Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

ANDRZEJ ROMANEK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — S. LISICKI Koordynator regionu Polski zachodniej — J. BADURA, B. PRZYBYLSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Miêdzychód (429) (z 1 fig., 1 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2009 Autor: Andrzej ROMANEK

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ ŒwiêtokrzyskI ul. Zgoda 21, 25–953 Kielce

Redakcja merytoryczna: Zofia STAÑCZAK

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-616-5

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K SPIS TREŒCI

I.Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8

III. Budowa geologiczna ...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 10

a. Kreda górna ...... 10

Kampan ...... 10

2. Paleogen ...... 11

a. Eocen – oligocen ...... 11 Eocen górny–oligocen dolny ...... 11

b. Oligocen...... 12

Oligocen dolny (rupel)...... 12

Oligocen górny (szat) ...... 13

3. Neogen ...... 13

a. Miocen ...... 13

Miocen dolny ...... 13

Miocen œrodkowy ...... 15

Miocen œrodkowy – miocen górny...... 16

4. Czwartorzêd ...... 17

a. Plejstocen ...... 17

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 18

Zlodowacenie Nidy + Sanu 1 ...... 18

Interglacja³ ferdynandowski ...... 20

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 21

Interglacja³ wielki ...... 23

3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 23

Zlodowacenie Odry ...... 23

Interglacja³ lubawski ...... 25 Zlodowacenie Warty ...... 25

Interglacja³ eemski ...... 26

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 27

Zlodowacenie Wis³y ...... 27

Stadia³ górny ...... 27 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 34

c. Holocen ...... 35

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 40

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 42

IV. Podsumowanie ...... 50

Literatura ...... 51

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Miêdzychód po³o¿ony miêdzy 15°45'i16°00' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 52°30'i52°40' szerokoœci geograficznej pó³nocnej rozpoœciera siê na pograniczu Wielkopolski i Ziemi Lubu- skiej. Zgodnie z aktualnym podzia³em administracyjnym wschodnia czêœæ terenu arkusza obejmuje fragment województwa wielkopolskiego, powiatu miêdzychodzkiego i gminy Miêdzychód. Zachodnia czêœæ nale¿y do województwa lubuskiego, powiatu skwierzyñskiego i gmin: Skwierzyna, Pszczew i Przytoczna. Pod wzglêdem geomorfologicznym omawiany obszar ³¹czy fragmenty dwóch jednostek: Poje- zierza Poznañskiego i Kotliny Gorzowskiej (Kondracki, 2002). Teren arkusza nale¿y do bloku Gorzowa — regionalnego fragmentu permomezozoicznego kompleksu strukturalnego charakteryzuj¹cego siê wzglêdnie spokojn¹ budow¹ geologiczn¹, nielicznymi uskokami i stosunkowo s³abo wysklepionymi poduszkami solnymi wraz z towarzysz¹cymi im strukturami (Dadlez, 1979, 1980, 1997). Utwory wspomnianego kompleksu rozpoznane by³y na obszarze arkusza otworem wiertniczym Miêdzychód 2 (Strychy) (otw. 70), którym na g³êbokoœci 3450,0 m osi¹gniêto utwory czerwonego sp¹gowca (w nich, 314,5 m ni¿ej otwór utkn¹³, nie dowiercaj¹c pod³o¿a kompleksu). Profil m³odszych osadów permskich i mezozoicznych jest zbli¿ony do profili osadów permu i mezozoiku znanych z zachodniej czêœci Ni¿u Polskiego (Pokorski, 1997; Wagner, 1997; Szyperko-Teller, 1997; Gajewska, 1997a, b; Deczkowski, 1997a, b; Pieñkowski, 1997; Day- czak-Calikowska, 1997; Niemczycka, 1997; Marek, 1997a, b). Paleogeñsko-neogeñskie piêtro strukturalne obejmuje utwory oligoceñskie i mioceñskie objête s³abymi zaburzeniami tektoniki nieci¹g³ej i silnymi odkszta³ceniami glacitektonicznymi. Piêtro czwartorzêdowe jest wyraŸnie zregionalizowane na obszary o spokojnym niemal p³askim zaleganiu osadów oraz na strefy obecnoœci wybitnych struktur glacitektonicznych. Prace kartograficzne realizowano na badanym terenie zgodnie z projektem badañ geologicznych zatwierdzonym przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa 13.09.1996r., (KOK/47/96).

5 mn.p.m. 2 90 1

2 0 80 2 1,13 1,04 0,82 1 1 70 0 1,88 0,57 1,62 2 0 1,10 1,04 0,87 1 60 0 2 1,39 0,79 1,14 50 1

0 40 1,24 0,85 1,07 2

1 2 30 0 1 1,15 0,98 0,93

0 20 2 0,96 1,34 0,62 2 1 2 1 10 0 1 0,73 1,56 0,60 0 0,78 1,43 0,63 0 0 0,62 2,02 0,45 2

1 -10 2

0 1 0,71 1,61 0,58 -20 0 0,66 1,68 0,58 -30

-40

-50

-60 151,0

-70

-80

-90

-100 1 7

-110 2 8

3 9 -120

4 2

-130 1 10 5 0 0,71 1,61 0,58 -140 219,0 6

Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1 — bruk, 2 — ¿wiry, 3 — piaski, 4 — mu³ki, 5 — gliny zwa³owe, 6 — brekcje, 7 — wêgiel brunatny, 8 — próbki ci¹g³e z glin zwa³owych, 9 — próbki punktowe, 10 — wykresy wspó³czynników petrograficznych

6 Obraz budowy geologicznej omawianego obszaru udokumentowany jest 103 profilami wierceñ archiwalnych (w tym cztery rdzeniowane), dwoma profilami otworów kartograficznych (G³a¿ewo PIG1 – otw. 91 i Kamionna PIG1 – otw. 83) (fig.1), 298 sondami rêcznymi, 188 sondami mechanicznymi i oko³o 100 ods³oniêciami naturalnymi i sztucznymi. Wykonano pomiary w 75 punktach sondo- wañ elektrooporowych, wzd³u¿ trzech linii, wykorzystuj¹c informacje o rozprzestrzenieniu g³ównych zespo³ów utworów czwartorzêdowych w dolinie Warty, rynnie Kamionki i w centralnej czêœci terenu na linii przekroju geologicznego A–B (Jagodziñski, Bestyñski, 2003). Litostratygrafiê glin zwa³owych i genezê pozosta³ych osadów czwartorzêdowych napotkanych w profilach otworów badawczych (kartograficznych) ustalono w oparciu o wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (87 próbek) tych utworów (Bugajska, 2003). Obszar arkusza Miêdzychód nie by³ dot¹d objêty terenowymi badaniami kartograficznymi. Naj- dok³adniej geologia okolic Miêdzychodu zosta³a pokazana na zakrytych i odkrytych mapach robo- czych w skali 1:50 000 arkusza Miêdzychód skompilowanych dla Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Œwiebodzin (Michalska, Nitka, 1976; Kucharewicz, Michalska, 1976). Prezentowany na tych mapach obraz budowy geologicznej uleg³ daleko posuniêtej modyfikacji w wyniku przepro- wadzonego kartowania geologicznego i badañ towarzysz¹cych. Ska³y kredowe podœcielajace wszêdzie na obszarze arkusza osady kenozoiku, nie by³y dot¹d poddane szczegó³owej analizie. Utwory pod³o¿a czwartorzêdu badano pod k¹tem poszukiwañ z³ó¿ wêgla brunatnego. Opisano je w pracach Ciuka (1955, 1970, 1974), Dyjora (1970), Piwockiego, Olko- wicz-Paprockiej (1987). Ska³y czwartorzêdowe pokrywaj¹ utwory starsze prawie na ca³ym obszarze. Materia³ów traktuj¹cych o geologii utworów czwartorzêdowych starszych ni¿ ze zlodowacenia Wis³y jest niewiele. Na temat osadów ostatniego zlodowacenia i holocenu jest znacznie wiêcej publikacji (Bartkowski, 1957, 1960, 1964, 1965, 1967, 1972; Kozarski, 1962, 1980, 1986, 1989; Krygowski, 1967, 1972, 1975; Koz³owska, 1979, 1982; Skompski, 1981; Gogo³ek, 1991, 1992, 1993; Czerwonka, Krzyszkowski, 1994). Przedstawione opracowanie wykorzystuje zgromadzon¹ dot¹d wiedzê o budowie geologicznej pokrywy kenozoicznej. Opiera siê jednak przede wszystkim na materia³ach zebranych podczas kartowania geologicznego, profilach badawczych otworów kartograficznych i ich analizach oraz badaniach geofizycznych. Jednoczeœnie wykonywane by³y prace na obszarach arkuszy s¹siednich (Romanek, 2003a, b, c, d, e, f; Liszkowski, 1999a, b, 2000a, b; Z³onkiewicz, 2000a, b, 2002a, b; Salwa, 2002a, b; Grycko, Iciek, 2002; Micha³owska, Mas³owska, 2002a, b). Ich wyniki, w oczywisty sposób rzutuj¹ce na interpretacjê stratygraficzn¹ i tektoniczn¹, uwzglêdniono i wykorzystano podczas zestawiania i konstruowania przekroju geologicznego.

7 II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Miêdzychód jest bardzo urozmaicony. W jego obrêbie wyró¿niono cztery jednostki odznaczaj¹ce siê odrêbnymi cechami rzeŸby. Dwie z nich, po³o¿one na pó³nocy (Miêdzyrzecze Warciañsko-Noteckie, dolina Warty) wchodz¹ w sk³ad Kotliny Gorzowskiej, dwie pozosta³e nale¿¹ do Pojezierza Poznañskiego (tabl. I). Fragment Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego to obszar stosunkowo p³aski, po³o¿ony na wy- sokoœci 45,0–50,0 m n.p.m., zbudowany g³ównie z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych zlodowacenia Wis³y, tylko we wschodniej czêœci z utworów lodowcowych. Na morfologii tego terenu g³ówne piêtno wywar³y procesy eoliczne ze schy³ku ostatniego zlodowacenia i holocenu, które zeolizowa³y powierzchnie sandrowe i nadbudowa³y je licznymi, g³ównie parabolicznymi, wa³ami wydmowymi. Towarzysz¹ im równiny piasków przewianych oraz zag³êbienia deflacyjne czêsto wype³nione torfami lub namu³ami. Sieæ rzeczna jest tu uboga. Stosunkowo liczne s¹ natomiast, g³êboko wciête i linijnie u³o¿one, jeziora po³o¿one w rynnach subglacjalnych powsta³ych podczas zlodowacenia Wis³y. Rynny kontynuuj¹ siê ku po³udniowi poza rozleg³¹ dolinê Warty. W ich obrêbie zaobserwowano liczne akumulacyjne formy wype³niaj¹ce (nie zaznaczone na szkicu ze wzglêdu na jego skalê). Na po³udnie od Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego ca³y omawiany teren rozcina dolina Warty, która wraz z zespo³em tarasów pradolinnych irzecznych tworzy system wyraŸnie na³o¿ony na starsze formy rzeŸby. Zespó³ tarasów pradolinnych obejmuje najstarszy taras akumulacyjny oraz dwie wyciête w nim powierzchnie m³odszych tarasów erozyjnych.Natarasach pradolinnych pospolite s¹ jeziora powsta³e z wytopienia bry³ martwych lodów wype³niaj¹cych rynny. Zniszczone i zabliŸnione formami rzecznymi, ku po³udniowi rynny kontynuuj¹ siê w obrêbie wysoczyzn, przybieraj¹c kierunki NNW–SSE. Powierzchnie starszych tarasów urozmaicaj¹ wydmy i pola piasków przewianych.S¹toformy drobne, niewysokie i ma³o rozleg³e — w naj- mniejszym stopniu nie przypominaj¹ form wystêpuj¹cych na Miêdzyrzeczu. W obrêbie doliny Warty wystêpuj¹ ostañce erozyjne wysoczyzn i tarasów. Od po³udnia Kotlina Gorzowska (Kondracki, 2002) graniczy z Pagórkami Poznañsko-Pniewskimi. W obrêbie tej ostatniej jednostki wyró¿niæ mo¿na czêœæ obejmuj¹c¹ wysoczyznê — w centrum i na po³udniowym wschodzie terenu arkusza, oraz czêœæ po³o¿on¹ w po³udniowo-zachodnim jego naro¿u. Wysoczyzna centralna jest obszarem w przewadze falistym zkilkumetrowymi deniwelacja- mi; rzadziej p³askim,po³o¿onym wysoko (95,0–105,0 m n.p.m.) w po³udniowo-wschodniej czêœci (Kamionna, G³a¿ewo) i stopniowo opadaj¹cym ku zachodowi i pó³nocy (Gorzycko — 80,0–90,0 m n.p.m., Dziêcielin, Kolno — 60,0–70,0 m n.p.m.). Powierzchnia wysoczyzny odznacza siê „blokow¹” struktur¹, któr¹ nadaj¹ jej g³êbokie, subglacjalne rynny rozcinaj¹ce nie tylko utwory lodowcowe

8 ostatniego zlodowacenia, ale tak¿e podœcielaj¹ce je utwory wodnolodowcowe i osady starszych zlodo- waceñ. W obrêbie den rynien akumulowane by³y formy szczelinowe. Rynny subglacjalne maj¹ kierunki g³ównie po³udnikowe (NNW–SSE): rynna Kamionki, rynna £owyñ–Dormowo–Jezioro Gorzyñskie–jezioro Tuczno–Muchocin, rynna Jezioro Wielkie–Stryszki oraz rynna Stryszewa i rynna Bieliny. £¹cz¹ siê one ze sob¹ czêsto formami poprzecznymi: rynna JezioroWielkie–Jezioro Gorzyñskie–Kamionna, równole¿nikowy fragment rynny Bieliny i rynny pod Bielskiem. Rynny stanowi¹ granice bloków wysoczyzny o zbli¿onej wysokoœci. Wysoczyzny nadbudowane s¹ ³añcuchami moren czo³owych.Okaza³y zespó³ tego rodzaju form ci¹gnie siê spod Goraja na zachodzie, przez Nowe Gorzycko–Dormowo do Kamionnej na wschodzie. Formy morenowe maj¹ d³ugoœæ od kilkuset metrów do 1,5 km i 20–30 m wysokoœci. Roz- winiête s¹ w kierunku WNW–ESE i znacz¹ tu d³u¿szy postój l¹dolodu uto¿samiany z „faz¹” poznañsk¹ zlodowacenia Wis³y. Lokalnie powierzchniê wysoczyzny nadbudowuj¹ cienkie pokrywy piasków przewianych (m.in. okolice Kolna, Starego Gorzycka) i pojedyncze kemy (miêdzy Stokami i Dormowem). Miej- scami przy stoku wysoczyzny wystêpuj¹ tarasy kemowe (napo³udnie od Zatomia Starego,na pó³nocny wschód od Jeziora Brzeskiego i na po³udnie od Stryszewa). Ku po³udniowemu-wschodowi wysoczyzna morenowa przechodzi w równinê sandrow¹ w pe³ni rozwiniêt¹ dopiero na obszarze arkusza Trzciel (Z³onkiewicz, 2002a, b). W obrêbie rynien (na po³udnie od Dormowa) i na ich pograniczu (na wschód od Goraja i ko³o Nowego Gorzycka) uformowa³y siê ró¿nych rozmiarów o z y . Zachodni¹ granicê opracowywanego obszaru stanowi oz gorajski (Bartkowski, 1967), najpotê¿niejszy z rozpoznanych na arkuszu, maj¹cy 7 km d³ugoœci i do 20 m wysokoœci. Po³udniowo-zachodnie naro¿e obszaru arkusza jest domen¹ form nawi¹zuj¹cych do arealnego modelu deglacjacji. Po³o¿one jest stosunkowo nisko 60,0–70,0 m n.p.m. Jego powierzchnia usiana jest obni¿eniami wytopiskowymi, w wiêkszoœci u³o¿onymi linijnie i nawi¹zuj¹cymi do po³udniko- wych kierunków rynnowych. Niektóre z tych obni¿eñ wype³niaj¹ torfy i gytie. Obni¿enia rozdzielaj¹ ró¿nej wielkoœci wzgórza i pagórki zorientowane bez³adnie, zbudowane z piaszczysto-¿wirowego materia³u wodnolodowcowego, które mog¹ byæ interpretowane jako kemy fluwioglacjalne. P³askie fragmenty powierzchni utworów fluwioglacjalnych w³¹czono na tablicy I do równin wodnolodowcowych. Czêœæ den p³askich obni¿eñ stanowi¹ zapewne powierzchnie tarasów jeziornych. Jak widaæ obszar arkusza Miêdzychód odznacza siê ró¿norodnoœci¹ form i osadów, zwi¹zanych z pobytem i recesj¹ l¹dolodu, nale¿¹cych zarówno do systemu subglacjalnego, jak i supraglacjalnego, zlodowacenia, jak równie¿ obecnoœci¹ systemu rzecznego rozwiniêtego na za³o¿eniach pradolinnych oraz wspaniale wykszta³conego na Miêdzyrzeczu Warciañsko-Noteckim systemu eolicznego. Stosunkowo

9 niewielki obszar jednego arkusza stanowi przyk³ad du¿ej georó¿norodnoœci form, procesów i osadów kszta³tuj¹cych povistuliañsk¹ powierzchniê Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Na obszarze arkusza bardzo skromny jest udzia³ wód p³yn¹cych. Warta nie przyjmuje tu ¿ad- nych powa¿niejszych dop³ywów, uchodz¹ do niej jedynie drobne cieki — kilka z pó³nocy, z obszaru Miêdzyrzecza — praktycznie bez wiêkszego znaczenia i kilkanaœcie z po³udnia, z czego tylko Ka- mionka i Bielina prowadz¹ nieco wiêksze iloœci wody. Jeziora na obszarze arkusza Miêdzychód s¹ liczne i pe³ni¹ skutecznie funkcjê retencyjn¹ oraz rekre- acyjn¹. Wiêkszoœæ z nich stanowi¹ jeziora wype³niaj¹ce obni¿enia w rynnach — st¹d strome i wysokie brzegi, urozmaicona linia brzegowa i zmienna g³êbokoœæ.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1. Kreda

a. Kreda górna Kampan

Wapienie margliste.Ska³y kredowe, a œciœlej górnokredowe stanowi¹ pod³o¿e utworów kenozoicznych na obszarze ca³ego arkusza. Stwierdzono ich obecnoœæ siedmioma otworami, w tym czterema rdzeniowanymi (otw.: 18, 40, 81, 82), jednym g³êbokim (otw. 70) i dwoma udarowymi – hy- drogeologicznymi (otw.: 13, 58). Utwory kredy (426,0 m), w tym kredy górnej (398,0 m), przewiercone zosta³y w otworze Miêdzychód 2 (Strychy) (otw.70). Pozosta³ymi otworami nawiercono jedynie strop ska³ kredowych uzyskuj¹c profile od 1,0 m (otw. 58) do 23,0 m (otw. 81). We wszystkich profilach pod kenozoikiem napotkano utwory margliste. S¹ to jasnoszare, zwiêz³e margle, które ku górze profilu traci³y spoistoœæ i udzia³ wêglanu wapnia i przeistacza³y siê w miêkkie margle ilaste z domieszk¹ ³yszczyków w stropie (na pograniczu ze ska³ami kenozoicznymi). Ta ilasto-marglista warstwa stropowa ska³ kredowych mo¿e byæ interpretowana jako utwory zwietrzelinowe — efekt procesów denuda- cyjnych jakim poddane by³y ska³y kredowe podczas l¹dowego etapu rozwoju obszaru, miêdzy mastrychtem i prze³omem eocenu i oligocenu. Podobnie marglisty charakter maj¹ ska³y stropu mezozoiku w s¹siedztwie terenu arkusza (Jasko- wiak-Schoeneichowa, 1981; Romanek, 2002, 2003a, b, c, d, e, f) z wyj¹tkiem obszarów po³o¿onych na wschód od badanego terenu, gdzie facje margliste zastêpowane s¹ w czêœci opokami i opokami mar- glistymi (Jaskowiak-Schoeneichowa, 1972, 1981).

10 Nie prowadzono badañ stratygraficznych, nawierconych na obszarze arkusza, ska³ kredowych. Wyniki takich badañ pochodz¹ce z terenów s¹siednich (Gawor-Biedowa, 1972; Gawor-Biedowa, Wi- twicka, 1960; GaŸdzicka, 1994, 1997, 2000) sugeruj¹, ¿e utwory te reprezentuj¹ ró¿ne poziomy kampanu. Taki te¿ obraz przedstawiony jest na mapach geologicznych ukazuj¹cych pod³o¿e kenozoiku pó³nocno-zachodniej Polski (Jaskowiak-Shoeneichowa, 1979, 1981; Po¿arski, 1966; Soko³owski, 1966; Osika i in., 1972; Po¿aryski 1979; Dadlez i in., 2000). Powierzchnia stropowa utworów kredowych jest na obszarze arkusza podobnie jak na terenie s¹siednim, s³abo zró¿nicowana (Romanek, 2002). Wystêpuje ona na wysokoœci 150,0–180,0 m p.p.m., a g³ównie 170,0 m p.p.m. Warto podkreœliæ, ¿e w po³udniowej czêœci obszaru arkusza brak jest wierceñ siêgaj¹cych kredy.

2. Paleogen

a. Eocen – oligocen

Eocen górny–oligocen dolny

Piaski glaukonitowe, mu³ki z glaukonitem oraz mu³ki i piaski — formacja mosiñska dolna. WWielkopolsce,w sp¹gu utworów kenozoicznych, wyró¿niono zespó³ osadów piaszczystych z glaukonitem. Na omawianym obszarze najstarsze osady tego wieku to zielonoszare piaski drobnoziarniste i py³y piaszczyste zawieraj¹ce domieszkê glaukonitu. Znaleziono je w dolinie Warty na pó³noc od Miêdzychodu (otw. 18 — 10-metrowa warstwa) i uznano za odpowiednik formacji mosiñskiej dolnej. Tworz¹ one cienkie przewarstwienia i laminy w obrêbie zielonoszarych mu³ków piaszczystych i brunatnych mu³ków ilastych. Profil ma wiêc przede wszystkim mu³kowy charakter, a glaukonitowe piaski s¹ jedynie jego uzupe³nieniem. Analogicznie wygl¹daj¹ osady formacji mosiñskiej dolnej wyró¿nione w Miêdzychodzie (otw. 40). Dalej ku po³udniowi pod Gorzyniem profile opisywanych utworów s¹ krótsze (4,0–5,0 m) i wy³¹cznie mu³kowe. Mu³ki s¹ cienko- i drobno-, poziomo laminowane, a laminacja wynika z alternacji lamin mu³kowych i mu³kowo-piaszczystych. Te ostatnie bywaj¹ najczêœciej zielone lub zielonoszare od domieszki ziemistego glaukonitu, a te pierwsze szare. W profilach ska³ formacji mosiñskiej dolnej pochodz¹cych z obszaru arkusza nie notowano obecnoœci fauny – tak charakterystycznej dla tej formacji na wielu innych, nawet nieodleg³ych obszarach (Ciuk, 1970, 1974; Walkiewicz, 1984; Romanek, 2002, 2003a, b, c, e, f). Z okolicy Gorzynia i Miêdzychodu brak jest danych o obecnoœci i wykszta³ceniu osadów, które mog³yby reprezentowaæ formacjê mosiñsk¹ doln¹. Typowych cech tej formacji (zielonych barw, obecnoœci glaukonitu) nie zaobserwowano nawet w profilach otworów osi¹gaj¹cych ska³y kredowe w rejonie Miêdzychodu (a wiêc tam, gdzie osady formacji z pewnoœci¹ s¹ obecne), ale wierconych technikami bezrdzeniowymi. Sugeruje to, ¿e utwory formacji mosiñskiej dolnej mog¹ byæ w profilach otworów udarowych nie dostrzegane.

11 b. Oligocen Oligocen dolny (rupel)

Piaski, mu³ki, mu³ki wêgliste, wêgiel brunatny i i³y — formacja czempiñska. Mi¹¿sze (do 50 m) l¹dowe i l¹dowo-morskie utwory formacji czempiñskiej rozdzielaj¹ morskie osady formacji mosiñskiej dolnej i górnej. Na obszarze arkusza napotkano je w 10 otworach, z czego w czterech rdzeniowanych przewiercono. W wiêkszoœci profili sp¹g formacji czempiñskiej tworz¹ kilkumetrowe ³awice ciemnoszarych he- terolitów i szaroczarnych i³ów, i³ów wêglistych i i³ów przewarstwionych mu³kami ilastymi. Miejscami sp¹g profilu utworzony jest z heterolitów brunatnych, szarych mu³ków, mu³ków ilastych, mu³ków i pia- sków py³owatych. Doln¹ czêœæ profilu wieñcz¹ ³awice (0,3–0,7 m) wêgla brunatnego charakterystyczne dla ni¿szej czêœci profilu formacji czempiñskiej w Wielkopolsce (V czempiñska grupa pok³adów wêglo- wych — Ciuk, 1970, 1974; Piwocki, 1975). Wêgiel brunatny nie wszêdzie jest wykszta³cony. Na obszarze arkusza stwierdzono go w profilach otworów: 18, 40, 81. £¹czna mi¹¿szoœæ dolnego ogniwa formacji czempiñskiej waha siê w granicach od 0,7 do 7,0 m. Œrodkowa czêœæ profilu zbudowana jest z mu³ków, na ogó³ szarych lub brunatnych, piaszczystych, zwykle poziomo laminowanych, obfituj¹cych w ³yszczyki. Tworz¹ one kilkumetrowe zespo³y jednolite lub zawieraj¹ce prze³awicenia piasków py³owatych i drobnoziarnistych. Te dwa ostatnie litotypy dominuj¹ powy¿ej mu³ków, gdzie tworz¹ relatywnie mi¹¿sze i monotonne, przekraczaj¹ce nawet 20 m, sekwencje szarych, szarobrunatnych i brunatnych piasków czêsto laminowanych poziomo. Sporadycznie wystêpuj¹ ³awice piasków œrednioziarnistych. Mi¹¿sze zespo³y piaszczyste czêsto wieñcz¹ profile formacji czempiñskiej (otw.: 18, 40, 59). Na ogó³ jednak wystêpuj¹ ponad nimi cienkie (0,8–3,5 m) sekwencje ilaste — i³y ciemnoszare, brunatne z laminami i wk³adkami wêgla brunatnego oraz czarne i³y wêgliste. Zarysowany powy¿ej schemat litologiczny formacji czempiñskiej z okolic Miêdzychodu w pe³ni koresponduje z profilami typowymi z po³udniowej Wielkopolski i pó³nocnej czêœci kraju (Ciuk, 1970, 1974). Piaski i mu³ki z glaukonitem — formacja mosiñska górna. Ponad osadami formacji czempiñskiej, ponownie w profilach pojawia siê glaukonit nadaj¹cy osadom zielone zabar- wienie. S¹ to utwory formacji mosiñskiej górnej. Na obszarze arkusza znane s¹ one jedynie z okolic Gorzynia i Miêdzychodu. Napotkano je tam w 10 otworach wiertniczych (18, 19, 20, 36, 40, 52, 54, 57, 81, 82). W profilach otworów rdzeniowanych maj¹ mi¹¿szoœæ 6 m (otw. 81— Gorzyñ) i 15 m (otw. 40 — Miêdzychód). Najbardziej mi¹¿sze profile formacji mosiñskiej górnej (otw.: 18, 40, 82) wykazuj¹ trójdzielny charakter. Strop i sp¹g tworz¹ piaski drobnoziarniste wzbogacone w materia³ py³owaty i ilasty. Osi¹gaj¹ one 8,0–15,0 m mi¹¿szoœci w sp¹gu, 4,0 m w stropie. Œrodkow¹ czêœæ pro-

12 filu formacji zajmuj¹ utwory mu³kowe (1,0–5,0 m), ilaste i piaszczyste, czêsto brunatne z laminami piasków py³owatych i drobnoziarnistych. Pozosta³e profile formacji mosiñskiej górnej s¹ cieñsze i mniej urozmaicone. Dominuj¹ w nich zielone piaski py³owate i drobnoziarniste z glukonitem, rzadsze s¹ mu³ki piaszczyste szarozielonkawe, a do wyj¹tków nale¿¹ profile (otw. 52), w których formacja mosiñska górna reprezentowana jest przez szarozielone i³y. W stosunku do obszarów i profili stratotypowych (Ciuk, 1970, 1974; Piwocki, 1975) utwory zaliczone do formacji mosiñskiej górnej na terenie arkusza Miêdzychód s¹ cieñsze i odznaczaj¹ siê drobniejsz¹ frakcj¹ (brak ¿wirów, piasków grubo- i œrednioziarnistych). Nie notowano tu równie¿ konkrecji pirytowych i skamienia³oœci.

Oligocen górny (szat)

Mu³ki, i³y i piaski.Powy¿ej utworów formacji mosiñskiej górnej, a pod piaskami formacji gorzowskiej, w wielu profilach otworów wiertniczych (np. otw.: 19, 40, 52, 57, 81, 82,) spotyka siê osady o cechach litologicznych wykluczaj¹cych w³¹czenie ich do którejkolwiek z wymienionych formacji. S¹ to osady drobnoziarniste, g³ównie mu³kowe i ilaste. Dominuj¹ wœród nich mu³ki szare i br¹zowe. Czêsta jest obecnoœæ ³yszczyków. Wielokrotnie notowano laminacjê poziom¹ osadów. Nieco mniejszy udzia³ maj¹ w profilach ska³y ilaste. S¹ to zwykle i³y ciemnoszare, szare i szarobrunatne. Za- wieraj¹ okruchy wêgla brunatnego lub s¹ wzbogacone w uwêglon¹ substancjê fitogeniczn¹ i wówczas staj¹ siê i³ami wêglistymi. Utwory ilaste, podobnie jak mu³kowe, s¹ czêsto poziomo laminowane. Podrzêdn¹ iloœciowo rolê pe³ni¹ w profilach górnooligoceñskich piaski drobnoziarniste i py³owate tworz¹ce cienkie zespo³y rozdzielaj¹ce osady pelitowe. Mi¹¿szoœci utworów oligocenu górnego s¹ silnie zró¿nicowane. W Kolnie (otw. 68) do osadów tego wieku zaliczono i³y br¹zowe o mi¹¿szoœci 1,5 m,awMiêdzychodzie zespó³ ska³ ilasto-mu³kowo-piaszczystych ma 20 m mi¹¿szoœci. To zró¿nicowanie mi¹¿szoœci ma swoje Ÿród³o w nierówno- miernej denudacji jakiej u schy³ku oligocenu poddane zosta³y z³o¿one wczeœniej osady paleogeñskie.

3. Neogen

a. Miocen Miocen dolny

Piaski — formacja gorzowska.Nautworach ze schy³ku oligocenu, a pod wêglistymi ska³ami formacji œcinawskiej le¿¹ osady zaliczone do niedawno wyró¿nionej (Piwocki, Ziembiñ- ska-Tworzyd³o, 1997) formacji gorzowskiej. Odró¿nienie klastycznych ska³ ze stropu oligocenu od tak¿e klastycznych utworów wczesnomioceñskiej formacji gorzowskiej nastrêcza sporo k³opotów.

13 Do formacji gorzowskiej w³¹czono osady znajdowane w licznych profilach wiertniczych (z pó³nocnej czêœci terenu arkusza: z okolic Nowin, Mierzyna, Radgoszcza, Gorzynia, Dziêcielina, Miêdzychodu, Kolna i Kamionnej). Pod wzglêdem litologicznym dziel¹ siê one na dwie nieostro od- graniczone od siebie, zbli¿onej mi¹¿szoœci czêœci. Czêœæ dolna jest prawdopodobnie odpowiednikiem ogniwa d¹browskiego; górn¹ mo¿na korelowaæ z ogniwem ¿arskim. Czêœæ dolna jest zdominowana przez piaski drobnoziarniste i zawiera liczne wk³adki py³ów, mu³ków i i³ów ciemnoszarych lub brunatnych, zwykle poziomo laminowanych i wzbogaconych w ³yszczyki. Czêœæ górna to najczêœciej piaski œrednio-, a nawet gruboziarniste (Nowiny — otw. 50) z wk³adkami py³ów i i³ów. W profilach dominuj¹ barwy szare. Mi¹¿szoœci formacji gorzowskiej s¹ bardzo zró¿nicowane. Mo¿na przyj¹æ, ¿e zarówno wartoœci skrajnie wysokie — 63,0 m (Miêdzychód — otw. 62), jak i skrajnie niskie — 11,6 m (Gorzyñ — otw. 81), wynikaj¹ z zaburzeñ pierwotnego profilu przez procesy glacitektoniczne. Za typowe mo¿na uznaæ, najliczniej notowane wartoœci mi¹¿szoœci formacji gorzowskiej oko³o 30,0 m (Miêdzychód — otw.: 20, 40, 52, 59 , Kamionna — otw. 85). Mu³ki, i³y, piaski i wêgiel brunatny — formacja œcinawska. Schy³ek wczesnego miocenu by³ okresem sprzyjaj¹cym gromadzeniu siê roœlinnych szcz¹tków organicznych, które po uwêgleniu da³y pocz¹tek ró¿nego rodzaju utworom fitogenicznym — od czystego wêgla brunatnego po mieszaniny uwêglonej materii fitogenicznej i substancji mineralnej (i³y, mu³ki, piaski) co da³o w efekcie spektrum ska³ brunatnych i czarnych: i³y wêgliste, mu³ki wêgliste, zawêglone mu³ki brunatne i py³y brunatne. Najrzadsze i najmniej mi¹¿sze s¹ w omawianym kompleksie piaski – zwykle drobnoziarniste i tak¿e, od domieszki uwêglonej substancji fitogenicznej ciemnoszare i brunatne. Wœród takiego, mniej lub bardziej wêglistego t³a wystêpuj¹ z rzadka kilkumetrowej mi¹¿szoœci wk³adki szarych i ciemnoszarych i³ów, py³ów i mu³ków. W ca³ym opisywanym profilu pospolicie wystêpuj¹ ³yszczyki. Im grubsze ziarno tym s¹ one liczniejsze. Profil opisywanego wydzielenia obejmuje wiêc utwory wzbogacone w ró¿nym stopniu w uwêglony materia³ fitogeniczny. W sp¹gu i stropie przejawia siê to obecnoœci¹ ³awic i zespo³ów wêgla brunatnego (Sterki — otw. 89, Gorzyñ — otw. 81, Radgoszcz — otw. 16, Kaplin — otw. 2, Miêdzychód — otw.: 20, 52, 59, 63). Œrodkow¹ czêœæ profili zajmuj¹ wtedy utwory mineralno-fitogeniczne i nieliczne wk³adki osadów bez domieszek organicznych. Niekiedy nie dochodzi³o do powstania ³awic wêglowych, ale na skutek sta³ej lokalnej dostawy do zbiornika sedymentacyjnego materia³u mineralnego utworzy³y siê i³y i mu³ki wêgliste zajmuj¹ce obecnie miejsce wêgla w stropie lub sp¹gu profilu wydzielenia. Sytuacje takie obserwowano w profilach Kamionnej (otw. 85), Nowin (otw. 9), Miêdzychodu (otw.: 57, 59, 65) i Kolna (otw. 68).

14 Nieliczne profile formacji œcinawskiej buduje wy³¹cznie wêgiel brunatny (Kolno — otw. 67, Gorzyñ — otw. 76, Miêdzychód — otw. 40). Te odstêpstwa w wykszta³ceniu litologicznym bardzo wyraŸne ,nawet w bezpoœrednim s¹siedztwie pe³nych profili, jak równie¿ znaczne redukcje mi¹¿szo- œci sugeruj¹, ¿e przewiercono jedynie fragmenty formacji œcinawskiej zredukowanej tam zapewne glacitektonicznie. Mi¹¿szoœæ utworów wêglistych w³¹czonych do formacji œcinawskiej jest na terenie arkusza bardzo zmienna. W rejonie Miêdzychodu, Kaplina, Radgoszcza i Mierzyna jest ona znacznie wiêksza ni¿ dalej ku wschodowi (Walkiewicz, 1984) i osi¹ga regularnie prawie 40 m (otw. 9 — 37,5 m, otw. 59 — 39,0 m, otw. 52 — 38 m, otw. 63 — 38 m, otw. 20 — 20,0 m, otw. 36 — 35 m, otw. 12 — 38,5 m, otw. 16 — 12 m, otw. 2 — 26,0 m), a w Gorzyniu (otw. 81) spada do 30 m. Takie profile, w których osi¹ga zaledwie kilka metrów (Kamionna — otw. 84 — 1,5 m; Sterki — otw. 89 — 5,8 m; Miêdzychód — otw. 40 —7,0 m; Gorzyñ — otw. 76—8m)zakwalifikowano do zaburzonych glacitektonicznie. Formacjê œcinawsk¹ pokrywaj¹, pod Miêdzychodem, najczêœciej utwory pelitowe opisanej poni¿ej jednostki litostratygraficznej. Tylko w nielicznych profilach (Kamionna otw. 85, Mierzyn otw. 12), ska³y formacji œcinawskiej kontaktuj¹ wprost z i³ami szarymi formacji poznañskiej. W pod³o¿u formacji œcinawskiej zalegaj¹ wszêdzie piaszczyste osady miocenu dolnego w³¹czane do formacji gorzowskiej (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997).

Miocen œrodkowy

Mu³ki, i³y i piaski (nierozdzielone — zaburzone glacitektonicznie). W rejonie Miêdzychodu, w kilku profilach wiertniczych, pod utworami czwartorzêdowymi lub pod zlu- strowanymi ska³ami ilastymi o cechach i³ów szarych albo m³odszych utworów formacji poznañskiej, stwierdzono mi¹¿szy, maksymalnie kilkudziesiêciometrowej mi¹¿szoœci, kompleks osadów drobnoziarnistych (m.in. otw.: 18, 40, 82). Jego obecnoœæ potwierdzaj¹ tak¿e dane z otworów hydrogeologicznych (otw.: 13, 16, 17, 20, 21, 75 i inne). S¹ to g³ównie ciemnoszare i brunatne mu³ki, czarne mu³ki wêgliste, mu³ki ilaste ciemnobrunatne z muskowitem, i³y szarobrunatne z prze³awiceniami brunatnych mu³ków ilastych z ³yszczykami, czarne i³y wêgliste. Jako prze³awicenia wystêpuj¹ piaski szare i szarobrunatne drobnoziarniste czêsto z ³yszczykami, trafiaj¹ siê tak¿e wk³adki i okruchy wêgla brunatnego. Wymienione utwory kontaktuj¹ w sp¹gu z formacj¹ œcinawsk¹ miocenu dolnego. W profilu otworu 40 opisywane utwory maj¹ oko³o 70 m mi¹¿szoœci, w otworze 18 — oko³o 100 m, a w otworze 58 — 30 m. Mi¹¿szoœæ serii mu³kowo-ilastej zmienia siê znacznie na niewielkiej przestrzeni, a na po³udnie od Gorzynia seria zanika. Regionalne badania utworów mioceñskich przeprowadzone w Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej (Walkiewicz, 1984; Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997) nie potwierdzaj¹ obecnoœci (w pozycji litostratygraficznej opisywanych utworów, tzn. miêdzy formacj¹ œcinawsk¹ i poznañsk¹) mi¹¿szego ze-

15 spo³u osadów mu³kowo-ilasto-wêglistych. Zdaniem autora s¹ do wyboru dwie mo¿liwoœci interpretacji genetycznej i stratygraficznej serii drobnoziarnistej spod Miêdzychodu. Jedn¹ z nich jest przyjêcie, ¿e stanowi ona nowy, dot¹d nieznany, element litostratygraficzny o lokalnym zasiêgu, powsta³y w specyficznych warunkach œrodowiskowych. Innym rozwi¹zaniem jest przyjêcie, ¿e silnie z³uskowane utwory mu³kowo-ilasto-wêgliste o niepowtarzalnym nastêpstwie litotypów z profilu na profil, o powszechnej obecnoœci œladów zaburzeñ i deformacji (zlustrowania, nachylenia warstw), o licznie obserwowanych okruchach wêgla brunatnego, piasków i mu³ków oraz rzadkich glin zwa³owych s¹ ska³ami utworzonymi z osadów formacji poznañskiej i byæ mo¿e œcinawskiej porwany- mi przez l¹dolód z obszaru po³o¿onego dalej ku pó³nocy, przetransportowanymi przezeñ i z³o¿onymi w utworzonej w miejscu obecnej doliny Warty — glacidepresji. Autor choæ opowiada siê za drugim rozwi¹zaniem nie mo¿e wobec braku wystarczaj¹cych danych rozstrzygn¹æ tej kwestii. Pozostawia opisywane utwory w pozycji stratygraficznej w jakiej wystêpuj¹ one w profilach wiertniczych. Mo¿na jednak oczekiwaæ, ¿e nap³yw nowych danych pozycjê tê mo¿e zmieniæ.

Miocen œrodkowy – miocen górny

I³y, piaski i wêgiel brunatny — formacja poznañska.Najwy¿sz¹ czêœæ profilu neogenu reprezentuje na analizowanym obszarze formacja i³ów poznañskich (Piwocki, Ziembiñ- ska-Tworzyd³o, 1997) nazywana niegdyœ seri¹ poznañsk¹ (Dyjor, 1970; Wichrowski, 1981) lub warstwami poznañskimi i œrodkowopolskimi (Ciuk, 1970; Piwocki, 1991; Stankowski, 2000). W jej sp¹gu wystêpuje cienkie ogniwo i³ów szarych (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997; Dyjor, 1970) i warstwy œrodkowopolskie (Ciuk, 1970) przykryte ogniwem wielkopolskim (Piwocki, Ziembiñ- ska-Tworzyd³o, 1977) wype³niaj¹cym zdecydowan¹ wiêkszoœæ objêtoœci formacji. Ska³y ogniwa i³ów szarych napotkano w licznych otworach pó³nocnej czêœci terenu arkusza — w okolicach Zatomia Starego (otw. 25) i Nowego (otw. 4–8), Radgoszcza (otw. 16), Mierzyna (otw. 12), Miêdzychodu (otw.: 20, 36, 52, 53, 58–61) Starego Gorzycka (otw. 75), Kolna (otw.: 68, 67) i Kamion- nej (otw.: 84, 85). Profil ogniwa odznacza siê pionow¹ i lateraln¹ zmiennoœci¹ litotypów, jakkolwiek zmiennoœæ ta zachodzi w obrêbie schematu utrzymuj¹cego siê doœæ konsekwentnie w wiêkszoœci profilów. Niemal wszêdzie w sp¹gu ogniwa le¿y ³awica wêgla brunatnego o mi¹¿szoœci od 0,7–1,0 do 5 m. Nie notowano jej jedynie w profilu Starego Gorzycka. Na wêglu najczêœciej le¿¹ i³y, zwykle brunatne, zawêglone, miejscami jednak szare, zawieraj¹ce liczne okruchy zwêglonego drewna i rozproszony py³ wêglisty. Czêsto materia³ wêglisty wystêpuje w postaci lamin lub warstewek. Podrzêdnie w profilu wystêpuj¹ py³y i py³y piaszczyste, równie¿ w wiêkszym lub mniejszym stopniu zawêglone. Ten szary, szarobru- natny i brunatny, drobnoziarnisty fragment profilu i³ów szarych ma pod Zatomiem oko³o 4 m mi¹¿szoœci, w Kamionnej (otw. 84) — 9 m, a w Radgoszczu (otw. 16) — 9 m. Miejscami ³awica wêgla brunatnego

16 jest jedynym reprezentantem ogniwa i³ów szarych. Pokrywaj¹ j¹ wówczas utwory ogniwa wielkopolskiego. Tak jest w profilach w Kolnie (otw.: 67, 68). W pe³niejszych profilach pod Zatomiem i Miê dzychodem nad szarobrunatnymi utworami ogniwa i³ów szarych wystêpuje ponownie warstwa wêgla brunatnego. Osi¹ga tam mniejsz¹ mi¹¿szoœæ 1–3 m i nie wszêdzie jest obecna. Górny pok³ad wêglowy najczêœciej podœciela utwory ogniwa wielkopolskiego. Jedynie miejscami pokryty bywa ³awic¹ i³ów ciemnoszarych, szarych, szarozielonych lub szaroniebieskawych osi¹gaj¹cych maksymalnie 2 m mi¹¿szoœci. £¹czna mi¹¿szoœæ ogniwa i³ów szarych wynosi pod Zatomiem i Kamionn¹ oko³o 10 m. Ku po³udniowi i zachodowi mi¹¿szoœæ ta maleje do kilku metrów. Powy¿ej ogniwa i³ów szarych pojawiaj¹ siê, w wiêkszoœci wymienionych powy¿ej profili, ska³y ilaste bez domieszki materia³u wêglistego o charakterystycznych barwach niebieskich i zielonych (ogniwo wielkopolskie). Miêdzy Miêdzychodem, Zatomiem Starym, Starym Gorzyckiem i Radgosz- czem stwierdzono obecnoœæ i³ów niebieskich; ko³o Zatomia Nowego (otw. 8), Kolna i Kamionnej wystêpuj¹ i³y zielone. W £owyniu odnotowano obecnoœæ i³ów „pstrych”. To jedyne na arkuszu œwia- dectwo obecnoœci i³ów poznañskich na po³udnie od linii Stare Gorzycko– Gorzyñ–Kamionna. Trzeba tu jednak podkreœliæ, ¿e niemal wszêdzie tam, gdzie i³y ogniwa wielkopolskiego wystêpuj¹, nosz¹ œlady zaburzeñ glacitektonicznych. Objawia siê to obecnoœci¹ licznych zlustrowañ w obrêbie zwartej serii ilastej. Mo¿e siê wiêc zdarzyæ, ¿e w niektórych z przewiercanych profili i³y poznañskie nie znajduj¹ siê in situ, ale s¹ efektem glacitektonicznych przemieszczeñ na wiêksz¹ lub mniejsz¹ skalê i mog¹ stanowiæ zarówno porwaki w glinach, jak i kry le¿¹ce na paleogeñsko-neogeñskim pod³o¿u. Sytuacja taka mo¿e dotyczyæ profilu £owynia (gdzie otwór zakoñczono w i³ach poznañskich zalegaj¹cych pod glinami zwa³owymi) oraz Starego Gorzycka (gdzie brak ogniwa i³ów szarych obecnego w s¹siedztwie). Niezale¿nie jednak od interpretacji poszczególnych profili, pierwotna obecnoœæ i³ów poznañskich w pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego terenu z powodu powszechnoœci ich wystêpowania i to w ci¹g³oœci sedymentacyjnej z ogniwem i³ów szarych, nie budzi w¹tpliwoœci. Na wspomnianym obszarze wystêpuje jedynie najstarsza czêœæ sekwencji ogniwa wielkopolskiego. Najd³u¿szy profil w Zatomiu Starym (otw. 25) ma 19 m i³ów; pozosta³e s¹ znacznie krótsze — ograniczone do kilku metrów. £¹czna mi¹¿szoœæ formacj poznañskiej osi¹ga na arkuszu oko³o 40 m.

4. Czwartorzêd

a. Plejstocen

I³y, piaski,mu³ki i wêgiel brunatny paleogeñskie i neogeñskie jako kry w utworach plejstoceñskich. Wœród glin zwa³owych zlodowacenia Nidy i Sanu 1 przewierconych w kilku otworach (np. G³a¿ewo — otw. 92) napotkano wk³adki i³ów, jasnoszarych

17 piasków drobnoziarnistych i mu³kowatych, miejscami kwarcowo-muskowitowych i mu³ków z roz- proszonym detrytusem uwêglonego drewna. S¹ to litotypy pospolicie wystêpuj¹ce w utworach ró¿- nych jednostek litostratygraficznych starszego kenozoiku. Tego rodzaju wk³adki wœród glin lodowcowych o mi¹¿szoœci od kilkudziesiêciu centymetrów do kilku metrów zosta³y zinterpretowane jako kry ska³ paleogeñskich i neogeñskich w glinach zwa³owych. I³y formacji poznañskiej jako kry i porwaki w glinach zwa³owych. W stropie glin zwa³owych utworzonych przez l¹dolód zlodowacenia Warty, w profilu otworu Miêdzychód 10 (otw. 54) przewiercono 0,5 m „lignitu”i2mi³uszarozielonego. Z analizy wielu s¹siednich profili wiertniczych i ogólnej budowy geologicznej wynika, ¿e s¹ to utwory pierwotnie wystêpuj¹ce wœród i³ów szarych formacji poznañskiej miocenu œrodkowego. Zosta³y one inkorporowane do glin zwa³owych. Z obecnoœci¹ tego rodzaju kier w obrêbie glin wszystkich zlodowaceñ nale¿y siê liczyæ wszêdzie na omawianym terenie zwa¿ywszy p³ytkie wystêpowanie i³ów szarych na pó³nocnym wschodzie. Przyk³adem wielokrotnie w profilu wystêpuj¹cych kier utworów formacji po- znañskiej jest sekwencja z Kolna (otw. 68). I³y, piaski i wêgiel brunatny neogeñskie oraz utwory czwartorzêdo- we jako kry w utworach plejstoceñskich.Wsp¹gu jednego z czterech, blisko siebie po³o¿onych profili przebijaj¹cych utwory czwartorzêdu w £owyniu (z tego dwa na arkuszu Miêdzychód i dwa na arkuszu Trzciel — Z³onkiewicz, 2002a, b), w glinach zwa³owych zaliczanych do zlodowacenia Nidy i Sanu 1 napotkano 12,4-metrowej mi¹¿szoœci zespó³ skalny o urozmaiconej litologii. Dominuj¹ w nim piaski szare, œrednioziarniste. Towarzysz¹ im w stropie piaski drobnoziarniste gliniaste i ¿wiry z g³azikami. W sp¹gu przewiercono2mi³ów„pstrych” reprezentuj¹cych formacjê poznañsk¹. Zarówno pozycja geologiczna ca³ego kompleksu osadów, jak równie¿ obecnoœæ wœród nich i³ów po- znañskich, uzasadnia interpretowanie sekwencji jako kry utworów czwartorzêdowych i neogeñskich znajduj¹cej siê wewn¹trz glin zwa³owych wi¹zanych ze zlodowaceniami Nidy i Sanu 1.

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy + Sanu 1

Piaski, ¿wiry i mu³ki rynien subglacjalnych.Wlokalnie g³êboko obni¿on¹ powierzchniê pod³o¿a czwartorzêdu w³o¿one s¹ osady o specyficznej charakterystyce mineralogicz- no-petrograficznej stanowi¹cej mieszaninê cech utworów czwartorzêdowych, paleogeñskich i neogeñskich. Osady tego typu przewiercono, pod glinami zwa³owymi, najstarszymi otworem Kamionna PIG 1 (otw. 83). Prawdopodobnie reprezentuje je tak¿e dolny fragment profilu otworu w £owyniu (otw. 102). W Kamionnej nad utworami uznanymi za paleogeñsko-neogeñskie nawiercono zielone mu³ki s³abo wysortowane, wapniste (4,3% CaCO3) o ziarnach s³abo obtoczonych (R — 0,76) i minera³ach

18 ciê¿kich zdominowanych przez amfibole (40%), epidot i staurolit (po 11%) oraz chloryty, granaty i rutyl (po 5% — Bugajska, 2003). Wy¿ej le¿¹ce piaski ¿wirowate (8,5 m) utrzymuj¹ niski stopieñ wysortowania i obtoczenia ziarn kwarcu (R — 0,72–1,07). Zmiany zachodz¹ w sk³adzie minera³ów ciê¿kich, wœród których oprócz amfiboli (26%) wiod¹ce role odgrywaj¹ chloryty (24%), biotyt i granaty (po 10%) oraz epidot (5%) i rutyl (4%). Ku górze profilu utrzymuje siê naprzemianleg³oœæ litotypów drobnoziarnistych — piasków drobnoziarnistych i mu³kowatych z odmianami o grubszym ziarnie — piaskami œrednioziarnistymi, ró¿noziarnistymi i ¿wirami. Zespo³y litologiczne maj¹ po 2–4 m mi¹¿szoœci, w górnej czêœci profilu siêgaj¹ 12–17 m. W kierunku stropu piasków roœnie stopieñ wysortowania osadów, utrzymuje siê natomiast s³abe obtoczenie ziarn (R — 0,86–1,38). Frakcja piaszczysta 1,0–0,5 mm zdominowana jest przez kwarc (80%) i ska³y krystaliczne (15%) z wyj¹tkiem jednej próbki ze stropu kompleksu, w której 45% frakcji piaszczystej zajmuj¹ ziarna uwêglonego drewna.Wapnistoœæ w wy¿szej czêœci profilu oscyluje wokó³ 3–4%. Pewn¹ zmiennoœci¹ odznaczaj¹ siê spektra minera³ów ciê¿kich. Wprawdzie wszêdzie dominuj¹ amfibole (25–56%), ale dalej plasuj¹ siê ju¿ biotyt (8–17%), chloryty (2–12%) albo epidot (4–10%). Granaty, turmaliny, staurolit i dysten dope³niaj¹ spektrum przezroczy- stych minera³ów ciê¿kich. Trzeba tu dodaæ, ¿e w niektórych próbkach stwierdzono wysokie zawar- toœci minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych (45–89%). Przedstawione cechy: – znaczna mi¹¿szoœæ przewierconych osadów, stanowi¹cych wype³nienie rozciêcia ska³ pale- ogeñskich i neogeñskich, – znaczne kontrasty œrodowisk energetycznych w jakich sedymentowa³y s¹siednie litotypy, – sk³ad minera³ów ciê¿kich wskazuj¹cy na znaczny udzia³ w materiale mineralnym sk³adników paleogeñskich i neogeñskich, – makroskopowo zauwa¿alna domieszka detrytusu uwêglonego drewna tak¿e pochodzenia sta- rokenozoicznego, – podwy¿szona wapnistoœæ kompleksu oraz zdominowanie spektrów minera³ów ciê¿kich przez amfibole wskazuj¹ na silne zmieszanie w procesie sedymentacji materia³u czwartorzêdowego i starszego kenozoicznego, deponowanego w warunkach gwa³townej zmiennoœci si³y transportowej wód nios¹cych osady. Tego rodzaju warunki sedymentacji panowa³y w obrêbie rynien subglacjalnych, zarówno w czasie ich tworzenia siê, jak i wype³niania. Profil z Kamionnej reprezentowa³by rynnê sub- glacjaln¹ powsta³¹ podczas transgresji najstarszego l¹dolodu i przykryt¹ nastêpnie glinami zwa³owymi z tego zlodowacenia. Gliny zwa³owe.W sp¹gu ska³ czwartorzêdowych pospolicie wystêpuje warstwa najstarszych glin zwa³owych (30–40 m). Na po³udniu i w centrum terenu arkusza ma ona mi¹¿szoœæ 30–40 m, w Gorzyniu osi¹ga 60 m, a ku pó³nocy cienieje do kilku metrów. Gliny te przewiercono w obu otwo-

19 rach kartograficznych G³a¿ewo (otw. 91) i Kamionna (otw. 83). Maj¹ one ciemnobr¹zowo-szar¹ i ciem- noszar¹ barwê, nie wykazuj¹ tekstur kierunkowych i odznaczaj¹ siê obfitoœci¹ materia³u psefitowego (216–884 ¿wirów w 1 m rdzenia). W materiale ¿wirowym (Bugajska, 2003) zdecydowanie przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (31,5–50,5%) nad wapieniami skandynawskimi (22,5–35,1%) przy braku dolomitów i ³upków paleozoicznych. Wœród obfitych (11–27%) ¿wirów lokalnych dominuj¹ krzemienie (5–14%), podrzêdnie wystêpuj¹ piaskowce i wapienie, a w glinach z Kamionnej tak¿e okruchy uwêglonego drewna. Wapnistoœæ tego poziomu glin jest niewielka i wynosi œrednio 3%, a wartoœci wspó³czynników petrograficz- nych1 s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,52–0,96; K/W — 1,16–2,15; A/B — 0,40–0,80. Gliny zwa³owe z otworów kartograficznych dobrze koreluj¹ siê z glinami ze sp¹gu czwartorzê- du przewierconymi w licznych otworach archiwalnych (przekrój geologiczny A–B). Napotkano je m.in. w okolicach £owynia (otw. 102), G³a¿ewa (otw. 91), Gorzynia (otw. 76, 77), Wielowsi (otw. 81), Miêdzychodu (otw.: 20, 21, 42, 82), Kamionnej (otw. 84), Szarcza (otw. 97, 99), Muchocina (otw. 27), Sterek (otw. 89), czyli praktycznie na ca³ym arkuszu. W rdzeniu otworu w G³a¿ewie (otw. 91), w glinach obserwowano liczne, nachylone powierzchnie oddzielnoœci. Przewa¿nie nachylenia te mieœci³y siê przedziale 15–20%, lokalnie pod k¹tem 45–55%. Opisywane gliny charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ porwaków i kier osadów paleogeñskich i neogeñskich. Wszystko to œwiadczy o znacznej dynamice transgresji l¹dolodu i sedymentacji materia³u lodowcowego. Najstarsze gliny zwa³owe niemal wszêdzie le¿¹ na zaburzonych glacitektonicznie osadach pale- ogeñskich i neogeñskich. Do wyj¹tków nale¿¹ miejsca (£owyñ — otw. 101, Kamionna — otw. 83, profil 3 — Jagodziñski, Bestyñski, 2003), w których opisywane gliny podœcielone s¹ mi¹¿szym zespo³em klastycznych utworów rynnowych. W stropie glin najstarszych pospolicie wystêpuj¹ cienkie pokrywy osadów rezydualno-koluwialno-deluwialnych wi¹zanych z interglacja³em ferdynandowskim lub gliny zwa³owe m³odszego zlodowacenia.

Interglacja³ ferdynandowski

Piaski i ¿wiry rzeczne.Wobrêbie doliny Warty pod glinami lodowcowymi korelowa- nymi ze zlodowaceniem Odry, a na glinach najstarszych, w kilku otworach wiertniczych udokumentowano dwie, licz¹ce po kilkanaœcie metrów mi¹¿szoœci, serie osadów ¿wirowo-piaszczystych. Ni¿sz¹ z nich powi¹zano z interglacja³em ferdynandowskim.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

20 W otworze 42 ma ona 12,6misk³ada siê z piasków gruboziarnistych i ró¿noziarnistych ze ¿wirami i g³azikami w sp¹gu (4 m) oraz piasków drobnoziarnistych w stropie (8 m). Tworzy wiêc jeden dobrze rozwiniêty cykl sedymentacji rzecznej. Zbli¿on¹ sekwencjê napotkano w otworze 21 tyle, ¿e cz³on górny cyklu sk³ada siê tu z piasków œrednioziarnistych. Typ sekwencji aluwialnej z piaskami œrednioziarnistymi w stropie jest pospolity i obecny w licznych profilach otworów hydrogeologicznych odwierconych w Miêdzychodzie i okolicach (np. otw.: 23, 47, 50). Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne. Na zwietrza³ej powierzchni glin zwa³owych Nidy–Sanu 1 le¿¹ cienkie, soczewkowate utwory g³azowo-¿wirowo-piaszczyste, miejscami w ró¿nym stopniu gliniaste. Osady te zinterpretowano jako produkty wietrzenia i bliskiej redepozycji materia³u w warunkach interglacjalnych. Jeœli kwalifikacja stratygraficzna glin lodowcowych jest trafna to powstanie opisywanych osadów nale¿a³oby wi¹zaæ z interglacja³em ferdynandowskim.

Zlodowacenie Sanu 2

Piaski rynien subglacjalnych.WG³a¿ewie znaleziono rozciêcie, w glinach najstarszych, o 14-metrowej g³êbokoœci wype³nione piaskami drobnoziarnistymi. Mimo wielu otworów w okolicy nie natrafiono nigdzie na tego rodzaju utwory w podobnej pozycji geologicznej, mo¿na wiêc s¹dziæ, ¿e stanowi¹ one wype³nienie niewielkiej formy eworsyjnej. Brak zmiennoœci litologicz- nej w obrêbie formy zdaje siê wykluczaæ genezê rzeczn¹ i jeziorn¹ utworów, sugeruje natomiast przyjêcie dla ca³ej formy i wype³niaj¹cych j¹ osadów genezy rynnowej. Takie rozwi¹zanie zapropo- nowano na przekroju i syntetycznym profilu geologicznym. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 przewiercono w G³a¿ewie PIG 1 (otw. 91) gdzie maj¹ 1,3mis¹br¹zowe. W s¹siedztwie, mi¹¿szoœci glin s¹ zwykle wiêksze. Gliny s¹ wapniste (6%

CaCO3), odznaczaj¹ siê œredni¹ frekwencj¹ ¿wirów, wœród których ska³y krystaliczne (42,5%) przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (37,5%). Znaczny udzia³ we frakcji ¿wirowej maj¹ piaskowce skandynawskie — 9,4% ( Bugajska, 2003), a towarzysz¹ im kwarc (2,5%) i dolomity (1,2%). Wœród ¿wirów lokalnych Bugajska (2003) odnotowa³a obecnoœæ piaskowców, kwarcu (po 3,7%), mu³owców, fosforytów, ¿wirów uwêglonego drewna (po 1,2%) oraz wapieni (0,6%). Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,96; K/W — 1,34; A/B — 0,62. W archiwalnych profilach otworów wiertniczych gliny, które mog¹ byæ korelowane z poziomem glacjalnym zlodowacenia Sanu 2, wystêpuj¹ pospolicie choæ czêsto stanowi¹ tylko fragment grubszego kompleksu gliniastego. Taka sytuacja ma miejsce zw³aszcza po pó³nocnej stronie doliny Warty w Kaplinie (otw. 2), Radgoszczu (otw. 16, 17), a tak¿e w Miêdzychodzie (otw. 82), gdzie profil gliniasty obejmuje prawdopodobnie cztery poziomy glacjalne. W pozosta³ych profilach przewa¿nie nie przekracza dwóch. W profilach otworów archiwalnych, z okolic Kaplina (otw. 2), Radgoszcza (otw.: 16, 17), Miê- dzychodu (otw.: 18, 81, 77, 82), G³a¿ewa (otw.: 91–93), Gorzycka Nowego (otw. 88), Gorzycka Sta-

21 rego (otw. 75), Kamionnej (otw. 83), £owynia (otw. 101) i Szarcza (otw. 98) gliny zlodowacenia Sanu 2 maj¹ najczêœciej barwy szare i ciemnoszare i zawieraj¹ du¿o materia³u psefitowego. Mi¹¿szoœæ ich jest bardzo zró¿nicowana i siêga do 42,4 m w £owyniu (otw. 101). Piaski i ¿wiry rynien subglacjalnych. Podglinami z okresu zlodowacenia Warty przewiercono w G³a¿ewie (otw. 91) seriê utworów ¿wirowo-piaszczystych (41 m). Zgodnie z obser- wacjami makroskopowymi i badaniami litologiczno-petrograficznymi profil tej serii dzieli siê na trzy czêœci. Doln¹ czêœæ (50,0–62,0 m) stanowi kompleks piasków ze ¿wirami i g³azikami. £¹czna zawartoœæ frakcji psefitowej siêga tu 11,5%, a w niektórych ³awicach zapewne 20%. Gruby materia³ tkwi w be- ¿owych, œrednio- i ró¿noziarnistych piaskach. Napotkano tu, zw³aszcza w stropie, kilka ³awic piasków œrednioziarnistych z okruchami uwêglonego drewna. Wszystkie utwory ze sp¹gowej czêœci serii charakteryzuj¹ siê (Bugajska, 2003) s³ab¹ selekcj¹ materia³u (1,02–1,44) i s³ab¹ obróbk¹ ziarn kwarcu (R — 0,78–0,88). We frakcji 1,0–0,5 mm 70% stanowi kwarc, 25% ska³y krystaliczne i 5% krzemienie, piaskowce i wapienie. Wœród minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (œr. 27%) i amfibole (œr. 26%). Pozo- sta³ych minera³ów jest wyraŸnie mniej (turmalin — œr. 5,9%, cyrkon — œr. 6,5%, epidot — œr. 3,0%). Czêœæ œrodkowa profilu jest drobnoziarnista. Tworz¹ j¹ cienkie (0,1–0,5m, wyj¹tkowo do 3,9 m) ³awice szarobe¿owych i szarych piasków drobno- i œrednioziarnistych z wk³adkami ¿wirów z³o¿onych z fragmentów uwêglonego drewna oraz ³awice piasków ró¿noziarnistych i drobnookruchowych ¿wirów. Piaski drobno- i œrednioziarniste opisywanej serii klastycznej nadal odznaczaj¹ siê s³abym, lub co najwy- ¿ej umiarkowanym, wysortowaniem (0,89–1,24), s³abym obtoczeniem ziarn kwarcu (R — 0,7–1,02), przewag¹ ziarn kwarcu nad ska³ami krystalicznymi i pozosta³ymi ziarnami (krzemienie, wapienie, piaskowce, fosforyty) we frakcji 1,0–0,5 mm (Bugajska, 2003). W spektrum minera³ów ciê¿kich, przy podobnym udziale amfiboli (œr. 32%) spada udzia³ granatów (œr. 7,4%) i turmalinów (œr. 3,9%), a wzrasta staurolitu (œr. 8,7%) i dystenu (œr. 5,5%). Górna czêœæ opisywanej serii przybiera ponownie charakter gruboziarnisty. Sk³ada siê niemal wy³¹cznie z szarych, drobnookruchowych ¿wirów (do 50%), tkwi¹cych w ró¿noziarnistych piaskach. ¯wiry cechuj¹ siê s³abym wysortowaniem (1,41), s³abym obtoczeniem ziarn kwarcu (R — 1,39), domi- nacj¹ ziarn kwarcu (60%) nad ska³ami krystalicznymi (35%) i pozosta³ymi (5%) we frakcji 1,0–0,5 mm (Bugajska, 2003). W zespole minera³ów ciê¿kich nadal dominuj¹ amfibole (34%), przy niskiej zawar- toœci granatów (11,0%), a sporej ³yszczyków (biotyt — 11,0%), chlorytów jest 8,8%. Minera³y odporne reprezentowane s¹ przez cyrkon (7,4%). Mimo znacznych ró¿nic makroskopowych, a tak¿e wyraŸnej zmiennoœci niektórych cech bada- nych instrumentalnie (np. sk³ad minera³ów ciê¿kich), wiêkszoœæ wyników badañ pozwala interpreto- waæ ca³oœæ profilu opisywanej serii piaszczysto-¿wirowej jako efekt sedymentacji fluwioglacjalnej, jakkolwiek warunki depozycji poszczególnych cz³onów opisywanych utworów by³y z pewnoœci¹ nieco

22 ró¿ne. Jeœli przy tym uwzglêdniæ ich rozleg³¹ (oko³o 12 km) i wyraŸnie negatywn¹ formê, któr¹ wype³niaj¹ (Jagodziñski, Bestyñski, 2003 — profil 2) mo¿na opisywane osady interpretowaæ jako wype³nienie stosunkowo g³êbokiej rynny glacjalnej wyciêtej w glinach zwa³owych z okresu zlodowacenia Sanu 2. Zarówno rozciêcie glin jak i wype³nienie rynny wi¹zaæ mo¿na z recesj¹ l¹dolodu tego zlodowacenia. Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe. Wprofilu otworu 88 w Gorzycku Nowym gliny zwa³owe z okresu zlodowacenia Sanu 2 pokrywa 1,5-metrowej mi¹¿szoœci ³awica gruboziarnistych piasków. Ku górze przybywa materia³u psefitowego i pojawiaj¹ siê ¿wiry i g³aziki. Seria psami- towo-psefitowa ma5mmi¹¿szoœci. Strop profilu reprezentuj¹ piaski drobnoziarniste (3,5 m). £¹cznie mi¹¿szoœæ ska³ klastycznych w Gorzycku Nowym wynosi 10 m. Za rzeczno-lodowcow¹ uznano dziewiêciometrowej mi¹¿szoœci seriê piasków ze ¿wirami i g³azikami przewiercon¹ miêdzy glinami z okresu zlodowacenia Sanu 2 i Odry w Gorzycku Starym (otw. 75). Podobn¹ pozycjê zajmuj¹ utwory klastyczne w Wielowsi (otw. 81) i Kamionnej (otw. 84) równie¿ w³¹czone do opisywanego wydzielenia.

Interglacja³ wielki

Piaski i ¿wiry rzeczne. ¯wiry z g³azikami i g³azami oraz piaski ró¿noziarniste le¿¹ce na glinach najstarszych lub na osadach interglacja³u ferdynandowskiego uznano za osady rzeczne z interglacja³u wielkiego. Nawiercono je w otworach: 22, 23 i 47. Miejscami s¹ wœród nich obecne wk³adki piasków drobnoziarnistych. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów rzecznych osi¹ga 20 m.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni, chocia¿ wystêpuj¹ stosunkowo p³ytko w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. W po³udniowej czêœci le¿¹ na g³êbokoœci oko³o 30–40 m. Na wiêkszoœci obszaru gliny te kontaktuj¹ w sp¹gu bezpoœrednio z glinami lodowcowymi zlodowacenia Sanu 2. Na pó³nocy analizowanego terenu, a lokalnie w jego centrum, gliny zwa³owe zlodowacenia Odry i Warty tworz¹ czêsto jeden kompleks trudny do rozdzielenia w profilach otworów studziennych. Bugajska (2003) do zlodowacenia Odry w³¹czy³a kompleks glin o mi¹¿szoœci 11 m przewiercony w otworze Kamionna PIG-1 (otw. 83), le¿¹cy na serii ¿wirów rynnowych z okresu zlodowacenia Sanu 2. S¹ to gliny ciemnobr¹zowo-szare bogate w ¿wiry i g³aziki, zawieraj¹ce liczne i du¿e fragmenty uwêglonego drewna. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów udzia³ wapieni paleozoicznych jest zwykle nieco wiêkszy od udzia³u ska³ krystalicznych. Odbiega to od dot¹d przyjêtych regionalnych litostratygraficznych ustaleñ (Czerwonka, Krzyszkowski,1994; Romanek, 2002), zgodnie z którymi zlodowacenie Odry reprezentuj¹ w Wielkopolsce gliny typu Dopiewiec, odznaczaj¹ce siê w spektrum ¿wirów

23 przewag¹ ska³ krystalicznych nad wapieniami. Prawdopodobnie problem tego odstêpstwa glin z Ka- mionnej od regionalnego litostratygraficznego schematu ma charakter lokalny. Potwierdzenie lub za- negowanie tego przypuszczenia wymaga analizy cech litologiczno-petrograficznych glin zwa³owych na wiêkszym ni¿ jeden arkusz SMGP obszarze Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Ska³om krystalicznym i wapieniom pó³nocnym towarzysz¹ ¿wiry dolomitów (œr. 1,8%), piaskowców pó³nocnych (œr. 5,2%) i kwarcu (œr. 4,1%). Wœród ¿wirów lokalnych Bugajska (2003) rozpozna³a g³ównie piaskowce (œr. 2,0%), okruchy uwêglonego drewna (œr. 1,9%), krzemienie (œr. 1,9%) i wapienie (œr. 1,0%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych mieszcz¹ siê w przedzia³ach: O/K — 0,99–1,28; K/W — 0,86–1,16; A/B — 0,76–1,06. Wapnistoœæ glin wynosi przeciêtnie 4,7%. W innych profilach wiertniczych gliny przybieraj¹ szare i ciemnoszare barwy i podobnie jak w Kamionnej odznaczaj¹ siê wysok¹ zawartoœci¹ materia³u psefitowego. Do glin zlodowacenia Odry w³¹czono fragmenty profili z okolic Szarcza (otw. 97 i 98), Kamion- nej (otw. 84), Skrzydlewa (otw. 94), Sterek (otw. 89), Gorzycka Nowego (otw. 88), Gorzycka Starego (otw. 75), £owynia (otw. 101 i 102), G³a¿ewa (otw. 92 i 93), Mierzyna (otw. 15), Muchocina (otw. 27), Krobielewka (otw.11) i Miêdzychodu (otw. 20 i 21). Mi¹¿szoœci glin zwa³owych z okresu zlodowacenia Odry s¹ zró¿nicowane. Na pó³noc od doliny Warty wynosz¹ od2mwMierzynie (otw. 15) do prawdopodobnie kilkunastu metrów w Kaplinie (otw. 2) i Radgoszczu (otw. 16, 17). W ostatnich dwu przypadkach mi¹¿szoœæ omawianych osadów jest szacowana, poniewa¿ ich wyodrêbnienie z mi¹¿szego kompleksu glin zapewne ze zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich jest niemo¿liwe. Podobnymi kilkunastometrowymi mi¹¿szoœciami odznaczaj¹ siê gliny zlodowacenia Odry w po³udniowej czêœci terenu. Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe. Napo³udnie od doliny Warty, na glinach z okresu zlodowacenia Odry pospolicie spotyka siê w profilach wierceñ (otw.: 15, 81, 86, 87, 88, 92, 93, 101, 102) ska³y klastyczne. S¹ one wyraŸnie widoczne na przekrojach elektrooporowych w po³udniowej czêœci profilu 2 i zachodniej czêœci profilu 3 (Jagodziñski, Bestyñski, 2003). Najd³u¿szy profil opisywanych osadów (g³azów i ¿wirów oraz piasków ró¿noziarnistych) przewiercono w G³a¿ewie (otw. 93). W pozosta³ych profilach osady piaszczysto-¿wirowe z g³azikami s¹ wzbogacone w piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 6,3 m, np. w Gorzycku Nowym (otw. 87). £¹czna mi¹¿szoœæ utworów rzeczno-lodowcowych wynosi od 5 m w BrzeŸnie (otw. 86) i Gorzy- niu (otw. 81) do 17mwG³a¿ewie (otw. 93). W BrzeŸnie (otw. 86) opisywane osady podœcielone s¹ mu³kami, a w Gorzyniu (otw. 81) w ich pod³o¿u le¿¹ osady rzeczno-lodowcowe z okresu zlodowacenia Sanu 2.

24 Interglacja³ lubawski

Piaski i ¿wiry rzeczne.Wobrêbie doliny Warty, w Miêdzychodzie w otworze 49 napotkano mi¹¿sz¹ (15m) seriê szarych piasków drobnoziarnistych z nielicznymi ¿wirami i g³azikami. Seria ta nie zosta³a przewiercona. Odró¿nia siê ona od s¹siednich osadów zarówno litologi¹, jak i znaczn¹ mi¹¿szoœci¹. Warunkowo mo¿na j¹ uznaæ za seriê rzeczn¹ interglacja³u lubawskiego. Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne.Wkilku profilach (Szarcz — otw. 98, Sterki — otw. 82, Kamionna — otw. 83) wystêpuj¹ cienkie ³awice piasków drobno- i œrednioziarnistych z g³azikami i g³azami w stropie. Piaski wykazuj¹ zaburzon¹ budowê wewnêtrzn¹ wyra¿on¹ nieregularnym konwolutnym warstwowaniem. Opisywane osady mog¹ byæ interpretowane jako produkt interglacjal- nego wietrzenia glin zwa³owych zlodowacenia Odry przemieszczony po stoku. Mi¹¿szoœæ tych utworów jest niewielka i wynosi od 0,4 m w Sterkach (otw. 89) przez 1,0 m w Szarczu (otw. 98) do 3,0 m w Kamionnej (otw. 83).

Zlodowacenie Warty

Gliny zwa³owe zaliczone na podstawie badañ petrograficznych do z³o¿onych przez l¹dolód zlodowacenia Warty przewiercono w obu otworach kartograficznych. W G³a¿ewie (otw. 91) maj¹ 11,5 m mi¹¿szoœci i stanowi¹ jednolity kompleks. Stropowa ich czêœæ wykazuje oznaki utlenienia i zwietrzenia i przybiera barwê ¿ó³tobr¹zow¹. Ku do³owi gliny staj¹ siê ciemnobr¹zowe i ciemnoszare. Nie wykazuj¹ tekstur kierunkowych i odznaczaj¹ siê w ca³ym profilu równ¹, niezbyt wysok¹, ale wyraŸn¹ piaszczystoœci¹. Zmienna jest natomiast zawartoœæ materia³u ¿wirowego. W Kamionnej (otw. 83) gliny charakteryzuj¹ siê szarymi i ciemnobr¹zowymi barwami i podobnie jak w G³a¿ewie podwy¿szon¹ piaszczystoœci¹. W obrêbie kompleksu gliniastego wystêpuj¹ tu liczne wk³adki be¿owych piasków drobnoziarnistych, poziomo warstwowanych i piasków œrednio- ziarnistych. Prócz ³awic piaszczystych zaobserwowano w profilu glin w Kamionnej, dwa poziomy grubookruchowych ¿wirów (1–5 cm œrednicy) i g³azików w gliniasto-piaszczystym materiale lub w ró¿noziarnistych piaskach. Liczne wk³adki piaszczyste, obecnoœæ wk³adek ¿wirowych i g³azów kontrastuj¹cych barw¹ z glinami zwa³owymi sugeruj¹, ¿e profil glin zlodowacenia Warty w Kamionnej jest glacitektonicznie zaburzony i zawiera inkorporowane wk³adki i porwaki ska³ starszych. St¹d, byæ mo¿e, tak znaczna mi¹¿szoœæ tych glin w profilu Kamionnej — 27,0 m. Wspó³czynniki petrograficzne glin z obu profili kartograficznych doœæ dobrze koreluj¹ siê ze sob¹. Gliny z G³a¿ewa charakteryzuj¹ siê jednak równowag¹ wapieni pó³nocnych i ska³ krystalicznych, natomiast gliny z Kamionnej niewielk¹ nadwy¿k¹ wapieni nad ska³ami krystalicznymi (Bugajska, 2003). Opisywane utwory s¹ szeroko rozprzestrzenione na terenie arkusza. Wyraziœcie znacz¹ siê na przekrojach geoelektrycznych (profil 2 i 3 — Jagodziñski, Bestyñski, 2003). W kilku miejscach

25 tworz¹ wychodnie (wschodni stok rynny Kamionki, rejon Starego Gorzycka). W okolicach Kamionki i Starego Gorzycka w profilach sond mechanicznych napotkano ciemnoszare gliny piaszczyste, miejscami ze zwietrza³ymi — br¹zowymi osadami w stropie, bogate w ró¿norodny materia³ ¿wirowy. Po- dobne gliny nawiercono pojedynczymi sondami pod Wierzbnem i Nowym Gorzyckiem. Gliny zwa³owe zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty przewiercono tak¿e licznymi otworami (otw.: 12, 82, 87, 88, 89, 93, 94, 98, 101). Na ogó³ by³y to gliny szare i ciemnoszare rzadziej brunatne (G³a¿ewo — otw. 93) lub z br¹zowo-brunatn¹ czêœci¹ stropow¹ (Sterki — otw. 89 i Gorzycko Nowe — otw. 88). W wiêkszoœci przypadków dokumentatorzy profili studziennych podkreœlali obfitoœæ ¿wirów i g³azików w glinach. Tylko w Mierzynie (otw. 12) zaznaczono, ¿e s¹ one mu³kowate. Mi¹¿szoœci glin zlodowacenia Warty s¹ na ogó³ skromne — najwiêksze we wspomnianych otworach kartograficznych. Poza nimi mieszcz¹ siê w granicach od 1,5 –1,7m (£owyñ — otw. 101, G³a¿ewo — otw. 93) do 8,6 m ( Sterki — otw. 89). W wiêkszoœæ profili gliny zlodowacenia Warty pokrywaj¹ utwory piaszczysto-¿wirowe z³o¿one podczas recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry (otw.: 15, 75, 87, 88, 101). W kilku przypadkach, w pod³o¿u glin zlodowacenia Warty le¿¹ rezydualne pokrywy powsta³e w czasie interglacja³u lubawskiego (otw.: 83, 89, 98). Lokalnie, w pojedynczych profilach, opisane gliny kontaktuj¹ w sp¹gu z ryn- nowymi utworami zlodowacenia Sanu 2 (otw. 91) i glinami zlodowacenia Odry (otw. 94). Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe naobszarze arkusza ods³aniaj¹ siê na po³udnie od Gorzynia. Z ¿ó³tych, ró¿noziarnistych piasków zbudowane s¹ tam rozleg³e wzgórza.W okolicach G³a¿ewa ( przekrój A–B), Nowego Gorzycka i Stoków na glinach zlodowacenia Warty wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami oraz piaski grubo- i œrednioziarniste z domieszk¹ drobnookruchowych ¿wirów. Maj¹ one mi¹¿szoœæ kilkunastu metrów. Osady te zinterpretowano jako rzeczno-lodowcowe zwi¹zane z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty. Do wydzielenia tego w³¹czono równie¿ utwory klastyczne wystêpuj¹ce w kilku profilach np. Mierzyn (otw. 15) i sondach mechanicznych2 (okolice Kamionnej). S¹ to ¿ó³tobr¹zowe i szaro¿ó³te piaski œrednio- i ró¿noziarniste ze ¿wirami.

Interglacja³ eemski

Piaski ze ¿wirami rzeczne.Wprofilu otworu 10 w Nowinach na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry napotkano czterometrowej mi¹¿szoœci zespó³ jasnoszarych piasków drobnoziarnistych. W innych profilach, w podobnej pozycji, wystêpuj¹ piaski œrednioziarniste. Uznano, ¿e s¹ to osady rzeczne interglacja³u eemskiego.

2 Opisy sond mechanicznych znajduj¹ siê w notatniku terenowym w Centralnym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie

26 Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne. Napowierzchni zbudowanej z glin zwa³owych zlodowacenia Warty spotyka siê, w profilach otworów wiertniczych (otw.: 3, 68, 77, 86, 87, 93, 98) i nielicznych sond mechanicznych, cienki (0,3–3,0 m) zespó³ ska³ klastycznych z³o¿ony z g³azików i g³azów tkwi¹cych w piaskach ró¿noziarnistych ze ¿wirami, ¿wirów œredniookruchowych i drobnookruchowych z g³azikami oraz gliniastych piasków z g³azikami. Pozycja w profilu geologicznym i litologia sugeruj¹ uznanie tych osadów za zwietrzelinowo-rezydualne powsta³e w czasie interglacja³u eemskiego.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y Stadia³ górny

Piaski py³owate zastoiskowe.Wkrawêdzi wysoczyzny opadaj¹cej do doliny Warty pod Radgoszczem i w profilu sondy mechanicznej w Muchocinie stwierdzono obecnoœæ ¿ó³tych i szarych piasków drobnoziarnistych i mu³kowatych. W Muchocinie maj¹ one 8 m mi¹¿szoœci i nie zosta³y przewiercone, a w Radgoszczu dostêpny do obserwacji jest oko³o dziesiêciometrowy profil. Piaskom przypisano genezê zastoiskow¹. Ich obecnoœæ w pobli¿u osi doliny Warty sugeruje, ¿e w momencie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y, w strefie obecnej doliny Warty, istnia³o obni¿enie o prawdopodobnie dolinnym charakterze, które sta³o siê miejscem akumulacji tych osadów. Piaski i piaski ze ¿wirami rzeczno-lodowcowe.Podglinami zwa³owymi zlodowacenia Wis³y napotyka siê czêsto zró¿nicowanej mi¹¿szoœci (od 2 do ponad 17,5 m, przeciêtnie 5–8 m) utwory piaszczysto-¿wirowe. Tworz¹ one cykl o generalnie rosn¹cej ku górze œrednicy ziarn. Bezpoœrednio pod glinami wystêpuj¹ œrednio- i drobnookruchowe ¿wiry z g³azikami i g³azami s³abo gliniaste. Œrodkow¹ czêœæ profilu zajmuj¹ piaski ró¿noziarniste z drobno- i œredniookruchowymi ¿wirami, a w sp¹gu obserwuje siê piaski œrednio- lub drobnoziarniste. Osady te zosta³y przewiercone sondami mechanicznymi pod Miechocinem i Starym Gorzyckiem. W krótszych profilach najczêœciej spotykano piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami lub ¿wiry (np. ¿wirownia w Wiktorowie). Do wyj¹tku nale¿¹ profile z okolic Miêdzychodu i Wierzbna utworzone z piasków œrednio- i drobnoziarnistych. Barwy osadów z rzadka s¹ szare, a przewa¿nie ¿ó³te do br¹zowych i oliwkowe. Materia³ gruby — œrednio- i grubookruchowe ¿wiry i g³aziki jest obtoczony lub dobrze obtoczony; drobnookruchowe ¿wiry s¹ z regu³y ostrokrawêdziste. Osady rzeczno-lodowcowe odznaczaj¹ siê s³abym wysortowaniem. Omawiana seria nie wystêpuje na obszarze ca³ego arkusza. Brak jej w centralnej jego czêœci (nie napotkano jej w obu utworach kartograficznych), a tak¿e po pó³nocnej stronie doliny Warty. Po- wszechnie jest obecna w okolicach Miêdzychodu (otw.: 64, 81, 83), Gorzycka Nowego (otw. 88) i Szarcza (otw.: 97–99). Sondami mechanicznymi zosta³a udokumentowana pod: G³a¿ewem, Gorzy- niem, Gorzyckiem Starym, Muchocinem, Wierzbnem, Gorajem i Tuczêpami.

27 W pod³o¿u omawianych utworów pod Muchocinem i Gorzyniem le¿¹, pozostaj¹ce z nimi w sedymentacyjnej ci¹g³oœci, drobnoziarniste osady zastoiskowe. Pod Szarczem, Gorzyckiem Nowym i Miêdzychodem, w sp¹gu osadów rzeczno-lodowcowych, wystêpuj¹ gliny zwa³owe zlodowaceñ œrodkowopolskich. W Gorzyniu, pod G³a¿ewem i £owyniem opisywane piaski i ¿wiry podœcielone s¹ podobnymi litologicznie i genetycznie utworami zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe.Wychodnie glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ powszechnie w centralnej i po³udniowej czêœci terenu arkusza. Wszêdzie tworz¹ stosunkowo cienk¹ (1–7 m) po- krywê osadów lodowcowych o urozmaiconej litologii i zmiennym zabarwieniu. Cieñsze profile — do 2 m s¹ z regu³y w ca³oœci br¹zowe, jasnobr¹zowe, ¿ó³tobr¹zowe i ¿ó³tooliwkowe. G³êbsze partie glin w profilach d³u¿szych s¹ oliwkowobr¹zowe i ku do³owi przechodz¹ w szarooliwkowe i szare. Profile glin zwa³owych sk³adaj¹ siê z ró¿nej mi¹¿szoœci ³awic zawieraj¹cych materia³ mu³kowy (zwiêz³ych), ³awic ubogich w ten materia³, silnie piaszczystych oraz piasków gliniastych i piasków. Wszystkie profile glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y odznaczaj¹ siê zró¿nicowan¹ piaszczystoœci¹ i du¿¹ zmiennoœci¹ zawartoœci materia³u psefitowego. Dotyczy to zarówno poszczególnych profili, w których ³awice bogate w ten materia³ s¹siaduj¹ z ubogimi (Dziêcielin), jak równie¿ zmiennoœci miêdzy profilami (np. gliny bogate w ¿wiry i g³aziki w okolicy Wierzbna i Miechocina i ubogie — w s¹siednich Strychach). Pod opisywanymi glinami le¿¹ przewa¿nie piaski rzeczno-lodowcowe. Miejscami pod³o¿em glin zlodowacenia Wis³y s¹ gliny zlodowacenia Warty (na pólnoc od Kamionnej, ko³o Starego Go- rzycka). W pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu wykartowano obszar, na którym cienka pokrywa glin (oko³o 1m) maskuje wychodniê i³ów formacji poznañskiej. Najlepiej zbadanym i urozmaico- nym litologicznie profilem glin zlodowacenia Wis³y jest sekwencja przewiercona otworem kartogra- ficznym Kamionna PIG 1 (otw. 83) o mi¹¿szoœci 6 m. Gliny charakteryzuj¹ siê ró¿nym stopniem utlenienia wyra¿onym obecnoœci¹ ³awic glin br¹zowych, jasnobr¹zowych prze³awiconych szarymi i ciemnoszarymi. Zgodnie z wynikami badañ litologiczno-petrograficznych (Bugajska, 2003) s¹ to gliny piaszczyste odznaczaj¹ce siê obni¿on¹ wapnistoœci¹ (2,2–5,1%). W materiale ¿wirowym wapienie skandynawskie (50–59%) dwukrotnie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (27–31%). Towa- rzysz¹ im skandynawskie piaskowce (2–5%), kwarc (3–5%), dolomity (1–4%). ¯wirów lokalnych jest niewiele (5–6%). S¹ to g³ównie piaskowce (1–3%), mu³owce (1–3%) oraz okazjonalnie obecne fosforyty, krzemienie i okruchy uwêglonego drewna. Wspó³czynniki petrograficzne mieszcz¹ siê w przedzia³ach: O/K — 1,63–2,12; K/W — 0,50–0,68; A/B — 1,29–1,80. Zazwyczaj mi¹¿szoœæ glin zlodowacenia Wis³y wynosi oko³o 5 m. Wyj¹tkowo pokrywa gliniasta cienieje do1mmi¹¿szoœci. Gliny o najwiêkszej mi¹¿szoœci przewiercono w Kolnie (otw. 68) — 7 m i Gorzyniu (otw. 78) — 8 m

28 Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych. OdGoraja na zachodzie po Kamionn¹ na wschodzie ci¹gnie siê zmiennej szerokoœci (0,5–2,5 km), wygiêta ku po³udniowi strefa, zbudowana z gêsto rozmieszczonych wielowierzcho³kowych, stromoœciennych wzgórz. Pojedyncze formy maj¹ od kilkuset metów do 1 kilometra d³ugoœci, 100–150 m szerokoœci i osi¹gaj¹ wysokoœæ 20–30 m. S¹ to formy wyd³u¿one, wa³owe o kierunku osi zbli¿onym do WNW–ESE i wysokoœci 80,0–110,0 m n.p.m. Przywierzcho³kowe partie wzgórz (1,0–1,5 m) zbudowane s¹ z piasków œrednio- lub ró¿noziarnistych, s³abo gliniastych, zawieraj¹cych liczne, ró¿nej frakcji ¿wiry i g³aziki. Wnêtrza wzgórz wype³niaj¹ piaski œrednioziarniste ze ¿wirami, z wk³adkami ³awic ¿wirowych, rzadziej piasków drobnoziarnistych i glin sp³ywowych. U podstawy takiego piaszczysto-¿wirowego kompleksu kilkunastometrowej mi¹¿szoœci (na S od Wierzbna) nawiercono sondami mechanicznymi gliny zwa³owe. Obni¿enia i prze³êcze miêdzy morenami wype³nione s¹ glinami sp³ywowymi, miejscami kilkumetrowej mi¹¿szoœci, zawieraj¹cymi ³awicowe przewarstwienia piasków gliniastych. Lokanie (na po³udniowy zachód od Nowego Gorzycka) utwory piaszczysto-¿wirowe osi¹gaj¹ ponad 24 m mi¹¿szoœci. Zespo³y opisywanych wzgórz zosta³y zinterpretowane jako ³añcuch moren czo³owych. S¹ one efektem d³u¿szego postoju podczas recesji l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej. Jest to interpreta- cja inna ni¿ zaproponowana przez Bartkowskiego (1967), który ³añcuchowi wzgórz przypisywa³ ge- nezê kemow¹, a zgodna z pogl¹dami Kozarskiego (1965), który wi¹za³ je z maksymalnym zasiêgiem fazy poznañskiej. Wydaje siê, ¿e zarówno zasiêg form (kontynuuj¹ siê one poza terenem arkusza — Liszkowski, 2000a, b — tworz¹c struktury o regionalnym zasiêgu), jak i budowa wewnêtrzna, ze stromo nachylonymi warstwami, szybko zmiennym ziarnem œwiadcz¹cym o gwa³townych zmianach cech hydrodynamicznych œrodowiska sedymentacji oraz obecnoœci¹ pakietów glin sp³ywowych w obni¿e- niach miêdzy wzgórzami, pozwalaj¹ wi¹zaæ osady, które je tworz¹, ze œrodowiskami sto¿ków glaci- marginalnych, a zbudowane z nich formy traktowaæ jak moreny czo³owe wi¹zane z frontalnym modelem zaniku zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Do moren czo³owych w³¹czono tak¿e wzgórza po³o¿one na pó³nocny wschód i pó³noc od Gora- ja, gdzie s¹ one rozleg³e, rozcz³onkowane, o wyraŸnie mniej „wa³owym” charakterze. Wysokoœci i deniwelacje s¹ tu podobne, jak form poprzednio opisanych. Nieco odmienna jest budowa geologiczna. Partie stropowe tworz¹ tu gliny lodowcowe wystêpuj¹ce w postaci odosobnionych cienkich (2 m) „czapek” albo (jak to ma miejsce na wzgórzu po³o¿onym na po³udniowy zachód od Strychów) gêste, zbite ¿wiry z g³azami, o mi¹¿szoœci 5–8 m, nadbudowuj¹ce wraz z czapkami glin, kilkunastometrowej mi¹¿szoœci seriê utworzon¹ z piasków drobno- i œrednioziarnistych nie zawieraj¹cych ¿wirów. Bart- kowski (1967) przypisa³ opisanym wzgórzom genezê kemow¹. Na mapie w³¹czono je do form czo³owomorenowych uznaj¹c, ¿e stanowi¹ logiczn¹ kontynuacjê wy¿ej opisanego ³añcucha moren czo³owych, a drobniejsza frakcja osadów wnêtrza form zwi¹zana jest z lokalnie ni¿ej energetycznym re¿imem warunków ich sedymentacji.

29 Piaski, piaski ze ¿wirami, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu.Przy wschodniej granicy terenu arkusza, w jej œrodkowej czêœci, zaznaczono moreny martwego lodu. Le- piej rozwiniête s¹ one na s¹siednim obszarze arkusza Sieraków (Liszkowski, 2000a, b). W obrêbie opracowywanego terenu z piasków, piasków ze ¿wirami, ¿wirów, miejscami g³azów i wk³adek glin zbudowane s¹ (5–10m wysokoœci wzglêdnej ) nieregularnie rozcz³onkowane wzgórza. Z piasków, piasków ze ¿wirami, ¿wirów i glin zwa³owych z g³azami i g³azikami zbudowane s¹ wyd³u¿one pagórki w obrêbie rynien subglacjalnych. Maj¹ one po kilka–kilkanaœcie metrów mi¹¿szoœci — stosownie do wysokoœci form, które tworz¹. W budowie wewnêtrznej mo¿na wyró¿niæ ³awice bogatsze i ubo¿sze w materia³ psefitowy. Jest charakterystyczne, ¿e zarówno w rynnie Kamionki, jak i w rynnach jezior Gorzyñskiego–Gorzyckiego i rynnie Bieliny napotkano piaski drobno-, a miejscami œrednioziarniste. Œwiadczy to o tym, ¿e pocz¹tkowo wype³nianie rynien nastêpowa³o w warunkach niskoenergetycznych, a póŸniej energia œrodowiska sedymentacyjnego w rynnach ros³a. Piaski ze ¿wirami,¿wiry i piaski ozów.Jako ozy zinterpretowano na obszarze arkusza piêæ form. Najbardziej typowy i charakterystyczny jest oz gorajski. Tworzy on ³añcuch krêtych, w¹skich (100–250 m) wielowierzcho³kowych wzgórz ci¹gn¹cych siê od Szarcza po szosê pod Gora- jem (tam na 1 km przerwany) i dalej kontynuuje siê i wcina w pagórki moren czo³owych, gdzie osta- tecznie zanika. £¹czna d³ugoœæ ozu gorajskiego wynosi w linii prostej 8 km. Wysokoœæ formy zmienia siê znacznie. W strefach wierzcho³kowych roœnie do 30 m, a na prze³êczach spada nawet poni¿ej 15 m. W partiach szczytowych ozu wystêpuj¹ gliny lodowcowe supraglacjalne. W profilu odwierconej tam sondy stwierdzono obecnoœæ (1 m mi¹¿szoœci) br¹zowych, piaszczysto-py³owatych glin lodowcowych ubogich w materia³ ¿wirowy. Pod glinami wystêpowa³y ¿wiry drobno- i œrednioziarniste z³o¿one w 20–30% z materia³u psefitowego i 70–80% ró¿noziarnistych piasków. W strefach obni¿onych ozu, w jego stropie obecne s¹ zwiry. Zawieraj¹ one jednak domieszkê materia³u drobnoziarnistego, która na- daje im gliniasty charakter. Osady ozu gorajskiego najlepiej rozpoznane s¹ w ¿wirowni w Goraju. Profil sk³ada siê tu z trzech rodzajów osadów. Stropowa czêœæ 1–2 m ozu zbudowana jest ze Ÿle wysortowanych ¿wirów z g³azami. Materia³ psefitowy (4–20 mm œrednicy) s³abo obtoczony, stanowi¹cy oko³o 30% objêtoœciowych ska³y tkwi w ró¿noziarnistych piaskach. Poni¿ej ¿wirów z g³azami wystêpuj¹ ³awice ¿wirowe o drobniejszym ziarnie nie zawieraj¹ce g³azików i g³azów. Tworz¹ je (5–10 mm œrednicy) drobnookruchowe ¿wiry stanowi¹ce oko³o 20–30% ska³y. Piaski ró¿noziarniste dominuj¹ w dolnej czêœci ozu i wystêpuj¹ w postaci wk³adek w wy¿szych partiach profilu. Zawieraj¹ one pojedyncze rozproszone g³aziki i g³azy do 20 cm œrednicy i rzadko — wiêksze. Mi¹¿szoœæ osadów ozu gorajskiego wynosi oko³o 30 m.

30 Nieco mniejsz¹ (2,5 km d³ugoœci), chocia¿ szersz¹ (200–400 m) form¹ jest oz ci¹gn¹cy siê na wschód od Jeziora Du¿ego Dormowskiego i Jeziora G³êbokiego wewn¹trz rynny dormowskiej rozwi- niêtej miêdzy Gorzyniem i £owyniem. Oz dormowski wznosi siê oko³o 15 m ponad dno rynny do poziomu towarzysz¹cych jej wysoczyzn. Zbudowany jest z piasków ró¿noziarnistych zawieraj¹cych liczne drobno- i œredniookruchowe ¿wiry oraz mniej liczne g³aziki, zw³aszcza w strefie grzbietowej. Niektóre wierzcho³ki i po³udniowe fragmenty zboczy pokryte s¹ cienkimi p³atami piasków gliniastych. Mi¹¿szoœæ osadów ozowych pod Dormowem mo¿na szacowaæ na ponad 20 m. Podobn¹ do ozu dormowskiego pod wzglêdem wielkoœci, morfologii i budowy geologicznej for- mê stanowi przytulony do wschodniego brzegu rynny Kamionki oz Krzy¿kowski (po³udniowo-wschodnie naro¿e arkusza). W obrêbie badanego terenu znajduje siê jedynie jego fragment. Podobny fragment obserwowa³ Liszkowski (2000a, b) na obszarze arkusza Sieraków. Zasadnicza czêœæ formy znajduje siê na terenie arkusza Lwówek (Kiras, 1994a, b). Dwie ma³e formy ozowe zaznaczono pod Nowym Gorzyckim. Wiêksza z nich rozdziela dwa wyraŸne obni¿enia, z których zachodnie wype³nia Jezioro Gorzycko. Oz stanowi w¹skie wzgórze (0,5 km d³ugoœci, 100 m szerokoœci i 5–7 m wysokoœci) zbudowane z utworów piaszczysto-¿wirowych. W sp¹gu serii ¿wirowej wystêpuj¹ piaski œrednioziarniste z udzia³em ziarn grubszych i drobnookruchowych ¿wirów oraz cienkimi soczewami br¹zowobe¿owych glin lodowcowych. Ta czêœæ profilu ma 6 m. Stropowe 4,5 m to ciemnobr¹zowe ¿wiry (70%) œredniookruchowe z udzia³em grubookruchowych, ob- toczone, s³abo wysortowane, zawieraj¹ce soczewki br¹zowych glin lodowcowych tkwi¹ce w ciemnobr¹zowych ró¿no- i gruboziarnistych piaskach. £¹czna mi¹¿szoœæ serii ¿wirowej wynosi pod Gorzyckiem 10,5 m, a podœcielaj¹ j¹ gliny zwa³owe prawdopodobnie z okresu zlodowacenia Warty. Mniejszy oz spod Nowego Gorzycka ma 400 m d³ugoœci, 50 m szerokoœcii5mwysokoœci i zbudowany jest z osadów piaszczysto-¿wirowych. Piaski, piaski ze ¿wirami i ¿wiry kemów.Wpo³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza wokó³ Zielomyœla i pod Nowym Gorzyckiem oraz miêdzy Stokami i Szarczem wystêpuj¹ ró¿nej wielkoœci (do kilkuset metrów d³ugoœci) i wysokoœci wzglêdnej (do 15 m) wzgórza kemowe. Zbudowane s¹ one ze œrednio- i grubookruchowych ¿wirów oraz g³azów o dobrym stopniu obtoczenia; drobniejsze frakcje psefitów s¹ z regu³y ostrokrawêdziste. Profile sond mechanicznych w kemach udokumentowa³y obecnoœæ œrednio- i drobnookruchowych ¿wirów (10–40%) prze³awiconych piaskami ze ¿wirami drobnookruchowymi. Barwy ska³ s¹ br¹zowe, rdzawobr¹zowe i rdzawobrunatne. Wœród osadów piaszczysto-¿wirowych pospolicie wystêpuj¹ cienkie soczewkowate wk³adki br¹zowych glin sp³ywowych i piasków gliniastych ubogich w materia³ ¿wirowy. Sporadycznie trafiaj¹ siê soczewy ¿ó³tych piasków drobnoziarnistych.

31 Opisane wzgórza zinterpretowano jako kemy fluwioglacjalne powsta³e miêdzy bry³ami martwego lodu wype³niaj¹cymi dna rynien w warunkach obfitych przep³ywów wód wytapiaj¹cych siê nie tylko z bry³ martwego lodu, ale zasilanych tak¿e z l¹dolodu podczas recesji l¹dolodu fazy poznañskiej. W kilku profilach pod piaskami i ¿wirami kemów napotkano gliny zwa³owe zlodowacenia Wis³y. Mi¹¿szoœæ utworów kemowych w zale¿noœci od wysokoœci wzgórz wynosi od kilku (2,5–4,0) do 15 m. Piaski, piaski ze ¿wirami i mu³ki tarasów kemowych.PodMiêdzychodem i £awic¹ rozpoznano tarasy kemowe. Zbudowane s¹ one z piasków œrednio- i ró¿noziarnistych ze ¿wirami z wk³adkami piasków drobnoziarnistych, mu³kowatych i mu³ków. Mi¹¿szoœci utworów tarasów kemowych s¹ zró¿nicowane i wahaj¹c siê od kilku do nawet kilkunastu metrów. W okolicach BrzeŸna taras kemowy powsta³ miêdzy bry³¹ martwego lodu, która da³a pocz¹tek wytopiskowemu jezioru i niewiele wy¿ej po³o¿on¹ wysoczyzn¹. St¹d cienkie — kilkumetrowej mi¹¿szoœci utwory tego tarasu utworzonego z piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Gliny zwa³owe piaszczyste (supraglacjalne).Oprócz tworz¹cych wyraŸny poziom lodowcowy glin bazalnych zlodowacenia Wis³y pospolicie wystêpuj¹ na omawianym terenie gliny o genezie supraglacjalnej. Tworz¹ one wierzcho³kowe partie ozu gorajskiego, zalegaj¹ stoki ozu dormowskiego, otulaj¹ moreny czo³owe (np. pod G³a¿ewem), wystêpuj¹ na zboczach kemów, lokalnie nadbudowuj¹ wychodnie glin bazalnych (pod Kamionn¹) lub tworz¹ cienkie pokrywy na utworach rzeczno-lodowcowych. Niektóre z tych glin widoczne w ods³oniêciach (G³a¿ewo) s¹ podobne do glin bazalnych, inne odznaczaj¹ siê charakterystycznym dla glin supraglacjalnych — wzrostem piaszczystoœci, obecnoœci¹ tekstur kierunkowych, czy brakiem uporz¹dkowania osi g³azików. Wszystkie wymienione gliny s¹ br¹zowe i charakteryzuj¹ siê niewielkimi mi¹¿szoœciami (0,5–1,5 m, wyj¹tkowo 3 m) i szybk¹ zmien- noœci¹ oboczn¹ i pionow¹ cech litologicznych, strukturalnych i teksturalnych. Piaski ze ¿wirami i g³azami lodowcowe. Najwiêksze pola piasków lodowcowych ze ¿wirami i g³azami znajduj¹ siê w strefie moren fazy poznañskiej na po³udnie od Tuczêp przez okolice G³a¿ewa, Nowego Gorzycka, Wierzbna po Goraj. Buduj¹ tam s³abo urozmaicon¹ powierzch- niê wysoczyzny. Wyró¿nikiem piasków lodowcowych w stosunku do utworów rzeczno-lodowcowych, z którymi kontaktuj¹ obocznie, i które podœcielaj¹, jest obecnoœæ i znaczna liczebnoœæ g³azików i g³azów tkwi¹cych w masy piaszczysto-¿wirowej. W profilach dominuj¹ ¿ó³te i rdzawobr¹zowe piaski œrednio- i ró¿noziarniste z udzia³em drobno- i œredniookruchowych ¿wirów (10–15%). Niektóre partie profili wykazuj¹ obecnoœæ materia³u mu³kowego i py³owatego. Piaski lodowcowe wystêpuj¹ tak¿e pod Gorzyckiem, Kolnem, Miêdzychodem, Strychami i Za- tomiem Nowym. Od wy¿ej opisanych odró¿niaj¹ siê wzrostem udzia³u materia³u drobnoziarnistego w profilach. Materia³ podstawowy w postaci ¿ó³tych, ¿ó³tordzawych, br¹zowych piasków ró¿noziar-

32 nistych i gruboziarnistych ze ¿wirami drobno- i œredniokruchowymi (do 20%) oraz g³azikami i g³azami jest wzbogacony w py³y nadaj¹ce skale charakter gliniasty lub wrêcz zawieraj¹ wk³adki piaszczystych glin supraglacjalnych (Kolno, Kamionna, G³a¿ewo, Gorzycko Stare). Tu znacznie czêœciej ni¿ na po³udniu piaski lodowcowe pokrywaj¹ gliny bazalne zlodowacenia Wis³y. W okolicy Zatomia Nowego osady te zawieraj¹ 40–50% drobno- i œredniookruchowych ¿wirów. Mi¹¿szoœæ piasków lodowcowych wynosi 1–8 m, przeciêtnie 1–4 m i jest zmienna nawet w blisko siebie po³o¿onych profilach. Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe.Naomawianym obszarze osady opisywanego wydzielenia le¿¹ zwykle na fluwioglacjalnych utworach zlodowacenia Warty lub fluwioglacjalnych dolnych zlodowacenia Wis³y powsta³ych podczas transgresji l¹dolodu. Utwory rzeczno-lodowcowe okolic BrzeŸna, Goraja i Wierzbna powsta³y podczas recesji l¹dolodu fazy poznañskiej. W ich pod³o¿u z regu³y wystêpuj¹ gliny lodowcowe zlodowacenia Wis³y. Z dalsz¹ recesj¹ l¹dolodu wi¹¿e siê powstanie rozleg³ych sandrowych pokryw piaszczystych z domieszk¹ drobnookruchowych ¿wirów widocznych miêdzy utworami eolicznymi w pó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza w obrêbie Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego. W omawianych profilach dominuj¹ osady gruboziarniste — piaski ró¿noziarniste i œrednioziar- niste z drobno- i œredniookruchowymi ¿wirami oraz ¿wiry i piaski gruboziarniste. Wœród nich wystê- puj¹ wk³adki piasków drobnoziarnistych. Tylko w okolicach Wierzbna i Goraja profile zdominowane s¹ przez piaski drobnoziarniste, a utwory o grubszym ziarnie wystêpuj¹ podrzêdnie. Barwy utworów fluwioglacjalnych s¹ ¿ó³te — do br¹zowych powy¿ej poziomu wód gruntowych, a szare poni¿ej. Mi¹¿szoœci osadów rzeczno-lodowcowych s¹ na ogó³ niewielkie i oscyluj¹ wokó³ kilku metrów (5 m). Lokalnie rosn¹ do 10–15 m (£owyñ, Mierzyn, Zamyœlin). Piaski wodnolodowcowe.Wpó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, w obrêbie Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego spod utworów eolicznych ods³aniaj¹ siê fragmenty pokrywy wodnolodowcowej. Zbudowana jest tutaj ona niemal wy³¹cznie z osadów piaszczystych. Dominuj¹ piaski œrednio- i drobnoziarniste. Podrzêdnie wystêpuje materia³ grubszych frakcji, a ¿wiry s¹ praktycznie nieobecne. Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne.Wpo³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza, w wyniku kszta³tuj¹cego siê odp³ywu rzecznego z topniej¹cych martwych lodów powsta³ nie- wysoki taras. Jest on zbudowany z kilkumetrowej mi¹¿szoœci piasków œrednio- i drobnoziarnistych, miejscami z domieszk¹ ¿wirów pochodz¹cych z niszczenia s¹siednich kemów. Od holoceñskich pia- sków humusowych i utworów jeziornych odró¿nia je brak domieszki substancji fitogenicznej. Piaski, piaski ze ¿wirami i g³azikami rzeczne tarasów nadzalewowych (pradolinnych) 10,0–20,0 m n.p.Warty.Poobustronach Warty na pograniczu

33 z wysoczyznami znajduje siê szeroka powierzchnia najwy¿szego tarasu pradolinnego. Zbudowany jest on z ¿ó³tych piasków drobnoziarnistych do 6 m mi¹¿szoœci. Ni¿ej pojawiaj¹ siê ¿wiry o mi¹¿szoœci oko³o 3–5 m. Sumaryczna mi¹¿szoœæ osadów tego tarasu siêga kilkunastu metrów. W jego pod³o¿u le¿¹ ró¿nowiekowe gliny zwa³owe od najstarszych w osi doliny po gliny zlodowacenia Warty tworz¹ce miejscami (Stryszewo) powierzchniê erozyjn¹ tarasów. Piaski i ¿wiry rzeczne i rzeczno-peryglacjalne tarasów nadzalewowych 4,0–8,0 m n.p. Warty.Wutwory tarasu pradolinnego w³o¿one s¹ osady tarasu ni¿szego nadzalewowego. Przewiercono je wieloma otworami zlokalizowanymi w okolicy Miêdzychodu oraz sondami mechanicznymi pod Stryszewem. Na piaskach ze ¿wirami tarasu pradolinnego le¿y kilkumetrowej mi¹¿szoœci zespó³ osadów piaszczysto-¿wirowych tarasu nadzalewowego 4,0–8,0 m n.p. rzeki. Przewa¿nie tworz¹ one jeden cykl prosty zapocz¹tkowany ¿ó³tymi i szarymi ¿wirami z g³azikami i g³azami tkwi¹cymi w ró¿noziarnistych piaskach. Ku górze ¿wiry zastêpowane s¹ piaskami ró¿noziarnistymi lub œrednioziarnistymi z domieszk¹ ¿wirów, a w stropie profilu wystêpuj¹ przewa¿nie ¿ó³te piaski œrednioziarniste, chocia¿ lokalnie (otw. 35, 36) trafiaj¹ siê piaski drobnoziarniste i mu³kowate.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski eoliczne w wydmach. Pó³nocna czêœæ obszaru arkusza — fragment Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego to obszar (m.in. Pilarczyk, 1958, 1959, 1962; Klimko, 1973) piêknie rozwiniê- tych form eolicznych. Wydmy tworz¹ ³añcuchy wzgórz rozci¹gaj¹cych siê przewa¿nie z pó³nocy na po³udnie wygiêtych stron¹ wypuk³¹ ku wschodowi. Stoki wschodnie, zawietrzne s¹ strome, a zachodnie przeciwnie — rozwleczone, szerokie, nierówne i przechodz¹ w pokrywy piasków przewianych. Opisy- wane wzgórza wydmowe o charakterze wydm parabolicznych siêgaj¹ 60,0–75,0 m n.p.m. (Wiejce) przy wysokoœci wzglêdnej oko³o 30–40 m. Jeœli naro¿a wydm parabolicznych nie wêdruj¹ dostatecznie szybko dochodzi do ich po³¹czenia i tworzy siê d³ugi wa³ wydmowy o kierunku W–E, z którego „wyra- staj¹” poszczególne wydmy. Przyk³adem takiej formy jest wydma rozwiniêta miêdzy Jeziorem M³yñskim i Jeziorem Barlin. Wydmy s¹ zbudowane z piasków w zdecydowanej przewadze drobnoziarnistych. Tworz¹ one, od kilkudziesiêciocentymetrowej do ponad metrowej gruboœci zestawy piasków skoœnie warstwowanych, prze³awicone rzadziej wystêpuj¹cymi piaskami œrednioziarnistymi podobnej gruboœci. Miêdzy zestawami trafiaj¹ siê cienkie laminy(2–4 mm œrednicy) ¿wirków interpretowanych jako bruki eoliczne (Klimko, 1973) — œwiadectwa destrukcyjnej dzia³alnoœci procesów eolicznych. Piaski wydmowe le¿¹ najczêœciej na piaskach i ¿wirach rzeczno-lodowcowych zlodowacenia Wis³y. Miejscami podœcielaj¹ je i obocznie zastêpuj¹ piaski przewiane. Mi¹¿szoœci piasków wydmowych siêgaj¹ 30–40 m.

34 Piaski eoliczne. Na obszarze Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego zdominowanego przez utwory eoliczne najwiêksze tereny zajmuj¹ obok wydm, pola piasków przewianych. Tworz¹ zarówno rozleg³e pokrywy o niewielkich mi¹¿szoœciach (1–2 m), jak równie¿ nabrzmienia i niewielkie pagórki nie przekraczaj¹ce 5 m wysokoœci. Piaski opisywanych powy¿ej form s¹ zwykle drobnoziarniste. Podrzêdnie wystêpuj¹ piaski œrednioziarniste. Poza Miêdzyrzeczem Warciañsko-Noteckim piaski eoliczne wystêpuj¹ powszechnie na zeoli- zowanych tarasach pradolinnych Warty, nadbudowuj¹c ich powierzchnie. Zdarzaj¹ siê tak¿e pola piasków eolicznych w obrêbie wysoczyzn. Spotyka siê je zw³aszcza w obrêbie ni¿szego stopnia wy- soczyznowego (okolice Starego Gorzycka, Strychów, Kolna). Ich Ÿród³em s¹ rozleg³e obszary pias- ków lodowcowych. Sk³ad piasków eolicznych wystêpuj¹cych na tarasach pradolinnych oraz na powierzchniach wysoczyznowych jest bardziej urozmaicony ni¿ analogicznych utworów z Miêdzyrzecza Warty–Noteci. Odznaczaj¹ siê one tu przede wszystkim grubszym ziarnem. Dominuj¹ wœród nich, lub s¹ w równowadze z piaskami drobnoziarnistymi — piaski œrednioziarniste, miejscami z domieszk¹ ziarn grubszych. Mi¹¿szoœci piasków eolicznych z wysoczyzn i tarasów pradolinnych s¹ skromne zazwyczaj 1–2 m i tylko wyj¹tkowo osi¹gaj¹ 4–5 m. Piaski i gliny deluwialne i koluwialne.Dnasuchych obni¿eñ w obrêbie gliniastej wysoczyzny lodowcowej wyœcielaj¹ piaski ró¿noziarniste, czêsto z domieszk¹ ¿wirów i g³azików, miejscami bardziej, miejscami s³abiej gliniaste. Maj¹ zazwyczaj 1,0–1,5, wyj¹tkowo 2,5 m mi¹¿szoœci. Pochodz¹ w czêœci z wietrzenia glin zwa³owych na miejscu, a w wiêkszoœci przypadków ze spe³zywañ i sp³ukiwañ materia³u zwietrzelinowego glin po stokach. Podobnego typu osady napotkano u podnó¿a stoku i w dnach dolin, którymi do rynny Kamionki transportowane s¹ osady moren czo³owych. Tu materia³ jest piaszczysto-¿wirowo-g³azowy, przewa¿nie nieuporz¹dkowany. Zbli¿one litologicznie piaszczyste osady koluwialno-deluwialne wystêpuj¹ u podstawy wiêkszoœci stoków i w dnach wiêkszoœci stromych suchych dolin. Z uwagi na skalê mapy pokaza- no tylko takie miejsca, gdzie tworz¹ one wyraŸnie widoczn¹ listwê u podnórza stoku lub gdzie ich mi¹¿szoœæ w dolinach przewy¿sza 1 m.

c. Holocen

Piaski rzeczne tarasów zalewowych 3,0–5,0 m n.p.Warty.Taras zalewowy wy¿szy wystêpuje po obu stronach Warty i stanowi zasadnicz¹ czêœæ jej doliny. Jego powierzchnia zbudowana jest z piasków drobno- i œrednioziarnistych ¿ó³tych, ¿ó³tobr¹zowych i rdzawych, ni¿ej szarych. Piaski tworz¹ kilkucentymetrowej mi¹¿szoœci ³awice, miejscami poziomo warstwowane. W niektórych profilach ³awice te zawieraj¹ resztki s³abo uwêglonych roœlin. Generalnie profil utworów

35 tarasu zalewowego wy¿szego Warty ma charakter cyklu prostego o œrednicy ziarna malej¹cej ku górze. Tak jest w profilach wierceñ w Nowinach (otw.: 9, 10) i w sondach mechanicznych w Stryszkach i Za- tomiu Nowym. Wszêdzie tam w sp¹gu profilu znajduj¹ siê piaski ró¿noziarniste i gruboziarniste ze ¿wirami. Ku górze pojawiaj¹ siê ³awice piasków œrednioziarnistych, które miejscami siêgaj¹ stropu tarasu (pod Mokrzcem), a gdzie indziej prze³awicaj¹ siê w stropie z piaskami drobnoziarnistymi, mu³ko- watymi i mu³kami (Muchocin, Wiejce, Miêdzychód). Jeœli te ostatnie osady tworz¹ w stropie omawianego tarasu ³awicê o mi¹¿szoœci ponad 1m, obszary przez nie zajmowane objêto wydziele- niem scharakteryzowanym poni¿ej. Cienkie pokrywy mad na mapie pominiêto. Osady tarasu zalewowego wy¿szego podœcielaj¹ piaski i ¿wiry starszych tarasów nadzalewowych. Mi¹¿szoœæ utworów tarasu zalewowego wy¿szego wynosi w Nowinach oko³o 7–8 m, w Zato- miu Nowym 4–5 m, a w okolicach Miêdzychodu (otw.: 18, 42)—6m. Piaski py³owate i mu³ki piaszczyste(mady) rzeczne tarasów zalewowych 3,0–5,0 m n.p. Warty. Na znacznych obszarach tarasu zalewowego wy¿szego strop utworów stanowi gruba ³awica br¹zowych mu³ków piaszczystych b¹dŸ piasków py³owatych. Zawieraj¹ one zwykle liczne resztki s³abo uwêglonych roœlin i widoczn¹ domieszkê humusu. Osady bywaj¹ cienko poziomo laminowane. Miejscami, w stropie utworów omawianego tarasu, mady wystê- puj¹ w kilku cienkich ³awicach rozdzielonych utworami drobnopiaszczystymi, jasnobr¹zowymi lub ¿ó³tobr¹zowymi, poziomo laminowanymi i zawieraj¹cymi resztki s³abo uwêglonych roœlin. Mi¹¿szoœæ mad osi¹ga na zachodzie doliny Warty 1,5 m, a ku wschodowi generalnie maleje do 0,6 m. Piaski rzeczne tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p.Warty.Wzachodniej czêœci doliny Warty, pod Krobielewem wyró¿niono powierzchniê ni¿szego tarasu zalewowego w³o¿onego w aluwia tarasu zalewowego wy¿szego. W jego budowie dominuj¹ piaski, z regu³y œrednioziarniste, z udzia³em drobnookruchowych ¿wirów, z laminami wzbogaconymi w materia³ fitogeniczny. S¹ one ¿ó³te, ¿ó³tobr¹zowe i br¹zowe, a ich kontakt z ni¿ej le¿¹cymi, analogicznie wykszta³conymi, starszymi aluwiami piaszczystymi wy- ¿szego tarasu jest trudny do uchwycenia, zw³aszcza wobec powszechnego zawodnienia opisywanych utworów. Mo¿na przyj¹æ, ¿e mi¹¿szoœæ serii piaszczystej opisywanego tarasu nie przekracza 2–3 m. Piaski py³owate i mu³ki piaszczyste(mady) rzeczne tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p.Warty. Powierzchniê utworów piaszczystych ni¿szego tarasu zalewowego Warty pokrywaj¹ jasnobr¹zowe i br¹zowe mu³ki piaszczyste, piaski drobnoziarniste i py³owate podœcielone czarnymi namu³ami torfiastymi. Wszystkie wspomniane osady zawieraj¹ zmienn¹ iloœciowo, ale makroskopowo zauwa¿aln¹ domieszkê substancji humusowej i fitogenicznej. Opisywane utwory tworz¹ jedn¹ lub kilka ³awic o gruboœci ³¹cznie siêgaj¹cej 2 m, a zazwyczaj oko³o 1 m.

36 Piaski, namu³y piaszczyste i piaski humusowe rzeczne den dolinnych. W dolnym biegu Bielicy, w rynnie Kamionki, powierzchnia dna doliny stanowi taras wznosz¹cy siê oko³o 1 m ponad poziom rzeki zbudowany z ³awic piasków drobnoziarnistych rozdzielonych piaskami œrednioziarnistymi. Opisywane utwory zawieraj¹ niewielk¹ domieszkê drobnego detrytusu s³abo uwêglonych roœlin. Mi¹¿szoœæ piasków rzecznych nie przekracza 1,5 m. Piaski, miejscami mu³ki i i³y jeziorne. Oko³o 1,0–1,5 m ponad lini¹ brzegow¹ wspó³czesnych jezior wznosi siê powierzchnia tarasu jeziornego zbudowanego z piasków œrednio- i drobnoziarnistych zawieraj¹cych lokalnie domieszkê drobnookruchowych ¿wirów. Miejscami obecne s¹ wœród piasków soczewy mu³ków i i³ów. Osady s¹ ubogie w materia³ fitogeniczny. Taras nie jest ci¹g³y. Wystêpuje lokalnie i zajmuje niewielkie powierzchnie ograniczone stromymi brzegami jezior rynnowych (np. jeziora: Bielskie, Gorzyñskie, Winnogórskie, Miejskie, Brzeskie). Na po³udniowym zachodzie obszaru arkusza podobne piaski wyœcie³aj¹ dna mis, obecnie zdrenowanych jezior (okolice Zielomyœla). Mi¹¿szoœci piasków tarasów jeziornych nie przekraczaj¹ 2–3 m. Osady te podœcielaj¹ i obocznie zastêpuj¹ holoceñskie utwory fitogeniczne — gytie, kredê jeziorn¹, torfy, mu³ki torfiaste i piaski humusowe. Kreda jeziorna.Wewolucji niektórych jezior (Winnogórskie, Gorzyckie) wyst¹pi³ w holocenie epizod intensywnej produkcji materii wêglanowej, który doprowadzi³ do utworzenia siê kredy jeziornej. Napotkano j¹ tam w p³ytkich, rêcznych sondach pod 0,5–1,0 m mi¹¿szoœci deluwiami lub torfami. Kreda jeziorna osi¹ga mi¹¿szoœæ 1,0 m. Jest poziomo laminowana, silnie wapnista, miejscami za- wodniona, a miejscami sucha i krucha. Zawiera skorupki miêczaków oraz nitkowate œlady po fragmen- tach roœlin. Przybiera ona ró¿ne barwy od bia³ej i jasnoszarej poprzez bia³oniebiesk¹ do br¹zowej. W sp¹gu kredy jeziornej le¿¹ piaski jeziorne z domieszk¹ humusu i fragmentami s³abo uwêglonych roœlin. Gytie. Du¿o pospolitsze od kredy jeziornej s¹ na obszarze arkusza gytie. Tylko wyj¹tkowo wystêpuj¹ wprost na powierzchni (okolice Jeziora Bielskiego), najczêœciej le¿¹ pod 0,4–4,7-metrowej mi¹¿szoœci torfami, g³ównie w rynnach. Nawiercone sondami rêcznymi gytie s¹ osadami o konsystencji mazistej, o barwach od bia³ej do be- ¿owej, popielatej, szarej i ciemnoszarej. Zazwyczaj zawieraj¹ br¹zowe resztki s³abo uwêglonych roœlin. Pod Wiktorowem, pod 2,5-metrow¹ warstw¹ torfów wystêpuj¹ ciemnobr¹zowe, fitogeniczne gytie z licznymi bia³ymi wêglanowymi szcz¹tkami. Pokrywaj¹ one szare gytie równie¿ obfituj¹ce w bia³e wêglanowe szcz¹tki. W sp¹gu sondy napotkano bia³e gytie bez skupieñ wêglanowych. Tak urozmaicone profile nale¿¹ do rzadkoœci, ale profile dwudzielne s¹ ju¿ znacznie pospolitsze. Prze- wa¿nie ró¿nice w charakterze gytii sprowadzaj¹ siê do zró¿nicowania barwy, a to jest rezultatem zró¿nicowania jakoœciowego i iloœciowego domieszek. Obfity udzia³ py³u torfiastego barwi gytie na czarno, mniejsza iloœæ fitogenicznego detrytusu s³abiej uwêglonego powoduje, ¿e gytie przybieraj¹

37 barwy br¹zowe, be¿owe czy ¿ó³tobr¹zowe. Ubóstwo domieszek wêglistych daje barwy jasnoszare i bia³oszare. Gytie oprócz domieszek fitogenicznych zawieraj¹ tak¿e liczne szcz¹tki zwierzêce, co udokumentowano w licznych sondach pod Miêdzychodem, Zatomiem Starym, ko³o jeziora ¯rucim, pod Skrzydlewem, Kamionn¹ i w dolinie (rynnie) Kamionki. W peryferyjnej, wyschniêtej czêœci Jeziora Du¿ego Dormowskiego miêdzy dwiema warstwami gytii wystêpuje ³awica czarnych torfów, a s¹siednie profile sond ujawni³y dwudzielny charakter obecnych pod torfowym nadk³adem gytii. Gytie podœcielone s¹ najczêœciej piaskami jeziornymi. Ich mi¹¿szoœæ wynosi maksymalnie 2,8 m ko³o jeziora Du¿ego Dormowskiego i w zachodniej czêœci rynny Skrzydlewa. Torfy.Wpó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza, miêdzy Zamyœlinem i Mierzynem, miêdzy wydmami napotkano torfy. Ich geneza wi¹¿e siê najprawdopodobniej z zarastaniem obni¿eñ deflacyj- nych w warunkach wysokiego poziomu wód gruntowych. Pola torfów nie s¹ rozleg³e i ograniczaj¹ siê do centralnych partii obni¿eñ. Torfy osi¹gaj¹ zwykle oko³o 1 m, a wyj¹tkowo4mmi¹¿szoœci. S¹ zwykle ciemnobr¹zowe, czarnobr¹zowe, dobrze uwêglone, ale trafiaj¹ siê tak¿e rudobr¹zowe. We wszystkich profilach torfy zawieraj¹ fragmenty s³abiej uwêglonych elementów roœlin. Na tarasie pradolinnym Warty torfy wype³niaj¹ niewielkie zag³êbienia wytopiskowe. Przewa¿nie le¿¹ wprost na piaskach tego tarasu i siêgaj¹ powierzchni zag³êbieñ. Tylko wyj¹tkowo pokrywa je ³awica piasków humusowych (nawet do 0,6 m). Profil torfów na tarasach obejmuje sp¹gowe rudobr¹zowe i br¹zowe s³abo uwêglone osady obfituj¹ce w jaœniejsze resztki roœlinne z zachowanymi strukturami organicznymi, wy¿ej pojawiaj¹ siê czarne lub ciemnobr¹zowo-czarne torfy dobrze uwêglone, ubogie w resztki roœlinne i w górnej czêœci ponownie obecne s¹ osady br¹zowe i rudobr¹zowe przetkane resztkami s³abo uwêglonych roœlin. Mi¹¿szoœæ torfów na tarasie pradolinnym wynosi zwykle 1,6–2,0 m. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza obecne s¹ obni¿enia wytopiskowe wype³nione torfami. Tutaj profile torfowe s¹ mniej litologicznie zró¿nicowane ni¿ profile z wytopisk na tarasie. Dolna czêœæ profilu to torfy jaœniejsze s³abiej uwêglone, z obfitymi resztkami s³abo uwêglonych roœlin, a górna czêœæ to torfy czarne, dobrze uwêglone ze znikom¹ iloœci¹ szcz¹tków roœlin. Z regu³y s¹ one podœcielone ró¿nej mi¹¿szoœci gytiami. Torfy wystêpuj¹ wprost na powierzchni. Mi¹¿szoœci ich s¹ zró¿nicowane (0,8–3,0 m), przewa- ¿nie wynosz¹ 1,5–2,5 m, a maksymalnie 3,0 m. Najwiêksze obszary zajmuj¹ na obszarze arkusza torfy obni¿eñ rynnowych. Praktycznie nie ma rynny, która w ró¿nym stopniu nie by³aby wype³niona torfami. Profile omawianych osadów, jakkolwiek niejednolite, wykazuj¹ generalnie lepszy stopieñ uwêglenia materia³u fitogenicznego ni¿ torfy dot¹d opisane. Górne czêœci profilu w rynnach to torfy czarne, ciemnobr¹zowo-czarne, nie zawieraj¹ce makroskopowo widocznych szcz¹tów roœlinnych. Osi¹gaj¹ one do 1 m mi¹¿szoœci. Dolne partie zajmuj¹ torfy ciemnobr¹zowe, dobrze lub œrednio uwêglone, z licznymi jaœniejszymi resztkami s³abiej

38 uwêglonych roœlin. Lokalnie torfowe profile rynien rozdzielone s¹ wk³adkami gytii (0,1–1,4 m). Wtedy torfy osi¹gaj¹ nawet ponad 4,5 m mi¹¿szoœci. £¹cznie mi¹¿szoœæ torfów w rynnach przekracza 5 m rzadko mniej ni¿ 2 m. W sp¹gu torfów w rynnach, w zale¿noœci od morfologii plejstoceñskiego pod³o¿a, wystêpuj¹ gytie lub piaski jeziorne. W sytuacjach, w których omawiane osady pokrywaj¹ progi rynnowe, le¿¹ wprost na piaszczystych utworach rynnowych lub piaskach jeziornych. W centralnych partiach rynien pod torfami powszechnie wystêpuj¹ gytie. Mu³ki i mu³ki torfiaste jeziorne i zag³êbieñ bezodp³ywowych, miejscami starorzeczy.Osady zag³êbieñ bezodp³ywowych stanowi¹ mu³ki zawieraj¹ce nitkowate, ¿ó³te i ¿ó³to-br¹zowe szcz¹tki s³abo uwêglonych roœlin. Maj¹ one mi¹¿szoœæ od kilkunastu do kilkudziesiêciu centymetrów. Powszechnie wystêpuj¹ te¿ piaski drobno-, rzadziej œrednioziarniste. Tego rodzaju mu³kowo-fitogeniczno-piaszczyste osady znajduj¹ siê w zag³êbieniach bezodp³ywowych na glinach zwa³owych (na pó³nocny wschód od Kamionnej), w zag³êbieniach wytopiskowych na sandrach (okolice £owynia), miêdzy kemami (po³udniowo-zachodnia czêœæ terenu), w obni¿eniach miêdzy formami szczelinowymi wype³niaj¹cymi rynny (m.in rynna Kamionki pod Mnichami, Dziê- cielin–Skrzydlewo, Miêdzychód–Gorzyñ, jezioro Lubiwiec) i w zag³êbieniach wysokich tarasów Warty (okolice jeziora Mierzyn). Osady wype³niaj¹ce starorzecza maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 2–3 m. S¹ to br¹zowe mu³ki piaszczyste, nieregularnie poziomo smugowane, br¹zowoszare mu³ki przewarstwione drobnoziarnistymi piaskami, br¹zowe piaski mu³kowate. Wszystkie wymienione osady zawieraj¹ zmienn¹ domieszkê humusu oraz resztki s³abo uwêglonych roœlin. Piaski humusowe jeziorne i zag³êbieñ bezodp³ywowych,miejscami starorzeczy lokalnie z udzia³em mu³ków br¹zowych, szarych i szarobr¹zowych, z du¿ym udzia³em materia³u fitogenicznego i mu³ki torfiaste wystêpuj¹ w zag³êbieniach bezodp³ywowych, wokó³ obecnych jezior i w obrêbie ju¿ wyschniêtych ich mis na ca³ym obszarze arkusza. Podobne osady wype³niaj¹ starorzecza w obrêbie tarasów zalewowych Warty. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, ¿ó³toszare i szare przetkane resztkami s³abo uwêglonych roœlin. Wœród nich, a zw³aszcza w stropie, pospolicie wystêpuj¹ cienkie warstewki czarnych piasków humusowych, br¹zowych mu³ków piaszczystych, a tak¿e czarnych torfów piaszczystych. Tego rodzaju profile starorzeczy napotkano pod Stryszkami, Mokrzcem i Jenatkowem. Piaski i mu³ki rzeczne (osady wspó³czesne) tarasów zalewowych 0,0–1,0 m n.p. Warty. Wzd³u¿ Warty obserwuje siê wystêpuj¹c¹ nieci¹gle, zwykle w¹sk¹ listwê najm³odszego tarasu. Jego powierzchnia wznosi siê oko³o 1 m ponad lustro wody w rzece. W profilach sond stwierdzono 0,2–0,4-metrowej gruboœci ³awice szarordzawych, be¿owych i szarobe¿owych piasków drobnoziarnistych o nieregularnej poziomej laminacji, zwykle zawieraj¹cych domieszkê humusu i szcz¹tków roœlin, na przemian z warstwami szarobe¿owych mu³ków i mu³ków piaszczystych, miej-

39 scami z obfitymi szcz¹tkami roœlinnymi o ró¿nym stopniu przeobra¿enia. Opisywane osady s¹ rezultatem wspó³czesnej aktywnoœci rzeki eroduj¹cej swoje aluwia i je nadbudowuj¹cej stosownie do aktualnych mo¿liwoœci transportowych. £¹czna mi¹¿szoœæ najm³odszych aluwiów Warty dochodzi do 1 m.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Profil kenozoiku analizowanego obszaru jest strukturalnie trójdzielny. W czêœci dolnej paleoge- ñsko-neogeñskiej przewa¿aj¹ utwory podatne na odkszta³cenia, rozdzielone zespo³ami ska³ o wyra- Ÿnie lepszych parametrach wytrzyma³oœciowych. Do pierwszej grupy nale¿¹ utwory wêgliste i ilaste formacji czempiñskiej, wêgiel formacji œcinawskiej, wêgiel warstw œrodkowopolskich i i³y formacji poznañskiej. Do utworów drugiej grupy nale¿¹ piaski formacji mosiñskiej dolnej i górnej oraz formacji gorzowskiej. Niezaburzone osady dolnej czêœci kenozoiku tworz¹ paleogeñsko-neogeñskie piêtro strukturalne. Czêœæ górna czwartorzêdu profilu odznacza siê wiêksz¹ odpornoœci¹ na odkszta³cenia. I³y, mu³ki i torfy nale¿¹ tu do rzadkoœci i tworz¹ najczêœciej cienkie wk³adki w obrêbie utworów odpor- niejszych (g³ównie piasków i ¿wirów rzeczno-lodowcowych i glin zwa³owych). Niezaburzone osady górnej czêœci kenozoiku tworz¹ plejstoceñsko-holoceñskie piêtro strukturalne. Miêdzy tymi piêtrami powszechnie spotyka siê utwory zarówno paleogeñsko-neogeñskie, jak i czwartorzêdowe zaburzone glacitektonicznie. Buduj¹ one glacitektoniczne, plejstoceñskie piêtro strukturalne. Paleogeñsko-miocenskie piêtro strukturalne ma na obszarze arkusza od 60 do 190 m i charakteryzuje siê niewielkim zaanga¿owaniem w procesach tektoniki nieci¹g³ej oraz glacitektoniki. Szcze- gólnym tektonicznym spokojem odznaczaj¹ siê utwory oligoceñskie i formacja gorzowska. Ponad kompleksem ska³ spokojnie, niemal poziomo zalegaj¹cych, tylko lokalnie rozciêtych uskokami (przekrój geologiczny A–B), znajduje siê strefa utworów silnie zaburzonych. Obejmuje ona na ca³ym obszarze utwory zasobne w wêgiel i inne utwory s³abonoœne formacji œcinawskiej oraz przy- krywaj¹ce je dolne partie mi¹¿szego kompleksu glin zwa³owych zlodowaceñ Nidy i Sanu 1. Styl tek- toniczny opisywanych utworów charakteryzuje obecnoœæ strefy (30–40 m gruboœci) z licznymi ³uskami oddzielonymi powierzchniami nasuniêæ o wergencji po³udniowej. W obrêbie ³usek osady s¹ zafa³dowane w sposób z pewnoœci¹ o wiele bardziej skomplikowany od pokazanego na przekroju A–B. Przedstawiono tam jedynie schemat zaburzeñ wynikaj¹cy z jednej strony z analizy upadów ³awic i obecnoœci drobnych struktur obserwowanych w profilach utworów rdzeniowanych, a z drugiej z analizy teoretycznej zachowañ podobnych ska³ w warunkach znacznych obci¹¿eñ. Ta regularnie wystêpuj¹c¹ na pograniczu paleogenu lub neogenu i czwartorzêdu kilkudziesiêciometrowej mi¹¿szoœci strefa zaburzeñ jest efektem interakcji pod³o¿a i najstarszego l¹dolodu.

40 Jakkolwiek zaburzenia s¹ intensywne, to powierzchnie kontaktu paleogenu i neogenu z czwartorzê- dem na du¿ych obszarach nie wykazuj¹ znaczniejszych deniwelacji, utrzymuj¹c siê przewa¿nie na wyso- koœci od 20,0 do 40,0 m p.p.m. Potwierdzaj¹ to obserwacje profili wierceñ, jak równie¿ wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñski, Bestyñski, 2003). Utwory czwartorzêdowe (bazalne gliny lodowcowe) le¿¹ na osadach formacji poznañskiej, gorzowskiej i œcinawskiej (byæ mo¿e tak¿e paw³owickiej, której obecnoœæ zasugerowano na obszarze arkusza Trzebicz, a zarejestrowano na terenie arkusza Sieraków). Znaczna czêœæ tych osadów odznacza siê niskimi parametrami wytrzyma³oœciowymi. W takich warunkach geologicznych dosz³o do powstania rozleg³ych i g³êbokich struktur glacitektonicznych, które mog¹ byæ klasyfikowane jako gla- cielewacje i glacidepresje. Zasiêg g³êbokoœciowy deformacji siêga tu 140 m, a niezaburzona powierzchnia neogenu obni¿a siê do oko³o 100 m p.p.m. (tabl. II).W profilach wszystkich rdzeniowanych otworów wiertniczych autorzy odnotowuj¹ zlustrowania i nachylenia warstw. W profilu otworu 24 i s¹siednich pojawiaj¹ siê grube, dziesi¹tki metrów licz¹ce pakiety czarnych i brunatnych i³ów i mu³ków nie znanych z profili stratotypowych i prawdopodobnie stanowi¹cych rezultat glacitektonicznego zmikso- wania i³ów formacji poznañskiej z wêglem warstw œrodkowopolskich ze sp¹gu tej formacji oraz wêglem i i³ami formacji œcinawskiej. Tak¿e tê strefê g³êbokich struktur tektonicznych obecnych w pod³o¿u doliny Warty wi¹¿e autor arkusza z oddzia³ywaniem najstarszego na tym obszarze plejstoceñskiego l¹dolodu, a rozleg³oœæ i g³êbokoœæ struktur wynika tu z budowy geologicznej pod³o¿a neogeñskiego i paleogeñskiego w momencie transgresji tego l¹dolodu. Ku górze odkszta³cenia ska³ szybko zanikaj¹ i zaleganie osadów staje siê spokojne. Poszczególne litosomy le¿¹ poziomo. Odstêpstwem od tej normy s¹ upady sedymentacyjne osadów stokowych, szczelinowych i rzecznych. Jest to obraz plejstoceñsko-holoceñskiego piêtra strukturalnego. Rysunek powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu prezentowany na szkicu odkrytym (tabl. II) powsta³ w wyniku przetworzenia danych z 65 profili otworów wiertniczych pochodz¹cych zarówno z obszaru arkusza, jak i z bezpoœredniego jego s¹siedztwa. Wykorzystano profile, w których czwartorzêd przewiercono. Obraz powierzchni podczwartorzêdowej omawianego obszaru jest równie¿ rezultatem przyjê- tych arbitralnych za³o¿eñ metodycznych. Jednym z nich by³o za³o¿enie o traktowaniu jako czwartorzê- dowych wszystkich osadów po³o¿onych w profilach Ÿród³owych ponad ewidentnie czwartorzêdowymi. Dziêki temu za³o¿eniu przewiercone w otworze 24 na g³êbokoœci oko³o 140 m jednometrowej grubo- œci gliny zwa³owe przes¹dzi³y o zaliczeniu do czwartorzêdu ca³ego nadleg³ego glacitektonitu zbudowanego ze ska³ pochodzenia mioceñskiego o mi¹¿szoœci oko³o 100 m. Na s¹siednich obszarach, gdzie otwory wykonywano udarowo i nie przewiercono lub nie dostrze¿ono cienkich ska³ czwartorzêdo- wych, zapewne obecne podobne glacitektonity uznano za zakorzenione i w³¹czono do miocenu. To spowodowa³o, ¿e dotychczasowy obraz powierzchni podczwartorzêdowej by³ w porównaniu z rze- czywistym nazbyt spokojny na znacznych obszarach. Niewielki wp³yw tonuj¹cy deniwelacje po-

41 wierzchni sp¹gu czwartorzêdu mog³o mieæ równie¿ niedoszacowanie g³êbokoœci stropu neogenu w tych profilach, które czwartorzêdu nie przewierci³y, a siêgnê³y weñ bardzo g³êboko. Zmianom uleg³a równie¿ koncepcja interpretacji morfologii i budowy pod³o¿a czwartorzêdu na omawianym obszarze. Dominuj¹cy dotychczas pogl¹d, ¿e reprezentuje ona powierzchniê denudacyjn¹ sprzed nasuniêcia pierwszego l¹dolodu z dobrze wykszta³conymi dolinami rzecznymi i wysoczyznami, zast¹pi³a idea powierzchni zglacitektonizowanej, przemodelowanej przez l¹dolód najstarszy i przetwa- rzanej nastêpnie s³abiej przez kolejne l¹dolody, zatem powierzchni w znacznej mierze epigenetycznej. W rezultacie analizy sp¹gu powierzchni osadów czwartorzêdowych zgodnie z przedstawionymi powy¿ej za³o¿eniami okaza³o siê, ¿e na znacznych obszarach utrzymuje siê ona na wysokoœci od 10,0 do 30,0 m n.p.m. Gdzieniegdzie (Miêdzychód, Goraj) w jej obrêbie wystêpuj¹ strome i g³êbokie glacidepresje, których stoki zbudowane s¹ z coraz starszych osadów neogeñskich i paleogeñskich (po oligocen dolny), a wnêtrza wype³nione s¹ albo glacitektonitami, jak nad Wart¹, albo utworami czwartorzêdo- wymi (otw. 69).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W czasie permu i mezozoiku obszar arkusza Miêdzychód wchodzi³ w sk³ad rozleg³ych zbiorni- ków sedymentacyjnych, w których akumulowane by³y osady o ³¹cznej mi¹¿szoœci kilku kilometrów wykszta³cone w sposób typowy dla utworów permomezozoicznych Ni¿u Polskiego. Wspó³czesn¹ charakterystykê tych osadów i ich rozwoju zawieraj¹ liczne prace zamieszczone w 153 tomie Prac Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Utwory takie przewiercono na terenie arkusza jednym otworem — Miêdzychód 2 — Strychy (otw. 70). Na pocz¹tku paleogenu utwory permomezozoicznego kompleksu strukturalnego zosta³y zaburzone uskokami oraz dŸwigniête (tab. 1). W starszym paleogenie omawiany obszar sta³ siê l¹dem i podle- ga³ denudacji. W jej wyniku osady mastrychtu i w ró¿nym stopniu kampanu zosta³y usuniête, a na powierzchni ods³oni³y siê utwory ró¿nych poziomów kampanu (Po¿aryski, 1966; Soko³owski, 1966; Osika i in., 1972; Po¿aryski i in., 1979; Dadlez i in., 2000). Powierzchniê ska³ kredy nawiercano zwykle na wysokoœci 160,0–180,0 m p.p.m. Maksymalne wyniesienia stwierdzono w Mierzynie (otw. 13) — 153,0 m p.p.m. Tym samym deniwelacje powierzchni ska³ kredowych wynosz¹ na terenie arkusza maksymalnie 27 m. Na tak s³abo zró¿nicowan¹ morfologicznie powierzchniê, na prze³omie eocenu i oligocenu transgredowa³o morze, a œladem tej transgresji s¹ glaukonitowe osady formacji mosiñskiej dolnej. Wydaje siê, ¿e osady tej formacji nie wszêdzie le¿¹ na ska³ach kredy, gdy¿ w bezpoœrednich okolicach omawianego terenu (na wschód od Miêdzychodu) (Walkiewicz, 1984) na utworach kredy spoczywaj¹ wprost osady formacji czempiñskiej. S¹ to utwory œrodowisk l¹dowych i l¹dowo-morskich. U schy³ku oligocenu dolnego kolejny impuls transgresywny spowodowa³y, ¿e zaczê³y siê two- rzyæ osady o cechach morskich — z glaukonitem (ujête w nieformalne ramy formacji mosiñskiej

42 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Piaski i mu³ki rzeczne tarasów zalewowych 0,0–1,0 m n.p. rzeki — f Q t3 Akumulacja rzeczna pm h Piaski humusowe jeziorne i zag³êbieñ bezodp³ywowych, miejscami starorzeczy — li Q ph h Akumulacja rzeczna i jeziorna mineral- Mu³ki i mu³ki torfiaste jeziorne i zag³êbieñ bezodp³y- no-organiczna wowych, miejscami starorzeczy — li Q m h Torfy — Q th Akumulacja organiczna Gytie — Q gy h Kreda jeziorna — Q Akumulacja organiczna i chemiczna kj h

Piaski, miejscami mu³ki i i³y jeziorne — li Q p h Akumulacja jeziorna Piaski, namu³y piaszczyste i piaski humusowe, rzeczne den dolinnych — f Q p h Piaski py³owate i mu³ki piaszczyste (mady) rzeczne ta- rasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p. Warty — f Q t2 ma h Piaski rzeczne tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p. Holocen Akumulacja rzeczna najni¿szych stopni tara- Warty — f Q t2 p h sowych rozdzielona okresem erozji Piaski py³owate i mu³ki piaszczyste (mady) rzeczne ta- rasów zalewowych 3,0–5,0 m n.p. Warty — f Q t1 ma h Piaski rzeczne tarasów zalewowych 3,0–5,0 m n.p. Warty — f Q t1 p h Piaski i gliny, deluwialne i koluwialne — dk Q Sp³ukiwanie osadów na stokach, akumula- pg cja u ich podnó¿y i w obrêbie suchych dolin Piaski eoliczne — e Q p Intensywna akumulacja eoliczna. Formowanie w wydm parabolicznych i ³añcuchów wydmowych Piaski eoliczne w wydmach — e p Q Piaski i ¿wiry rzeczne i rzeczno-peryglacjalne tarasów Akumulacja rzeczna najwy¿szego tarasu nadzalewowych 4,0–8,0 m n.p. Warty — f QB3 tIV akumulacyjnego w³o¿onego w utwory tara- p¿ p4 sów pradolinnych Piaski, piaski ze ¿wirami i g³azikami rzeczne tarasów Rozciêcie pradolinne, akumulacja grubej nadzalewowych (pradolinnych) 10,0–20,0 m n.p. serii tarasu najwy¿szego. Nastêpnie dwu- Warty — f QB3 tI – III krotne jego rozciêcie i utworzenie ni¿- p¿ p4 szych erozyjnych powierzchni tarasowych Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne — f-fg Q B3 Akumulacja przez wody lodowcowe miê- p¿ p4 dzy bry³ami martwego lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QB3 p p4 Akumulacja przez wody lodowcowe Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe — f-g QB3 p¿ p4

Piaski ze ¿wirami i g³azami lodowcowe — g QB3 Akumulacja lodowcowa w warunkach in- p p4 tensywnej ablacji Gliny zwa³owe piaszczyste (supraglacjalne) — g QB3 Akumulacja lodowcowa materia³u -in i gzw p4 subglacjalnego

C zwartorzêd Piaski, piaski ze ¿wirami i mu³ki tarasów kemowych Akumulacja grawitacyjna i przez wody lo- Stadia³ górny tk B3 dowcowe w strefie peryferycznej l¹dolodu — Q p p4 Zlodowacenie Wis³y Piaski, piaski ze ¿wirami i ¿wiry kemów — k QB3 Akumulacja grawitacyjna i przez wody lo- p p4 dowcowe miêdzy bry³ami martwego lodu Zlodowacenia pó³nocnopolskie Piaski ze ¿wirami, ¿wiry i piaski ozów — o QB3 Ple jstocen p p4 Akumulacja przez wody lodowcowe w Piaski, piaski ze ¿wirami, ¿wiry i gliny zwa³owe z kana³ach i szczelinach subglacjalnych g³azami rynien subglacjalnych — rs QB3 p p4

43 cd. tabeli 1

Piaski, piaski ze ¿wirami oraz gliny piaszczyste z g³aza- Akumulacja przez wody lodowcowe w kami akumulacji szczelinowej i przetainowej — gs QB3 na³ach i szczelinach subglacjalnych p p4 Piaski, piaski ze ¿wirami, ¿wiry i g³azy moren mar- Akumulacja materia³u morenowego w wy- twego lodu —gm QB3 niku wytapiania siê bry³ martwych lodów p p4 oraz akumulacja grawitacyjna Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — gc QB3 Akumulacja grawitacyjna i przez wody lo- p p4 dowcowe Gliny zwa³owe — g QB3 Akumulacja lodowcowa. Nasuniêcie l¹do- gzw p4 lodu na ca³y obszar f-g B3 Stadia³ górny Piaski i piaski ze ¿wirami rzeczno-lodowcowe — Q Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach p p4 Zlodowacenie Wis³y obecnej doliny Warty b B3 Akumulacja przez wody lodowcowe w Piaski py³owate zastoiskowe — Q 4

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ppy p zag³êbieniach przed czo³em l¹dolodu i rynnach glacjalnych Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne — f Q Denudacja p p34– Interglacja³ eemski Piaski ze ¿wirami rzeczne — f Q Erozja, a nastêpnie akumulacja rzeczna p¿ p34–

f-g W Akumulacja wodnolodowcowa Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe — Q 3 Zlodowacenie p¿ p Warty g W Gliny zwa³owe — Q Transgresja l¹dolodu na ca³y obszar i aku- gzw p3 mulacja lodowcowa Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne — r QL Denudacja p 3 Interglacja³ p lubawski Piaski i ¿wiry rzeczne — f QL Erozja i akumulacja rzeczna p¿ p3 f-g O Akumulacja wodnolodowcowa Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe — Q 3 Zlodowacenie p¿ p Odry g O Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — Q Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar gzw p3 Akumulacja lodowcowa Interglacja³ Piaski i ¿wiry rzeczne — f Q Erozja, a nastêpnie akumulacja rzeczna wielki p¿ p23– Wypiêtrzanie, denudacja

Piaski i ¿wiry rzeczno-lodowcowe — f-g QG Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 Piaski i ¿wiry rynien subglacjalnych — rs QG Akumulacja przez wody lodowcowe w p¿ p2 kana³ach i szczelinach lodowcowych Gliny zwa³owe — g QG Transgresja l¹dolodu, gzw p2 akumulacja lodowcowa Piaski rynien subglacjalnych — rs G Akumulacja przez wody lodowcowe w ka-

Zlodowacenie Sanu 2 Q p p2 na³ach i szczelinach lodowcowych Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne — r QF p p2 Denudacja Interglacja³ ferdynandowski Piaski i ¿wiry rzeczne — f QF Erozja a nastêpnie akumulacja rzeczna p¿ p2

g NS+ Wietrzenie i erozja rzeczna Gliny zwa³owe — Q 2 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar i Zlodowacenie gzw p Zlodowacenia po³udniowopolskie akumulacja lodowcowa Nidy + Sanu 1 Piaski, ¿wiry i mu³ki rynien subglacjalnych — rs QNS+ Akumulacja przez wody lodowcowe w ka- p p2 na³ach i szczelinach lodowcowych I³y, piaski i wêgiel brunatny neogeñskie oraz utwory

Plejstocen plejstoceñskie jako kry w utworach plejstoceñskich — Q Ng p

I³y formacji poznañskiej, jako kry i porwaki w glinach Zaburzenia glacitektoniczne

Czwart orzêd zwa³owych — Q M 23– p I³y, piaski, mu³ki i wêgiel brunatny paleogeñskie i neogeñskie jako kry w utworach plejstoceñskich — Q Pg + Ng p

plejstocen Denudacja Pliocen+ Neogen+czwartorzêd

44 cd. tabeli 1

³y, piaski i wêgiel brunatny — formacja poznañska — Akumulacja z zawiesiny w jeziorzysku. Miocen œrodkowy–górny M Na peryferiach zbiornika, akumulacja ba- i2–3 gienna Miocen œrodkowy Mu³ki, i³y i piaski (nierozdzielone — zaburzone glaci-

tektonicznie) — m M2 Mu³ki, i³y, piaski i wêgiel brunatny — formacja œci- Akumulacja bagienna przerywana sedy- Neogen Miocen mentacj¹ klastyczno-fitogeniczn¹ zbiorni- nawska — m M1 Miocen dolny ków œródl¹dowych Piaski — formacja gorzowska — M Ruchy tektoniczne p 1 Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym

Oligocen górny (szat) Mu³ki, i³y i piaski — m Ol3 Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym Piaski i mu³ki z glaukonitem — formacja mosiñska Akumulacja morska

górna — pm Ol1 Oligocen dolny (rupel)

Oligocen Piaski, mu³ki, mu³ki wêgliste, wêgiel brunatny i i³y Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym, lokalnie bagienna — formacja czempiñska — p Ol1

Paleogen Eocen – Eocen górny– Piaski glaukonitowe, mu³ki z glaukonitem oraz mu³ki Akumulacja morska – oligocen – oligocen dolny i piaski — formacja mosiñska dolna — p E – Ol 3 1 Ruchy laramijskie — wypiêtrzenie ca³ego obszaru i jego denudacja Kampan Wapienie margliste — Cr wcpme Akumulacja morska Kreda Kreda górna

górnej, notowanej w kilku profilach na omawianym obszarze). W oligocenie górnym sedymentacja straci³a morski charakter i stopniowo zamiera³a. U schy³ku oligocenu, w wyniku ogólnego niepokoju tektonicznego w tej czêœci Europy, obszar arkusza wszed³ w sk³ad terenów tektonicznie depresjonowanych i na prze³omie oligocenu i miocenu sta³ siê miejscem akumulacji mi¹¿szych serii piaszczystych, którym Piwocki i Ziembiñska-Tworzyd³o (1997) nadali nazwê formacji gorzowskiej. Serie piaszczyste miocenu dolnego zdaj¹ siê reprezento- waæ okres szczególnego nasilenia ruchów tektonicznych na Ni¿u Polskim, w wyniku którego za³o¿one zosta³y zrêby neogeñskiego zbiornika sedymentacyjnego. Zwolnienie subsydencji pod ko- niec miocenu dolnego wraz ze sprzyjaj¹cymi zmianami klimatycznymi, zaowocowa³y rozrostem œro- dowisk bagiennych i torfowisk, w których powsta³y: wêgiel brunatny, mu³ki wêgliste, mu³ki zawêglone. Zespó³ tych osadów ujêto w nieformaln¹ jednostkê litostratygraficzn¹ — formacjê œci- nawsk¹. W pó³nocnej czêœci terenu arkusza, ponad utworami dolnomioceñskimi przewiercono gruby kompleks czarnych, brunatnych i ciemnoszarych i³ów, którego nie by³o dot¹d w schemacie litostratygrafii ska³ mioceñskich (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995, 1997). Rozwi¹zania tej kwestii mog¹ byæ dwa. Wspomniane i³y mog¹ stanowiæ now¹ jednostkê litostratygraficzn¹, a obszar ich wy- stêpowania reprezentuje zacz¹tkowy zbiornik œródl¹dowy, w którym po jego poszerzeniu i pog³êbieniu deponowane bêd¹ ska³y formacji poznañskiej, albo utwory ilaste s¹ glacitektonitem — efektem glacitektonicznego zmieszania i depozycji i³ów szarych i i³ów zielonych. Zgodnie z t¹ ostatni¹ interpretacj¹ najstarszy l¹dolód pobra³by materia³ ilasty z wychodni i³ów szarych i zielonych po³o¿onych na pó³noc od obszaru arkusza, przetworzy³by go podczas transportu i zdeponowa³ w utworzonej dziêki w³asnej

45 aktywnoœci glacidepresji pod Miêdzychodem. Autor opowiada siê za ostatni¹ koncepcj¹. Jednak osta- teczne wyjaœnienie pochodzenia i³ów czarnych i brunatnych z okolic Miêdzychodu poczekaæ musi na bardziej szczegó³owe badania. Na pograniczu miocenu dolnego i œrodkowego omawiany teren znalaz³ siê w obrêbie œródl¹dowego zbiornika sedymentacyjnego centralnej Polski. W jego centrum trwa³a sedymentacja z zawiesiny i powstawa³y i³y, a na obrze¿ach, na równinach bagnistych i podmok³ych tworzy³y siê osady fitogeniczne i fitogeniczno-mineralne. Na obszarze arkusza, po³o¿onym w centrum szybko posze- rzaj¹cego siê zbiornika, dominuj¹ w profilu miocenu œrodkowego i³y. Typ sedymentacji przybrze¿nej, fitogenicznej i fitogeniczno-mineralnej, reprezentuj¹ i³y szare z kilkoma ³awicami wêgla brunatnego i ska³ wêglistych. Sedymentacja ilasta trwa³a w zbiorniku centralnej Polski przynajmniej do pocz¹tku pliocenu, kiedy uleg³ on wype³nieniu, a ca³y obszar Ni¿u wraz z terenem arkusza — emersji. W pliocenie i starszym czwartorzêdzie trwa³a denudacja z³o¿onych wczeœniej utworów mioce- ñskich. W efekcie osady formacji i³ów poznañskich zosta³y na obszarze arkusza silnie zdenudowane lub ca³kiem zniszczone. W pó³nocno-wschodniej i wschodniej czêœci terenu uchroni³y siê przed denudacj¹ i³y szare i sp¹gowe partie i³ów zielonych. Na pozosta³ym obszarze, pod czwartorzêdem wystê- puj¹ ska³y miocenu dolnego, w tym w szczególnoœci szeroko rozprzestrzenione utwory formacji œcinawskiej. Transgreduj¹cy z pó³nocy najstarszy l¹dolód natkn¹³ siê na obszarze arkusza na wychodnie s³abo- noœnych utworów ilastych formacji poznañskiej lub wêglistych formacji œcinawskiej. Podczas transgresji w warunkach silnych obci¹¿eñ statycznych dochodzi³o do powstawania naprê¿eñ roz³adowywanych transportem tektonicznym wzd³u¿ powierzchni œciêæ cylindrycznych. Miêdzy tymi œciêciami fa³dowaniu uleg³ strop neogeñskiego pod³o¿a. Jego ró¿nej wielkoœci fragmenty, miejscami z materia³em lodowco- wym, by³y porywane i transportowane przez l¹dolód. Zdeponowane wraz z glinami tworz¹ obecnie prze- wiercane kry i porwaki, czêste zw³aszcza w najstarszych glinach. W miejscach o szczególnych warunkach œrodowiskowych dochodzi³o do g³êbokich, siêgaj¹cych oligocenu deformacji osadów pale- ogeñskich i neogeñskich. Jednym z takich miejsc jest g³êboka strefa zaburzeñ glacitektonicznych rozwi- niêta pod Miêdzychodem. Dokumentuj¹ j¹ gliny lodowcowe przewiercone pod utworami miocenu w strefie g³êbokoœciowej, w której w s¹siedztwie wystêpuj¹ utwory oligoceñskie. Prócz deformacji, ska³y czwartorzêdowego pod³o¿a poddane by³y tak¿e procesom niszcz¹cym przez wody lodowcowe najstarszego l¹dolodu. Rozcina³y one pokrywê neogeñsk¹ i miejscami paleogeñsk¹ do g³êbokoœci kilkudzie- siêciu metrów i wype³nia³y rozciêcie osadami mieszanymi pochodz¹cymi w czêœci z pod³o¿a i w czêœci z rozp³ukiwania materia³u lodowcowego. Recesja najstarszego l¹dolodu pozostawi³a obszar arkusza stosunkowo p³askim. Na gliniastych powierzchniach rozwija³y siê procesy wietrzeniowe.

46 W interglacjale ferdynandowskim powstawa³y pokrywy wietrzeniowe oraz wciêcia erozyjne ini- cjuj¹ce sieæ rzeczn¹. Jednym z nich by³a p³ytko wciêta dolina rzeczna Prawarty powsta³a nad g³êbok¹ struktur¹ glacitektoniczn¹, w miejscu o wyraŸnie cieñszej pokrywie glin lodowcowych ni¿ w s¹siedztwie. Transgresja l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 zasta³a obszar arkusza s³abo hipsometrycznie urozma- iconym. Nieliczne obni¿enia (rynny) wype³nione zosta³y piaskami, a wy¿ej utworzony zosta³ kilkudzie- siêciometrowej gruboœci kompleks glin lodowcowych. Recesja l¹dolodu wyzwoli³a du¿e masy aktywnych wód lodowcowych. Efektem ich dzia³alnoœci s¹ rozleg³e i liczne rynny rozcinaj¹ce kompleks gliniasty zlodowacenia Sanu 2 ca³kowicie lub prawie ca³kowicie. W obni¿eniach zachowa³y siê tak¿e szcz¹tki pokryw wodnolodowcowych z recesji l¹dolodu, pierwotnie zapewne bardziej rozleg³ych. Denudacja utworów glacjalnych zlodowacenia Sanu 2 oraz ekshumacja doliny z interglacja³u ferdynandowskiego, a nastêpnie jej wype³nianie aluwiami to procesy, które rozwinê³y siê na du¿¹ skalê w interglacjale wielkim. Da³y one pocz¹tek wspó³czesnej rzeŸbie obszaru arkusza. W wyniku odci¹¿enia po recesji l¹dolodu dosz³o do dŸwigniêcia obszaru. Uruchomi³o to procesy denudacyjne na wysoczyznach. Usuniête z nich zosta³y osady wodnolodowcowe. Powierzchnie paleowysoczyzn zbudowane by³y niemal wy³¹cznie z glin lodowcowych. Nie zachowa³y siê na nich nawet, tak powszech- ne w innych interglacja³ach pokrywy utworów rezydualnych. Odgrzebana zosta³a i pog³êbiona dolina z interglacja³u ferdynandowskiego stanowi¹c podstawê dla dzia³alnoœci erozyjnej i denudacyjnej na stokach i w dolinach mniejszych cieków. W interglacjale wielkim ukszta³towa³ siê stok morfologiczny którym paleowysoczyzna w rejonie G³a¿ewa opada³a w kierunku doliny z interglacja³u ferdynandowskiego. Mimo póŸniejszych modyfikacji ten uk³ad morfologiczny okaza³ siê na tyle trwa³y, ¿e zdo³a³ póŸniejszym procesom denudacyjnym i akumulacyjnym narzuciæ wzorzec wyra¿ony obecnoœci¹ p³askich gliniastych wysoczyzn na po³udniu, opadaj¹cych ku pó³nocy konsekwentnie w kierunku dobrze rozwiniêtej doliny. Na tak ukszta³towan¹ powierzchniê wkroczy³ l¹dolód zlodowacenia Odry pokrywaj¹c ca³y obszar ci¹g³ym p³aszczem glin lodowcowych nieporównanie cieñszych ni¿ te ze zlodowaceñ po³udniowopol- skich. Z recesj¹ tego zlodowacenia wi¹¿e siê obfitoœæ wód fluwioglacjalnych bogato zasilanych w materia³ piaszczysto-¿wirowy. Zachowane miêdzy glinami okresu zlodowacenia Odry i Warty pokrywy piaszczysto-¿wirowe reprezentuj¹ prawdopodobnie paleosandry sypane spod G³a¿ewa ku po³udniowi. Po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Odry g³ówne zarysy geomorfologii przypominaj¹ okres obecny lub czasy interglacja³u wielkiego. Wysoczyzna na po³udniu zbudowana by³a z piaszczysto-¿wirowych osadów wodnolodowcowych, a na pó³nocy gliny lodowcowe tworzy³y równinê morenow¹. Dzia³aj¹ce w interglacjale lubawskim (lubelskim) procesy denudacyjne i wietrzeniowe spowodowa³y powstawanie na glinach lodowcowych cienkich pokryw rezydualnych soliflukcyjnie przemiesz- czaj¹cych siê po s³abo nachylonych stokach. Czêœæ z nich wype³niaj¹ca lokalne zaklêœniêcia terenu uchroni³a siê przed zniszczeniem podczas transgresji nastêpnego l¹dolodu i widoczna jest w profilach

47 nielicznych wierceñ. Rekonstrukcji uleg³a dolina rzeczna z okresu interglacja³u ferdynandowskiego i wielkiego. Wydaje siê, ¿e dolina Prawarty z okresu interglacja³u lubawskiego, jakkolwiek g³êboka, by³a znacznie wê¿sza od dolin z interglacja³u wielkiego i ferdynandowskiego. W wyniku awansu l¹dolodu zlodowacenia Warty powsta³a cienka warstwa glin bazalnych. Jedy- nie na terenie paleowysoczyzny w okolicach G³a¿ewa zosta³a akumulowana kilkunastometrowa warstwa glin lodowcowych. W czasie recesji l¹dolodu gliny te zosta³y miejscami rozmyte przez wody rzeczno-lodowcowe. W po³udniowej czêœci terenu podczas recesji l¹dolodu utworzy³a siê mi¹¿sza pokrywa utworów tworz¹cych sandry. Okres interglacja³u eemskiego i wczesnych zlodowaceñ pó³nocnopolskich zapisa³ siê niewielk¹ denudacj¹ powarciañskich wysoczyzn oraz ekshumacj¹ i udro¿nieniem doliny Prawarty. Na wysoczyznach nie widaæ wiêkszej redukcji mi¹¿szoœci. W obrêbie doliny Prawarty glacjalne utwory zlodowacenia Warty uleg³y rozciêciu i wype³nieniu klastycznymi aluwiami, których sp¹gowe partie miejscami siê zachowa³y. L¹dolód zlodowacenia Wis³y wkroczy³ na obszar urzeŸbiony podobnie do wspó³czesnego. W obni¿eniach i dolinach rzecznych takich jak dolina Prawarty, na skutek zatamowañ spowodowanych transgreduj¹cymi lobami utworzy³y siê zbiorniki zastoiskowe, które wype³nia³y siê szybko drobnoziarnistym materia³em. Na sk³onie paleowysoczyzny dosz³o do akumulacji serii fluwioglacjalnej maj¹cej charakter rozleg³ego tarasu kemowego wype³niaj¹cego przestrzeñ miêdzy paleowysoczyzn¹ w po³udniowej czêœci terenu, a obecnym ju¿ w paleodolinie Prawarty l¹dolodem. L¹dolód zlodowacenia Wis³y pozostawi³ najcieñszy ze wszystkich poziom glin lodowcowych. Na znacznych obszarach nie osadzi³y siê gliny, lecz piaski lodowcowe. Recesja l¹dolodu odbywa³a siê w warunkach obfitoœci wód fluwioglacjalnych i ich du¿ej aktywnoœci. Przejawi³o siê to utworzeniem rusztowego systemu g³êbokich rynien wype³nia- nych w ró¿nym stopniu osadami form akumulacji szczelinowej. Wszerz arkusza od Goraja przez Nowe Gorzycko–G³a¿ewo do Kamionnej ci¹gnie siê ³añcuch wzgórz morenowych zinterpretowanych przez Kozarskiego (1965) jako moreny czo³owe. Znacz¹ one na omawianym terenie postój l¹dolodu w fazie poznañskiej. Na jego przedpolu, w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu, wœród ró¿nej wielkoœci bry³ martwego lodu trwa³a depozycja piasków i ¿wi- rów kemów, sandrów i tarasów. Stopniowemu ods³oniêciu ulega³y ozy powsta³e podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y (oz gorajski) i tworzy³y sie ozy recesyjne (np. oz ko³o Nowego Gorzycka) i tarasy kemowe. Dalsza recesja l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w Wielkopolsce ods³oni³a obni¿enie dolinne Pra- warty, które pocz¹tkowo fragmentarycznie zosta³o wykorzystane przez wody marginalne. Rozwój erozji doprowadzi³ szybko do powstania du¿ej pradoliny, której fragment wykorzystuje obecnie Warta. Rezultatem tego marginalnego przep³ywu i towarzysz¹cej mu depozycji jest seria osadów piaszczysto-¿wirowych tarasu pradolinnego. Dalsza recesja l¹dolodu najpierw wygasi³a dzia³alnoœæ akumula-

48 cyjn¹ w dolinie Warty, a z czasem uruchomi³a procesy erozyjne odpowiedzialne za utworzenie tara- sów erozyjnych. Na prze³omie plejstocenu i holocenu wytopieniu uleg³y martwe lody (Kozarski, 1963) wype³- niaj¹ce dot¹d rynny, zagrzebane w utworach tarasu pradolinnegoWarty. Utworzy³y siê jeziora, powsta³ ni¿szy taras nadzalewowy oraz w¹ska listwa piaszczystego tarasu jeziornego. W partiach centralnych jezior bogato zasiedlonych przez organizmy trwa³y procesy precypitacji wêglanu wapnia, który wraz z wêglanowymi szcz¹tkami roœlinnymi i zwierzêcymi umo¿liwi³ powstanie kredy jeziornej i gytii. Dalsze sp³ycanie jezior umo¿liwi³o ich zarastanie. Du¿a produkcja biomasy w p³ytszych jezio- rach doprowadzi³a do ich wype³nienia i powstania rozleg³ych torfowisk powszechnych w obrêbie systemu rynnowego i jezior wytopiskowych. Warta bêd¹c po okresie roztokowym rzek¹ o charakterze meandruj¹cym ( Kozarski, 1974) prze- rabia³a swoje aluwia i utworzy³a rozleg³y piaszczysty taras zalewowy wy¿szy, który przewa¿nie zbudowany jest z facji korytowych, ale pod Miêdzychodem prezentuje tak¿e rozleg³e powierzchnie wykszta³cone w facjach równi zalewowej. Liczne fragmenty starych meandrów lub ich œlady opisuj¹ historiê i charakter rzeki w holocenie. W póŸnym holocenie Warta utworzy³a ni¿szy taras akumulacyjny widoczny pod Krobielewkiem. Wzd³u¿ koryta, w nieci¹g³y sposób, wystêpuje w¹ska listwa osadów wspó³czeœnie odk³adanych i niszczonych przez rzekê. Na wysoczyznach, zw³aszcza zbudowanych z utworów rzeczno-lodowcowych zlodowacenia Wis³y oraz w dolinie Warty na tarasach nadzalewowych, od prze³omu plejstocenu i holocenu rozwija³a siê dzia³alnoœæ eoliczna (Pilarczyk, 1958; Klimko, 1973; Kozarski, 1995). W dolinie Warty i na po³udnie od niej doprowadzi³a ona do powstania pól piasków przewianych i niewielkich wydm. Na pó³noc od Warty wiatry zachodnie usypa³y ³añcuchy wydm parabolicznych. Dzia³alnoœæ antropogeniczna ma g³ównie stabilizuj¹cy charakter. Zalesienia i pieczo³owita dba³oœæ o rosn¹ce na wydmach, w skrajnie trudnych warunkach ekologicznych lasy, wyeliminowa³y wêdrówkê wydm i przewiewanie piasków. Regulacja Warty i budowa wa³ów przeciwpowodziowych ograniczy³a aktywnoœæ rzeki do przestrzeni miêdzywa³owej dziêki czemu zamar³y procesy rzeczne w dolinie poza wa³ami. Przekopywanie progów rynien doprowadzi³o do zdrenowania obszarów, gdzie poziom zwierciad³a pierwszego poziomu wód gruntowych po³o¿ony by³ wy¿ej ni¿ w s¹siedztwie. W efekcie nast¹pi³o osuszenie torfowisk. Rozwijaj¹ca siê urbanizacja modeluje stoki, stabilizuje skarpy (np. w Miêdzychodzie), zaspokaja swoje rosn¹ce zapotrzebowanie na surowce skalne otwieraniem nowych ¿wirowni i piaskowni.

49 IV. PODSUMOWANIE

Dotychczasow¹ syntezê wiedzy geologicznej o budowie kenozoicznej pokrywy osadowej rejonu Miêdzychodu przedstawia³a Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 (Michalska, Nitka, 1976; Kucharewicz, Michalska, 1976). W wyniku prac kartograficznych mapa ta zosta³a uzupe³niona 17 nowymi wydzieleniami. S¹ to m. in: bardziej szczegó³owy podzia³ tarasów Warty, utwory deluwialne i wype³nienia starorzeczy, a tak¿e gytie, kreda jeziorna, utwory tarasów jeziornych i tarasów kemowych, kemy, osady szczelinowe i gliny supraglacjalne. Uszczegó³owieniu uleg³ przebieg wszystkich granic geologicznych. Zaznaczono na mapie nieobecne tam dot¹d Ÿród³a, wysiêki wody, liczne miejsca z holoceñsk¹ faun¹ jeziorn¹, zlokalizowano tak¿e g³azy narzutowe i ich skupiska. Dokonano kilku znacz¹cych zmian w kwalifikacji genetycznej osadów. Dotyczy to w szczególnoœci pokrywy piaszczysto-¿wirowej z obszaru Miêdzyrzecza Warciañsko-Noteckiego. Interpretowana dot¹d jako pokrywa utworów rzecznych implikowa³a obecnoœæ wysoko po³o¿onych tarasów. Zmiana genezy tych utworów na rzeczno-lodowcowe pozwoli³a na interpretacjê powstania i rozwoju tarasów Warty le- piej osadzon¹ we wspó³czesnej wiedzy o rozwoju zdarzeñ w najm³odszym plejstocenie. Drug¹ istotn¹ zmian¹ by³o wydzielenie glin zwa³owych supraglacjalnych. Wyjaœni³o to w znacznym stopniu problem wiêcej ni¿ jednego poziomu stratygraficznego glin lodowcowych zlodowacenia Wis³y. Zupe³nie nowym na badanym obszarze zjawiskiem, jest dokumentowane profilami sond mechanicznych i potwierdzone badaniami geofizycznymi, szerokie rozprzestrzenienie piaszczysto-¿wirowych utworów rynnowych. Wobec zacz¹tkowego rozwoju sieci rzecznej pe³ni¹ one szczególnie wa¿n¹ rolê hydrogeologiczn¹ — retencjonuj¹c wodê zasilaj¹ zarówno aluwia Warty, jak i g³êbsze utwory wodonoœne. Trzeba tu podkreœliæ, ¿e wyniki badañ litologiczno-petrograficznych glin (Bugajska, 2003) umo¿liwi³y stworzenie czytelnego schematu litostratygraficznego i okreœlenie genezy niemal wszystkich wydzieleñ czwartorzêdu. W odniesieniu do ska³ neogenu zastosowano aktualny (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997) schemat litostratygraficzny, w który wpisano osady znane z wierceñ z okolic Miêdzychodu. Stosunkowo du¿o miejsca poœwiêcono tektonice utworów paleogeñskich, neogeñskich i czwar- torzêdowych. Sta³o siê to mo¿liwe zarówno dziêki obserwacjom zjawisk tektonicznych widocznych w rdzeniach wiertniczych, jak i przede wszystkim precyzyjnie zastosowanej litostratygrafii. Wyko- rzystano tak¿e wyniki prac teoretycznych traktuj¹cych o zjawiskach glacitektonicznych (Jaroszewski, 1991, 1994). W efekcie przedstawiono model budowy geologicznej kenozoiku obszaru arkusza Miê- dzychód , zgodnie z którym ma ona trzypiêtrowy charakter. Piêtro górne i dolne o generalnie niewielkich deformacjach rozdziela piêtro œrodkowe — silnie zdeformowane uskokami i przy nich sfa³dowane. Piêtro œrodkowe obejmuje osady z pogranicza paleogenu, neogenu i czwartorzêdu. G³ów-

50 nym sprawc¹ powsta³ych deformacji by³ najstarszy l¹dolód, jaki nasun¹³ siê na obszar Wielkopolski w plejstocenie. Prócz zjawisk glacitektonicznych dostrze¿ono i zinterpretowano obecne na obszarze arkusza w utworach paleogeñsko-neogeñskich struktury tektoniczne zawdziêczaj¹ce swe powstanie zapewne ruchom przedczwartorzêdowym. Obraz powierzchni stropu ska³ pod³o¿a czwartorzêdu odbiega od znanego dotychczas. Miejsce systemu paleodolin zajê³y g³êbokie glacidepresje, których liczba i g³êbokoœæ z nap³ywem nowych danych z obszarów dot¹d s³abo rozwierconych zapewne wzroœnie. W obrazie szkicu odkrytego (tabl. II) w stosunku do mapy 1:200 000 zyska³y obszarowo utwory okreœlone obecnie mianem formacji poznañskiej. „Przeniesiono” je równie¿ zgodnie z obecnymi pogl¹dami do œrodkowego i górnego miocenu. Terytorialnie zmniejszono wychodnie starszego miocenu, a w dnach depresji glacitektonicznych pojawi³y siê ska³y oligoceñskie. Chocia¿ wiele geologicznych zagadek uda³o siê w czasie prac nad map¹ rozwi¹zaæ lub chocia¿ inaczej zinterpretowaæ, stan znajomoœci pokrywy kenozoicznej nie jest wolny od niejasnoœci, niepew- noœci i niedok³adnoœci. Ci¹gle niewystarczaj¹ce jest rozpoziomowanie stratygraficzne osadów czwar- torzêdu spowodowane m.in. brakiem dobrych profili z osadami organicznymi. Niewystarczaj¹ca jest wiedza o niektórych (zw³aszcza m³odoneogeñskich) osadach. Obydwa ostatnie aspekty bardzo rzutuj¹ na postêp w badaniach glacitektonicznych i tektonicznych. Badania w tej dziedzinie maj¹ zaœ zasadni- cze znaczenie dla geologii utylitarnej, w tym zw³aszcza hydrogeologii. Podobnie istotne znaczenie hy- drogeologiczne ma problem rozpoznania starszych systemów paleorynien utworzonych podczas zlodowaceñ wczeœniejszych ni¿ zlodowacenie Wis³y.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Oddziale Œwiêtokrzyskim Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Kielcach w Warszawie

Kielce, 2008 r.

LITERATURA

Adamczewska K., Wiœniowska L., 1970 — Dokumentacja geologiczno-in¿ynierska dla oczyszczalni œcie- ków i kanalizacji w Miêdzychodzie (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Bartkowski T., 1957 — Rozwój polodowcowej sieci hydrograficznej w Wielkopolsce œrodkowej. Zesz. Nauk. UAM,8,Geografia,1. Bartkowski T., 1960 — Z problematyki tzw. poziomów wysoczyznowych w Wielkopolsce œrodkowej. Zesz. Nauk. UAM, Geografia,3.

51 Bartkowski T., 1964 — Strefa marginalna na po³udniowym obrze¿eniu obni¿enia Dolnej Warty (Równina Szamo- tulska). Spraw. PTPN (zaIiIIkwarta³ 1964): 109–113. Bartkowski T., 1965 — O formach rozciêcia marginalnego i niektórych formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., 13. Bartkowski T., 1967 — O formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. Pr. Komis. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 7,1. Bartkowski T., 1972 — Budowa wewnêtrzna form strefy marginalnej na obszarze ostatniego zlodowacenia na Ni¿u Polskim. Pr. Komis. Geogr.-Geol. Wydz Mat.-Przyr. PTPN, 13,1. Bochna L., Krzyœków M., 1980 — Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za z³o¿em kruszywa natu- ralnego w rejonie Goraj–Przytoczna woj. Gorzowskie. Arch. Urzêdu Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim. Bugajska A., 2003 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych z arkusza Miêdzychód (429) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. Ciuk E., 1955 — O zjawiskach glacitektonicznych w utworach plejstoceñskich i trzeciorzêdowych na obszarze zachodniej i pó³nocnej Polski. Biul. Inst. Geol., 70. Ciuk E., 1970 — Trzeciorzêd. Obszar pozakarpacki. Biul. Inst. Geol., 251. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol., 281. Czerwonka J. A., Krzyszkowski D., 1994 — Pleistocene Stratigraphy and till petrography of the Central Great Poland Lowland Western Poland. Folia Quaternaria, 65. Dadlez R., 1979 — Tektonika kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego. W: Budowa geologiczna niecki szczeciñ- skiej i bloku Gorzowa. Pr. Inst. Geol., 96: 108–119. Dadlez R., 1980 — Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24,4. Dadlez R., 1997—Ogólne rysy tektoniczne bruzdy œrodkowopolskiej. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153. Dadlez R., Marek S., Pokorski J. (red.), 2000 — Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dayczak-Calikowska K., 1997 — Jura œrodkowa. Litostratygrafia i litofacje. Formalne i nieformalne jednostki litostratygraficzne. Ni¿ Polski. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 263–264. Deczkowski Z., 1997a — Trias górny. Noryk i retyk. Litostratygrafia i litofacje. Formalne i nieformalne jednostki litostratygraficzne. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 184. Deczkowski Z., 1997b — Trias górny. Noryk i retyk. Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 187–194. Dyjor S., 1970 — Seria poznañska w zachodniej Polsce. Kwart. Geol., 14, 4: 819–833. Gajewska I., 1997a — Trias œrodkowy (wapieñ muszlowy–kajper dolny). Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 144–150. Gajewska I., 1997b — Trias górny. Kajper. Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 166–172.

52 Gawor-Biedowa E., 1972 — Stratygrafia mikropaleontologiczna kredy górnej w profilu Miêdzychód. W: Prof. G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 2: 143–150. Gawor-Biedowa E., Witwicka E., 1960 — Stratygrafia mikropaleontologiczna górnego albu i górnej kredy w Polsce, bez Karpat. Kwart. Geol., 4, 4: 974–988. GaŸdzicka E., 1994 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark, Santok (388). Wyniki analizy nanno- planktonu wapiennego. Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. GaŸdzicka E., 1997 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lipki Wielkie (389). Wyniki nanno- planktonu wapiennego. Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. GaŸdzicka E., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Trzebicz (390). Wyniki analizy nanno- planktonu wapiennego. Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. Gogo³ek W., 1991 — Stratygrafia czwartorzêdu pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza Poznañskiego, rejon Szamotu³. UAM. Ser. Geogr., 50. Gogo³ek W., 1992 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Szamotu³y (432 ). Centr. Arch.Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gogo³ek W., 1993 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Buk (417). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Grycko M., Iciek A., 2001 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski1:50000, ark. Trzciel (467). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñski A., Bestyñski Z., 2003 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miêdzychód (429). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jaroszewski W., 1991 — Rozwa¿ania geologiczno-strukturalne nad genez¹ deformacji glacitektonicznych. Ann. Soc. Geol. Pol., 61, 3–4: 153–206. Jaroszewski W., 1994 — Glacitektonika. W: Tektonika. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Jaskowiak-Schoeneichowa M., 1972 — Szczegó³owy profil litologiczno-stratygraficzny otworu wiertniczego Miedzychód IG-1 – kreda. W: Prof. G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 2. Jaskowiak-Schoeneichowa M., 1979 — Budowa geologiczna niecki szczeciñskiej i bloku Gorzowa. Pr. Inst. Geol., 96. Jaskowiak-Schoeneichowa M., 1981 — Sedymentacja i stratygrafia kredy górnej w pó³nocno-zachodniej Polsce. Pr. Inst. Geol., 98: 5–80. Kiras R., 2004a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lwówek (468). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kiras R., 2004b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Lwówek (468). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Klimko R., 1973 — Morfogeneza zachodniej czêœci Miedzyrzecza Warciañsko-Noteckiego. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., 26, Ser. A: 21–71. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S., 1962 — Recesja ostatniego l¹dolodu z pó³nocnej czêœci wysoczyzny gnieŸnieñskiej, a ukszta³towanie siê pradoliny Noteci–Warty. Pr. Komis. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyrod. PTPN,2,3. Kozarski S., 1963 — O póŸnoglacjalnym zaniku lodu martwego w Wielkopolsce Zachodniej. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., 11: 51–59.

53 Kozarski S., 1965 — Zagadnienie drogi odp³ywu wód pradolinnych z zachodniej czêœci pradoliny Noteci–Warty. Pr. Komis. Geogr.-Geol. PTPN, 5, 1. Kozarski S., 1974 — PóŸnoglacjalne i holoceñskie zmiany w uk³adzie koryt rzecznych ni¿owej czêœci dorzecza Odry. Materia³y Sympozjum Krajowego „Rozwój den dolinnych rzek ni¿szej czêœci dorzecza Odry i wydm œródl¹dowych w holocenie z nawi¹zaniem do schy³ku ostatniego glacja³u. Wroc³aw–Poznañ”: 17–19. Kozarski S., 1980 — An outline of Vistulian stratigraphy and chronology of Great Poland Lowland. Quartern. Stud., 3. Kozarski S., 1983 — River channel changes in the middle reach of the Warta Valley, Great Poland Lowland. Quatern. Stud., 4. Kozarski S., 1986 — Skala czasu a rytm zdarzeñ geomorfologicznych vistulianu na ni¿u Polskim. Czas. Geogr., 57,2. Kozarski S., 1989 — Modele depozycyjne stref marginalnych i zanik ostatniego l¹dolodu w Polsce pó³nocno-zachodniej. Stud. Mater. Ocean., 56, Geol. Morza, 4: 39–50. Kozarski S., 1995 — Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: warunki œrodowiska i transformacja geosystemu (~20Ka–10Ka BP). Wyd. Continuo, Wroc³aw. Koz³owska M., 1979 — Zarys stratygrafii plejstocenu po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza Myœliborskiego oraz Równiny i Kotliny Gorzowskiej. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW ,23. Koz³owska M., 1982 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia Pojezierza Myœliborskiego oraz Równiny i Kotliny Gorzowskiej. Biul. Inst. Geol., 337: 51–114. Koz³owski I., 1977 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Gorzów Wielkopolski, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Koz³owski I., Nosek M., 1977 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Gorzów Wielkopolski, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Krygowski B., 1967 — Wa¿niejsze problemy plejstocenu Polski zachodniej. W: Czwartorzêd Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krygowski B., 1972 — Nizina Wielkopolska. W: Geomorfologia Polski. 2. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krygowski B., 1975 — Niektóre problemy z morfodynamiki Niziny Wielkopolskiej. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. A. PTN, 27. Kucharewicz J., Michalska E., 1976 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Œwiebodzin, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Liszkowski J., 1999a — Szczególowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Chojno (391). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Liszkowski J., 1999b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Chojno (391). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Liszkowski J., 2000a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sieraków (430). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Liszkowski J., 2000b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Sieraków (430). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, Marek S., 1997a — Kreda dolna. Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epi- kontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 362–366. Marek S., 1997b —Tektonika kompleksu permsko-mezozoicznego. Ogólne wnioski o ewolucji tektonicznej. W: Epi- kontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 414-415

54 Marsz K., Przyby³ A., Kokociñski M., 1965 — Szczegó³owa inwentaryzacja geologiczna surowców mine- ralnych pow. Miêdzychód (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Michalska E., Nitka B., 1976 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Œwiebodzin. Mapa podstawowa, ark. Miêdzychód 1:50 000, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Micha³owska M., Mas³owska M., 2002a — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza Trzciel (467). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Micha³owska M., Mas³owska M., 2002b — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza Miêdzyrzecz (466). Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. Niemczycka T., 1997 — Jura górna. Kajper. Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 327–331. Osika R., Po¿aryski W., Rühle E., Znosko J. (red.), 1972 — Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. Petecki Z., JóŸwiak W., 1991 — Mapy geologiczne elementów strukturalnych permomezozoicznych z rejonu niecki szczeciñsko-mogileñsko-³ódzkiej i warszawskiej, ark. Gorzów Wielkopolski. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pienczykowski A., Pawelczak M., 1972 — Dokumentacja geologiczno-in¿. dla za³o¿eñ techniczno-ekono- micznych budowy hali produkcyjnej na terenie Wielkop. Zak³. Przetw. Owocowo-Warzywnego przy ul. Gen. Sikor- skiego w Miêdzychodzie (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pieñkowski G., 1997 — Jura dolna. Litostratygrafia i litofacje. Sedymentologia i stratygrafia sekwencji na podstawie wybranych profilów. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 217–235. Pilarczyk L., 1958 — Wydmy miêdzyrzecza warciañsko-noteckiego. Wydmy œródl¹dowe Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Pilarczyk L., 1959 — Z badañ nad geomorfologi¹ okolic Gorzowa Wielkopolskiego. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach.,5. Pilarczyk L., 1962 — O niektórych cechach morfologicznych i wieku wydm wschodniej czêœci Miêdzyrzecza War- ciañsko-Noteckiego. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., 9. Piwocki M., 1975 — Trzeciorzêd okolic Rawicza i jego wêglonoœnoœæ. Biul. Inst. Geol., 284: 73–125. Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I., 1987 — Litostratygrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszuki- wañ bursztynu w pó³nocnej Polsce. Biul. Inst. Geol., 356. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1997 — Neogene of the Polisch Lowlands-lithostratigraphy and pollen-spore zones. Kwart. Geol., 41, 1: 21–34. Piwocki M., 1991 — Geologia trzeciorzêdowych z³ó¿ wêgla brunatnego w rowach tektonicznych Wielkopolski. W: Przew. 62 Zjazdu Nauk. Pol. Tow. Geol., Poznañ. Pokorski J., 1997 — Perm dolny (czerwony sp¹gowiec). Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 45–62. Po¿aryski W., 1966 — Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku (³¹cznie z paleocenem dolnym), 1:1 000 000. Inst. Geol., Warszawa. Po¿aryski W., 1979 — Mapa geologiczna Polski i krajów oœciennych, bez utworów kenozoicznych, 1:1 000 000. Inst. Geol. Warszawa. Przyby³ A., 1971 — Sprawozdanie z badañ geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym na terenie pow. Miêdzychód (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

55 Romanek A., 1995—Projekt badañ geologicznych dla opracowania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusze: Trzebicz (390), Miêdzychód (429). Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. Romanek A., 2002 — Kenozoik miêdzy Drezdenkiem i Gorzowem Wielkopolskim. Arch. Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstw. Inst. Geol., Kielce. Romanek A., 2003a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Santok (388). Pañstw. Inst. Geol., War- szawa. [dokument elektroniczny] Romanek A., 2003b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Santok (388). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Romanek A., 2003c — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lipki Wielkie (389). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Romanek A., 2003d — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Lipki Wielkie (389). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Romanek A., 2003e — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Trzebicz (390). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Romanek A., 2003f — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Trzebicz (390). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Salwa S., 2002a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miêdzyrzecz Wielkopolski (466). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Salwa S., 2002b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Miêdzyrzecz Wielkopolski (466). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Skompski S., 1981 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Ziemi Lubuskiej. Biul. Inst. Geol., 321. Soko³owski J., 1966 — Mapa strukturalno-geologiczna Polski (w rejonach pozakarpackich bez utworów kenozoicznych). Inst. Geol., Warszawa. So³tysik J., 1964 — Orzeczenie geologiczne o wynikach prac poszukiwawczych za wêglem brunatnym w rej. Zatomia Starego (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Stankowski W., 2000 — Problemy geologii kenozoiku Wielkopolski. W: Przewodnik 71 Zjazdu Naukowego Pol. Tow. Geol., Poznañ. Szyperko-Teller A., 1997 — Trias dolny (pstry piaskowiec). Litostratygrafia i litofacje. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 121–133. Wagner R., 1997 — Perm górny (cechsztyn). W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 63–82. Walkiewicz Z., 1984 — Trzeciorzêd na obszarze Wielkopolski. UAM Ser. Geol., 10. Wichrowski Z., 1981 — Studium mineralogiczne i³ów serii poznañskiej. Arch. Miner., 37, 2: 93–192. Z³onkiewicz Z., 2000a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Skwierzyna (428). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Z³onkiewicz Z., 2000b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Skwierzyna (428). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Z³onkiewicz Z., 2002a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Trzciel (467). Centr. Arch .Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Z³onkiewicz Z., 2002b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50000, ark. Trzciel (467). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

56 15o 45’ 16o 00’ Tablica I o o 52 52 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ 40’ Ark. Międzychód (429) r

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY I I Skala 1:100 000 r s

r Formy rzeczne Zatom Stary Formy lodowcowe I s Wysoczyzna morenowa płaska Dna dolin rzecznych

I Wysoczyzna morenowa falista II III Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych

Moreny czołowe przeważnie akumulacyjne Starorzecza świeże

Zagłębienia końcowe s Starorzecza suche

MIĘDZYCHÓD a Formy utworzone w strefie martwego lodu Krawędzie i stoki: a. wysoczyzny, b. tarasów b

r r Moreny martwego lodu Formy denudacyjne r r Formy wodnolodowcowe Ostańce erozyjne

r Ż r Ż Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Formy jeziorne w r w

Ozy r Równiny jeziorne

Kemy i tarasy kemowe Formy utworzone przez roślinność Ż

I Tarasy pradolinne akumulacyjne Równiny torfowe r

r II III Tarasy pradolinne erozyjne Formy antropogeniczne r r Ż Rynny subglacjalne Wały przeciwpowodziowe r

Zagłębienia eworsyjne Ż Żwirownie (Ż), piaskownie (P) r r Formy eoliczne w Wysypiska (w)

r Wydmy r r

r Równiny piasków przewianych Opracował: A. ROMANEK

r Zagłębienia deflacyjne P r 52o r r 52o 30’ 30’ 15o 45’ 16o 00’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 Tablica II MIOCEN ŚRODKOWY- MIOCEN GÓRNY MIOCEN DOLNY OLIGOCEN DOLNY KAMPAN Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 Skala 1:100 000 Ark. Międzychód (429) ły i — formacja gorzowska i ścinawska i i — formacja poznańska i ł z m — formacja mosińska górna SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Granice geologiczne Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w metrach Wybrane otwory wiertnicze z numeracją(symbol według oznacza mapy wiek; geologicznej liczba —od wysokość czwartorzędu, stropu w utworów m starszych n.p.m.) Opracował: A. ROMANEK Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Piaski, mułki, i węgiel brunatny Piaski, mułki iły Piaski mu ki glaukonite Wapienie margliste Iły, piaski węgiel brunatny Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 B 1 3 1 2-3 -18,5

81 10 M Pg M Ol Cr 2 M

A MIOCEN KREDA GÓRNA

OLIGOCEN

PALEOGEN NEOGEN KREDA o o 52 40’ 52 30’

o J. Janikowo o 1 16 00’ 16 00’ Ol +38,1

2-3 2 .Barlin J. M

25 Zatom Stary -62,0 M

6 8 +33,2 +41,2 -55,0 2 2 2 2-3 +33,0 4 M 5 M M M 2 40 2-3 +43,5 M 2 27,0

84 M -14,0 Zatom Nowy M 1 +44,2

68 2 2 M M M 67 -79,5 1 Kamionna M

J. Koleńskie 83 28,3 2+

63 1 J. BielskieM M 16,0 +23,8

+33,9

-20 2

0 -1,0 2+

94 15,6 M -40 66 1

59 64 M M M +37,4 1 M 2+

-60 1 Głażewo 58 16,6 M M

65 M 2+

57 B -1 38, M

55 Bielsko

56 2-3 13,8

82 +11,9 +14,0 +22,5 M 2 1 30,7 2+ 20 2 -44,8 -18,5 1

52 M M

41 2 M

53 M 2

81 M

77 M Gorzyń +16,9 M +22,7 1 2 1

91 M 1 .Młyńskie J. M -27,0 Ol J.Miejskie

43 +21 6, -30 1 M +19,0 2 -118,4

39 M

36 1

3 M

16 1 3 2-3 -40,7

+11,8 -0 M +, 1 2 A 2 M

37 M M

2 M Ol -104,5 +17,6 +23,7

Gorzyńskie 2 1 Wielowieś +19,0 +14,7 M M 1 1

32 M +24,0 2-3 M 2

17 +1,5 M -9,3

16 2

31 M

M J. Radgoskie 37,5 8,0

13 2- 2+ 0 10

MIĘDZYCHÓD

M M 20 4,0 2-3 J. Mierzwińskie 2-

12 2 M M

J. Tuczno M -16,6 Radgoszcz Muchocin +5,4 1 2 M M Mierzyn

012345km

J. Wielkie

J. Winnogórskie -10 (?) 2-3 Nowe Gorzycko +52,0

M Warta 2-3

87 M 2-3

-59,3 30 72 73 1 M -56,5 M 1

20 -50 M 44 7

-, -10 1 2-3

M -30

-10 10 1 0 M

Szarcz 10 Pg -10,0 -10,8

98 1 1 1 -21,2 o M 1 o M

9 Ol M 15 45’ 15 45’ o 3 o 52 40’ Cr 52 30’