Friese Natuur Houdt

HERFST 2019

EROPUIT!____ VOOR IEDEREEN DIE VAN DE ZIE PAG. 18 FRIESE NATUUR HOUDT

MYSTERIEUZE VOGEL

WANDELROUTE EASTERSKAR

Volop activiteiten Kom ook!

Stapppenplan naar behoud van het laagveenlandschap. Lees over het hoe Vier de en waarom. herfst!

In oktober worden in Friesland veel acti viteiten georganiseerd. Kies voor varen, wandelen, jeugdacti viteiten, een lezing of… Er is genoeg te beleven voor jong en oud! Voor informati e ga naar: www.itf ryskegea.nl/vierdeherfst Foto: Gerke A. Hofstra Foto:

Beleef een eendenkooi Week van het Landschap Gaasterlandse natuurweek Wat gebeurt er achter de schermen van een Laat je verrassen en ontdek de natuur. Een week vol leuke, groene, sportieve, cre- eeuwenoude eendenkooi? Ontdek de unieke De provinciale Landschappen laten graag atieve en duurzame activiteiten, georgani- historie tijdens deze open dag. Normaal is de zien hoe mooi en divers de natuur is door seerd door een unieke samenwerking van eendenkooi bij Gytsjerk gesloten voor het pu- excursies te organiseren, wandel-, vaar- de verschillende natuurgerelateerde orga- bliek. en fi etstochten en themadagen zoals nisaties in het zuidwesten van Fryslân. Be- Maar vandaag nemen we u graag mee door de een paddenstoelendag, kookworkshops, zoekerscentrum Mar en Klif, Staatsbosbe- kooi en vertellen onze medewerkers en vrij- streekmarkt en nog veel meer. heer, It Fryske Gea, Natuurmonumenten, willigers over het ambacht van de kooiker. Doe ook mee en beleef de natuur dichtbij Stichting Gaasterlân Natuerlân en IVN zondag 6 oktober van 13.00 – 17.00 uur huis! Súdwesthoeke. Kooiweg bij Gytsjerk zaterdag 12 t/m zondag 27 oktober zondag 20 t/m zaterdag 26 oktober

www.itfryskegea.nl/opendag-gytsjerk www.weekvanhetlandschap.nl www.gaasterlandsenatuurweek.nl.

WANDELEN - KNUTSELEN - WORKSHOPS - FIETSEN - THEMADAGEN - ETC. Beheer nodig om karakteristieke landschappen INHOUD en biodiversiteit te behouden. Lees hoe It Fryske Gea dat doet in het Ketliker Skar. 8 Stapppenplan naar behoud van het laagveenlandschap. Lees over het hoe en waarom. Vier de DE NOODZAAK VAN TERREINBEHEER

6 Het mysterie van de moerassen en rietvelden COMPLEX LANDSCHAP in De Alde Feanen. Welk dier brengt dat gekke geluid voort? Het gehoemp van herfst! de…. COLOFON 10 ‘It Fryske Gea’ is een uitgave van It Fryske Gea, provinciale vereniging voor natuurbescherming in Fryslân. MYSTERIE Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag Telefoon 0512-381448 Rabobank NL21RABO 0143332309 Na twintig E-mail: [email protected] jaar is het project Website: www.itfryskegea.nl Swette-De Burd afgerond. ISSN 1387-0890 Resultaat? Natuur, recrea- Redactie tie, landbouw en waterhuis- Nynke Andree, Dico de Klein, Wendy Thomassen, houding mooi in balans. Henk de Vries, Theun Wiersma en Ben Wagenaar

Bureauredactie Schrijfburo Terwisscha en Wagenaar, Leeuwarden Medewerkers aan dit nummer 22 Henk Dilling, Joke Schaapman, Roely Boer, Fokko Bosker, Douwe Kootstra, Douwe van der Meulen, PROJECT IN BEELD Foto: Gerke A. Hofstra Foto: Sytske Rintjema, Mark Hilboezen, Wendy Thomassen

Fotograﬁ e H. Bootsma, G. van der Burg, G. A. Hofstra/Grafysk, A. Hoogwoud, I. Jeensma/Trekkerfotograﬁ e, J.J. Jongsma, D. de Klein (cover), T. Kunst, S. Nijholt, EN VERDER IN DIT NUMMER: H. Pietersma, P. Poelstra, J. Postma & T. Andringa, 4 GeaNijs J. Seinstra, O. Veenstra, F. de Vlas, H. Westerhof, Th. Wiersma en archief It Fryske Gea. 13 Wandelroute Easterskar 17 Column Douwe Kootstra / puzzel Opmaak 18 Op aventoer yn de Fryske natoer Gerke A. Hofstra/Grafysk, Franeker 21 Kort fi nancieel overzicht 24 Herinrichting It Sân Druk SMG-Groep Hasselt 26 Bijzondere Waarnemingen

Contributieschema: leden 19,50, leden voor het leven € 400,-.

Y Het lidmaatschap kan schriftelijk tot één maand voor het begin B

D E I IF T R E van een nieuw jaar worden opgezegd. C 3 201 GEANIJS Voor meer informatie: WWW.ITFRYSKEGEA.NL/ACTUEEL

Veranderingen en Sealing magazine van zetmeel It Fryske Gea gaat zuinig om met het milieu. Met ingang van de natuurbehoud vorige uitgave wordt dit magazine dan ook verzonden in een Grote maatschappelijke vraagstukken dienen zich nieuwe sealing (verpakkingfolie). We gebruikten al geruime aan: klimaatverandering, biodiversiteit, landbouw- tijd 100% biologisch afbreekbare folie, maar compostering van en energietransitie. Het lijken losstaande opgaven, het materiaal voor in de tuin bleek niet altijd succesvol. We zijn daarom een stap- maar de samenhang is juist groot. Om onze planeet je verder gegaan door een zetmeelproduct te gaan gebruiken. Dit materiaal kunt u en leefomgeving leefbaar te houden, ontkomen thuis wél volledig composteren. Hiermee loopt It Fryske Gea voorop in Nederland. we niet aan grote veranderingen die ook gevolgen U herkent het innovatieve antwoord van TÜV AUSTRIA als garantie voor volledige hebben voor ons landschap. biologische afbreekbaarheid aan het OK compost HOME-teken op de sealing. De genoemde vraagstukken zullen ook aan It Fryske Gea niet voorbij gaan. Sterker nog: we willen er een actieve rol in spelen. Temeer omdat Vogelspotten vanuit fotohut Rysterbosk ze kansen bieden een weg in te slaan die goed is Op 1 juli is in het Rysterbosk de eerste Friese voor het behoud en de versterking van de natuur fotohut in gebruik genomen. De hut voor alle in onze leefomgeving. Of het nu gaat om veen, om vogelspotters die het perfecte plaatje willen weidevogels, om insecten, om robuustere natuur- schieten, biedt uitzicht op een voedselrijke gebieden, om veranderingen in de landbouw, om badplaats voor vogels. Soorten als groene waterberging, om het totale Friese landschap… de specht, boomklever, putters, maar ook ha- belangen en uitdagingen zijn groot. vik en buizerd verblijven hier vaak. Het is één van de weinige plekjes in Fryslân waar Het helpt geweldig dat zoveel mensen betrokken bosvogels van zo dichtbij op de foto gezet zijn bij de Friese natuur en ons steunen in ons werk. kunnen worden. Het is bovendien de eerste We doen het immers wel ergens voor: het behoud fotohut in Fryslân die te reserveren is. van de mooie Friese natuur! Die is onder andere zo Het optrekje is van alle gemakken voor de mooi dankzij de grote variatie aan landschappen. natuurfotograaf voorzien: stroom, usb-aan- De Waddeneilanden in het noorden, het coulisse- sluiting, hangstatief voor de camera, verwarming, een hoogwaardig spiegelglasraam en landschap in het oosten, de IJsselmeerkust in het comfortabele stoelen. Voor boekingen: www.hanbouwmeester.nl. Leden van It Fryske westen en daar tussenin weilanden, heidevelden, Gea krijgen korting bij een boeking via het secretariaat: tel 0512-381448 bossen en natuurlijk de Friese meren. Met elkaar een ongekende combinatie van verschillende landschappen. Fryske natoergids oer kevers In de serie Friestalige natuurgidsen is een boekje verschenen over In onze natuurterreinen ervaart u die rijkdom zelf. kevers van de hand van Sake P. Roodbergen. Deze handige gids, mede Trek er op uit! Alleen, samen of georganiseerd. mogelijk gemaakt door It Fryske Gea, biedt de mogelijkheid om van Onze medewerkers en vrijwillige excursieleiders alles te weten te komen over de voor veel mensen (nog) onbeken- nemen u graag mee de natuur in. De komende de, maar fascinerende keverwereld. Beschreven worden de belang- maanden staan er veel activiteiten op de agen- rijkste in ons land - met het zwaartepunt op Fryslân - voorkomende da. Kijk maar naar de rubriek ‘Op aventoer’ in dit soorten, de kenmerken, het gedrag en de biotoop. Foto’s ontbreken magazine. Er zit vast iets voor u bij. We hebben er uiteraard niet. Het is een Friestalige uitgave. In de index vindt u alle deze keer zelfs extra ruimte voor gereserveerd. namen zowel in het Fries, in het Nederlands als de wetenschappelij- ke benaming. De gids is voor € 12,50 verkrijgbaar in de boekhandel. Meer informatie: www.wijdemeer.nl

Verenigingsnieuws Henk de Vries, directeur Op dinsdag 28 mei werd in Earnewâld de zicht verleenden de aanwezigen decharge algemene ledenvergadering van It Fryske over de jaarrekening 2018. Gea gehouden. Naast een toelichting op Op pagina 21 van dit magazine treft u een het jaarverslag van 2018 werd mw. prof. dr. kort fi nancieel overzicht aan. Een uitge- J. van der Meer-Kooistra herkozen als be- breid digitaal jaarverslag is te vinden via: 4 stuurslid. Op voorstel van de Raad van Toe- www.itfryskegea.nl/jaarverslag GELD VOOR WADDENKUSTPROJECTEN SCHENKINGEN

It Fryske Gea ontvangt regelmatig steun in de vorm van schenkingen, legaten en erfenissen. Graag bedanken wij u voor deze extra steun. Wilt u een gift overmaken? Gebruik dan bankrekeningnummer NL 17 RABO 03090 80355

H. Dommerholt, Bontebok, collecte verjaardagsfeest t.b.v. Weidevogelfonds: € 205,- Het Waddenfonds heeft € 1,5 miljoen toege- Wadden voor broedende, rustende en zegd voor projecten die onderdeel uitmaken foeragerende vogels, maar ook op de uit- Julia Jan Wouters Stichting, t.b.v. vleermuis- van het grotere Waddenkustproject ‘Wij en breiding en verbetering van natuur- en bunkers Ketlikerskar: € 1.000,- Wadvogels’. Het project onder leiding van vogelrecreatie. Vogelbescherming Nederland, waarvoor het It Fryske Gea en Vogelbescherming Fam. Riedstra, Drachten: ministerie van LNV eerder al een kwart van Nederland werken de projecten bij periodieke schenking: € 150,- de benodigde fi nanciën toezegde, draagt bij Paesens-Moddergat, Ferwert en Blija aan het herstel van zowel de vogelpopula- Bûtendyks en Westhoek het komende Brediusstichting, t.b.v. restauratie Amerikaanse ties als de natuur aan de Waddenkust. Het jaar verder uit. Samen met omwonenden windmolen Blesdijke (Lendevallei): project richt zich niet alleen op de noodza- en belanghebbende organisaties. Start € 3.885,- kelijke verbetering van het leefklimaat op de uitvoering wordt in 2020 verwacht. Houthandel Barkmeijer, collecte 100-jarig jubileum: € 1.115,-

Medewerker AAN HET WOORD Wist u dat een periodieke schenking een “Bij It Fryske Gea willen we graag weten waar bepaalde plantensoor- interessant fi scaal voordeel biedt? Als u uw ten voorkomen en in welke aantallen. Vooral als het gaat om kwets- schenking gedurende minimaal vijf jaar doet, bare soorten die extra aandacht nodig hebben. In het beheer houden dan is het schenkingsbedrag volledig aftrek- Henk Jager we daar dan rekening mee.” baar voor de belasting. Hiervoor is een akte medewerker nodig. Maar daarvoor hoeft u niet naar de natuurkwaliteit “In de afgelopen periode inventariseerde ik daarom alle zeldzame planten in notaris, want It Fryske Gea kan de akte onze natuurgebieden langs de Friese IJsselmeerkust. Eén van mijn bijzondere ont- voor u verzorgen. Onze adviseur Jan dekkingen was dat de addertong massaal voorkomt op de Mokkebank. Wel duizend Bart Uildriks helpt u graag. exemplaren telde ik daar! Dit soort zaken maken dit werk zo prachtig om te doen!” U kunt hem bereiken via 0512-381448 of [email protected] Nieuwe vogelkijkhut in De Alde Feanen Op 11 juli werd bij de aal- Anne Brouwer (20) en Wietze van der Zwaag (19) de nieuwe vogelkijkhut scholverkolonie in De Alde bij de Grutte Krite. Zij onthulden ook de toepasselijke naam ‘Ielgoes’. Feanen een nieuwe vogelkijkhut in gebruik genomen. Het is de vervanger van de vorig jaar door brand volledig ver- woeste hut. Hij is alleen met een boot bereikbaar. De hut die in het water staat, biedt een mooi uitzicht op zo’n 320 broedende aalscholverparen.

We danken de herbouw onder ANBI-status It Fryske Gea andere aan een schenking van Voor de Belasting- wijlen echtpaar Steigenga-de dienst zijn éénmalige giften Roock als ook de inzet van aan een goed doel aftrekbaar studenten van ROC Friese wanneer u meer dan één procent Poort in Drachten. Onder su- (1%) van uw inkomen schenkt. pervisie van bouwbedrijf De www.itfryskegea.nl/steun-ons Jong & De Wal uit Grou bouw- den v.l.n.r. Jelmer Nijboer (17), 5 EEN NATUURVISIE op de Veenweide

Van de drie kenmerkende landschappen van Fryslân (klei, veen en zand) staat het laagveenlandschap voor de grootste veranderingen. It Lege Midden is een complex landschap met grote contrasten. Landschapsarchitect Peter de Ruyter ervoer er de schoonheid toen hij als author in residence in het Skriuwersarkje bij de Veenhoop werkte aan zijn boek ‘Vloeiend landschap’. Daarnaast is de veenweide voor hem ook een uitdagend landschap vanwege de noodzaak om met goede, integrale ideeën te komen. Hij schreef er een visie over, in opdracht van It Fryske Gea, bekeken vanuit haar natuurgebieden.

Tekst: Joke Schaapman, foto: Dico de Klein

Wat De Ruyter het meest verraste verderop heerste doodse stilte in een tijdens zijn verblijf in het gebied was schraal weidelandschap. Het overtuig- de grote overgang tussen het weide- de hem nog meer van de grote ecolo- landschap en de moerasnatuurkernen. gische waarde van de natuurgebieden. In de ark met uitzicht op de petgaten It Fryske Gea vond dat die waarde in Peter de Ruyter werkte onder meer hoorde hij vogels en zag hij vuistdikke de eerdere provinciale veenweidevisie het Bûtefjild uit als voorbeeld voor de libellen. Nog geen vijfhonderd meter nog onvoldoende was belicht. Daarom aanpak uit de visie.

Foto: Annemarie Hoogwoud

6 EEN NATUURVISIE op de Veenweide

vroeg zij De Ruyter een nieuwe visie te van ons land. Zo veel mogelijk is gekeken soortenrijker weidelandschap, betere ontwikkelen. De titel vat de strekking naar gebieden die vergelijkbaar zijn met ecologische verbindingszones en toe- mooi samen: ‘Stean foar it fean’. de verschillende soorten veengebieden komstbestendige natuurgebieden ook van It Fryske Gea. Van de randzone waar een voor bewoners en bezoekers aan- Wat is er aan de hand? het veen nog maar heel dun is tot laag- trekkelijker veenweidegebied opleve- Eeuwenlang had het veenweidegebied veenmoerassen met de status van Natu- ren, waarin het goed recreëren is. een hoog waterpeil. In de jaren ’60 van ra 2000-gebied. Met deze visie gaat It Fryske Gea de de vorige eeuw werd het peil drastisch De bezoekjes waren leerzaam. Maar de komende maanden op pad om ervoor verlaagd om het geschikter te maken antwoorden die in Noord- en Zuid-Hol- te zorgen dat de landschappelijke, cul- voor de landbouw. Hierdoor verdwijnt land zijn gevonden, zijn volgens De Ruy- tuurhistorische en natuurwaarden van het veen in hoog tempo uit Nederland. ter niet één op één te vertalen naar Frys- dit bijzondere en complexe veenweide-

Daarbij komt CO2 vrij. In Fryslân gaat lân. Het peil wordt hier bijvoorbeeld veel landschap stevig in alle plannen voor het het jaarlijks om zo’n 1,5 miljoen ton, lager gehouden, waardoor het moeilijker gebied terugkomen. evenveel als 165.000 huishoudens en 30 wordt water vast te houden in de na- procent van de totale uitstoot in de pro- tuurgebieden die steeds hoger komen te Bûtefjild vincie Fryslân. Daar wat aan te doen is liggen ten opzichte van het snel dalende Een van de gebieden die landschapsar- niet de enige opgave waar we voor staan. weideland. Het gevolg is niet alleen dat chitect Peter de Ruyter als voorbeeld Ook de instandhouding van de biodiver- de gebieden verdrogen, maar ook dat voor de aanpak volgens de zeven stap- siteit (Natura 2000), behoud van de land- ze verzuren. Ze worden afhankelijker pen heeft uitgewerkt is het Bûtefjild. schappelijke en cultuurhistorische waarvan stikstofrijk regenwater waardoor de Hierin tekende hij onder meer een ver- den, de grotere extremen in het weer en grondwaterafhankelijke natuur plaats- grote zoetwaterplas met een brede uit- de eisen die deze stellen aan de Friese maakt voor zuurminnende natuur. loper langs de weilanden als seizoens- en boezem, fosfaten die ooit in het gebied piekberging en ecologische verbindings- terecht zijn gekomen en de beheerbaar- Stappenplan naar zone, waarvan bijvoorbeeld de otter heid vragen oplossingen. duur zame toekomst gebruik kan maken. Dit laat mooi zien De Ruyter bracht de lessen uit de ande- hoe verschillende functies naast elkaar Andere natuur re veenweidegebieden en ruim negentig kunnen blijven bestaan en elkaar kunnen Om die in de visie te kunnen aanreiken, jaar beheerervaring van It Fryske Gea versterken en de veenweiden ook nog bracht De Ruyter met een aantal mede- samen in een stappenplan voor een ‘vol- eens aantrekkelijker kunnen maken als werkers van It Fryske Gea een bezoek houdbare toekomst van het laagveen- bijvoorbeeld wandelgebied. aan het veenweidegebied in het westen landschap’. Hierin nam hij de herkenbaar- heid van de ontstaansgeschiedenis als belangrijk uitgangspunt mee. De zeven Zevenstappenplan stappen (zie kader) gaan uit van de spe- Door de zeven stappen uit de visie cifi eke situatie van een gebied, de doelen ‘Stean foar it fean’ te volgen, kunnen en wie er nodig zijn om die te bereiken. goede keuzes worden gemaakt die Daarnaast is het volgens hem ook van bijdragen aan het behoud van laag- belang om goed naar de koppelkansen veenlandschap voor de toekomst: te kijken. Juist door de complexiteit van Stap 1 : Landschappelijke ligging de opgaven, is er op dat punt veel mo- Stap 2 : Hydrologische situatie gelijk. Iedereen heeft belang bij goede Stap 3 : Natuurdoelen oplossingen en als die in samenhang kun- Stap 4 : Koppelkansen nen worden gevonden, levert dat vaak Stap 5 : Maatregelen ook extra draagvlak en slagkracht op. Stap 6 : Governance De oprichting van een ‘veenfonds’ dat Stap 7 : Evaluatie gronduitruil mogelijk maakt, is daar wat Meer weten over het stappen- hem betreft een voorbeeld van. De ze- plan? U vindt het op onze website: ven stappen kunnen volgens De Ruyter www.itfryskegea.nl/stean-foar-it-fean in het gedroomde scenario behalve een Schets van het Bûte ild.

7 Zonder beheer minder variatie EN BIODIVERSITEIT

It Fryske Gea beheert ruim zestig natuurgebieden. Wat houdt dat eigenlijk in? En waarom is beheer nodig? We vroegen het Michel Krol, districtshoofd Súd bij It Fryske Gea. In zijn rayon ligt het prachtige Ketliker Skar, met de drie deelgebieden Tsjongerdellen, Ketlikerheide en Ketliker Skar.

Tekst: Henk Dilling, foto’s: Dico de Klein

Een grandioos gebied van 420 hectare It Fryske Gea het Ketliker Skar in 1969 Bulten, gaten en polletjes cultuurbos, heide en beekdal. Dat is het overnam, werd via uitgekiend beheer “De overdaad aan stikstof is op de heide Ketliker Skar. Het natuurgebied tussen de teloorgang van een bijzonder natuur- een groot probleem,” laat Michel weten. de rivier de Tsjonger en de uitlopers van gebied voorkomen. Dat beheer varieert Stikstof verrijkt de bodem, waardoor het Drents Plateau ontstond in de laat- van maaien, plaggen, begrazen, rasters zeldzame planten die het goed doen op ste ijstijd; 117.000 jaar tot 17.000 jaar zetten en sloten schonen tot en met het voedselarme grond het verliezen van geleden. In het verleden zijn grote de- verwijderen van ongewenste exoten. planten die van voedselrijke grond hou- len van het oorspronkelijke heidegebied De kwaliteit van het natuurgebied en den. Resultaat is dat de heide vergrast en ontgonnen door de adellijke en voorna- de aanwezigheid van bepaalde dieren bebost, terwijl de bodem verzuurt. In het me families die er woonden. plantensoorten wordt zorgvuldig ge- kielzog verdwijnen dieren, waaronder Heidevelden waren ‘renteloos kapitaal’. volgd. “Door goed te monitoren weet insecten, die op heidevelden leven. Mooi om te zien, maar economisch zon- je of beheer effectief is,” vertelt Michel. Aan de verzuring kun je weinig doen, der waarde. Door ontginning werden “Vakkundig beheer is nodig om de karak- volgens Michel. “Kalk strooien is een velden geschikt gemaakt voor landbouw teristieke landschappen en de biodiver- optie, maar dat zorgt tegelijkertijd voor en houtproductie. Gelukkig bleef hier siteit in een goede staat te houden of te versnelde mineralisatie. Dan komen nog een deel van de heide gespaard. Toen brengen.” meer voedingsstoffen beschikbaar.”

8 Zonder beheer minder variatie EN BIODIVERSITEIT

Bij standbeweiding bepalen de dieren, binnen een afgezet terrein, zelf waar ze grazen en wat hun schuilen rustplaats- en zijn. Bij beweiding met een gescheperde kudde bepaalt de herder welke terreingedeelten worden begraasd en welke ongemoeid worden gelaten. Dit laatste met het oog op het behoud van kwetsbare plantensoorten. Ook het bosbeheer kent natuurlijke gra- zers in de vorm van reeën en damherten. Dankzij hen blijft het bos open. Damher- ten verdwenen tijdens de laatste ijstijd Michel Krol, foto: Fonger de Vlas Damherten, foto: Dico de Klein uit West-Europa. De Romeinen introdu- ceerden ze weer. De damherten in het laten zich overdag niet zien, maar je kunt Vergrassing en bebossing kunnen wel Ketliker Skar groeiden op in een herten- hun sporen in het bos vinden. Voor bos- voorkomen worden. Bijvoorbeeld door kamp maar ze weten zich in de vrije na- vogels is het vochtige loofbos een ideale te maaien. “Nadeel is dat er dan een glad- tuur prima te redden. plek. Wielewaal, rode en kleine bonte geschoren grasmat ontstaat. Dat is on- specht, holenduif, gekraagde roodstaart gewenst. Het gebied is namelijk rijk aan Enorme variatie en grauwe- en bonte vliegenvanger voe- vogels en reptielen. Die zijn gebaat bij “Wat het Ketliker Skar aantrekkelijk len zich hier ook thuis. De aanwezigheid een bodemstructuur met bulten, gaten maakt voor bezoekers is de landschappe- van dood hout is weer ideaal voor de en polletjes. Geen biljartlaken dus.” lijke variatie,” zegt Michel. De oude me- groene en zwarte specht. Naaldbomen anders in het beekdal van De Tsjonger. De zijn op hun beurt geliefd bij de goudhaan, It Fryske Gea kiest daarom voor de oor- vochtige hooilanden. De struik-, dophei- kuifmees en zwarte mees. Zo proberen spronkelijke manier van beheren: be- de en kraalhei. De veenputten en venne- we met ons beheer een steentje bij te grazen met schapen. Zonder hen zou de tjes. En wat te denken van de bijzondere dragen aan de schoonheid en diversiteit heide dichtgroeien met grassen, strui- vogelsoorten als de geelgors, gekraagde van de Friese natuur.” ken en op termijn zelfs bomen. Binnen roodstaart, specht en boompieper. twintig jaar is de heide dan verdwenen. “De graslanden staan ’s winters vaak on- Het Ketliker Skar ligt aan de Schoter- “Schapen vreten opgroeiende boompjes der water,” laat Michel weten. “Daardoor landseweg tussen Mildam en Nieuwe- kaal, toppen grassen af en snoeien heide- kunnen dotterbloem, koekoeksbloem horne. Het gebied is vrij toegankelijk op struiken. Zo behoud je een weids heide- en waterkruiskruid zich in het voorjaar de wandelpaden. Bij de ingang aan de terrein.” goed ontwikkelen. Ook weidevogels als Schoterlandseweg en bij de ingang aan de grutto, watersnip en wulp voelen zich Tsjongervallei, bij de picknickplaats, staan Begrazen hier thuis.” informatiepanelen. Vanaf de uitkijktoren Vroeger trok de schaapskudde gewoon Het Ketliker Skar kent naast productie- bij de Tsjongervallei zijn de Tsjongerdel- naar de plek waar het meeste te grazen bossen van sparren en hakhout ook stati- len goed te overzien. In het Ketliker Skar viel. Tegenwoordig is dat minder eenvou- ge eiken- en beukenlanen. Deze lanen zijn is een rondgaand, circa 2,5 kilometer lang, dig. Voor effectief heidebeheer maakt de typerend voor het gebied. Met gericht rolstoelvriendelijk pad aangelegd. Er zijn herder bijvoorbeeld begrazingsplannen beheer vormt It Fryske Gea de productie- enkele zijpaden om te kunnen genieten van die zijn afgestemd op de tijd van het jaar, bossen om richting meer natuurlijk bos. de verschillende landschappen. Ook vindt op de weersomstandigheden en op de Dat maakt het bos gevarieerder, minder u er picknickbanken. It Fryske Gea organi- verschillende vegetatietypen in het ge- kwetsbaar en aantrekkelijker voor ver- seert voor jong en oud excursies in het Ket- bied. Daarbij wordt onderscheid gemaakt schillende soorten planten en dieren. liker Skar. Bekijk de activiteitenkalender tussen raster- of standbeweiding en be- Michel: “Zo liggen tussen de sparren ver- op www.itfryskegea.nl weiding met een gescheperde kudde. schillende dassenburchten. De dassen

9 DE MYSTERIEUZE ROERDOMP

Mysterieus. Als er één vogel is die dit predicaat verdient, is het wel de roerdomp. Of de reiddomp in het Fries. Zijn hoempen is een van de meest curieuze vogelgeluiden. Net als zijn imitatie van een pol riet, door stijf rechtop te staan in de zogenoemde paalhouding, een perfecte camouﬂ age is. Het moerasgebied De Alde Feanen met de gesloten rietvelden met overjarig riet is een ideale leefomgeving voor deze vogel. Dit voorjaar werden er maar liefst 29 hoempende mannetjes geteld.

Tekst: Roelie Boer, foto’s: Hans Pietersma

10 DE MYSTERIEUZE ROERDOMP

Wie in het voorjaar in een moerasgebied opeens ‘hoemmmmp’ hoort, weet dat een roerdompmannetje vrouwtjes pro- beert te lokken. Het lage, diepe geluid kan bij rustig weer tot wel vijf kilometer ver dragen. Dat moet ook, want één mannetje kan soms wel vijf vrouwtjes hebben. De concurrentie maakt dat ze onderling behoorlijk agressief kunnen zijn en soms langdurig in de lucht achter elkaar aanjakkeren om hun territoria af te schermen.

Om aandacht te trekken van de vrouwtjes in het riet maken ze hoog boven hun territorium dankbaar gebruik van een baltsvlucht. Aan emancipatie doet het mannetje niet. Hij laat het bij het paren. Het vrouwtje bouwt met riet en andere plantendelen het nest, veelal net boven water in overjarig rietland met lisdodde. Ze legt vier tot vijf eieren. Zodra een ei is gelegd, start ze met broeden. De jonge roerdompjes kruipen dan ook met tus- senpozen uit het ei. Jongen verlaten na vijftien tot twintig dagen het nest, maar zijn pas na zo’n vijftig dagen vliegvlug.

Homerange Homerange heet een gebied waar vogels in een bepaalde periode actief zijn. De homerange van de roerdomp verschilt Wat ze eten is afhankelijk van het aan- moeilijk te traceren. Alleen ’s winters bij per locatie. In een aaneengesloten moe- bod en verschilt per gebied. Ze speuren vorst en sneeuw, als hij op zoek is naar rasgebied hebben we het over zo’n twin- op zicht, dus hebben bijvoorbeeld een een wak en eten, kun je geluk hebben. tig hectare. Bij een niet aaneengesloten voorkeur voor helder water, rijk aan wa- leefgebied kan dat wel 250 hectare en terplanten en vissen. In riet- en graslan- Ideaal leefgebied meer zijn. Dat geldt niet alleen voor de den is de woelmuis een favoriet hapje. Nederland telde in de jaren zeventig van mannetjes, maar ook voor de vrouwtjes. de vorige eeuw nog zo’n 500 tot 700 pa- Alleen als ze broedt of de jongen nog ren. Net als van veel andere (moeras)vo- klein zijn, blijft mevrouw roerdomp dich- Roerdomp laat zich wel gels daalde het aantal schrikbarend naar ter bij het nest om voor eten te zorgen. 150 tot 180 paren in de jaren negentig. horen, maar niet zien Herstel leidde tot een piek in 2002, maar Met de opvallend grote poten lopen de na een paar strenge winters nam het vogels rustig speurend naar prooien aantal weer af. door de vegetatie. Foerageren doen ze Ook al foerageert hij overdag, de roer- Met meer aandacht voor de kwaliteit overdag door langzaam met de snavel domp blijft vrijwel onzichtbaar. Dreigt er van de leefgebieden, namen de aantallen door het water te gaan. Het menu is ge- gevaar, dan schiet hij in de paalhouding weer geleidelijk toe tot 350 à 400 in 2016. varieerd. Vis en amfi bieën zijn favoriet, die hem met zijn onopvallende, bruine Roerdompen gedijen het beste in een om- maar kleine zoogdieren, jonge vogels en verenkleed onzichtbaar maakt. Zelfs geving met veel biodiversiteit. De Alde grote waterinsecten zijn ook zeer gewild. vlak naast een wandel- of fi etspad is hij Feanen met de half open moerasgebieden,

11 overjarig rietland met lisdodde, afgewis- Wikelslân, Reid om ‘e Krite, Lytse Mar en Voor dag en dauw seld met open water, heeft dat allemaal. de Jan Durkspolder, leeft de roerdomp, Al jarenlang gaat Gerrit Jellema samen Forse schommelingen in het waterpeil maar ook in gebieden als It Eilân-West, met Ruurd Koopmans, net als vele an- en een mozaïek van moerassen met een It Eilân-Oost, Kobbelân, Botmar en de dere vogel tellers, voor dag en dauw het grote variatie aan waterdieptes zijn be- Kraanlannen. veld in om broedvogels te inventarise- langrijk. Niet alleen velden met riet en ren. Zowel moeras- als weidevogels. Bij lisdodde ontwikkelen zich beter, hoge zangvogels beginnen ze een uur voor waterstanden en overstromingen hou- Belooft wat voor de zonsopgang, omdat twee uur na zonsop- den ook roofdieren op veilige afstand. gang het gezang is verstomd. Vooral vossen zijn geduchte predato- toekomst” ren en het maakt ‘Reintje’ niet uit of zijn De telling gebeurt volgens de landelij- prooi een ei, jong of volwassen vogel is. ke methode van SOVON. Het is altijd Volgens Anton Huitema, opzichter dis- afwachten of er meer of minder vogels Goede habitat trict Midden van It Fryske Gea, is het gespot worden. Wanneer, zoals dit voor- Nederland kent een aantal gebieden succes mede te danken aan het LIFE+- jaar, de telling van de roerdomp met vier waar de roerdomp het naar zijn zin heeft. project Booming Business waarvoor de stijgt is dat reden tot tevredenheid. Ger- De Alde Feanen is één van de belangrijk- roerdomp symbool staat. Onderdeel van rit heeft alles keurig genoteerd. Alleen ste, met in 2016 4,5 tot 5 procent van de dit project is de omvorming van open de hoempende mannetjes worden geteld landelijke populatie. Het Natura-2000 water naar gesloten rietvelden. “Het is en vastgelegd. instandhoudingsdoel van zes broed- bijzonder dat in twee, drie jaar tijd de Gezien de polygamie - de ‘veelwijverij’ - paren wordt al een aantal jaren ruim- roerdomp nu al profi jt lijkt te hebben van de roerdomp is het totale aantal een schoots gehaald. Werden in 2018 nog 25 van de ontwikkeling van overjarig riet en schatting. En wie nu denkt dat ze net als mannetjes geteld, in 2019 waren dat er lisdodde. Dat belooft wat voor de toe- bij de weidevogels de nesten tellen, heeft zelfs 29. Met 5 tot 6 procent van de lan- komst.” Vogelteller Gerrit Jellema vult het mis. Van de roerdomp ontdekken ze delijke populatie, een hoge score. aan: “Maar natuurlijk ook voor andere geen nest. Ze zien alleen zijn balts- en Niet alleen in De Alde Feanen, met onder kritische moerasvogels als baardmanne- foerageervlucht. andere de deelgebieden Fjirtich Mêd, tje en snor.”

12 Deze 4 pagina’s WANDEL kunt u vouwen tot een folder! ROUTE

Informatie Wandelen door Wandelroute het Easterskar Het Easterskar kent drie wandelroutes. De korte gele route is ongeveer 3,5 km, de rode ongeveer 10 km en kan buiten het broedseizoen verlengd worden met ± 2 km. Het broedseizoen is van 15 maart tot 1 juli. Start wandelroute De start van de rode wandelroute is bij de parkeerplaats aan de Richard de Jungweg, bij de vogelkijkhut Skiere Goes in Rotsterhaule. Deze hut is rolstoeltoegankelijk. Er zijn meer startplaatsen: aan de Bisschopsweg, op de driesprong van de Hegedyk, afslag Scharweg (de weg van Heerenveen-Echtenerbrug), de Scharweg/Bisschopsweg en halverwege de Scharweg bij het kanaal is plaats voor zes auto’s. Laarzen of hoge schoenen Na een periode van regen kan het gebied nogal nat zijn. Laarzen of hoge, dichte wandelschoenen zijn dan aan te bevelen. Honden Honden zijn aangelijnd welkom. Informatiepanelen U vindt een informatiepaneel bij de parkeerplaats aan de Richard Jungweg, drie panelen aan de Scharweg en eentje bij de entree aan de Bisschopsweg. Kenmerkend uiterlijk Het natuurgebied heeft zijn kenmerkende uiterlijk te danken aan de vervening. Turf was vroeger een veelge- bruikte brandstof, waar veel geld mee werd verdiend. Door het uitbaggeren van het veen ontstonden er lang- gerekte stroken water in het Easterskar, dit zijn de petgaten. Na de turfwinning groeiden deze petgaten weer vol met planten. Om het karakter van dit gebied te behouden en verdroging te voorkomen heeft It Fryske Gea diverse petgaten in ere hersteld.

Langs open water, uitgestrekte rietlanden, It Fryske Gea (0512) 38 14 48 Postbus 3 [email protected] graslanden en moerasbos 9244 ZN Beetsterzwaag www.itfryskegea.nl Web aan wandelpaden ontsluit een wonderschoon laagveenmoeras

De parel is opgepoetst, de reddingslijn uitgegooid. Ruim 560 hectare omvat het Easterskar. In de jaren Het wonderschone laagveenmoeras Easterskar zestig van de vorige eeuw verwierf It Fryske Gea de heeft een enorme oppepper gekregen. In 2019 eerste 50 hectare. Vervolgens is het areaal drassige ging een langgekoesterde wens van It Fryske natuur stapje voor stapje uitgebreid. De afwisseling Gea in vervulling. Een door de weilanden van waterplassen, rietvelden, omzoomde legakkers, gegraven meanderende beek brengt schoon petgaten en moerasbroekbos maakt het tot een oppervlaktewater vanaf de Tsjonger naar het walhalla voor wandelaars. dorstige natuurgebied. Deze ingreep moet er voor In alle jaargetijden is het een genot om het wonder- zorgen dat het moeras niet meer verdroogt en schone laagveenmoeras te verkennen, over de verzuurt, zodat het planten- en dierenleven beter paden te struinen en te luisteren naar vogelzang, fl oreren. de weeklagende roep van een roofvogel of reeën Het watertje is een cruciale stapsteen om kritische te spotten in de omzoomde velden. Kleinere soorten zoals de zilveren maan en de grote wandelingen en een grote rondwandeling voeren u vuurvlinder weer als vaste bewoners te lokken. langs kenmerkende elementen in het uitgestrekte Bovendien profi teren de otter, tientallen soorten natuurgebied. libellen, bittervoorn, kleine modderkruiper en op termijn ook de bever van de fraaie verbeteringen Tekst: Fokko Bosker en uitbreiding van het zompige gebied. Foto’s: Fonger de Vlas, Dico de Klein 1. Oeverzwaluwwand en vleermuizenbunker 4. Helofytenfi lter In het voorjaar is het een drukte van belang rond de in 2016 Een zee van manshoog riet groeit in enkele uitgegraven ondie- door It Fryske Gea geplaatste oeverzwaluwenwand. De be- pe plassen. Het waterbekken zuivert het oppervlaktewater tonnen wand telt 105 gaten die de oeverzwaluw een veilige dat vanuit de Tsjonger het gebied binnenstroomt. De bacte- nestplaats bieden. De afgelopen jaren waren bijna alle plek- riën die in het rietmoeras gedijen zijn de motor van deze na- ken bezet. Dat is goed nieuws voor deze sierlijke zwaluwsoort tuurlijke zuiveringsinstallatie. Als het een beetje waait is het die het in Nederland zwaar heeft. Natuurlijke broedplekken alsof de wuivende groene massa deinende golven vormt. Wie zijn namelijk schaars geworden. Naast de zwaluwwand is luistert, hoort zelfs de branding klinken. Wandelend over de een vleermuizenbunker aangelegd. De zwaluwen wentelwie- smalle paden die door het groene labyrint lopen, kan een wan- ken overdag boven het water, de vleermuizen vertonen hun delaar zich goed voorstellen hoe het vroeger was om in een luchtacrobatische kunsten in de avondschemering en nacht. moeras te verdwalen. Tot botsingen komt het dan ook nooit op deze drukke vogel- en vleermuizenluchthaven. 5. Stapstenen voor grote vuurvlinder en zilveren maan 2. Vogelkijkhut Skiere Goes Ooit kwamen ze voor in het Easterskar: de zeldzame grote Het is de feestzaal van de vogelaars. Vogelkijkhut Skiere Goes vuurvlinder en de zilveren maan. Het drassige laagveenmoe- (Fries voor grauwe gans) is ongetwijfeld een van de mooist ge- ras is precies wat deze kritische vlindersoorten nodig hebben legen observatiehutten in Nederland. Verstopt in de rietkraag, om te overleven. In het nabijgelegen natuurgebied Brande- tussen het struweel, is het uitzicht over een ondiep petgat fe- meer dat eveneens aan de Tsjonger ligt, evenals de Rottige nomenaal. Vanwege de afgelegen ligging van het Easterskar is Meenthe, komen de opvallende vlinders nog wel voor. Door de het een rustig natuurgebied met weinig verstoring zodat de aanleg van de beek, een kronkelende kreek met fl auw afl open- meer dan tachtig broedvogels, waarvan er twintig op de rode de zanderige oevers, wordt het planten en dieren makkelijker lijst staan, zich nog wel eens willen laten zien aan natuurlief- gemaakt om het Easterskar te herkoloniseren. Niet alleen hebbers. Tot de zeer zeldzame soorten horen roerdomp en vlinders, maar ook libellensoorten, otters, bevers, water- porseleinhoen, lepelaars en de fotogenieke zilverreigers, maar spitsmuizen, vogels als de roerdomp, snor, rietzanger, spotvo- ook de vis- en zeearend maken geregeld hun opwachting tij- gel en zwarte stern en reptielen en amfi bieën als de ringslang dens de trek- of strooptochten vanaf broedplekken. en poelkikker zijn gebaat bij het palet aan maatregelen dat It Fryske Gea heeft getroffen. 3. Schrale kruidenrijke graslanden Aan weerszijden van de Bisschopsweg liggen tussen de broek- 6. Rotstergaast aan de Schoterweg bossen met elzen en wilgen een aantal natte en wat meer dro- De Schoterweg is een middeleeuwse handelsweg over de oe- ge graslanden met een enorme soortenrijkdom aan planten. verwal van de Tsjonger. Vanwege de hogere ligging hielden Er groeit tandjesgras, hondsviooltje, heidekartelblad, klok- voetreizigers en handelaren droge voeten terwijl zij het on- jesgentiaan, dopheide, blauwe knoop, Spaanse ruiter en het toegankelijke moerasgebied tussen Heerenveen en Lemmer vleesetende plantje ronde zonnedauw. In de nattere schrale doorkruisten. Bij de Tsjongerwallen ontstond een nederzet- graslanden komt het moerasviooltje voor, een zogenaamde ting die al in 1315 in het kerkregister opdook onder de naam waardplant die voor de zilveren maan van groot belang is. Rutnergast. Er stonden maar liefst twee kapellen voor inwo- Door het grondwaterpeil hoog te houden en de aanvoer van ners en passanten. water uit de Tsjonger, wordt de verdroging een halt toegeroe- pen en kan het moerasviooltje beter gedijen.

Oeverzwaluwwand Heikikker/Heidekikkert

7. Bisschopsweg 10. Scharweg De naam van de liniaalrechte klinkerweg die het Easterskar Het scheelde niet veel of het natuurgebied was er nooit ge- doorsnijdt, verwijst naar de periode waarin de Münsterse weest. Een leger werklozen ging in de jaren vijftig van de troepen van bisschop Bernhard van Galen de streek onveilig vorige eeuw aan de slag om met de spade het laatste stukje maakten. Nadat de aanval op Groningen in 1672 was afge- woeste grond te ontginnen in het kader van de werkloosheids- slagen trok ‘Bommen Berend’ zich terug op zijn versterking bestrijding. Er waren toen al vele honderden hectares moeras in Steenwijk. Ook de opmars naar Leeuwarden mislukte. De in het scharrengebied bij Rotstergaast op de schop gegaan. troepen sloegen aan het plunderen. Bij Nieuweschoot wisten Begin jaren zestig kwam de machinerie abrupt tot stilstand. Friese boeren zo’n rooftocht af te slaan en de indringers terug De industrialisatie maakte de aanmaak van landbouwgrond te drijven in het moeras. De Bisschopsweg herinnert aan dit overbodig. De Scharweg is een restant van de voorgenomen voorval. cultivatie van het laatste stukje wildernis bij Rottum. De kiep- karren stonden al klaar om de grond af- en aan te voeren en 8. Heide en petgaten het moeras droog te leggen. Het was kantje boord, maar ge- In het Easterskar zijn vijftien nieuwe petgaten gegraven die lukkig klinkt het karakteristieke ‘hoempende’ geluid van de het water vasthouden in het natuurgebied. Er groeit straks roerdomp nog altijd op uit de rietkragen. waterscheerling en krabbenscheer in de plassen, planten die de veengroei weer op gang brengen. De heikikker is één van 11. Molen De Hersteller de opmerkelijke moerasbewoners. De mannetjes verschieten In de tweede helft van de 19e eeuw nam de vervening van het in de paartijd van opwinding letterlijk van kleur. Van normaal Easterskar vanuit Sint Johannesga een aanvang. De achtkan- rood/groenbruin kleuren de casanova’s een paar dagen fel tige grondzeiler De Hersteller, een stoere poldermolen, sloeg blauw. De vrouwen vallen op een dergelijk opkikkertje. Hei- vanaf 1857 het water uit de Sintjohannesgaaster veenpolder. kikkers staan op de rode lijst. Ze maken een geluid als van een De bevolking redde de windmolen van de ondergang en hield onder water vol lopende lege ﬂ es: wuob, wuob, wuob… een inzamelingsactie om deze in oude staat te herstellen als cultuurhistorisch monument. De molen is een relikwie uit de In het voorjaar klinken de kikkerkoren in dolby surround. Een tijd dat woeste grond, moeras en wildernis vol enthousiasme prachtig geluid. In de heide is een brede strook afgeplagd om werden herschapen in cultuurgrond en bouwland. Sinds It het pijpenstrootje aan banden te leggen. Met het plagsel is het Fryske Gea hier de scepter zwaait, is de natuur aan zet. Alles is wandelpad naast de Rotstersloot opgehoogd. Dit pad is in het er op gericht de verdroging een halt toe te roepen. De gegra- broedseizoen afgesloten. ven doorgaande waterloop vanaf de Tsjonger is een essentiële schakel om de ongekende soortenrijkdom te beschermen en 9. Het middeleeuwse Rottum waar mogelijk uit te breiden. Rottum was lange tijd de belangrijkste plaats op de zandrug die uitkeek over moerassen en het stroomdal van de Tsjonger. 12. Bloemrijke vegetatie Al in 1200 wordt het dorp als Rutna of Rotme vermeld. Om- Op de randen van de plassen waar het soms wemelt van de streeks 1400 woonde edelman Tjalling Rodmers er. De kapel ganzen en andere watervogels groeien orchideeën, zoals de was in de 14e eeuw de plek waar het hoogste recht over de rietorchis, maar ook de grote kattenstaart en valeriaan. Door Zevenwouden werd gesproken. Er vonden landdagen plaats. de rijke afwisseling in het terrein met rietvelden, broekbossen en legakkers met grasland is er altijd wel wat te zien en te beleven. Dankzij het fi jnmazig web aan wandelpaden kunnen wandelaars een wandeling op maat maken van een klein uurtje tot ruim drie uur. De routes door een geheimzinnig landschap zijn goed herkenbaar uitgezet met gekleurde paaltjes.

COLUMN 17 5 DOOR DOUWE KOOTSTRA p ost logy vogel attach- nische nische elektro- techno- advanced (afk.) ment 4 (afk.) laatste laatste kwartier niet koud niet (afk.) drink- b akj e houtlaag buitenste ingenieur mindering 7

1 (Ind.) L T E K A P E K S R varken varken Famous Grouse Famous 5 6 I L T A E A A M ui soo rt in de zie kte (Frysk) polder plaats plaats 4 lidwoord belasting- Noordoost pluimvee- u itsteke nd I T S P A R N M W 7 5

bij I Grou F T wate r E K A R R 7 - 6 - 3 I 5 L 4 B E S P E B A - 4 ver- stoo t - plant (Frans) vrijheid vrijheid houding 3 reglement - I P E E P 2 N -

7 3 ar werk gerei L L sch ri jf- opera- S P E E E R G 3 2 I L E S P R O stof 2 (afk.) peen wind wind oplossing:1 (Frysk)

dominus dominus toebereide toebereide .3 7 (KLIMMER) 7 Y S E P U N O - W 6 19 - 2 skieding fan Noardsee en Atlantise Oseaan ek al oan de Oseaan ek al oan Noardsee en Atlantise skieding fan hingje affysjes dy’t oeral helje ik fan lytse gong. Dy ynfo oproppe om fûgelbeskerming fan de Skotse en út namme , crex heard of sjoen ha. Decrex te melden at jo in corncrake út in kwets- bestiet op Orkney teapert of kwartelkoning te herstellen, sa lês ik. justjes like bere populaasje dy’t him it wykblêd The Orcadian - since In pear dagen letter meldt dêr’t de rop - dat fan de 13 teaperts 1854 serving Orkney de lokale binne troch katten. Foar fan melden is, twa pakt grif in reden om ekstra jagers, pardon, wyldbehearders, geskut yn te setten. rêstige thús- pub fan St. Margaret’s Hope, myn de Yn ik jûns in pint Corn- foar in pear nachten, bestel doarpke ltjes, mei dy aler- fi Ale, bier fan it eilân. Skildereftige crake notysjeboekje. As te teapert yn it gers. Ik stek ien yn myn er brocht ha, is it oppassen. jo it as fûgel sa fi Op de planke foar my skitteret esse in ﬂ is Skotlân Yn op it etiket. mei in eptige kuorhin whisky, noch sparje kosten Wy Nederlân amper. er der noch. Yn syn lânskip, syn muoite om de fûgel te rêden nei’t wy earst ympor- Sweden út lêste, De ha. fernield folslein biotoop, en komme kuorhinnen stappe yn Salland om tearre tolve euro it stik oan heryntroduksjekosten. achttûzen op sa’n foar in prik- Mar gelokkich kinne wy noch wol alle dagen nei Barcelona deis fan Nederlân je mear as twintich kear eane. ﬂ in 5 god land - L T plaats plaats 1 S E D R O Gelder- oorlogs- 4 W - 3 - 6 2 S E E A E - N R O 6 L T E E B E E U N G aard- roem b orst- grutto beeld (Frysk) Frans Frans B V gezicht H boedel- verkoop onguur onguur G kundige intomen lidwoord landtong 1 oplossing: Fryske Gea herfst 20 Gea herfst Fryske

Zweedse puzzel Zweedse

overgebleven letters een overgebleven

De oplossing was Albino. De winnaars van de vorige De winnaars van de vorige puzzel zijn: Dikland D. Boomsma P. De prijswinnaars krijgen een toegestuurd. verrassing leuke It Fryske Gea, It Fryske 3, Postbus 9244 ZN Beetsterzwaag of [email protected] Bij juist invullen vormen de vormen Bij juist invullen zeven woord. Stuur de oplossing voor 2019 naar: 1 novembver Op de amper befolke Orkney Eilannen slagge boeren Eilannen Orkney Op de amper befolke kombi- en natuer foar master op, meast gjin gelokkige rom- protte in kliffen de om der op en naasje. Hoewol’t hjir op de te is foar bist en blom, is it Grutte Ferdwinen de net rendearjende dochter fan de dochter rendearjende ScotRail, de net Albellio alias oeren yn fjouwer my Spoorwegen , bûmelet Nederlandse reis kin my noardkust. De nei de Skotse fan Inverness It blauwe dieseltreintsje boch- net lang genôch duorje. en bosk begroeide heechlannen tet troch de mei heide middeisljocht in âlderwets desolate dy’t yn it griis-sunige troch in en út mei skynber lege wrâld meitsje. In yndruk op fersyk stoppe wurdt. ‘Sit back stasjontsje dêr’t allinne mei de man fan it rom foarsjoene karke laket and relax,’ En dat doch ik. iten en drinken. ik nei it eardere ryk fan de Fikingen: de far Fia Gills Bay fan de topstikken superslanke Eilannen. Twa Orkney boppe it skip. De Jan van Gen- balansearje deun evolúsje ien wjukslach te meitsjen. De hjir ten surfe mei sûnder as ien fan waaiende wyn is fris mar ik bliuw oan dek, altyd de iennichsten. Beskerme troch if myn laachjes fi klean en eilannen sûn- stoarje ik nei de beskieden skomkoppen de stjûrhutte steane trije bemanningsle- der namme. Yn te sjen. Se wize. Ik gryp daliks nei stjoerboard den strak myn kiker. Net iens er sa fan fi net it dêr is de ferry letter tellen pear In komme wetter. boppe nnen skerpe fi rêch te missen swart-wite patroan fan in span orca’s. Crex crex Crex Op aventoer yn de Fryske natoer

WWW.ITFRYSKEGEA.NL/EROPUIT

GEEF U • Aanmelden? Bel 0511 – 53 96 18 voor activiteiten in de Alde Feanen en voor alle overige 0512 – 38 14 48 NU OP! • Kosten (tenzij anders vermeld*)? Leden gratis (ook gezinsleden) niet-leden betalen € 4 (t/m 12 jaar € 2)

WORKSHOP

Eendenkorfvlechten op ambach- telijke wijze Schaapskooi te Bakkeveen Zaterdag 12 oktober en 2 november 9:30 – 15:00 à 16:00 uur (totdat de korf klaar is) Maximaal 5 deelnemers per groep Na de workshop neemt u de zelf ge- maakte eendenkorf mee naar huis. Kosten: Leden € 20,- en niet-leden € 25,00 (inclusief materiaal, zelf lunch en drinken meenemen)

KANOEXCURSIE 12+

De Alde Feanen Zondag 15 september 07:00 - 10:00 uur Door moeras Alde Feanen voor vroege Foto: Henk Bootsma Henk Foto: vogels (12+) Kosten Leden: € 5, niet-leden: €8, Kinderen: Leden: €3, niet-leden: €5 WORKSHOP LEZING

Creabea in de buitenlucht (16+) ‘Het neusje van de paling’ De Alde Feanen NATUURFOTOGRAFIE Zaterdag 14 september Kornwerderzand 13:30 - 16:00 uur Vrijdag 13 september Ketliker Skar 19:30 - 20:30 uur Zaterdag 26 oktober 09:15 - 12:00 uur Zaterdag 19 oktober Zet het Ketliker Skar op de gevoelige 10:30 - 11:30 uur plaat (12+) CARPOOLTOCHT Vrijdag 15 november Nationaal Park De Alde Feanen Zondag 15 december 10:00 - 13:00 uur 19:30 - 20:30 uur Zaterdag 9 november Noard-Fryslân Bûtendyks 14:00 - 16:00 uur Vogels spotten langs de zeedijk Vrijdag 13 december Het Wikelslân in haar herfstoutfi t (12+) aan de Waddenkust 19:30 - 20:30 uur

ZEILEXCURSIE MET EEN HISTORISCH SCHIP Noard-Fryslân Bûtendyks OVER HET IJSSELMEER Zaterdag 23 november 09:00 - 12:00 uur Kornwerderzand Kosten Meer leren over trekvogels en het Zaterdag 14 september Leden: € 25, niet-leden: €30 ringen in Noard-Fryslân Bûtendyks 10:00 - 12:00 uur Kinderen: Leden: €20, niet-leden: €25

18 Op aventoer yn de Fryske natoer

VAAREXCURSIE

Beleef de natuur van De Alde Feanen vanaf het water met * Kosten: de op zonne-energie varende excursieboot ‘de Blaustirns’. Leden € 6,- (t/m 12 jaar € 3.-) Niet-leden € 9,- (t/m 12 jaar € 5.-)

Zaterdag 14 september Dinsdag 22 oktober Zaterdag 14 december 10:30 - 12:30 uur 10:30 - 12:30 uur 10:30 - 13:00 uur Zaterdag 14 september Dinsdag 22 oktober Wintergasten en trekvogels spotten 13:30 - 15:30 uur 13:30 - 15:30 uur Zaterdag 21 december Zaterdag 21 september Woensdag 23 oktober 10:30 - 13:00 uur 10:30 - 12:30 uur 10:30 - 12:30 uur Wintergasten en trekvogels spotten Zaterdag 21 september Woensdag 23 oktober Maandag 23 december 13:30 - 15:30 uur 13:30 - 15:30 uur 10:30 - 13:00 uur Zaterdag 28 september Donderdag 24 oktober Wintergasten en trekvogels spotten 10:30 - 12:30 uur 10:30 - 12:30 uur Maandag 23 december 13:30 - 15:30 uur Donderdag 24 oktober 14:00 - 16:30 uur Zaterdag 5 oktober 13:30 - 15:30 uur Wintergasten en trekvogels spotten 10:30 - 12:30 uur Vrijdag 25 oktober Dinsdag 24 december Langs natuur en cultuurhistorie 10:30 - 12:30 uur 10:30 - 13:00 uur Zaterdag 12 oktober Vrijdag 25 oktober Wintergasten en trekvogels spotten 15:00 - 17:00 uur 13:30 - 15:30 uur Vrijdag 27 december Langs natuur en cultuurhistorie Zaterdag 26 oktober 10:30 - 13:00 uur Zaterdag 12 oktober 19:00 - 21:00 uur Wintergasten en trekvogels spotten 19:00 - 21:00 uur Beleef de ‘Nacht van de Nacht’ Vrijdag 27 december Bij volle maan varen door de natuur Zaterdag 7 december 14:00 - 16:30 uur vlakbij Earnewâld (12+) 10:00 - 13:00 uur Wintergasten en trekvogels spotten Zaterdag 19 oktober XL- vaarbeleving in de Alde Feanen Zaterdag 28 december 10:30 - 12:30 uur De XL beleving heeft afwijkende prijzen 10:30 - 13:00 uur Zaterdag 19 oktober Leden: €8 , niet-leden: €11 Wintergasten en trekvogels spotten 13:30 - 15:30 uur Kinderen: Leden: €4, nier-leden: €6 Zaterdag 28 december Maandag 21 oktober Vrijdag 13 december 14:00 - 16:30 uur 10:30 - 12:30 uur 19:00 - 21:30 uur Wintergasten en trekvogels spotten Maandag 21 oktober Bij volle maan varen door de natuur vlak- 13:30 - 15:30 uur bij Earnewâld (12+)

Door het natuurgebied het Noarderleech loopt een speciale wandelroute: de Paardendob- benroute. Een blijvende herinnering aan de paarden die in de stormnacht van 21 oktober 2006 werden gered door amazones. Als herinne- ringsmonument werd onlangs door de Mannen van Staal een kunstwerk in de Ozingadobbe geplaatst. Voor de wandelroute zie: www.itfryskegea.nl Foto: Jan Jelle Jongsma Jelle Jan Foto:

19 Op aventoer

WANDELEN

Schaopedobbe Noard-Fryslân Bûtendyks Makkumernoardwaard Zaterdag 21 december Vrijdag 13 september Zaterdag 21 september Zaterdag 5 oktober 15:00 - 17:00 uur 18:30 - 20:30 uur 14:00 - 16:30 uur 09:30 - 11:30 uur Midwinterwandeling door de Ontdek de nieuwe natuur Op de kwelder nadert de Ontdek de Makkumernoard- natuur vlakbij Earnewâld Zondag 13 oktober herfst waard te voet 10:00 - 12:00 uur Zondag 13 oktober Woensdag 13 november Buismanskoai Gytsjerk Paddenstoelenwandeling 09:30 - 12:30 uur 14:00 - 16:00 uur Zaterdag 19 oktober Zaterdag 14 december Vogels spotten Ontdek de Makkumernoard- 10:00 - 12:00 uur 10:00 - 12:00 uur waard te voet Wandelexcursie ‘padden- De Schaopedobbe een pingo? Zaterdag 26 oktober stoelen’ 20:00 - 22:00 uur Easterskar Diakonievene Nacht van de Nacht wandel- Zondag 6 oktober Warkumerwaard Zaterdag 14 september excursie 10:00 - 12:00 uur Zaterdag 26 oktober 13:30 - 15:30 uur Wandelexcursie ‘De verbin- 09:30 - 11:30 uur Natuurontwikkeling Vismigratierivier Kornwer- dingszone tussen Tsjonger en Zaterdag 23 november derzand Easterskar’ 09:30 - 11:30 uur Buismanskoai Piaam en Wandelen bij het Afsluitdijk Uitwaaien op de Warkumer- Dyksfearten Wadden Center Fluezen waard Woensdag 18 september Zondag 22 september Zondag 6 oktober 14:00 - 16:00 uur 10:30 - 12:00 uur 13:30 - 16:30 uur Grutte Wielen Op tijdreis door de eenden- Zaterdag 26 oktober Sfeerproeven in de Fûgelhoe- Zaterdag 9 november kooi van Piaam 10:30 - 12:00 uur ke tijdens mooie wandeltocht 14:00 - 16:00 uur Zondag 17 november Herfst in de polder Ketliker Skar 10:30 - 12:00 uur Tsjongerdellen Zaterdag 21 september Zaterdag 7 december Zaterdag 12 oktober Makkumersúdwaard 09:00 - 11:00 uur 10:30 - 12:00 uur 10:00 - 12:00 uur Woensdag 11 december Excursie bosbeheer en letter- Zwerftocht langs de Tsjonger 14:00 - 16:00 uur zetter in Ketliker Skar Holwert-west Ontdek de Makku- Zaterdag 19 oktober Zaterdag 28 september NP De Alde Feanen mersúdwaard 14:00 - 16:00 uur 09:00 - 11:30 uur Zaterdag 28 september Paddenstoelenwandeling Wandelen op de grens van 14:00 - 16:00 uur Taconisbosk door het Ketliker Skar zomer en herfst vlakbij Herfstwandeling door de Jan Zondag 22 december Zaterdag 26 oktober Holwerd Durkspolder met speciale 10:00 - 12:00 uur 19:00 - 21:00 uur aandacht voor paddenstoelen ‘Winter’- eindejaarswande- Nacht van de Nacht wande- Mandefjild Zondag 13 oktober ling lexcursie vlakbij Katlijk Zaterdag 28 september 14:00 - 16:00 uur Zaterdag 9 november 10:00 - 12:00 uur Herfstwandeling door de Jan Peazemerlannen 10:00 - 12:00 uur Wandelen rondom de Durkspolder met speciale Zaterdag 28 december Wandelen door de natuur schaapskooi bij Bakkeveen aandacht voor paddenstoelen 09:00 - 16:00 uur Maandag 23 december Zondag 20 oktober Oudejaarssjouwtocht, 19:00 - 21:00 uur Rysterbosk 14:00 - 16:00 uur inclusief bezoek eendenkooi Jeugdnachtexcursie met Zaterdag 5 oktober Herfstwandeling door de Jan Eanjumer Kolken lantaarntjes door het bos van 09:30 - 11:30 uur Durkspolder Katlijk Herfstwandeling Zondag 13 oktober Ketlikerheide 09:30 - 11:30 uur Meer informatie over Zondag 24 november Herfstwandeling 10:00 - 12:00 uur Zondag 3 november Wandelen over de Ketliker- 09:30 - 11:30 uur de vermelde excursies heide Winterwandeling Zondag 8 december en andere activiteiten vindt u op onze 13:30 - 15:30 uur Winterwandeling website: www.itfryskegea.nl

20 Kort financieel Overzicht 2018 It Fryske Gea is met gepaste trots dé Met de invoering van de Subsidieregeling Om toekomstige verwerving van natuur- vereniging voor natuurbescherming Natuur en Landschap (SNL), waarvoor de terreinen binnen de Ecologische Hoofd- in Fryslân. Zij realiseert dat door het vereniging een beschikking bezit voor de structuur mogelijk te maken, proberen beheren van ruim 20.600 hectare periode 2017 tot en met 2022, zijn de we mits het resultaat het toelaat hier- natuurterrein waaronder graslanden, beheertaken voor langere periode finan- voor jaarlijks 600 duizend euro te reser- bossen, heide, moerassen, meren en cieel afgedekt. It Fryske Gea werkt nauw veren. Dit conform de aankoopstrategie. plassen. In het verlengde hiervan doet samen met de provincie Fryslân op basis De kosten van projecten worden groten- de vereniging aan landschapsbescher- van een productbegroting waarin subsi- deels gefinancierd met Rijks- en Provin- ming, inventarisatie en monitoring van die wordt verstrekt voor verschillende ciale subsidies, Europese steun en bijdra- natuur en cultureel erfgoed. Ook het producten en diensten. In 2016 keurde gen van gemeenten, fondsen, bedrijven, vormen van draagvlak, zorgen voor de provincie de productbegroting goed instellingen en particulieren. Wat niet betrokkenheid, verstrekken van infor- voor de periode 2017-2020. gesubsidieerd wordt, komt uit bijzon- matie, educatie en voorlichting en het dere baten (Nationale Postcode Loterij bieden van recreatiemogelijkheden Dankbaar zijn we voor de 108 duizend en andere bronnen), dan wel reserves. behoren tot de dagelijkse activiteiten. euro die we in 2018 ontvingen uit diverse Door verschillende incidentele oorzaken Een breed palet, waar onze medewer- legaten, erfenissen en giften. Van de Na- bedroeg het uiteindelijke resultaat over kers en vrijwilligers zich enthousiast tionale Postcode Loterij ontvingen we in 2018 in totaal 667 duizend euro nega- voor inspannen. het verslagjaar een bijdrage van 937 dui- tief, wat wordt opgevangen uit hiervoor zend euro. Deze bijdrage kwam geheel gevormde reserves in voorgaande jaren. It Fryske Gea werkt doorlopend aan een ten goede aan projecten, aankoop van optimale kwaliteit van de leefomgeving natuurterreinen en incidentele uitgaven. Het volledig jaarverslag en de jaar van mensen, dieren en planten in Frys- rekening kunnen worden gedownload via lân. Van oudsher vanuit ons terreinbe- www.itfryskegea.nl/jaarverslag zit, maar ook door de bescherming van landschap en cultuurhistorische waar- den. Niet in de laatste plaats omdat na- Beschikbaar voor doelstelling Besteed aan doelstelling tuur, landschap en cultuurhistorie veel Overheidsubsidies Beheren en verwerven raakvlakken hebben. Maar ook omdat Overheidsubsidies Rijk SNL beheer 3.969 Aankoopkosten natuurterreinen 803 ze Fryslân als geheel verbinden en zo bij- Provincie budgetsubsidie 803 Projectkosten terreinbeheer 970 zonder maken. Overige subsidies 310 Uitvoeringskosten Beheer 4.849 Publiek, overheid en natuur Mooiste provincie Overheidsubsidies structurele exploitatie 5.082 Projectkosten 134 Fryslân behoort tot de mooiste provin- Overheidsubsidies aankopen/projecten 165 Uitvoeringskosten structurele exploitatie 2.184 cies van Nederland en is ons inziens zelfs Baten eigen fondsenwerving 1.345 Verenigingszaken de mooiste! Maar er zijn bedreigingen. Zo Nationale Postcode Loterij 937 Uitvoeringskosten structurele exploitatie 193 daalt de biodiversiteit en neemt het aan- Exploitatie terreinen/bezoekerscentrum AF 1.539 tal weidevogels bijvoorbeeld af. Als we Incidentele baten/lasten voorgaande jaren 87 Besteed aan de doelstelling 99,7% 9.133 niets doen dan verdwijnen ze in Fryslân. Som der baten 100% 9.155 Wervingskosten 168 Om geschikte weidevogelgrond te kun- Kosten beheer en administratie 418 nen aankopen en beheren zijn we daarom Som der lasten 9.719 in 2018 een succesvolle crowdfundings- actie gestart. Dat It Fryske Gea midden in Saldo financiële baten en lasten -103 de Friese samenleving staat, blijkt ook uit Resultaat boekjaar -667 het grote aantal leden: eind 2018 telde de vereniging ruim 36.000 leden. Bestemming van het resultaat Bestemmingsreserve gebouwen -299 Financiën Bestemmingsreserve activa bedrijfsvoering 487 Ook in 2018 was It Fryske Gea financieel Bestemmingsreserve activa doelstelling -1 gezond. We streven er naar de structu- Bestemmingsreserve waardeverschil beleggingen -125 rele baten en lasten zodanig in balans te Bestemmingsreserve aankopen grond -96 houden dat ze elkaar dekken, eventueel Bestemmingsfonds redt de weidevogels 52 onder toevoeging van opbrengsten uit (De in de tabellen vermelde bedragen zijn een veelvoud Continuïteitsreserve -685 beleggingen en rente. van € 1.000,--) Totaal -667

21 HERINRICHTING SWETTE - DE BURD AFGEROND Landbouw, natuur en recreatie mooi in balans

Hard werken. En dat bijna twintig jaar. Maar het is gelukt. Het project Swette-De Burd in het Lege Midden van Fryslân is afgerond. Het resultaat mag er zijn. De herinrichting van het 1900 hectare beslaande gebied ten oosten van Grou en Akkrum is een coproductie van opdrachtgever provincie Fryslân, verschillende gemeentes, Wetterskip Fryslân, It Fryske Gea, belangengroepen en particulieren. Een complex project, compleet met retentiepolder.

Tekst: Henk Dilling, foto: Ids Jeensma/Trekkerfotogra e

Een lange adem, diplomatie en begrip. ject van haver tot gort. Zo was hij onder Dat zijn de kwaliteiten die je als bestuur meer betrokken bij het bestek en de de- nodig hebt om een gecompliceerd profi nitieve aanbesteding van de werkzaam- ject met uiteenlopende belangen tot een heden op de Burd. Ook vertegenwoordig- goed einde te brengen. Voorzitter Jetze de hij zijn werkgever bij de gesprekken van der Goot van de bestuurscommissie met belanghebbenden. Toen het werk Swette-De Burd zei het in de Leeuwarder startte, schoof hij geregeld aan bij de Courant als volgt: “Yn 123 gearkomsten bouwvergaderingen, was hij vraagbaak hawwe wy ús de blierren op ’e tonge pra- voor de toezichthouders en onderhield hij ten, mar no is it klear.” contact met de pachters van de percelen Het uiteindelijke resultaat is een mooie van It Fryske Gea. balans tussen natuur, recreatie, landbouw en waterhuishouding. Wat is er nou pre- Broedgelegenheid cies gedaan in de achterliggende jaren? “In het Swette-gebied zijn de meeste We vragen het aan Anton Huitema. De werkzaamheden uitgevoerd ten behoeve opzichter van It Fryske Gea kent het pro- van de landbouw, waarbij ook rekening is Bruine kiekendief/brune hoanskrobber, foto Hans Pietersma

22 HERINRICHTING SWETTE - DE BURD AFGEROND Landbouw, natuur en recreatie mooi in balans

gehouden met de natuurbelangen,” ver- voorkomen. Tot slot is er een natte verbin- vissen kunnen paaien. Dat weidevogels telt Anton. “Zo is It Eilân bij Goëngahui- ding gekomen tussen It Ûnlân fan Jelsma zich op De Burd weer thuis kunnen voe- zen opnieuw ingericht. Het oostelijk deel en It Kobbelân om verdroging van deze len noemt Anton een van de grootste als retentiepolder (gecontroleerd beheer unieke gebiedjes tegen te gaan. Bij de Bot- winstpunten van het project. “Een gebied van oppervlaktewater), de eerste in zijn mar is een nieuw gemaal gebouwd.” waar wij de waterhuishouding eigenhan- soort in Nederland. Bij extreem hoge dig kunnen sturen. Nu is het wachten op waterstanden kan het overtollig boe- Wachten op weidevogels de weidevogels. De aantallen zijn al iets zemwater worden opgevangen. In totaal Op het eiland De Burd bij Grou is het toegenomen, maar het kan altijd beter!” zo’n 500.000 kubieke meter dat via een noordelijke deel ingericht als weide- waterinlaat de polder inloopt. Om deze vogelgebied. Met het aanbrengen van polder is een winterkade aangelegd. Bij duikers, schuiven én het verbreden van een lagere waterstand stroomt het water enkele sloten kan het waterpeil voortaan via een uitlaat af naar de winterpolder en gemakkelijker en beter geregeld wor- kan het worden teruggepompt naar de den. “De Burd is drie plas-dras percelen Friese boezem.” rijker,” vertelt Anton. “Ze worden in het vroege voorjaar onder water gezet. Ide- Het westelijk deel van het gebied It Eilân aal voor weidevogels.” is deels ingericht als ‘wetter en reiden’, Het oude gemaal aan de Biggemar is af- oftewel moeras. Anton: “Daarmee bie- gebroken en aan de Geau is een nieuw den we broedgelegenheid aan zeldzame gemaal gebouwd. Het zuidelijke deel van en minder algemene moerasvogels als De Burd is grotendeels ingericht voor Iets van heimwee roerdomp, porseleinhoen, kiekendief recreatie. Zo is er 25 hectare afgegraven Als geboren en getogen Grouster kent en baardmannetje, maar ook aan klei- voor een nieuw meer, waardoor de Tyn- Anton Huitema het projectgebied als ne rietzangvogels als blauwborst, snor, je en de Sytebuorster Ie met elkaar zijn zijn broekzak. Als kleine jongen kwam sprinkhaanzanger en rietgors.” verbonden. Het nieuwe meer heet het hij al op De Burd. In eerste instantie “Ook is de Goaiingahûster Sleat bevaar- Suderburds Wiid. met zijn grootvader. Op zoek naar kie- baar gemaakt voor recreanten. Althans, in Rondom De Burd zijn alle kaden opge- vitseieren, in het voorjaar. Later raak- het voorjaar en de zomer. In de herfst en hoogd. Ook is er een ondiepe water- te hij bevriend met Kees, een van de de winter worden de keersluizen gesloten strook ontstaan, waar wateren oever- boerenzonen van De Burd. om eventuele overstroming van It Eilân te planten zich kunnen ontwikkelen en Oorspronkelijk woonden er tien boeren op het eiland. Nu nog één. “Strui- nen in het veld en speuren naar eieren groeide uit tot een vriendschap. Op dat eiland heb ik de mooiste tijd van mijn jeugd beleefd. De natuur, het boerenleven, de vrijheid. Prachtig.” De liefde voor De Burd is er veertig jaar later nog steeds. Voor de weidse weilanden met bomen rond de boer- derijen, voor de kievit, grutto, ture- luur, roofvogels zoals havik, buizerd en torenvalk, maar ook hazen en ree- en. Leuk detail: ook met Kees is hij nog altijd bevriend. “Als ik een paar weken niet op De Burd ben geweest, dan voel ik iets van heimwee. Dan mis ik de rust en de natuur. Dan moet ik er heen.”

23 Project It Sân in natuurgebied de Fluezen EEN VEILIGE PLEK

Zorgen voor een betere waterkwaliteit en een goede schuilen paaiplaats voor vissen en een veilige broedplaats voor bijzondere vogels. Daar draait het om in het project It Sân van de provincie Fryslân, Staatsbosbeheer en It Fryske Gea. De eerste stappen zijn gezet. Naar verwachting is het project voorjaar 2020 afgerond.

Tekst: Henk Dilling, foto’s: Germ van der Burg

Nederland telt 166 gebieden die beho- Weids uitzicht ren tot de top van de Europese natuur. De Fluezen is behalve een meer, een Samen met natuurgebieden in andere Natura 2000 natuurgebied in de zuid- lidstaten van de Europese Unie vormen westhoek van Fryslân. Het meer is, na zij het netwerk ‘Natura 2000’. De lidsta- het Tjeukemeer, het grootste water in de ten van de Europese Unie spraken af de provincie. Met een oppervlakte van zo’n achteruitgang van de biodiversiteit te 21 vierkante kilometer, weids uitzicht stoppen. Belangrijke instrumenten om over open water, eilandjes, weilanden, dit voor elkaar te krijgen zijn de Euro- rietvelden en wilgenbos is het totale pese Vogelrichtlijn en de Europese Ha- gebied een eldorado voor onder andere bitatrichtlijn. Het Nederlandse Natura watervogels. 2000-netwerk omvat zo’n één miljoen hectare, waarvan tweederde bestaat uit Het meertje It Sân ligt in dit prachtige open water, inclusief kustwater. natuurgebied. Het is sinds kort met een Porseleinhoen/Bûnt reidhintsje, foto: Tjerk Kunst damwand afgesloten van de Fluezen.

24 voor vogel en vis

Hierdoor kan tijdelijk het peil verlaagd ren, dan heb je riet nodig dat met ‘de voe- worden wat gunstig is voor de ontwik- ten’ in het water staat,” zegt Germ. “Ook keling van riet- en waterplanten. Wa- vissen en vogels voelen zich in het riet terplanten zorgen voor een verbeterde thuis. Vissen om te paaien en schuilen. waterkwaliteit en biologisch evenwicht. Bijzondere broedvogels als roerdomp, Door de verbeterde waterkwaliteit en baardmannetje en porseleinhoen kun- de aanwezigheid van waterplanten, nen in alle rust in het waterriet broeden krijgen (blauw)algen nauwelijks kans te en voedsel zoeken.” groeien. Meer daglicht Vis en vogel Naast het afsluiten van It Sân van de Waterriet voorkomt niet alleen dat de boezem worden de bestaande droge Baardmannetje/Burdmântsje, foto:Hans Pietersma oever erodeert (afslijt door wind en wa- riet oevers afgeplagd. Ook worden delen ter), maar zorgt ook voor meer zuurstof van It Sân verdiept. Het vrijkomend zand van de verbeterde omstandigheden pro- in zowel het water als de bodem. “We wordt benut om ondiepe vooroevers te fi teren.” hebben in Friesland veel riet, maar dat maken waarin riet kan groeien. “Als we Het project beperkt zich overigens niet staat meestal op de wal,” zegt Germ van vervolgens het waterpeil tijdelijk verla- tot It Sân. In een aantal boezemgraslan- der Burg, districtshoofd van It Fryske gen, komt er meer daglicht op de bodem den, die eigendom zijn van Staatsbosbe- Gea die namens de vereniging betrokken en kunnen riet en waterplanten zich beheer, wordt de waterhuishouding verbe- is bij het project dat samen met de pro- ter ontwikkelen. We willen na een jaar of terd. Sloten worden uitgebaggerd en er vincie Fryslân en Staatsbosbeheer wordt vijf, als het riet en de waterplanten goed worden nieuwe duikers en nieuwe dam- uitgevoerd. zijn ontwikkeld, It Sân weer verbinden men geplaatst, waardoor het water be- “Wil je de waterkwaliteit echt verbete- met de Fluezen. Dan kan ook de boezem ter in de boezemgraslanden kan komen.

25 Bijzondere waarnemingen

De afgelopen maanden zijn er weer ontzettend veel gegevens verzameld over de kwaliteit van onze natuurterreinen. Zo zijn de broedvogels en de bijzondere ﬂ ora in de gebieden langs de Friese IJsselmeerkust gedetailleerd in kaart gebracht. Dat levert veel bijzonderheden op. Ook zijn de resultaten van het onderzoek naar de reptielenpopulaties in het Easterskar onlangs gerapporteerd. En het is ook duidelijk geworden dat ons waterrijke Fryslân een topprovincie is voor libellen!

Wonderschone Fryske Iselmarkust

is een trekpleister voor vogelaars. De Ook op botanisch gebied heeft de IJs- grijskopkievit die daar eind juni neer- selmeerkust veel te bieden. Zeldzaam- streek trok dan ook tientallen liefheb- heden als addertong, armbloemige wa- bers naar de kust. terbies, klein vlooienkruid, ronde zegge, scherpe fi jnstraal zijn hier soms lokaal Op de Piamer Koaiwaard werd een talrijk aanwezig. Een zeer fraaie nieu- broedpaartje grauwe klauwier ontdekt. we soort voor de Fryske Iselmarkust is Het is voor zover bekend de eerste de bijenorchis. Een orchidee met kleine keer dat deze soort hier broedt. Het bloemen waarvan de onderlip op een bij Kui oekoek, foto: J.Postma & T.Andringa is evenwel volstrekt logisch gezien de lijkt. Hij is zeer zeldzaam, maar komt de Tussen een groep grauwe ganzen, ture- prachtige afwisseling tussen bloemrijke laatste decennia wel vaker voor. Voor in luurs, kemphanen en graspiepers werd graslandjes en struweel, waar ook dui- het westen van het land, maar bijvoor- op 14 april de zeer zeldzame kuifkoe- zenden vlinders, libellen en sprinkha- beeld ook op de Waddeneilanden en in koek ontdekt. Ook de Warkumerwaard nen leven. het Lauwersmeergebied.

De aantrekkingskracht van water Flab Dat onder water gezette graslandpol- met vier broedparen en dit jaar werden Door de explosieve warmte in juni kwa- ders een grote aantrekkingskracht er al zeventien geteld. Vanuit de vogel- men met name op tal van meer voedsel- hebben op vogels is bekend. De volgen- kijkhut kon A. Timmerman op 23 april rijke wateren dikke algenpakketten (fl ab) de waarnemingen bevestigen dat maar de nestactiviteiten goed volgen. In de- tot ontwikkeling. Daar is weinig tegen te weer eens. zelfde polder werden een week eerder doen. Door deze explosie kunnen water- twee fl amingo’s foeragerend tussen planten en –dieren in de problemen ko- Een vast gegeven is inmiddels de aan- een groep slobeenden gesignaleerd. men. Wij hopen dat de schade meevalt. wezigheid van een lepelaarkolonie in Gelukkig liet deze ringslang zich voor de Jan Durkspolder. Sinds 2015 neemt In de nieuwe plasdras op De Burd bij kijkhut ‘Skiere Goes’ in het Easterskar deze kolonie gestaag toe. Aanvankelijk Grou, foerageerde een paartje steltklu- niet tegenhouden door de fl ab! ten. Deze vogels werden dit voorjaar ook regelmatig gespot in de afgelopen winter onder water gezette Polder Reijm, in de Lendevallei. Evenals twee fl amingo’s en regelmatig gesigna- leerde bosruiters en witgatjes.

Flamingo’s, foto: O. Veenstra Ringslang, foto: H.Westerhof

26 Bijzondere waarnemingen door Sytske Rintjema en Mark Hilboezen

Kruipend gespuis …. Terwijl S. Nijholt op 21 april groene kik- We krijgen dit jaar opvallend veel waar- kers fotografeerde vanaf de vlonder in nemingen van adders in het Easterskar. de Catspoele, lukte het haar ook een Vaak vergezeld van foto’s. Ze worden prachtige foto te maken van een ring- vooral langs de wandelpaden en de slang die in het water zwom. Ook po- Skarwei aangetroffen. Opvallend is een seerde er een levendbarende hagedis blauw getint vrouwtje dat door diverse voor haar camera en ontdekte ze later mensen werd gesignaleerd. in het seizoen nog een juveniel addertje dat lag te zonnen op de vlonder.

Levendbarende hagedis / lytse gerskrûper, foto: S. Nijholt Zwemmende ringslang, foto: S. Nijholt ‘Blauwe’ adder, foto: P. Poelstra

Groene spechten In veel plaatsen zijn groene spechten Friese libellenrijkdom gemeld dit jaar. Bijvoorbeeld in Drach- Maar weinig landen kennen zo’n om- ten, Twijzel en de Trynwâlden. De la- vangrijke libellenpopulatie als Ne- chende roep zet menigeen op het ver- derland. En binnen ons land spant het keerde been. waterrijke Fryslân de kroon. Zowel J. Procee hoorde en zag ze bijvoorbeeld wat soorten als aantallen betreft. Zo in Gytsjerk, Oentsjerk en in ons bosge- waren begin juni veel libellen actief bied Grikelân en Turkije. Het aantal in de Hurdegarypsterwarren. Een groene spechten neemt sinds 1990 toe. natuurgebied met maar liefst twaalf Net zo goed als hun territorium dat zich dobben, deels pingoruïnes, omringd uitbreidt richting het westen en noor- door graslanden met elzensingels en den van het land. Waarschijnlijk heeft houtwallen. Als meest opvallende dit te maken met de bossen die ouder soorten signaleerde M. Stienstra hier worden en de warmere winters en zo- bruine korenbout en vuurlibel. mers, waardoor ze gemakkelijk voedsel Sierlijke witsnuitlibel/pompeblêd wytsnút, foto: J.Seinstra vinden. Bijvoorbeeld in de vorm van De toename van de sierlijke witsnuit- mieren. libel vorig jaar, zet dit jaar door. Uit ei-afzet. Het bewijs van voortplan- veel gebieden komen nu meldingen ting. Al vroeg dit jaar ontdekte bu- van voortplanting. J. Seinstra sig- reau FaunaX hier ook enkele Noordse naleerde begin juni een territoriaal winterjuffers en een pas uitgeslopen mannetje op een ‘pompeblêd’ in het exemplaar van de gevlekte glanslibel. Ottema-Wiersmareservaat. Ook uit Stuk voor stuk vrij zeldzame en be- de Lendevallei kwamen weer mel- schermde soorten dus, alhoewel en- dingen van sierlijke en gevlekte wit- kele soorten de laatste jaren tekenen Meldingen snuitlibel, inclusief paringswielen en van herstel laten zien. Iets moois of bijzonders gezien in één van onze natuurgebieden? Geef het a.u.b. door! Dat kan aan Mark Hilboezen, per mail ([email protected]), telefonisch Ringslang, foto: H.Westerhof (06 40 780 548 / 0512 30 58 54) of per post: Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag).

27 We komen ook op plekken zonder postcode. Foto: Hans Pietersma

De wilde eend hoort bij ons land. Zonder zijn gesnater It Fryske Gea maakt deel uit van het samenwerkings- is het maar stil aan de waterkant. Maar de wilde eend verband LandschappenNL, dat ook dit jaar een financiële heeft het de laatste jaren moeilijk. Het aantal bijdrage van de Postcode Loterij ontving. Deelnemers broedvogels vertoont een scherpe daling. Sinds 1990 van de Postcode Loterij: bedankt! Dankzij u kunnen wij bedraagt de afname in totaal dertig procent. Daarom is meer dan 100 organisaties financieel ondersteunen. vooral in de broedfase zorg nodig. It Fryske Gea heeft Dankzij u heeft de Postcode Loterij sinds 1989 al ruim acht eendenkooien in beheer waar de eenden veilig € 5,4 miljard aan goede doelen geschonken. kunnen vertoeven en broeden. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.

Adv_It Fryske Gea_magazine_A4_P1449_04.indd 1 20-06-18 10:22