Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych

Wies³aw Gabzdyl*, Bronis³awa Hanak*

Raw materials from the Coal Basin and from the adjacent areas. Prz. Geol., 53: 726–733. Summary. In the Upper Silesia Coal Basin and on the adjoining areas, besides dominant in resources and the amount of bituminous coal output, there of other occurs mineral raw materi- als. In spite of local industry restructuring, production of mineral raw materials in this region still remains significant for its economy. Among other European Community countries the larg- est bituminous coal resources occur in the Upper Silesian Coal Basin. is the European Union leader in coal production and export. Exploitation of some mineral raw materials, such as: iron ores, zinc-lead ores and brown coal, in different times was discontinued while others W. Gabzdyl B. Hanak (rock salt, Mo-W-Cu ore) from beds recognized to a different degree was not started. Making use of waste mineral raw materials, mainly mining, metallurgical and energetic ones, is becoming more and more significant economically and ecologically. Sometimes synthetic raw materials are produced, such as: gypsum (desulphogypsum) obtained from desulphurisation of fumes, Ca-Mg fertilizers from dolomite wastes, crushed and synthetic aggregates from mining and metallurgical wastes, lead and silver from recycling and salt from coalmine water desalination. On the basis of imported raw minerals, iron, steel and ferroalloys are produced. Zn-Pb concentrates are also imported on larger scale. Such raw materials as: raw materials used for production of noble ceramics and rock wool are delivered from other regions of the country. Sustainable development of the Upper Silesia leads to rational and environment friendly managing of mineral raw materials, protec- tion of their resources, as well as to usage of industrial wastes. Protection of resources from neglected deposits (coalmines in liquida- tion) constitutes an important problem, still to be solved. It is connected with substantial financial spendings and preparation of suitable legal acts. A substantial amount of mining, processing, metallurgical and energetic wastes, accumulated as well as produced on a regular basis, requires suitable management. An appropriate example of that is placing mining and energetic wastes under the ground, using them as consolidating stowing for sealing cavings and using them as a dummy road packing. Mining wastes are also applied in engineering works, such as for instance, in construction of embankments, land levelling etc. Flotation silt is used as fuel in the households and the material obtained after their decarbonisation is used in recultivation. Key words: Upper Silesian Coal Basin, mineral raw materials, mining, metallurgical wastes, energetic wastes, wastes management

W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i obszarach surowcami mineralnymi, ochronê ich zasobów oraz u¿yt- przyleg³ych wystêpuje, oprócz dominuj¹cego w zasobach i kowanie odpadów przemys³owych. wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego, szereg ró¿norod- nych surowców mineralnych. Produkcja surowców mine- Wêgiel kamienny ralnych w województwie œl¹skim, mimo restrukturyzowania tutejszego przemys³u, jest nadal W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³o udoku- znacz¹ca dla gospodarki kraju (tab. 1). Produkcja niektó- mentowanych 110 z³ó¿ wêgla kamiennego. W eksploatacji rych surowców mineralnych zosta³a w ró¿nym czasie znajduje siê 45 z³ó¿ o zasobach bilansowych 15 284 mln t i zaniechana (rudy Fe, rudy Zn-Pb, wêgiel brunatny), w zasobach przemys³owych 7 041 mln t. Wêgiel jest zró¿ni- innych, w ró¿nym stopniu rozpoznanych, nie rozpoczêta cowany pod wzglêdem stopnia uwêglenia. Najwiêksz¹ (sól kamienna, rudy Mo-W-Cu). czeœæ zasobów tworz¹ wêgle energetyczne (typy 31 i 32), Coraz wiêksze znaczenie gospodarcze i ekologiczne znacznie mniej jest wêgli koksowych (typy 34, 35 i 36). ma wykorzystywanie odpadowych surowców mineral- Znane s¹ tak¿e wêgle chude (typ 38), wêgle antracytowe nych, g³ównie odpadów górniczych, hutniczych i energe- tycznych. Produkowane s¹, niekiedy w sposób (typ 41) i antracyty (typ 42). Wystêpuj¹ równie¿ wêgle wymuszony, surowce syntetyczne jak gips (desulfogips) z typów poœrednich jak wêgiel gazowy (typ 33) i wêgiel odsiarczania spalin, nawozy Ca-Mg z odpadów dolomito- semikoksowy (typ 37) wg Blaschke, 1999. wych, kruszywo ³amane i sztuczne z odpadów górniczych i Eksploatacjê prowadzi 41 kopalñ: hutniczych, o³ów i srebro z recyklingu, sól z zak³adów ‘ 23 kopalnie Kompanii Wêglowej S.A. odsalania wód kopalnianych, we³na mineralna i in. W opar- ‘ 5 kopalñ w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej S.A. ciu o importowane surowce (rudy) s¹ produkowane ¿elazo ‘ 8 kopalñ w Katowickim Holdingu Wêglowym S.A. i stal oraz ¿elazostopy. W coraz wiêkszym stopniu s¹ ‘ 2 kopalnie spó³ek akcyjnych skarbu pañstwa importowane koncentraty Zn-Pb dla górnictwa i hutnictwa ‘ 2 kopalnie poza strukturami, jako sp. z o.o., tych metali. Z innych regionów kraju s¹ dostarczane tak¿e ‘ 1 kopalnia prywatna (Siltech Sp. z o.o.). m.in., surowce do produkcji wyrobów ceramiki szlachetnej Produkcja wêgla kamiennego w Polsce wynios³a w i we³ny mineralnej. 2003 r.: Zrównowa¿ony rozwój regionu œl¹skiego wymusza ‘ ogó³em — 102.874 tys. t (w tym kopalnia „Bogdan- racjonalne i przyjazne dla œrodowiska gospodarowanie ka” 4 843,6 tys. t) ‘ w tym wêgiel energetyczny (typy 31–33) — 86 727 tys. t, ‘ wêgiel koksowy (typy 34-35) — 16 147 tys. t. *Instytut Geologi Stosowanej, Politechnika Œl¹ska, Jakoœæ produkowanego wêgla charakteryzuj¹ dane w ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice tab. 2.

726 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Na bazie wêgli koksowych (mieszanek) produkowany i t¹paniami, trudne warunki geotermiczne, du¿e g³êbokoœci jest koks wielkopiecowy. wystêpowania znacznej czêœci zasobów, uwiêzienie czêœci Wielkoœæ produkcji koksu w Polsce wynios³a w 2003 r. zasobów w filarach ochronnych i inne. Restrukturyzacja ok. 10,1 mln t, z czego ok. 74,5% pochodzi³o z koksowni górnictwa nie sprzyja racjonalnej gospodarce z³o¿ami, któ- œl¹skich, g³ównie ZK Zdzieszowice (3,5 mln t) i ZK D¹bro- ra wymaga silnej kondycji finansowej od kopalñ. wa Górnicza (2,5 mln t). Pozosta³a czêœæ wyprodukowana Powszechnie stosowany system œcianowy eksploatacji zosta³a w ma³ych koksowniach, jak „Jadwiga”, „Radlin”, powoduje szybkie wyczerpywanie siê zasobów przy niedo- „Dêbieñsko”, „Makoszowy” i „Bobrek”. statecznych œrodkach na udostêpnianie g³êbiej le¿¹cych Zak³ady mechanicznej przeróbki wêgla, wobec wzra- zasobów. Zastosowanie innych systemów eksploatacji staj¹cych wymagañ, co do jakoœci wêgla przez odbiorców pozwoli³oby zapewne na wykorzystanie zasobów uznawa- krajowych i zagranicznych, uzyskuj¹ coraz lepszej jakoœci nych obecnie za nieprzemys³owe a nawet za straty. produkty handlowe. Du¿e znaczenie ma skuteczne elimi- Problemem s¹ zasoby w likwidowanych kopalniach. nowanie z wêgla sk³adników ekologicznie szkodliwych, Wystêpuj¹ one zwykle w pewnym rozproszeniui,zuwagi zw³aszcza siarki oraz takich pierwiastków jak: na niemo¿liwoœæ ich ekonomicznego zagospodarowania, ‘ pozostaj¹cych w popio³ach (Mn, Be, Co, Cr, Ni), kwalifikuje siê je do zasobów pozabilansowych. Jak to ‘ kondensuj¹cych siê na powierzchni popio³ów lot- wskazuje Komisja Zasobów Kopalin problem ochrony nych (Be, Co, Cr, Ni, As, Cd, Pb, Sb, Se), z³ó¿ zaniechanych nie jest dostatecznie uregulowany pod ‘ emitowanych w fazie gazowej (Se, Hg, Cl, F). wzglêdem formalno-prawnym (Nieæ & Przenios³o, 2004). Eksport wêgla wyniós³ w 2003 r. 20 128 tys. t, w tym Wieloletnia eksploatacja wêgla na Górnym Œl¹sku wêgla energetycznego 17 418 tys. t i wêgla koksowego 2 (regularne wydobycie od 1769 r.) doprowadzi³a do znacz- 710 tys. t. Eksport koksu wyniós³ ok. 5,3 mln t. G³ówni nej degradacji œrodowiska. St¹d dalej prowadzi siê prace importerzy wêgla polskiego to Niemcy (6 842 tys. t), nad likwidacj¹ szkód górniczych, zagospodarowaniem Austria (2 100 tys. t), Finlandia (2 025 tys. t), Francja (1 odpadów górniczych i przeróbczych oraz rekultywacj¹ 643 tys. t), Ukraina (1 286 tys. t), Wielka Brytania (1 255 terenów zdegradowanych. tys. t), Czechy (1 161 tys. t) (Bilans gospodarki surowcami Pok³adom wêgla towarzysz¹ ró¿norodne kopaliny mineralnymi Polski i Œwiata, 2003). Import wêgla do Pol- (surowce) jak metan, sapropelity, syderyty i sferosyderyty, ski, wielkoœci 2 560 tys. t, pochodzi z Rosji, Kazachstanu, ³upki ogniotrwa³e i szlifierskie, bentonity, wody zasolone i Czech i Ukrainy. Polska jest najwiêkszym producentem i solanki oraz pierwiastki œladowe (Gabzdyl, 1997). eksporterem wêgla wœród krajów Unii Europejskiej. Ma te¿ najwiêksze w UE jego zasoby. Surowce mineralne towarzysz¹ce pok³adom wêgla Warunki eksploatacji w kopalniach GZW charaktery- zuje du¿e zró¿nicowanie gruboœci pok³adów wêgla, ich Metan. Metan pok³adów wêgla (MPW) udokumentowano nieregularnoœæ wystêpowania, zagro¿enia gazowe, wodne w GZW w 43 z³o¿ach o ³¹cznych zasobach bilansowych ok. 80,1 mld m3, w tym jest 3,1 mld m3 zasobów przemys³owych. Metan Tab. 1. Produkcja niektórych surowców mineralnych w Polsce i województwie jest zawarty w strukturze wêgla œl¹skim (2003 r.) kamiennego, a tak¿e nagromadzony Table 1. Production of some mineral raw materials in Poland and Silesian Voivodship w porach i szczelinach ska³. Wielkoœæ produkcji w Produkcja metanu przekracza Surowce mineralne Udzia³ woj. œl¹skiego Polsce 3 3 Mineral raw materials Silesian Voivodship [%] obecnie 300 mln m /r (344 mln m w Production in Poalnd 2003 r.), co stanowi 0,6% wydobywa- Wêgiel kamienny bituminous coal 102,9 mln t 95,9 nego w Polsce gazu ziemnego. Koks coke 10,1mln t 74,5 Zawartoœæ CH4 w gazie z pok³adów Dolomity dolomites 7,2 mln t 37,5 wêgla jest bardzo wysoka i wynosi œrednio 96%. Pozosta³¹ czêœæ tworz¹: Piaski podsadzkowe filling sand 5,8 mln m3 29,3 N2,CO2, He, Ar i inne. Wapienie i margle limestones and marls 33,2 mln t 2,9 Znaczna czêœæ metanu z wentyla- Wapno lime 2,0 mln t 11,8 cji kopalñ uchodzi do powietrza. Naj- Cement cement 11–12 mln t 1,0 wiêksze zasoby udokumentowano w Surowce ilaste ceramiki bud. kopalniach: „Brzeszcze” (1,6), clay raw materials for building ceramics 2,5 14,4 „Weso³a” (2,8), „Murcki” (2,5), 3 Gaz ziemny natural gas 5,3 mln m3 0,6 „¯ory” (2,0 mld m ), a najwiêksze Kruszywo naturalne natural agregates 79,7 mln t 4,8 wydobycie uzyskuj¹ kopalnie „Brzeszcze” (~125 mln m3/r) i Kruszywo ³amane crushed agregates 26,4 mln t 7,0 „Jas-Mos” (ok. 100 mln m3/r). Piaski formierskie foundry sand 1,1 mln t 2,1 Od wielu lat jest eksploatowany metan ze z³o¿a „Marklowice” ko³o Tab. 2. Jakoœæ produkowanego wêgla w GZW Wodzis³awia Œl¹skiego. Z³o¿e to, Table 2. Quality of produced coal in the Upper Silesian Coal Basin zlokalizowane po wschodniej stronie Wartoœæ opa³owa zaburzenia micha³kowicko-rybnic- Typ wêgla Popió³ Siarka ca³kowita Calorifique value kiego zawiera gazonoœne porowate Technological cool type of coal Ash [%] Total sulphur [%] [MJ/kg] piaskowce warstw porêbskich, Wêgiel energetyczny steam coal 19,9–26,6 9,9–24,2 0,44–1,21 siod³owych i rudzkich. Poziomy gazonoœne s¹ uszczelnione od stropu Wêgiel koksowy coking coal 28,3–19,4 6,8–8,5 0,49–0,69

727 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 mioceñskimi utworami ilastymi o gruboœci ok. 130 m. Syderyty i sferosyderyty. Syderyty ilaste i sferosyderyty Metan jest tak¿e odzyskiwany otworami z powierzchni towarzysz¹ pok³adom wêgla, najczêœciej w warstwach przez dwie spó³ki „Metanel” i „Carbonia PL”. „Metanel” rudzkich i orzeskich. Syderyty ilaste tworz¹ nieregularne pozyskuje gaz z piaskowców pod stropem karbonu z soczewkowate ³awice, natomiast sferosyderyty, poziomy obszaru górniczego KWK „Silesia”, natomiast „Carbonia nagromadzenia. Syderyty ilaste wystêpuj¹ wœród ska³ ila- PL” ze starych zrobów, zlikwidowanej KWK „Morcinek”. stych w ³awicach o gruboœci 10–30 cm i zawieraj¹ 28–42% W zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w Fe. Sferosyderyty, na ogó³ o œrednicy do 0,5 m, wystêpuj¹ tzw. przykarpackiej strefie gazonoœnej, wystêpuj¹ niewiel- zwykle w ska³ach stropowych pok³adów wêgla. Sferosyde- kie z³o¿a gazu ziemnego. Od 1908 r. jest eksploatowane ryty z warstw rudzkich zawieraj¹ 28–34% Fe, z warstw z³o¿e w Dêbowcu ko³o Skoczowa, wystêpuj¹ce na g³êb. orzeskich 27–42% Fe (Chodyniecka, 1973). 680 m. Karboñskie rudy ¿elaza by³y najintensywniej eksplo- Sapropelity. Sapropelity, czyli wêgle i ³upki sapropelowe, atowane w drugiej po³owie XIX w., w p³ytkich kopalniach wystêpuj¹ zwykle w stropie lub w sp¹gu pok³adów wêgla. w okolicach Orzesza i Miko³owa. Obecnie nie maj¹ zna- Ich wartoœæ przemys³owa jest w¹tpliwa z uwagi na ma³e czenia przemys³owego. zasoby. Pod wzglêdem jakoœci stanowi¹ surowiec do prze- £upki ogniotrwa³e i szlifierskie. W niektórych pok³adach twórstwa chemicznego. wêgla (grupy pok³adów 200, 300, 600 i 700) wystêpuj¹ Sapropelity s¹ spotykane najczêœciej w warstwach wk³adki, tzw. przerosty, ³upków ogniotrwa³ych (tonste- siod³owych (pok³ady 507 i 510) i warstwach brze¿nych inów), o ogniotrwa³oœci zwyk³ej 175–177 sP, zawieraj¹ce (pok³ad 620). Tworz¹ ³awice i soczewy o gruboœci ~38% Al O . Jest to surowiec przemys³u materia³ów 0,05–2,50 m. Znane z niecki bytomskiej, siod³a g³ównego, 2 3 ogniotrwa³ych, pod wzglêdem jakoœci nie ustêpuj¹cy niecki jejkowickiej oraz z rejonu d¹browsko-siemianowic- kiego. Pod wzglêdem petrograficznym s¹ to boghedy noworudzkiemu ³upkowi ogniotrwa³emu. (pok³. 507), kennelo-boghedy (pok³. 620, 510, 407) i Najwiêksze nagromadzenie ³upków ogniotrwa³ych wystêpuje w pok³adach wêgla warstw ³aziskich i boghedo-kennele (pok³. 620, 510, 407) oraz kennele sporo- orzeskich, w kopalniach „Ziemowit”, „Piast”, „Siersza” i we (pok³. 504, 507, 510, 613, 620, 705, 707, 713 i 720). „Czeczott”. Zasoby w kopalni „Ziemowit” okreœlono jako Typowy sapropelit to boghed z pok³. 507 kopalni Powsta- pozabilansowe, w kopalni „Siersza” jako szacunkowe. Do ñców Œl¹skich, tworz¹cy ³awice o gruboœci 0,2–0,3 m, niedawna odzyskiwany ³upek, obecnie jest sk³adnikiemod- zawieraj¹cy ~80% alginitu i o wydajnoœci smo³y ~30% padu po wzbogaceniu wêgla, np. w kopalni „Ziemowit” (Gabzdyl, 1997). wielkoœci ok. 100 tys. t/r. Przerosty ³upku ogniotrwa³ego s¹

B S POWSTAÑCÓW JULIAN Pyskowice ŒL¥SKICH BOBREK-MIECHOWICE JOWISZ BYTOM I PIEKARY BYTOM III WOJKOWICE CENTRUM ANDALUZJA II GRODZIEC BRZEZINY JADWIGA JADWIGA 2 BYTOM ROZALIA PARY¯ PSTROWSKI CENTRUM- ROZBARK S B S -SZOMBIERKIŒL¥SK B GLIWICE MATYLDA SATURN

SIEMIANOWICE £ BARBARA-CHORZÓW POKÓJ SOSNOWIEC KAZIMIERZ- B POR¥BKA- -KLIMONTOW -JULIUSZ POLSKA-WIREK - SOŒNICA -KLEOFAS NIWKA- ŒL¥SK BIELSZOWICE JAN KANTY MAKOSZOWY WUJEK -MODRZEJÓW HALEMBA Œl¹sk- KNURÓW -Pole Wujek- STASZIC WIECZOREK Panew- MYS£OWICE SIERSZA nickie -Pole Po³udniowe obszar rezerwowy Pilchowice Chudów- projektowana BUDRYK -Paniowy ZGE SOBIESKI- kop. Miko³ów Brzezinka SIERSZA SZCZYG£OWICE MURCKI JAWORZNO III Fe BARBARA M. WESO£A (doœwiad.) £ BOLES£AW ŒMIA£Y DÊBIEÑSKO Fe Sumina Jejkowice Boles³aw Œmia³y ZIEMOWIT Libi¹¿- -rej.Wschód -D¹b Paruszowiec Za rowem be³ckim £ Tenczynek

JANINA RYDU£TOWY Studzienice Wis³a I-Wis³a II CHWA£OWICE ¯ory-Suszec £ PIAST

Rybn.-Jastrz.(pole rez.) KRUPIÑSKI £ Wis³a-Pó³noc ANNA JANKOWICE ¯ORY Kobiór-

Warszowice-Paw³owicePó³noc MARCEL M. Miêdzyrzecze Studzionki- Oœwiêcim-Polanka Anna-Pole Po³udniowe BORYNIA -Mizerów M. Zator BRZESZCZE Spytkowice Æwiklice

M. PNIÓWEK Paw³owice M. ZOFIÓWKA JAS-MOS SILESIA Silesia- -Dankowice- M. -Jawiszowice

Go³kowice Bzie-Dêbina

M. metan kopalnie czynne methane working coal mines Zebrzydowice S sapropelity kopalnie zlikwidowane 01020kmsapropelites liquidated coal mines syderyty, sferosyderyty z³o¿a niezagospodarowane MORCINEK M. Fe siderites, spherosiderites virgin field M. £ ³upki ogniotrwa³e i szlifierskie refactory shales and grinding shales

B bentonity bentonites

Ryc. 1. Rozmieszczenie z³ó¿ wêgla kamiennego i surowców mineralnych towarzysz¹cych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na podstawie mapy rozmieszczenia z³ó¿ wêgla kamiennego w GZW Pañstwowego Instytutu Geologicznego (opracowa³ J. Nowak) Fig. 1. Distribution of coal deposits and mineral raw materials in the Upper Silesia Coal Basin on the basis of the map of coal deposits distribution in the Upper Silesian Coal Basin of Polish Geological Institute (defined by J. Nowak)

728 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 tak¿e dobrymi poziomami korelacyjnymi i identyfika- Mog¹ byæ stosowane do rekultywacji terenów zdegrado- cyjnymi pok³adów wêgla (np. przerost w pok³adzie 610). wanych przez przemys³. By³y odzyskiwane w kilku kopal- £upek szlifierski (wetzstein), zwany tak¿e kamieniem niach. W kopalni „Powstañców Œl¹skich” zasoby ose³kowym, wystêpuje w z³o¿u nieczynnej kopalni „Gliwi- bilansowe wynosz¹ 643 tys. t, w kopalni „Saturn 1” 180 ce”, na granicy warstw pietrzkowickich i gruszowskich. tys. t, w tym zasoby przemys³owe 426 tys. t. Wydobywany By³y nieudane próby jego wykorzystania. Zasoby oszaco- w kop. Saturn i³ bentonitowy, wielkoœci 12 tys. t/r, po prze- wano w kategorii C2 na 123 tys. t. róbce, stosowany by³ w odlewnictwie jako bentonit odlew- niczy gatunku III, w przemyœle siarkowym oraz w Bentonity. Bentonity (i³y bentonitowe) wystêpuj¹ w war- wiertnictwie do produkcji p³uczki wiertniczej. stwach porêbskich poni¿ej pok³adu 610, w obszarze Byto- mia (Radzionkowa), Chorzowa, Sosnowca, Czeladzi. Wody zasolone i solanki. Z kopalñ GZW wypompowuje Kompleks i³ów bentonitowych, o gruboœci 6–8 m, zawiera siê ok.130 mln m3/r wód zasolonych o mineralizacji 0,5–35 zmienn¹ iloœæ montmorillonitu. W sp¹gowej czêœci kom- g/dm3 i ok. 18 mln m3/r solanek, zawieraj¹cych 35–79 pleksu zawartoœæ tego minera³u dochodzi do 90%. I³y ben- g/dm3 soli. Wody te, w wiêkszoœci, s¹ odprowadzane do tonitowe spe³niaj¹ wymagania odlewnictwa i wiertnictwa. Wis³y i Odry. Czêœæ wód jest odsalana. Prowadzi siê tak¿e wt³aczanie wód kopalnianych do g³êbszych poziomów górotworu. W GZW wystêpuj¹, zw³asz- woj. ³ódzkie cza w czêœci p³d.-zach., wody mineralne o znaczeniu balneolo- POWIAT WIELUÑSKI POWIAT PAJÊCZAÑSKI gicznym.

P¹tnów Dzia³oszyn Pajêczno

RADOMSKO Praszka Nowa BrzeŸnica £adzice Pierwiastki œladowe. W popio³ach, POWIAT RADOMSZCZAÑSKI Lipie Popów Rudniki Radomsko po spaleniu wêgla, stwierdza siê MiedŸno Kruszyna koncentracjê takich pierwiastków Rad³ów Krzepice Gidle Opatów Mykanów K£OBUCK K³omnice ¯ytno POWIAT OLESKI Panki jak: Ge, Ga, U, Be, Ni, Li, V,Cr, Mo, Olesno Rêdziny POWIAT W£OSZCZOWSKI POWIAT K£OBUCKI D¹browa Zielona B, Pb, Zn, Mn, Cu, i inne (Widaw- Wrêczyca Wielka Mstów W³oszczowa POWIAT CZÊSTOCHOWSKI Koniecpol ska-Kuœmierska, 1981). Ciasna Blachownia CZÊSTOCHOWA Przyrów Secemin woj. Herby Olsztyn Czêœæ pierwiastków wi¹¿e siê Dobrodzieñ Konopiska œwiêtokrzyskie Poczesna Janów Lelów Radków woj. opolskie POWIAT LUBLINIECKI wyraŸnie z substancj¹ mineraln¹ Pawonków Kolonowskie Niegowa Moskorzew ¯arki LUBLINIEC Koszêcin Szczekociny wêgla, czêœæ z substancj¹ orga- POWIAT MYSZKOWSKI OPOLE POWIAT STRZELECKI Zawadzkie WoŸniki Kozieg³owy S³upia niczn¹. Wiêkszoœæ z pierwiast- Jemielnica W³odowic Kroczyce Kalety MYSZKÓW Sêdziszów Tworóg POWIAT ZAWIERCIAÑSKI ków toksycznych jak: As, Be, Co, Strzelce Opolskie Wielowieœ Miasteczko Œl¹skie POWIAT TARNOGÓRSKI ZAWIERCIE Pilica TARNOWSKIE Siewierz Porêba Koz³ów Cd, Cr, Cu, Li, Zn, jest z wi¹zana z Toszek GÓRY Œwierklaniec Leœnica Ujazd Mierzêcice Ogrodzieniec POWIAT Zbros³awice £azy POWIAT MIECHOWSKI substancj¹ nieorganiczn¹ wêgla i GLIWICKI Bobrowniki Charsznica PIEKARY Wolbrom Rudziniec Pyskowice ŒL¥SKIE D¥BROWA Klucze Kêdzierzyn KoŸle BYTOM mo¿e byæ czêœciowo usuniêta BÊDZIN GÓRNICZA SIEMIAN. ŒL. POWIAT OLKUSKI ZABRZE POWIAT CzeladŸ poprzez wzbogacanie wêgla. Nie- GLIWICE ŒWIÊTOCH£OWICE S³awków Boles³aw KÊDZIERZYÑSKO-KOZIELSKI Soœnicowice SOSNOWIEC Bierawa RUDA CHORZÓW Olkusz Cisek Bukowno które pierwiastki koncentruj¹ siê ŒL¥SKA woj. ma³opolskie Giera³towice KATOWICE KuŸnia Raciborska Knurów JAWORZNO Pilchowice Omontowice MYS£OWICE g³ównie w minera³ach siarczko- MIKO£ÓW Rudnik Trzebinia Baborów Czerwionka POWIAT £aziska Górne Imielin wych (Pb, Zn, Cu), inne w wêgla- -Leszczyny POWIAT Chrzanów POWIAT RACIBORSKI TYCHY G£UBCZYCKI P. RY BNI CK I MIKO£OWSKI Piotrowice RYBNIK Wyry POWIAT RACIBÓRZ Orzesze BIERUÑ nowych (Ba, Mn) lub w Wielkie CHRZANOWSKI Kietrz Kornowac Rydu³towy Kobiór Babice Lubomia Œwierklany ¯ORY Bojszowy minera³ach ilastych (Cr, Be). Naj- Krzanowice Suszec POWIAT OŒWIÊCIMSKI Krzy¿anowice WODZIS£AW Oœwiêcim ŒL¥SKI POWIAT PSZCZYNA dok³adniej zosta³o rozpoznane POW. Mszana Paw³owice Brzeszaze WODZIS£AWSKI PSZCZYÑSKI KRAKÓW Godów Osiek POWIAT wystêpowanie Ge, Ga i U. Osza- Strumieñ Czechowice- OPAVA BIELSKI Kêty Chybie -Dziedzice POWIAT WADOWICKI Zebrzydowice cowano zasoby niektórych pier- Jasienica KARVINA Kozy Por¹bka wiastków, np. berylu — ok. 97 OSTRAVA Skoczów BIELSKO-BIA£A Andrychów Ha¿iach Laworze Czernichów CZECHY CIESZYN POWIAT tys. t, kobaltu — ok. 400 tys. t. Wilkowice CZECH REP. CIESZYÑSKI Œlemieñ Sucha Beskidzka Goleszów Brenna Buczkowice Zawartoœæ pierwiastków œlado- Ustroñ Gilowice Stryszawa POWIAT SUSKI Szczyrk Lipowa ¯YWIEC NOVY JIÆIN FRYDEK-MISTEK wych w popio³ach lotnych, otrzy- Œwinna Zawoja Wis³a POWIAT Koszarawa ¯YWIECKI mywanych ze spalania wêgla w

Istebna Jeleœnia Milówka technologii z odsiarczaniem spalin jest mniejsza, ni¿ w popio³ach uzy-

Rajcza NAMESTOVO 01020km skiwanych w technologii bez CZADCA odsiarczania spalin (Ratajczak i in., S£OWACJA SLOVAKIA 1999).

wêgiel brunatny sól kamienna piaskowce i szarog³azy borowiny brown coal rock salt sandstones, graywakes peat bath Wêgiel brunatny rudy Zn-Pb siarka surowce ilaste ceramiki budowlanej granica pañstwa Zn-Pb ores sulphur stay row materials for building ceramics country boundaries rudy Mo-W-Cu gipsy kruszywa naturalne i piaski granica województwa W utworach jury dolnej, Mo-W-Cu ores gypsum natural aggregates and sands province boundaries pomiêdzy Siewierzem, Zawier- rudy Fe dolomity, wapienie, margle wody lecznicze granica powiatu Fe ores dolomites, limestones, marls medical waters district boundaries ciem i Myszkowem, wystêpuje twardy wêgiel brunatny, znany w Ryc. 2. Lokalizacja pozosta³ych surowców mineralnych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglo- literaturze jako wêgiel blanowic- wym i na obszarach przyleg³ych (opracowa³ J. Nowak) ki. Eksploatacja by³a prowadzona Fig. 2. Localization of the other mineral raw materials in the Upper Silesian Coal Basin and the przez ok. 150 lat do 1959 r. Seria adjacent areas (defined by J. Nowak) wêglonoœna (warstwy blanowic-

729 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 kie), o gruboœci 15–40 m, zawiera wœród osadów piaszczy- Rudy ¿elaza sto-ilastych pok³ad wêgla o gruboœci do 1,9 m znajduj¹cy siê pod nadk³adem o gruboœci 3–30 m. Rudê ¿elaza wydobywano na Górnym Œl¹sku z utwo- W utworach miocenu, pomiêdzy Gliwicami a Kêdzie- rów górnego karbonu i triasu, a na Œl¹sku Cieszyñskim z rzynem–KoŸlem, wystêpuje wêgiel brunatny miêkki (tzw. utworów fliszu karpackiego. Ostatni¹ kopalniê tych rud lignit) w warstwach k³odnickich i kêdzierzyñskich. Wêgiel ¿elaza zamkniêto w 1933 r. Ponadto eksploatowano rudy ten, stwierdzony otworami wiertniczymi, nie ma znaczenia darniowe, o czym œwiadcz¹ liczne œlady w okolicach Gli- gospodarczego. Wyj¹tek stanowiæ mog¹ ma³e z³o¿a, zale- wic (Pilchowice, Soœnicowice, Rudy, Rudziniec). gaj¹ce p³ytko w warstwach kêdzierzyñskich (sarmat), w Z utworów wêglanowych triasu, w okolicach Tarnow- których pok³ad wêgla ma gruboœæ ok. 3 m. skich Gór i Bytomia w XVIII i XIX w., eksploatowano ¿elaziak brunatny (ruda limonitowa) z zag³êbieñ kraso- Rudy cynkowo-o³owiowe wych, zawieraj¹cych 36–45% Fe. Z kredowych i eoceñskich i³o³upków fliszu karpackie- Górnictwo triasowych rud Zn-Pb na Górnym Œl¹sku, w go eksploatowano w XIX w. sferosyderyty zawieraj¹ce obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia, zosta³o zaniechane. 26% Fe. Najd³u¿ej, bo do 1889 r. wydobywano rudê pod Ostatni¹ kopalniê „Orze³ Bia³y” w Brzezinach Œl¹skich Jelenic¹ w Ustroniu dla miejscowej huty. Œlady dawnej zamkniêto w 1990 r. Obecnie w zak³adach „Orze³ Bia³y” eksploatacji sferosyderytów, wystêpuj¹cych wœród i³ów S.A. w Bytomiu i „Baterpol” sp. z o.o. w Œwiêtoch³owi- retyku, znane s¹ z okolicy WoŸnik. Kopalnie jurajskich cach odzyskuje siê o³ów ze zu¿ytych akumulatorów. syderytów ilastych, w obszarze Czêstochowa–K³obuck £¹czna zdolnoœæ produkcyjna tych zak³adów wynosi ok. zamkniêto, ostatni¹ w 1982 r. Kopalin¹ towarzysz¹c¹ by³ 190 tys. t/r akumulatorów, tj. ok. 42,5 tys. t/r o³owiu meta- i³o³upek, stosowany do produkcji klinkieru cementowego licznego. (Gabzdyl, 1997). W Hucie Cynku „Miasteczko Œl¹skie”, produkuj¹cej z Œl¹skie hutnictwo ¿elaza i stali pracuje na importowa- importowanych koncentratów, jako uboczny produkt rek- nej rudzie ¿elaza i importowanych uszlachetniaczach stali. tyfikacji cynku rafinowanego, jest odzyskiwany kadm w Wykorzystywany jest równie¿ z³om metalowy. Produko- iloœci ok. 375 t (2003 r.). Na bazie tzw. metalu Dore`a, wana jest surówka ¿elaza, g³ównie surówka wielkopieco- dostarczanego przez H.C. „Miasteczko Œl¹skie”, odzyski- wa do produkcji stali. Najwiêkszy producent to Huta wane jest srebro w AG — Tech. sp. z o o. w Katowicach. Z Katowice S.A. (obecnie w sk³adzie koncernu Polskie Huty odpadów hutnictwa miedzi, w IMN w Gliwicach, odzyski- Stali S.A.) o wielkoœci produkcji ok. 3,5mln t/r (ok. 66% wane jest srebro. produkcji krajowej). Produkowana stal surowa jest uzyski- Górnictwo triasowych rud Zn-Pb w obszarze olkuskim wana z pieców elektrycznych (huty Zawiercie, Baildon, (kop. Olkusz–Pomorzany), z uwagi na wyczerpuj¹ce siê Zabrze, Batory, Czêstochowa) i z konwertorów (m.in. Huta Katowice). Wielkoœæ produkcji stali surowej wynosi oko³o zasoby, i brak mo¿liwoœci nowych inwestycji na z³o¿ach 4,3 mln t/r, przy wielkoœci produkcji w kraju, wynosz¹cej nie zagospodarowanych, znajduje siê w fazie schy³kowej. w 2003 r. ok. 9,1 mln t. Oprócz z³ó¿ niezagospodarowanych w obszarze olku- skim, znajduj¹ siê one tak¿e w obszarze zawierciañskim Sól kamienna (Zawiercie I i II, Rodaki–Rokitno, Marciszów, Go³uchowi- ce, i Porêba), w obszarze myszkowskim (¯arki i Winow- W nadk³adzie górnoœl¹skiej formacji wêglonoœnej no–Bêdusz) oraz w obszarze tarnogórskim GZW, w obszarze Rybnik–¯ory–Orzesze, wystêpuje mio- (Bibiela–Kalety i Miotek–Zielone) — wed³ug Gansdorfe- ceñskie z³o¿e soli kamiennej. Obszar z³o¿owy ma ra i P³askonki, 1996. powierzchniê 12 x 7 km. Z³o¿e le¿y na g³êbokoœciach Z³o¿a obszaru zawierciañskiego s¹ przed³u¿eniem, w 100–150 m, nie jest zaburzone tektonicznie i jest typu auto- kierunku pó³nocnym, z³ó¿ obszaru olkuskiego. Okruszco- chtonicznego. Seria solonoœna, o gruboœci do 100 m, wane s¹ g³ównie sp¹gowe partie dolomitów kruszcono- zawiera pok³ad soli kamiennej o gruboœci do 40 m, œrednio œnych. Najlepiej zbadane zosta³o (kat C1), najbardziej 20 m. Maksymalne gruboœci osi¹ga pok³ad w SE i E czêœci zasobne z³o¿e Zawiercie I, na którym projektowano kopal- z³o¿a. Obok soli wystêpuj¹ wk³adki gipsu, anhydrytu i ska³ niê pilotuj¹c¹. Zasoby oszacowano na ok. 19 mln t rudy o ilasto- siarczanowych o zawartoœci 15–85% NaCl. W pro- zawartoœci 4,2% Zn i 1,5% Pb, a zasoby przemys³owe (wg filu serii solonoœnej wydzielono cztery cyklotemy, kore- Outokumpu z Finlandii) na ok.16 mln t rudy o zawartoœci luj¹ce siê z cyklotemami utworów solonoœnych Wieliczki 6,2% Zn i 2,4% Pb. G³ówne zasoby rudy wystêpuj¹ w serii (Garlicki, 1994). Zasoby bilansowe oszacowano na ok. 2 o gruboœci 2–13 m, na g³êbokoœci 60–130 m. W rudzie, mld t. obok siarczków Zn i Pb, wystêpuje baryt, srebro, kadm Zak³ady odsalania wód do³owych produkuj¹, w wyniku oraz siarczki ¿elaza. Ruda jest niskoutleniona i ³atwo utylizacji wód s³onych z kopalñ „Dêbieñsko” i „Budryk”, wzbogacalna. Wschodnia czêœæ z³o¿a le¿y w granicach sól warzon¹. Zdolnoœæ produkcyjna zak³adu „Dêbieñsko I” Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Poza zainte- wynosi ok. 45 tys. t/r. i „Dêbieñsko II” ok. 110 tys. t/r. resowaniem przemys³owym s¹ z³o¿a w obszarach mysz- kowskim i tarnogórskim, g³ównie z uwagi na nisk¹ jakoœæ Siarka i gips rudy, niewielkie zasoby i trudne warunki geologiczno-gór- nicze. W obszarze Pszów–Kokoszyce–Rogów wystêpuje kil- Udokumentowane w kategorii C2, wczesnopaleozoiczne ka ma³ych, przyuskokowych z³ó¿ siarki rodzimej. Mioce- z³o¿e typu porfirowego rudy Mo-W-Cu „Myszków” zawie- ñska seria siarkonoœna znajduje siê wœród utworów raj¹ce 283 tys. t Mo, 238 tys. t W i 875 tys. t Cu w ³upkach, gipsonoœnych, tworz¹cych obrze¿enie niecki solnej Ryb- porfirach i granitoidach, nie znalaz³o siê w bilansie zaso- nik–¯ory–Orzesze. Utwory gipsonoœne w s¹siedztwie bów kopalin. uskoków s¹ zastêpowane utworami siarkonoœnymi. Siarka

730 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 by³a w latach 1880–1894 wydobywana w Kokoszycach Wystêpuj¹ce w utworach triasu wapienie stanowi¹ ko³o Pszowa. Zawartoœæ siarki jest bardzo zmienna, œred- bazê surowcow¹ przemys³u wapienniczego i cementowego nio wynosi 10–11%. £¹czne jej zasoby w tym obszarze Opolszczyzny (Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie, Tarnów szacuje siê na ok. 5 mln t. Opolski). Margle triasowe z warstw gogoliñskich wyko- Noœnikiem siarki s¹ piryty wystêpuj¹ce w pok³adach rzystywane by³y jako surowiec dla cementowni Grodziec, wêgla GZW. Zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglach gór- Saturn, Szczakowa i Podgrodzie. Wapienie i margle górno- noœl¹skich wynosi œrednio 1,25%. Najwiêcej, oko³o 2%, jurajskie s¹ eksploatowane ze z³ó¿ „Latosówka-Rudniki” i jest siarki w wêglach krakowskiej serii piaskowcowej, naj- „Wiek II” ko³o Czêstochowy i wykorzystywane w przemy- mniej, ok. 0,9%, w górnoœl¹skiej serii piaskowcowej. W œle cementowym (cementownie „Rudniki” i „Wiek”). wyniku odsiarczania wêgla mo¿na uzyskaæ koncentrat Wapienie margliste i margle (jura górna, kreda dolna), pirytów o zawartoœci ok. 40% S, co stanowi³oby dobrej wystêpuj¹ce miêdzy Cieszynem, Goleszowem i Kozami, jakoœci surowiec do produkcji kwasu siarkowego. by³y eksploatowane m.in. ze z³o¿a pod Che³mem i na Jasie- Odsiarczanie spalin w elektrowniach spalaj¹cych niowej. Margle stanowi³y surowiec dla nieczynnej obecnie wêgiel powoduje tworzenie siê gipsu syntetycznego, tzw. cementowni w Goleszowie. Obecnie w Lesznej Górnej desulfogipsu (reagips). W elektrowni „£aziska I” uzyska- ko³o Goleszowa jest wydobywany wapieñ (227 tys. t w no w 2003 r. 84 tys. t desulfogipsu o czystoœci 94–97%, w 2003 r.) stosowany jako kamieñ budowlany i drogowy. Elektrowni „Jaworzno III” 85 tys. t. Reagips z Elektrowni Na OpolszczyŸnie wydobywane s¹ wapienie margliste „£aziska I” wykorzystywany jest w Cementowni „Góra- i margle kredowe (turon), m.in. ze z³o¿a Folwark i wyko- ¿dze” i fabryce p³yt kartonowo–gipsowych „Norgips”, a rzystywane w miejscowych cementowniach. tak¿e jako dodatek do wsadu przy produkcji klinkieru. Produkcja wapna palonego w województwie œl¹skim Utwory gipsonoœne tworz¹, obecnie zaniechane, ma³e jest stosunkowo nieznaczna (ok. 243 tys. t w 2003 r.), a pro- z³o¿e w Czernicy ko³o Rydu³tów, eksploatowane od 1880 r. ducentami s¹ m.in. Huta Katowice S.A. i Sabinów ko³o Pozostawione w tym z³o¿u zasoby gipsu szacuje siê na ok. Czêstochowy. Produkowany jest te¿ sorbent wêglanowy do 38 tys. t. odsiarczania spalin oraz m¹czka wapienna do mas bitu- W latach 1812–1972 eksploatowano z³o¿e gipsu w micznych i dla górnictwa. Dzier¿ys³awiu ko³o Kietrza. Pod³o¿em z³o¿a s¹ tu sza- Produkcja cementu w województwie œl¹skim, podob- rog³azy kulmu, podœcielaj¹ce od zachodu formacjê wêglo- nie jak i wapna, jest tak¿e nieznaczna i wynios³a w 2003 r. noœn¹ GZW. Poziom gipsonoœny, o gruboœci do 40 m, 1200 tys. t. Cement produkuj¹ cementownie Rudniki, zawiera gipsy, margle i i³y. Seria z³o¿owa ma gruboœæ 60 Saturn, Wysoka i Ekocem (D¹browa Górnicza) bêd¹ce –100 m i znajduje siê pod nadk³adem utworów plejstoce- w³asnoœci¹ œwiatowych koncernów cementowych Ready- ñskich o gruboœci œrednio 25 m. Najwartoœciowsz¹ czêœæ mix, Dyckerhoff i Heidelberger. z³o¿a tworz¹, w jego czêœci centralnej, gipsy grubokrysta- Piaskowce i szarog³azy liczne (Koz³owski, 1979). Wydobywany urobek zawiera³ × ponad 65% CaSO4 2H2O. Gips z Dzier¿ys³awia umo¿li- Na zachodnim obrze¿eniu GZW wystêpuj¹ utwory kul- wia³ produkcjê wszystkich rodzajów gipsów budowlanych mu (karbon dln.), wœród których znaczenie maj¹ sza- z wyj¹tkiem gipsu estrychowego. Pozostawione w z³o¿u rog³azy (piaskowce szarog³azowe), eksploatowane w zasoby gipsu szacuje siê na ok. 73 mln t. Gipsowa Góra w Braciszowie ko³o G³ubczyc i w Dêbowcu ko³o Prudnika. Dzier¿ys³awiu jest rezerwatem przyrody. Produkowane jest z nich kruszywo ³amane, stosowane jako t³uczeñ drogowy. Wielkoœæ produkcji wynios³a 187 tys. t w Dolomity, wapienie i margle 2003 r. W seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ piaskowce, Surowce wêglanowe wystêpuj¹ w utworach dewonu, maj¹ce wychodnie na powierzchni w okolicach Chorzowa, triasu, jury i kredy. Dolomity i wapienie triasu œrodkowego Katowic, Mys³owic i Rybnika. By³y wykorzystywane maj¹ najwiêksze znaczenie i tworz¹ ci¹gn¹cy siê na d³ugo- lokalnie, g³ównie jako t³uczeñ drogowy. Piaskowce górno- œci ponad 100 km, pas o szerokoœci ok. 15 km, od Krapko- karboñskie charakteryzuje du¿a zmiennoœæ w³asnoœci fizy- wic na zachodzie przez Tarnowskie Góry do Olkusza i ko-mechanicznych. Ich wartoœæ u¿ytkow¹ obni¿a Chrzanowa na wschodzie. Przedmiotem eksploatacji s¹ obecnoœæ okruchów wêgla i pirytu. Piaskowce z wyrobisk dolomity diploporowe i kruszconoœne. Wydobycie dolomi- górniczych stanowi¹ odpady górnicze, wykorzystywane w tów stanowi 37,5% wydobycia tych surowców w Polsce. pracach in¿ynierskich. Eksploatacja jest prowadzona na najwiêksz¹ skalê (wiel- W fliszu karpackim wystêpuj¹ liczne poziomy pia- koœæ wydobycia 1 149 tys. t w 2003 r.) w Brudzowicach skowców, jak piaskowce godulskie (Brenna, przez Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A. w Siewierzu. Na Wis³a–Ob³aziec, Ustroñ–Poniwiec), piaskowce lgockie mniejsz¹ skalê prowadzona jest eksploatacja w Z¹bkowi- (Jasienica, Kozy), piaskowce magurskie (Korbielów), pia- cach Bêdziñskich I i II, Podleœnej, Nowej Wiosce, Imieli- skowce kroœnieñskie (Harbutowice, Koniaków, Kameszni- nie P³n. i Imielinie. Dolomity s¹ przeznaczone dla ca) i piaskowce istebniañskie (Istebna). Eksploatowany w hutnictwa, przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych oraz do Wiœle–Ob³aŸcu piaskowiec godulski jest stosowany, produkcji kruszywa ³amanego i nawozów mineralnych. W podobnie jak pozosta³e piaskowce beskidzkie, jako kruszy- Brudzowicach produkowany jest ponadto ekologiczny pre- wo drogowe i kolejowe, rzadziej jako kamieñ budowlany. parat rekultywacyjny „Biodekol”. Produkcja kruszywa ³amanego z piaskowców wynios³a Produkcja kruszywa ³amanego z dolomitów œl¹skich w 2003 r. 241 tys. t, co stanowi ok. 9% produkcji krajowej. wynios³a w 2003 r. 1 166 tys. t. Kruszywo dolomitowe (t³uczeñ i kliniec) dla drogownictwa i kolejnictwa uzyski- wane jest tak¿e w procesie przeróbki rudy Zn–Pb w ZGH „Boles³aw” i ZG „Trzebionka” jako tzw. dolomit p³ukany.

731 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Surowce ilaste ceramiki budowlanej Kruszywa naturalne i piaski

W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie ok. W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie oko³o 359 tys. m3 (2003 r.) surowców ilastych ceramiki budowla- 5 mln t kruszywa naturalnego, co stanowi 4,8% produkcji nej. Stanowi to 14,4% wydobycia tych surowców w kraju. krajowej. Najwiêksi producenci to KZEK „Kruszywo” Najwiêksze i eksploatowane z³o¿a to „Gnaszyn” i „Kawo- S.A. Kraków (z³o¿e Koñczyce ko³o Zebrzydowic), drza” ko³o Czêstochowy oraz „Patoka” ko³o Lubliñca. PPKMiL S.A. Katowice i Utex Sp. z o.o. Rybnik. We wszystkich seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ Kruszywa naturalne, jak i piaski, to utwory g³ównie ³upki ilaste (i³owce), przydatne do produkcji wyrobów neogenu, zwi¹zane z akumulacj¹ rzeczn¹ (dolina Odry, ceramiki budowlanej. Ukazuj¹ce siê na powierzchni ³upki Olzy i Wis³y) i wodnolodowcow¹. Liczne z³o¿a kruszywa ilaste by³y wykorzystywane przez cegielnie w okolicach wystêpuj¹ w dolinie Odry miêdzy Zabe³kowem i Racibo- Katowic, Bytomia i Rybnika. Wydobywany w kopalni rzem (¿wirownia Buków). Œrednia gruboœæ z³ó¿ w dolinie „Chwa³owice” ³upek ilasty by³ stosowany przez s¹sia- Odry wynosi 3–9 m. Znane s¹ tak¿e ¿wiry dolnojurajskie duj¹c¹ z kopalni¹ cegielniê, do wyrobu ceg³y szybowej. wystêpuj¹ce w obni¿eniach triasowych (wapieni), £upek ilasty, tworz¹cy odpady górnicze i przeróbcze, znaj- tworz¹cych Próg WoŸnicki. Poprzez przeróbkê ¿wiru produkuje siê ¿wirki filtracyj- duje wielokierunkowe zastosowanie. ne, stosowane do oczyszczania i uzdatniania wód. Stosowane w przemyœle ceramiki budowlanej surowce Ze ¿wirami wspó³wystêpuj¹ piaski, tworz¹c tak¿e ilaste wystêpuj¹ w utworach triasu, jury, paleogenu i neo- samodzielne z³o¿a. Na omawianym obszarze wydobywane genu. S¹ to ³upki ilaste, i³o³upki, i³y, gliny lessowe (lesso- s¹ piaski podsadzkowe, formierskie i budowlane. Z³o¿a podobne), zwietrzelinowe, zwa³owe i aluwialne. piasków podsadzkowych zlokalizowane s¹ wokó³ GZW, I³y retyckie wystêpuj¹ m.in. w Panoszowie ko³o po stronie wschodniej na Pustyni B³êdowskiej, po zachod- Lubliñca w z³o¿u „Patoka”. W Krasiejowie ko³o Ozimka niej w pradolinie Odry i jej dop³ywów — Rudy, Bierawki i i³y retyku wydobywano jako surowiec niski dla cementow- K³odnicy (z³o¿e Kotlarnia). ni opolskich. I³y dolnojurajskie, lepszej na ogó³ jakoœci ni¿ W województwie œl¹skim wydobywa siê ok. 1,7 mln i³y retyckie, wydobywane s¹ w okolicach Czêstochowy m3/r piasków podsadzkowych, co stanowi 29,3% wielkoœci (Gnaszyn i Kawodrza). wydobycia ca³kowitego. Eksploatowane z³o¿a to „Bór I³y mioceñskie, wystêpuj¹ce w nadk³adzie formacji Wschód” (1 154 tys. m3), „Bór Zachód” (17 tys. m3/r.) i produktywnej GZW, stanowi¹ dobry surowiec ceglarski KuŸnica Warê¿yñska (517 tys. m3). Kopalnia w Szczako- wymagaj¹cy tzw. schudzania. By³y eksploatowane przez wej (Siersza–Misiury) produkuje, oprócz piasku podsadz- cegielnie m.in. ko³o Gliwic (Ligota) i Wodzis³awia kowego, piasek formierski i budowlany. W z³o¿u Kotlarnia Œl¹skiego (Marusze). nad Bierawk¹ wydobycie wynosi 459 tys. m3 w 2003 r., Neogeñskie utwory lessopodobne s¹ wykorzystywane przy czym s¹ to ju¿ obecnie g³ównie piaski budowlane. w okolicach Jastrzêbia Zdroju i Wodzis³awia Œl¹skiego. Producentem piasków podsadzkowych jest te¿ kopalnia W obszarze Cieszyn–Bielsko-Bia³a–¯ywiec, by³y, lub piasków budowlanych „Jarub” w Gardawicach ko³o Orze- s¹ nadal eksploatowane fliszowe ³upki cieszyñskie (Cie- sza. szyn–Bobrek i Skoczów), i³y mioceñskie (Cie- Eksploatacja piasków formierskich, stosowanych w szyn–Bobrek) oraz gliny aluwialne (mady), odlewnictwie prowadzona jest w kopalni „Barg³y” (Zawi- zwietrzelinowe i lessowe (Skoczów, Nierodzim, Strumieñ, sna II i IV) w Zawisnej ko³o Czêstochowy. Wilamowice, Rybarzowice, ¯ywiec). Z³o¿a te s¹ zwykle W okolicach Tarnowskich Gór wystêpuj¹ piaski, typu wielosurowcowego. Eksploatuje siê 2–4 odmian wype³niaj¹ce zag³êbienia krasowe w dolomitach triaso- surowca (Ratajczak & Stachura, 2000). W Kamesznicy wych. Maj¹ one podobne w³aœciwoœci jak piaski z okolic ko³o Milówki do produkcji keramzytu s¹ stosowane ³upki Czêstochowy. ilaste warstw istebniañskich. W województwie œl¹skim s¹ produkowane wyroby Wody lecznicze i borowiny sanitarne (Roca Gliwice, Jopex Zabrze, Jasienica) z glin Wody lecznicze wystêpuj¹ w utworach miocenu, gór- bia³owypalaj¹cych siê, sprowadzanych z Dolnego Œl¹ska. nego karbonu i dewonu, s¹ to wody reliktowe, chlorko- wo-sodowe, niektóre wzbogacone w brom i jod, niekiedy radoczynne (tab. 3). W wyniku dzia³alnoœci górnictwa zanik³y wody lecznicze Jastrzêbia Zdroju o sk³adzie Cl-Na, Tab. 3. Wody lecznicze województwa œl¹skiego, wg Roz- Br, J, odkryte w 1859 r. W p³d.-zach. czêœci GZW stwier- porz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 18.12.2001 r. Table 3. Medicinal waters in Silesian Voivodship, according the dzono przes³anki do odkrycia nowych wód mineralnych, decree of the Cabinet, dated 18.12.2001 potencjalnie leczniczych. Do kopalin leczniczych zalicza siê borowinê (torf lecz- Miejscowoœæ Powiat Sk³ad chemiczny niczy) ze z³ó¿ „Bronów” ko³o Czechowic-Dziedzic, Place District Chemical composition „Rudo³towice” ko³o Pszczyny i „Zab³ocie” ko³o Strumienia. Dêbowiec Cieszyn Cl-Na, Br, J, B Eksploatacja otworowa w Dêbowcu, wielkoœci ok. 1,5 3 Gocza³kowice Zdrój Pszczyna Cl-Na, Fe, J, B tys. m /r., dostarcza do miejscowej warzelni solankê, z któ- Jaworze Dolne Czechowice- Cl-Na-Ca, Br, J, Fe rej uzyskuje siê sól lecznicz¹ „Zab³ocka”. Nieregularnie Dziedzice odzyskiwany jest brom. Eksploatacja otworowa w Ustro- 3 Ustroñ Cieszyn Cl-Na-Ca, Fe, Br, J niu, wielkoœci ok. 4,0 tys. m /r, dostarcza solankê dewo- Zab³ocie Cieszyn Cl-Na, Fe, Br, J, B ñsk¹ do k¹pieli leczniczych w miejscowym zak³adzie przyrodoleczniczym. Po zabiegach solanka jest zat³aczana ponownie do utworów dewoñskich. W Ustroniu, do zabie-

732 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005 gów leczniczych jest stosowana borowina, eksploatowana Uwagi koñcowe w Zab³ociu, wielkoœci ok. 0,3 tys. m3/r. W uzdrowisku reumatologiczno-rehabilitacyjnym w 1. Region górnoœl¹ski ma w gospodarce surowcami Gocza³kowicach Zdroju jest wykorzystywana solanka kar- mineralnymi w Polsce znacz¹cy udzia³ w produkcji wêgla boñska z miejscowej kopalni otworowej, w iloœci ok. 3,3 kamiennego i koksu, ¿elaza i stali, dolomitów, piasków tys. m3/r. oraz borowina ze z³o¿a „Rudo³towice”, w iloœci podsadzkowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, ok. 0,2 tys. m3/r. kruszywa naturalnego i ³amanego oraz wapna. 2. W GZW wystêpuj¹ najwiêksze wœród krajów UE Odpady przemys³owe pochodzenia mineralnego zasoby wêgla kamiennego. Pod wzglêdem wielkoœci pro- dukcji i eksportu wêgla, Polska zajmuje w UE pierwsze Odpady górnicze, hutnicze i energetyczne znajduj¹ miejsce. coraz wiêksze zastosowanie. W województwie œl¹skim 3. Wa¿nym problemem do rozwi¹zania pozostaje górnictwo wytwarza rocznie 34 mln t odpadów, energetyka ochrona zasobów w z³o¿ach zaniechanych (kopalniach likwidowanych), co wymaga znacznych œrodków finanso- i hutnictwo po ok. 3,6 mln t, w tym sk³adowanych w gór- wych i odpowiednich aktów prawnych. nictwie 2,5 mln t, energetyce 160 mln t i hutnictwie ok. 39 4. Wiêkszoœæ surowców mineralnych, towarzysz¹cych mln t (wg Stanu œrodowiska ..., 2003). Odpady górnicze i pok³adom wêgla w GZW nie jest wykorzystywana i trakto- hutnicze stosuje siê jako tañszy substytut kruszyw ³ama- wana po wydobyciu z wêglem jako odpady. nych w drogownictwie, kolejnictwie i budownictwie. 5. Znaczna iloœæ nagromadzonych, jak i na bie¿¹co Kruszywa sztuczne z odpadów górniczych i hutni- powstaj¹cych, odpadów górniczych, przeróbczych, hutni- czych stanowi³y w 2003 r. masê wielkoœci ok. 8 mln t. Na czych i energetycznych wymaga dalszego odpowiedniego Górnym Œl¹sku produkcja tych kruszyw jest prowadzona zagospodarowania. przez kilkunastu producentów w s¹siedztwie hut m.in. w 6. Hutnictwo ¿elaza, jak i w najbli¿szych latach hutnic- D¹browie Górniczej (HK Eko — Grys Sp. z o o.), w Gli- two cynku i o³owiu, opieraæ bêdzie swoj¹ produkcjê na wicach (Huta £abêdy) oraz Katowicach, Czeladzi i Ozim- surowcach importowanych. ku. Kruszywo sztuczne z odpadów górniczych jest 7. Perspektywê rozwoju, w skali lokalnej i regionalnej, jakoœciowo gorsze od kruszywa z ¿u¿li hutniczych. maj¹ surowce mineralne u¿ytkowane przez budownictwo i £¹czn¹ produkcjê kruszyw sztucznych z przepalonych drogownictwo, jak kamienie budowlane, kruszywo natural- zwa³owisk szacuje siê na 1,5–2,0 mln t/r. G³ówni produ- ne i ³amane, piaski i surowce ilaste ceramiki budowlanej. cenci zlokalizowani s¹ m.in. w Pszowie („Renowa” Sp. z 8. W p³d.-zach. czêœci GZW, oprócz znanych i stoso- o o.), Bytomiu i Katowicach. wanych w uzdrowiskach wód leczniczych, mog¹ wystêpo- Do produkcji klinkieru cementowego wykorzystuje waæ wody mineralne potencjalnie lecznicze, które siê odpady górnicze i przeróbcze ska³ wêglanowych (Góra- wymagaj¹ zbadania, w tym klinicznego, i prawnej ochrony z uwagi na postêpuj¹cy drena¿, wywo³any dzia³alnoœci¹ ¿d¿e), odpady hutnicze w postaci ¿u¿li wielkopiecowych górnictwa. oraz odpady energetyczne jak popio³y lotne i desulfogips (Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie). W 2003 r. do produkcji Literatura klinkieru zu¿yto 1,2 mln t, a do produkcji cementu 2,4 mln t tych surowców odpadowych. Popio³y lotne stosuje siê CHODYNIECKA L. 1973 — Karboñskie sferosyderyty ilaste z Górno- tak¿e do produkcji betonu komórkowego (£agisza, Biel- œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (studium mineralogiczno–chemiczne). Zesz. Nauk. Pol. Œl., 369, Górnictwo: 1– 57. sko-Bia³a). Odpady z elektrowni i elektrociep³owni (tzw. BLASCHKE W. 1999 — Wêgiel kamienny w Polsce na tle górnictwa odpady paleniskowe) stanowi¹ obecnie ok. 16% ogólnej w œwiecie. Gosp. Sur. Min., 15: 5–28. masy odpadów przemys³owych w kraju (14–15 mln t). GABZDYL W. 1997 — Geologia i kopaliny Górnego Œl¹ska. Wyd. Popio³y lotne stanowi¹ 80–90% odpadów energetycznych. Pol. Œl., Gliwice. GANSDORFER T. & P£ASKONKA A. 1996 — Perspektywiczna baza Odpady energetyczne zagospodarowane s¹ tak¿e w górnic- surowcowa polskiego górnictwa rud Zn–Pb. Rudy Metale, 41: twie. 147–154. W 2003 r. z 41 kopalñ wêgla kamiennego zagospodaro- GARLICKI A. 1994 — Porównanie osadów solnych Górnego Œl¹ska i Wieliczki. Prz. Geol., 42: 752–753. wano 80% odpadów pod ziemi¹, obejmuj¹ce lokowanie KOZ£OWSKI S. 1979 — Surowce mineralne województwa opolskie- odpadów, wykorzystywanie ich do podsadzki samoutwar- go. Wyd. Geol. dzalnej, do uszczelniania zrobów zawa³owych i wykorzy- NIEÆ M. & PRZENIOS£O S. 2004 — Problemy gospodarki z³o¿ami kopalin. Gosp. Sur. Min., 20: 5–26. stywania do podsadzki suchej. Przyk³adem mo¿e byæ NEY R. & SMAKOWSKI T. (red.) 2003 — Bilans gospodarki surow- kopalnia „Boles³aw Œmia³y”, która lokuje ok. 40 tys. t/r. cami mineralnymi Polski i Œwiata 1998–2003. PAN IGSMiE, Kraków odpadów paleniskowych z Elektrowni „£aziska”, co stano- 2004. RATAJCZAK T, GAWE£ A., GÓRNIAK K., MUSZYÑSKI M., wi blisko 10% zagospodarowywanego przez górnictwo SZYD£AK T & WYSZOMIRSKI P. 1999 — Charakterystyka wêglowe popio³u. Odpady górnicze znajduj¹ tak¿e zasto- popio³ów lotnych ze spalania niektórych wêgli kamiennych i brunat- sowanie w pracach in¿ynieryjnych, jak np. do budowy nych. [W:] Masy popio³owo-mineralne i ich wykorzystanie w górnictwie wêglowym. Pr. Spec. PTM, 13: 89–98. obwa³owañ, niwelacji terenu itp. RATAJCZAK T. & STACHURA E. 2000 — Ska³y ilaste by³ego woje- Wykorzystywane s¹ mu³y poflotacyjne jako paliwo wództwa bielskiego jako surowce ceramiki budowlanej. Gosp. Sur. domowe oraz tak¿e materia³, po ich odwêgleniu, do rekul- Min., 16: 5–24. Stan œrodowiska w województwie œl¹skim w 2002 r. Wojewoda Œl¹ski. tywacji. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Katowice 2003. WIDAWSKA–KUŒMIERSKA J. 1981 — Wystêpowanie pierwiastków œladowych w polskich wêglach kamiennych. Prz. Górn., 7–8: 455–459.

733