Joodse Werkkampen in Drenthe
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Voorportaal van Westerbork Joodse werkkampen in Drenthe Fiets-en autoroutes Voorwoord 2 De Conrad, Het Wijde Gat, Beugelen, Hoewel deze van oorsprong werkverschaf- 3 Kremboong, Geesbrug, Ybenheer, fingskampen uit de jaren dertig ook na Vanenburg en De Zomp. Veelal onbekende de oorlog nog vaak lange tijd in gebruik namen, die wel verwijzen naar een zwarte bleven als interneringskamp voor bladzijde uit onze geschiedenis. Ze NSBers, als voorlopig woonoord voor verwijzen naar enkele Joodse werkkampen Molukkers zijn er nauwelijks meer in Friesland, Drenthe, Overijssel en resten en sporen van terug te vinden. Gelderland. Soms staat er ergens in het landschap een barak waarvan de herkomst of de relatie Lange tijd was er weinig aandacht voor met een Joods werkkamp voor de meeste de geschiedenis van deze belangrijke mensen onbekend is. Op de plekken waar fase in de vervolging van de Joden in ons de kampen ooit stonden zijn funderingen land. In de opeenvolgende anti-Joodse en voorwerpen ondertussen bedekt maatregelen van de nazis werden de Joden onder een dikke laag humus of voorgoed eerst geïsoleerd, daarna geconcentreerd verdwenen doordat de plek een andere om vervolgens gedeporteerd te worden. bestemming kreeg. Wat rest is slechts in Kamp Westerbork speelde hierin een een enkel geval een markering in de vorm centrale rol. Maar als een voorportaal van een monument met of zonder een daarvan functioneerden de tientallen informatiebord. Joodse werkkampen. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork ziet het als zijn taak om de geschiedenis van de Joodse werkkampen uit de vergetelheid te halen. Niet alleen in het museum maar vooral ook ter plekke, zoals met markeringen en informatieborden. Of, zoals in dit geval, met een auto- en fietsroute. Inhoud De Joodse werkkampen 9 5 De ontruiming van de Joodse werkkampen 17 Uitleg auto- en fietsroutes 19 Route 1 Herinneringscentrum Kamp Westerbork Oranjekanaal 22 Oranjekanaal Diever A + B 28 Diever A + B Vledder 34 Vledder Ybenheer 44 Ybenheer De Fledders 52 De Fledders Herinneringscentrum Kamp Westerbork 58 Route 2 Herinneringscentrum Kamp Westerbork Orvelte 64 Orvelte Mantinge Geesbrug 70 Geesbrug Kremboong Gijsselte 78 Gijsselte Echten Ruinen Herinneringscentrum Kamp Westerbork 86 Colofon 96 6 7 De Joodse werkkampen 8 In de jaren dertig van de vorige eeuw Om een beeld te krijgen van de gang 9 waren in het kader van werkverschaffing van zaken rond een keuring, volgt een in het hele land tientallen kampen opgezet. dagboekaantekening van Henk Bonewit. Duizenden mannen, die werkloos waren als Hij behoorde tot een groep mannen die gevolg van de economische crisis, werden in maart 1942 een oproep kreeg. Nog in deze kampen ingezet voor projecten op nooit had een simpele briefkaart zoveel het gebied van infrastructurele werken, emotie in mijn gelijkmatig verglijdend zoals landontginning. Ook na de Duitse leven gebracht. Het was een briefkaart van bezetting in mei 1940 bleven deze het Gewestelijk Arbeidsbureau, waarin werkkampen functioneren. ik uitgenodigd werd s middags voor de keuring te verschijnen om bij geschikt In 1941 vonden NSBers binnen de Rijks- bevinding in Drenthe te worden te werk dienst voor Werkverruiming, waar de gesteld. Tevergeefs spoelde ik een tiental werkkampen op dat moment onder vielen, rauwe uien weg in sterk geconcentreerde en de Duitse bezetter, dat de door de cognac en verpestte, de stad in marstempo anti-Joodse maatregelen groeiende groep kriskras doorkruisend, mijn longen met Joodse werklozen ook naar deze kampen de stinkende walm van de slechtste der moest worden gestuurd. Zij moesten de toen verkrijgbare sigaretten. Bij een arbeidsplaatsen van ariërs in de noordelijke selectie door een werkelijke keuring en oostelijke provincies overnemen. Het is het mogelijk door simuleren aan iets waren kampen die vanwege de beroerde onaangenaams te ontkomen. Maar kan leefomstandigheden een slechte naam men van een keuring spreken wanneer de hadden gekregen. dokters de gele, ziekelijke lichamen niet zien of niet mogen zien. De taak werd door de Arbeidsbureaus in Amsterdam uitgevoerd. Alle 2600 door Vier dagen na zijn goedkeuring schreef de gemeente gesteunde Joodse mannen Henk Bonewit: Dinsdagmorgen tegen moesten zich melden voor een door Joodse half tien golfde een grauwe menigte artsen verrichte keuring. rondom de westelijke oprit van het Centraal Station. Familieleden en kennis- Op 7 januari 1942 werd de Joodse Raad in sen begeleidden hen die weggerukt waren Amsterdam onder druk gezet en verant- uit hun huis. Een compacte massa dromde woordelijk gesteld voor het leveren van samen: jonge kerels, beladen met koffers 1402 Joodse werklozen. Uiteindelijk en dozen, vrouwen gehuld in bont- werden er 1075 werklozen aangewezen. gekleurde schorten, dames die bontmantels Op 10 januari verzamelden zich ruim 900 droegen en mannen uit alle volkslagen. mannen op het Amstelstation. Sommigen Alle standverschil was weggevaagd: de hadden hun oproep te laat binnengekregen. ex-bankprocuratiehouder sprak met de 10 verfomfaaide visventer, voor wie de enge kordon zich nogmaals terug. Handen 11 grenzen van wier wereldje zich niet buiten werden gedrukt, zakdoeken wuifden, er het oude ghetto hadden uitgestrekt; de vloeiden tranen.’ vrouw van de Jodenbreestraat met haar Jiddische accent redeneerde met een dame Op 10 januari zal het beeld, dat Bonewit wier uiterlijke tekenen van welstand nog in 11 maart schetste vergelijkbaar zijn niet schenen vervaagd door de kommer geweest, waarschijnlijk op het station wat der laatste maanden. Hier schrijnde drukken en buiten wat kouder. Een groep hetzelfde leed in allerzielen: het afscheid, zenuwachtige mannen uit alle lagen van het begin van het einde. de bevolking, wachtend op de perrons, in hun beste kleren gekleed, een onzekere De bereden agenten die voor de ingang toekomst tegemoet gaande. Mannen die stonden, rezen hoog boven de menigte uit. slecht waren voorbereid op de leef- en Plotseling trokken zij zich terug. We werkomstandigheden, en zeker niet gingen naar boven, maar werden halver- geschikt waren voor het zware fysieke wege teruggedrongen. Op het perron werk van slotengraven, wegen aanleggen, werden lieden opgesteld die bordjes bomen hakken en veen- en heidegronden droegen waarop namen van verschillende ontginnen. kampen stonden. Daarna trok het politie- 12 kamp zelf mocht geen bezoek worden schreef Loekie:‘Het eten is lekker hier, 13 ontvangen. Ontmoetingen vonden stiekem alleen erg weinig. Voor het werk dat buiten het kamp plaats, tijdens het werk we hier doen behoren we veel meer te of bij een boer, die zijn huis beschikbaar hebben.’ stelde. Op 10 juli 1942 werden in de provincie en De winter was dat jaar streng en lang. de stad Groningen meer dan 1000 mannen Pas in de loop van april kon er gewerkt in treinen gestopt om over verschillende worden. De dagindeling veranderde, de Joodse werkkampen te worden verspreid. fysieke belasting werd zwaarder en de Een trein stopte in Hooghalen. Zo’n 160 honger nam toe. mannen moesten uitstappen om in kamp Westerbork te werken aan de verdere In de periodes maart-april en juli-augustus uitbreiding van het kamp. De meesten van 1942 werden nieuwe groepen Joodse hen werden echter met de eerste twee mannen vanuit alle delen van het land naar transporten op 15 en 16 juli 1942 naar de werkkampen gestuurd. De kampen Auschwitz doorgestuurd. werden aangevuld of voor het eerst met Joodse dwangarbeiders bevolkt. Dit laatste De rest van de mannen werd verspreid gold voor de werkkampen in Gelderland. over verschillende kampen in Overijssel Pas in de zomer van 1942 werden in deze en Drenthe. Eén van hen was Andries provincie negen kampen door Joodse David, hij kwam terecht in ‘t Wijde Gat in Hartog Italiaander schreef op 31 januari Werken kunnen we niet omdat de grond dwangarbeiders bewoond. Opvallend Punthorst, vlakbij Staphorst, dat voor het 1942 vanuit ‘De Beetse’, het grootste keihard is.’ was dat de gemiddelde leeftijd beduidend eerst met Joodse dwangarbeiders werd werkkamp in het zuidwesten van de hoger lag dan de groep mannen die in bevolkt. Hij schreef op 12 juli 1942: ‘Mijn provincie Groningen, met een capaciteit De verveling sloeg toe. Met het leggen januari binnen kwam. eerste brief uit het concentratie (werk) van 240 personen.’De slaapkamer bestaat van een kaartje, het schrijven van een kamp. Vrijdagmorgen moesten wij allen op uit 50 britsen, waarop een strozak en dito brief, een wandeling in de omgeving of Eén van de dwangarbeiders uit de ‘voor- het stationsplein aantreden. Het vertrek uit kussen en vijf dekens ieder, maar ondanks sneeuwruimen probeerden de mannen de jaarsgroep’ was Loekie Halverstadt. Op Groningen was ontroerend. Uit alle ramen dat is het nog steeds koud en gaan wij naar sleur te doorbreken. Het ergste was echter 10 mei 1942 schreef hij aan een vriend langs het spoor zwaaide de bevolking. bed met sokken aan en een muts dat het beloofde verlof uitbleef. De eerder vanuit Conrad, een kamp bij Staphorst: Zelfs hoge politieambtenaren zwaaiden op het hoofd. De barakken zien er van geciteerde Italiaander schreef op 4 maart ‘Veel tijd voor ons zelf hebben we niet. met hun petten. Onze trein stopte tussen buiten mooi uit, maar van binnen zijn het 1942: ‘Verlof is nog niet gegeven, zodat Om vijf uur ’s morgens opstaan. In de kou. Staphorst en Dedemsvaart. Er was geen tochtige, ongezellige ruwhouten keten ik nu reeds zes weken van huis ben. Je Om zeven uur moeten we op het werk station. Onze ploeg van 80 mannen moest met geen versiering. Ieder heeft zijn eigen begrijpt dat de stemming hier steeds meer zijn. Dat werken bestaat uit zand laden uitstappen. Gelukkig hoefden we niet ver kastje. Een waslokaal is er ook in iedere geprikkeld wordt.’ op kiepkarretjes, die karretjes een paar te lopen. Honderd meter verder lag het barak, maar helaas is er op het ogenblik honderd meter verder rijden en daar weer kamp. Het kamp is zeer behoorlijk en het wegens vorst geen water. Het licht krijgen Sommige mannen probeerden hun lossen. En dan terug. We moeten namelijk personeel is 100%.