-up area around of market place and minimum one street leads to market place, 4 – concentration of service-trade functions on the market place and its neighborhood. Term of invisible in case of urban arrangement conditions means that underlined settlement possesses only 2 or less features. The feature no. 1 does not existing in majority of cases.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

217

Tab. 37. Miasta zdegradowane na obszarze województwa małopolskiego Tab. 37. Degraded towns on the area of małopolskie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 1 Brze źnica boche ński 1282b-1317a Niewyra źny 2 Bydlin olkuski 1404a-1530d Niewyra źny 3 Czarny Dunajec nowotarski 1880c-1934b Wyra źny 4 Czorsztyn nowotarski 1377a-1400a Niewyra źny 5 Czy Ŝówka chrzanowski 1564b-1581a Niewyra źny 6 Gdów wielicki 1794a-1880a Wyra źny 7 Góra Jana limanowski 1417b-1500a Niewyra źny 8 Koszyce proszowicki 1361d-1869b Wyra źny 9 Kro ścienko nad Dunajcem nowotarski 1348b-1934b Wyra źny 10 Ksi ąŜ Wielki miechowski 1370b-1869b Wyra źny 11 Ksi ąŜ Wielki Nowe Miasto miechowski 1554b-1554b Niewyra źny 12 Lanckorona wadowicki 1366a-1934b Wyra źny 13 Lipnica Murowana boche ński 1326b-1934b Wyra źny 14 Łapanów boche ński 1785b-1896b Wyra źny 15 Niegowi ć wielicki 1785b-1896b Niewyra źny 16 Nowa Góra krakowski 1369a-1933b Wyra źny 1279b-1525a 17 Nowe Brzesko proszowicki Wyra źny 1562a-1869b 18 Rzepiennik Strzy Ŝewski tarnowski 1775b-1896b Niewyra źny 19 Spytkowice wadowicki 1327a-1400d Niewyra źny 20 Szczepanów brzeski 1761b-1850d Wyra źny 21 Szczurowa brzeski 1785b-1933b Wyra źny 22 Szczyrzyc limanowski 1416b-1499a Niewyra źny 23 Szymbark gorlicki 1388a-1595a Niewyra źny 24 Trzciana boche ński 1785b-1896b Niewyra źny 1325a-1400a 25 Tylicz nowos ądecki Niewyra źny 1612b-1934b 26 Tymbark limanowski 1353b-1896b Wyra źny 27 Uszew brzeski 1346a-1411d Niewyra źny 28 Uście Ruskie gorlicki 1785b-1896b Niewyra źny 29 Uście Solne brzeski 1360a-1933b Wyra źny 1363a-1470d 30 Wawrze ńczyce krakowski Niewyra źny 1727a-1790a 31 Zbyszyce nowos ądecki 1785b-1896b Niewyra źny

218 miejskiego) z istniej ącymi i zabudowanymi co najmniej 3 pierzejami, 2- sie ć kilku, rzadziej kilkunastu uliczek w s ąsiedztwie dawnego rynku, 3 – skupienie w miar ę zwartej zabudowy przy rynku i co najmniej jednej uliczce z niego wybiegającej, 4 – skupieniem funkcji usługowo-handlowych w obr ębie i w s ąsiedztwie dawnego rynku. Okre ślenie niewyra źny odnosi si ę do posiadania przez dan ą miejscowo ść maksymalnie 2 z 4 wymienionych cech lub nie posiadania Ŝadnej. W wi ększo ści przypadków nie wyst ępuje cecha nr 1. Explanations: * - degraded towns which have commune (gmina) status in 2010 have been bolded; ** - term of visible in case of urban arrangement conditions means that 3 from 4 features described below can be found in this settlement. Feature no. 1 exists in each case. Features: 1 – good visible market place (central urban place) with existing and build-up, minimum three frontages, 2 – network of few or dozen or so streets in the neighborhood of former market place, 3 – concentration of densely built-up area around of market place and minimum one street leads to market place, 4 – concentration of service-trade functions on the market place and its neighborhood. Term of invisible in case of urban arrangement conditions means that underlined settlement possesses only 2 or less features. The feature no. 1 does not existing in majority of cases.

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

219

Tab. 38. Miasta zdegradowane na obszarze województwa opolskiego Tab. 38. Degraded towns on the area of opolskie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 1251b-1300a 1 Bogacica kluczborski Niewyra źny 1386b-1450a 2 Kazimierz prudnicki 1393b-1430c Niewyra źny 3 Michałów brzeski 1615b-1742b Wyra źny 4 Miejsce namysłowski 1249b-1650c Niewyra źny 5 Nowa Cerekwia głubczycki 1298b-1742b Wyra źny 6 Opawice głubczycki 1377b-1742b Niewyra źny 7 Skorogoszcz brzeski 1271a-1945b Wyra źny 8 Stary Grodków nyski 1253d-1278d Niewyra źny 9 Strzeleczki krapkowicki 1327b-1742b Wyra źny 10 Ścinawa Mała nyski 1243a-1742b Niewyra źny 11 Trzebina prudnicki 1542b-1631b Niewyra źny 12 Zarzysk ole śnicki 1228b-1261d Niewyra źny

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

220

Tab. 39. Miasta zdegradowane na obszarze województwa podkarpackiego Tab. 39. Degraded towns on the area of podkarpackie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 1 Babice przemyski 1484a-1918b Wyra źny 2 Baligród leski 1634b-1919b Wyra źny 1464a-1500a 3 Bircza przemyski Wyra źny 1550b-1876b 4 Bukowsko sanocki 1720a-1900b Wyra źny 5 Czudec strzy Ŝowski 1427b-1919b Wyra źny 6 Dębowiec jasielski 1349a-1896b Wyra źny 7 Dubiecko przemyski 1407b-1896b Wyra źny 8 Fredropol przemyski 1720c-1880a Wyra źny 9 Frysztak strzy Ŝowski 1366b-1934b Wyra źny 10 Grodzisko leŜajski 1720c-1896b Wyra źny 11 Ja ćmierz sanocki 1437a-1896b Wyra źny 12 Jasienica Rosielna brzozowski 1727c-1918b Wyra źny 13 Ja śliska kro śnie ński 1365b-1896b Wyra źny 14 Jawornik Polski przeworski 1472a-1919b Wyra źny 15 Jodłowa dębicki 1733b-1933b Niewyra źny 16 Korczyna kro śnie ński 1785b-1934b Wyra źny 17 Krasiczyn przemyski 1620c-1919b Niewyra źny 18 Krzeszów niŜański 1640b-1869b Wyra źny 19 Krzywcza przemyski 1444b-1888b Wyra źny 20 Le Ŝajsk Stare Miasto leŜajski 1397b-1523b Niewyra źny 21 Lipsko lubaczowski 1616b-1896b Wyra źny 22 Lutowiska bieszczadzki 1742a-1919a Niewyra źny 23 Majdan Królewski kolbuszowski 1763a-1785b Wyra źny 24 Mrzygłód sanocki 1425b-1919a Wyra źny 25 Niebylec strzy Ŝowski 1509b-1919a Wyra źny 26 Nowotaniec sanocki 1444b-1918b Wyra źny 27 Nowy śmigród jasielski 1331d-1934b Wyra źny 28 Osiek Jasielski jasielski 1365a-1934b Wyra źny 29 Płazów lubaczowski 1614b-1815c Niewyra źny 30 Pruchnik jarosławski 1436a-1935b Wyra źny 31 Radomy śl nad Sanem stalowowolski 1581b-1935b Wyra źny 32 Rani Ŝów kolbuszowski 1825a-1919a Wyra źny 33 Rybotycze przemyski 1494a-1918b Niewyra źny 34 Stanisławczyk przemyski 1717a-1785b Niewyra źny 35 Stefanów-Szerzyny jasielski 1731b-1785b Niewyra źny

221

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 36 Tyrawa Wołoska sanocki 1707a-1880c Wyra źny 37 Wielkie Oczy lubaczowski 1671b-1935b Wyra źny ropczycko- 38 Wielopole Skrzy ńskie 1337a-1933b Wyra źny sędziszowski 39 Wola Michowa sanocki 1741d-1785b Niewyra źny 40 Zaklików stalowowolski 1585b-1869b Wyra źny 41 Zarszyn sanocki 1395a-1880c Wyra źny 42 śołynia łańcucki 1720d-1918a Wyra źny

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

222

Tab. 40. Miasta zdegradowane na obszarze województwa śląskiego Tab. 40. Degraded towns on the area of śląskie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** bieru ńsko- 1 Chełm Śląski 1374c-1400d Niewyra źny lędzi ński 2 Danków kłobucki 1283a-1400a Niewyra źny 3 Janów częstochowski 1696b-1870b Wyra źny 4 Lelów częstochowski 1354b-1869b Wyra źny 5 Milówka Ŝywiecki 1884a-1934b Wyra źny 6 Mstów częstochowski 1278b-1870b Wyra źny 7 Nakło częstochowski 1746a-1825b Wyra źny 1442a-1470a 8 Olsztyn częstochowski Wyra źny 1534c-1870b 9 Pilchowice gliwicki 1300a-1742b Niewyra źny 10 Przyrów częstochowski 1369b-1870b Wyra źny 11 Staromie ście częstochowski 1314a-1350c Niewyra źny 12 Włodowice zawiercia ński 1399a-1870b Wyra źny 13 Zbrosławice tarnogórski 1300a-1700a Niewyra źny 14 śarnowiec zawiercia ński 1340a-1869b Wyra źny 15 śarnowiec Stare Miasto zawiercia ński 1300a-1400a Niewyra źny

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

223

Tab. 41. Miasta zdegradowane na obszarze województwa świ ętokrzyskiego Tab. 41. Degraded towns on the area of świ ętokrzyskie voivodship

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 1 Bałtów ostrowiecki 1751a-1790a Niewyra źny 2 Bogoria staszowski 1616b-1869b Wyra źny 3 Dębno kielecki 1343b-1400a Niewyra źny 4 Dębno kielecki 1585a-1827b Niewyra źny 5 Fałków konecki 1340b-1869b Wyra źny 6 Gliniany opatowski 1586b-1869b Wyra źny 7 Gowarczów konecki 1430b-1869b Wyra źny 8 Iwaniska opatowski 1403b-1869b Wyra źny 9 Janików opatowski 1559b-1810b Niewyra źny 10 Klimontów sandomierski 1604b-1869b Wyra źny 11 Kossów włoszczowski 1581a-1869b Niewyra źny 1367b-1400a 12 Krzy Ŝanowice pińczowski Niewyra źny 1524a-1571d 13 Kurozw ęki staszowski 1400a-1869b Wyra źny 14 Kurzelów włoszczowski 1285b-1869b Wyra źny 15 Lasocin opatowski 1547b-1869b Niewyra źny 16 Łagów kielecki 1375b-1869b Wyra źny 17 Nowa Słupia kielecki 1351a-1869b Wyra źny 18 Nowy Korczyn buski 1258a-1869b Wyra źny 19 Odrow ąŜ konecki 1611b-1869b Wyra źny 20 Oksa jędrzejowski 1554b-1869b Wyra źny 21 Ole śnica staszowski 1546b-1869b Wyra źny 22 Opatowiec kazimierski 1271b-1869b Wyra źny 1650a-1662a 23 Ossolin sandomierski Niewyra źny 1775c-1816c 24 Pacanów buski 1265b-1869b Wyra źny 25 Pierzchnica kielecki 1359d-1869b Wyra źny 26 Piotrkowice kielecki 1701b-1822b Wyra źny 27 Radoszyce konecki 1370b-1869b Wyra źny 28 Raków kielecki 1567a-1869b Wyra źny 29 Raków Nowe Miasto kielecki 1607b-1607b Wyra źny 30 Rembów kielecki 1588b-1607d Niewyra źny 31 Secemin włoszczowski 1370a-1869b Wyra źny 32 Sobków jędrzejowski 1563b-1869b Wyra źny 33 Stefanówek staszowski 1585a-1800a Niewyra źny 34 Stopnica buski 1362a-1869b Wyra źny 35 Szydłów staszowski 1329a-1869b Wyra źny

224

Lp. Dawne miasto* Powiat Prawa miejskie Stan zachowania No Former town* County Civic rights układu miejskiego** Urban arrangement conditions** 36 Tarczek kielecki 1257b-1342b Niewyra źny 37 Tarłów opatowski 1550b-1869b Wyra źny 38 Wa śniów ostrowiecki 1467a-1869b Wyra źny 39 Wi ślica buski 1345a-1869b Wyra źny 40 Wi ślica Stare Miasto buski 1300a-1350c Niewyra źny 41 Wodzisław jędrzejowski 1317a-1869b Wyra źny

Źródło: Opracowanie własne. Source: By authors.

225

Spis tabel Index of tabels

Tab. 1. Podstawowe dane o województwach Polski Południowej w 2009 r...... 10 Tab. 1. Voivodships of the Southern Poland. Basic data ...... 10

Tab. 2. Podstawowe dane na temat sieci miast Polski Południowej w 2009 r...... 15 Tab. 2. Urban network of the Southern Poland, 2009. Basic data ...... 15

Tab. 3. Najwi ększe i najmniejsze miasta Polski Południowej w 2009 r...... 19 Tab. 3. The greatest and the smallest towns in the Southern Poland, 2009 ...... 19

Tab. 4. Niektóre dane na temat wiejskiej sieci osadniczej Polski Południowej w 2009 r...... 29 Tab. 4. Some basic data on rural network in the Southern Poland, 2009 ...... 29

Tab. 5. Zmiany liczby du Ŝych wsi na terenie Polski Południowej w latach 1988-2009 ...... 31 Tab. 5. Changes of number of large villages on the area of the Southern Poland, 1988-2009 ...... 31

Tab. 6. Najludniejsze miejscowo ści wiejskie Polski Południowej w 2009 r...... 37 Tab. 6. The most populated rural settlements in the Southern Poland, 2009 ...... 37

Tab. 7. Zmiany liczby ludno ści w du Ŝych wsiach Polski Południowej w latach 1988-2009 ...... 38 Tab. 7. Changes of population in large villages of the Southern Poland, 1988-2009 ...... 38

Tab. 8. Du Ŝe wsie Polski Południowej o najwi ększym przyro ście i spadku liczby ludno ści w latach 1988-2009 ...... 38 Tab. 8. Large villages of the Southern Poland with the greatest increase of population as well as the greatest decrease of population, 1988-2009 ...... 38

Tab. 9. Du Ŝe wsie zurbanizowane Polski Południowej ...... 55 Tab. 9. Large, urbanized villages in the Southern Poland ...... 55

Tab. 10. Miasta o najwi ększym bezwzgl ędnym wzro ście liczby mieszka ńców w wyniku zmian granic administracyjnych w latach 1950-2008 ...... 71 Tab. 10. Towns with the highest absolute increase of population determined by changes of municipal borders, 1950-2008 ...... 71

Tab. 11. Miasta i osiedla Polski Południowej, które utraciły samodzielno ść administracyjn ą ...... 75 Tab. 11. Towns and urban settlements in the Southern Poland which lost administrative autonomy ....75

Tab. 12. Miasta inkorporuj ące i miasta inkorporowane Polski Południowej w uj ęciu regionalnym .....78 Tab. 12. Incorporation-towns and incorporated towns in the Southern Poland. A regional view ...... 78

Tab. 13. Typologia form zaglomerowanych ...... 101 Tab. 13. Typology of agglomerated forms ...... 101

226

Tab. 14. Podział form aglomerowanych ...... 102 Tab. 14. Division of agglomerated forms ...... 102

Tab. 15. Aglomeracje „nie-metropolitalne” i zespoły miast w Polsce Południowej ...... 105 Tab. 15. „Non-metropolitan” agglomerations and urban concentrations in the Southern Poland ...... 105

Tab. 16. Liczba i odsetek miast zlokalizowanych w formach osadniczych ...... 119 Tab. 16. Number and percentage of towns by settlement forms ...... 119

Tab. 17. Ranking miast kurcz ących si ę według warto ści ubytku procentowego ...... 134 Tab. 17. The shrinking towns ranking by values of percentage population decrease ...... 134

Tab. 18. Ranking miast kurcz ących si ę według rzeczywistej warto ści ubytku ...... 135 Tab. 18. The shrinking towns ranking by numerical values of population decrease ...... 135

Tab. 19. Liczba ludno ści i dynamika ludno ści miast kurcz ących si ę w Polsce Południowej wg województw ...... 140 Tab. 19. Number of population and population dynamics in shrinking towns of the Southern Poland by voivodships ...... 140

Tab. 20. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa dolno śląskiego w latach 1988-2009 ...... 153 Tab. 20. Population changes in towns of dolno śląskie voivodship, 1988-2009 ...... 153

Tab. 21. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa małopolskiego w latach 1988-2009 ...... 156 Tab. 21. Population changes in towns of małopolskie voivodship, 1988-2009 ...... 156

Tab. 22. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa opolskiego w latach 1988-2009 ...... 158 Tab. 22. Population changes in towns of opolskie voivodship, 1988-2009 ...... 158

Tab. 23. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa podkarpackiego w latach 1988-2009 .....159 Tab. 23. Population changes in towns of podkarpackie voivodship, 1988-2009 ...... 159

Tab. 24. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa śląskiego w latach 1988-2009 ...... 161 Tab. 24. Population changes in towns of śląskie voivodship, 1988-2009 ...... 161

Tab. 25. Zmiany liczby ludno ści w miastach województwa świ ętokrzyskiego w latach 1988-2009 ..163 Tab. 25. Population changes in towns of świ ętokrzyskie voivodship, 1988-2009 ...... 163

Tab. 26. Miasta powstałe w wyniku secesji (1977-1998) ...... 168 Tab. 26. New towns constituted as an effect of administrative secession (1977-1998) ...... 168

Tab. 27. Wsie, które odzyskały samodzielno ść administracyjn ą po 1977 r...... 170 Tab. 27. Villages administratively separated from towns after 1977 ...... 170

Tab. 28. Jednostki powstałe z rozpadu „Wielkich Tychów” w 1991 r...... 179 Tab. 28. Units constituted as an effect of „The Great Tychy” administrative disintegration ...... 179

Tab. 29. Jednostki tworz ące Wodzisław Śląski (1975-91) w 2008 r...... 180 Tab. 29. Administrative units of Wodzisław Śląski (1975-91) in 2008 ...... 180

227

Tab. 30. Odsetek miast zdegradowanych w województwach Polski Południowej ...... 201 Tab. 30. Percentage of degraded towns in voivodships of the Southern Poland ...... 201

Tab. 31. Liczba miast zdegradowanych i miast uprawomocnionych w Polsce Południowej wg województw ...... 202 Tab. 31. Number of degraded towns and towns with civic rights in Southern Poland ...... 202

Tab. 32. Udział degradacji miast z okresu 1850-1950 oraz udział wsi gminnych w ogólnej liczbie miast zdegradowanych ...... 205 Tab. 32. Share of town-degradation acts from the period of 1850-1950 and share of district villages in total number of degraded towns ...... 205

Tab. 33. Zdegradowane miasta Południowej Polski z najwi ększ ą liczb ą ludno ści ...... 207 Tab. 33. Degraded towns in the Southern Poland by number of population ...... 207

Tab. 34. Udział miast zdegradowanych-siedzib gmin wiejskich w liczbie gmin wiejskich ogółem w 2010 r...... 209 Tab. 34. Share of degraded towns - seats of rural districts in total number of rural villages, 2010 ....209

Tab. 35. Współczesny status administracyjny i liczba ludno ści zdegradowanych osiedli miejskich w Polsce Południowej w latach 1960-2008 ...... 213 Tab. 35. Contemporary administrative status and population of degraded urban settlements in the Southern Poland, 1960-2008 ...... 213

Tab. 36. Miasta zdegradowane na obszarze województwa dolno śląskiego ...... 216 Tab. 36. Degraded towns on the area of dolno śląskie voivodship ...... 216

Tab. 37. Miasta zdegradowane na obszarze województwa małopolskiego ...... 218 Tab. 37. Degraded towns on the area of małopolskie voivodship ...... 218

Tab. 38. Miasta zdegradowane na obszarze województwa opolskiego ...... 220 Tab. 38. Degraded towns on the area of opolskie voivodship ...... 220

Tab. 39. Miasta zdegradowane na obszarze województwa podkarpackiego ...... 221 Tab. 39. Degraded towns on the area of podkarpackie voivodship ...... 221

Tab. 40. Miasta zdegradowane na obszarze województwa śląskiego ...... 223 Tab. 40. Degraded towns on the area of śląskie voivodship ...... 223

Tab. 41. Miasta zdegradowane na obszarze województwa świ ętokrzyskiego ...... 224 Tab. 41. Degraded towns on the area of świ ętokrzyskie voivodship ...... 224

228

Spis rycin Index of figures

Ryc. 1. Rozmieszczenie miast na terenie Polski Południowej w 2009 r...... 11 Fig. 1. Distribution of towns on the area of the Southern Poland, 2009 ...... 11

Ryc. 2. Zmiany liczby miast na terenie Polski Południowej w latach 1990-2009 ...... 12 Fig. 2. Changes of number of towns on the area of the Southern Poland, 1990-2009 ...... 12

Ryc. 3. G ęsto ść sieci miejskiej wg powiatów Polski Południowej w 2009 r...... 13 Fig. 3. Density of urban network by counties of the Southern Poland, 2009 ...... 13

Ryc. 4. Dendryt wrocławski dla miast Polski Południowej w 2009 r...... 14 Fig. 4. The Wrocław dendrite for towns of the Southern Poland, 2009 ...... 14

Ryc. 5. Histogram najkrótszych odległo ści mi ędzy miastami Polski Południowej w 2009 r...... 16 Fig. 5. The histogram of the nearest-neighbor distances for towns of the Southern Poland, 2009 ...... 16

Ryc. 6. Udział ludno ści miejskiej wg powiatów Polski Południowej w 2009 r...... 17 Fig. 6. Share of urban population by counties of the Southern Poland, 2009 ...... 17

Ryc. 7. Struktura wielko ściowa miast Polski Południowej w 2009 r...... 18 Fig. 7. The size structure of towns in the Southern Poland ...... 18

Ryc. 8. Liczba mieszka ńców w miastach Polski Południowej w 2009 r...... 20 Fig. 8. Population of towns in the Southern Poland, 2009 ...... 20

Ryc. 9. Funkcje administracyjne miast Polski Południowej w 2009 r...... 21 Fig. 9. Administrative functions of towns in the Southern Poland, 2009 ...... 21

Ryc. 10. Przeci ętna wielko ść miejscowo ści wiejskich w powiatach Polski Południowej w 2009 r...... 30 Fig. 10. Average size of rural settlements by counties of the Southern Poland, 2009 ...... 30

Ryc. 11. Liczba du Ŝych wsi w powiatach ziemskich Polski Południowej w 2009 r...... 33 Fig. 11. Number of large villages in counties of the Southern Poland, 2009 ...... 33

Ryc. 12. Struktura wielko ściowa du Ŝych wsi w województwach Polski Południowej w 2009 r...... 36 Fig. 12. A size-structure of large villages in voivodships of the Southern Poland, 2009 ...... 36

Ryc. 13. Liczba ludno ści i obecny status du Ŝych wsi w Polsce Południowej w 2009 r...... 40 Fig. 13. Population and contemporary status of large villages in the Southern Poland, 2009 ...... 40

Ryc. 14. Jednostki o miejskim charakterze poło Ŝone w granicach innych miast Polski Południowej ...79 Fig. 14. Urban administrative units localized inside of municipal borders other towns ...... 79

229

Ryc. 15. Aglomeracje miejskie i zespoły miejskie Polski Południowej ...... 104 Fig. 15. Urban agglomerations and urban concentrations in the Southern Poland ...... 104

Ryc. 16. Rozmieszczenie miast kurcz ących si ę w Południowej Polsce ...... 131 Fig. 16. Distribution of shrinking cities in the Southern Poland ...... 131

Ryc. 17. Procesy secesji na terenie województwa śląskiego ...... 167 Fig. 17. Secession processes on the area of Śląskie Voivodship ...... 167

Ryc. 18. Procesy secesji w południowej cz ęś ci województwa małopolskiego i podkarpackiego ...... 169 Fig. 18. Secession processes in the southern part of małopolskie and podkarpackie voivodship ...... 169

Ryc. 19. Zmiany przestrzenno-administracyjne i ludno ściowe miasta Tychy ...... 177 Fig. 19. Spatial-administratively as well as demographic changes in city of Tychy ...... 177

Ryc. 20. Zmiany przestrzenno-administracyjne i ludno ściowe miasta Wodzisław Śląski ...... 180 Fig. 20. Spatial-administratively as well as demographic changes in city of Wodzisław Śląski ...... 180

Ryc. 21. Rozpad miasta Szczawnica-Kro ścienko ...... 182 Fig. 21. Administrative disintegration of Szczawnica-Kro ścienko ...... 182

Ryc. 22. Rozmieszczenie miast zdegradowanych w Polsce Południowej ...... 206 Fig. 22. Distribution of degraded towns in the Southern Poland ...... 206

Ryc. 23. Rozmieszczenie i liczba ludno ści dawnych osiedli miejskich w Polsce Południowej ...... 212 Fig. 23. Distribution and population of degraded urban settlements in the Southern Poland ...... 212

230

Summary Studies on processes and structures of urban settlement in the Southern Poland

The following study aims at presenting a close-up on the phenomena of urbanization dynamics in the context of selected elements shaping the urban network, that the Authors consider as the key elements. In accordance with the above, it was assumed that the six studies on the development and decline of towns that constitute the volume, represent an important point of view on the contemporary and recent changes in the network of the cities; however, the questions on the topics have not been fully explored. In the study, a city is defined as a place with municipal rights. Other settlement forms are described literally and according to their legal and administrative status (present or past), e.g. urban settlements, degraded towns, urbanized villages, etc. They form typological groups comprised in the definition of the rural-urban continuum between an agricultural village and legitimated city. The structure of the book is focused on two main parts, entitled: Development of the Cities and Decline of the Cities . Each is devoted to separate processes and phenomena that accompany the transformation of the cities, that is, their development in its narrow meaning (positive) and the broad meaning of regress (negative) in the cities of the Southern Poland. The work is proceeded by a chapter on the general characteristics of the urban network in the examined region. This part of the study constitutes the background to the explanation of the phenomena and processes presented in the following studies. The development in the title of the study refers to the presentation of the phenomena, processes and settlement forms, that are always present in the situation when the cities or their networks tend to be growing. The increase may be reflected in several forms - demographic, economic, or spatial. The specifics of each form, as

231 well as their combination, are presented with selected examples in the specific studies included in this part of the work. Part two, according to the applied assumptions, presents the tendencies and final arrangement of urban settlement that are expressed with their negative connota- tions in the studied subject of urbanization. Frequently, these are almost examples of anti-urbanization phenomena. The aspects of the regress in the city networks, simi- larly to the previous part, has been presented from multiple points of view. It should be stressed, however, that the prevailing depiction that dominates in the book, is the spatial, administrative and demographic study of urban settlement networks. The authors general assumption was to present the phenomena and processes that are currently taking place (after 2000) or happened at the end of the 20 th century, especially in the 1990's. The nature and frequently very explicit specific char- acter of some phenomena and the shaping of settlement forms determined the occa- sional references to previous periods. This mostly refers to the explanation of the basis of some problems presented in the study. The more rigid frames refer to the field of study defined as the Southern Po- land. The term comprises six provinces located in the south of the country, namely: dolno śląskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, śląskie, and świ ętokrzyskie. The selection was dictated by several factors: spatial, economic, historical and demographic. The book consists of six case studies, presenting, at first glance, various areas of research on the city; however, in fact they are logically grouped according to two assumptions - the previously mentioned quality estimate of the transformation - the development and the regress as well as the effects of these changes, where the order of origin of some phenomena and their importance in the settlement system were assumed simultaneously. Having realized that the content of the work does not fully exhaust the topic of development and shrinking of the city network in the examined region, the authors hope that the book will prove helpful in the further development of concepts as far as the discussed theories are concerned, and, also useful in the works on regional

232 and subject studies connected with the urbanization processes, not only in the South- ern Poland.

233