BUCAK’TAK Đ GAGAUZLARIN HAYATINDA D ĐN∗

J. HATLAS-M. ZYROMSKI ∗∗ Çev. Yrd. Doç. Dr. Ramazan ADIBELL Đ

ÖZ: Ortodoks Kilisesine mensup olan Gagauzlar, günlük hayatların- da kültürlerini, âdetlerini ve milli kimliklerine ba ğlı di ğer unsurları sergile- dikleri için diğer Ortodoks gruplardan ayrılmaktadırlar. Gagauzların üzerin- de ya adıkları tarihsel Bucak bölgesi bugün iki ülke arasında kalmı tır: 23 Aralık 1994’te özerk bölge hâline gelen ve sınırları içerisinde yer alan Gagauz Yeri ile Ukrayna’nın Odessa bölgesi. Bu makaledeki amaç, özellikle tarihsel açıdan Bucak’taki Gagauzların hayatındaki dinin rolünü incelemektir. Bu makale, hem literatüre ve resmî istatistiki verilere hem de Gagauz Yeri ’nde Kasım-Aralık 2006 ve ubat 2008’de yapılan alan ara tırmalarına dayanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Gagauzlar, bucak, din, Ortodoks Kilisesi, Türk Dili The Religion in a Life of Gagauz in Budjak ABSTRACT: Since Gagauz those member of the Orthodox Church, have exposed their culture, customs and all elements of national identity in their daily lives, they are distinguished from other Orthodox groups. The historical Budjak territory where Gagauz live is now in be- tween two different countries: Moldova (starts with December 23, 1994 in the autonomous region “Gagauz Yeri”) and Ukraine (part of the Odessa region). This article aims to examine the role of religion in the life of Ga- gauz in Budjak from the point of history. The paper is based on both the lit- erature and official statistical data and the field researches conducted in the area of Gagauz Yeri in November - December 2006 and in February 2008. Key Words : Gagauz, Budjak, religion, Orthodox Church, Turkish Gagauzlarla Ortodoks Kilisesi arasında apaçık bir ba ğlantı vardır. Bu etnik grubu tarif eden hemen her makale bunların Türk kökenli ol-

∗ “The Religion in a Life of Gagauzians in Budjak”, Sacrum et Profanum, C. IV, Sevastopol 2009, s. 209-218’in çevirisidir. ∗∗ Erciyes Üni. Đlahiyat Fak. Dinler Tarihi ABD. [email protected] 534 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) makla birlikte inançlarının Đslam de ğil, Ortodoks Hıristiyanlık oldu ğu dü- üncesiyle ba lamaktadır, örne ğin, (Çakır 2005: 80). Hatta bugün Gagauzlar Müslüman olsalardı –müstakil bir millet olurlardı- hiç kimse- nin onlar hakkında yazmayaca ğı yönünde iddialar bulunmaktadır (Yedinaya Gagauziya 2007). “Hıristiyan inancı, Balkan yarımadasındaki Gagauzların (Osmanlıların Bulgaristan’ı fethi esnasında) kendi kültürle- rini, dillerini ve âdetlerini korumasını sa ğlamı tır” (Kvilinkova 2006). Gagauzların etnik kökeni meselesini hâlâ modern tarihçilik çözememi olsa da onların –dinleri sayesinde- Hıristiyan dünyaya ait oldukları konu- sunda ku ku yoktur. Bu makalede Bucak’taki Gagauzların yani Besarabia’nın güneyinde ya ayıp kendilerini bu etnik grupla özde le tiren halk kesiminin hayatında dinin rolünü (özellikle tarihsel yönden) incele- mek istiyoruz. Modern siyasal durum bakımından 23 Aralık 1994’ten bu yana ba- ğımsız bir Gagauz bölgesi bulunan (Gagauz Yeri ) (Angeli 2006) güney Moldova’yı öncelikli olmakla birlikte sözde Odesa oblastını (özellikle Bolgrad Reni, Tarutino, Kilia ve Arciz gibi köylerin civarını) olu turan Ukrayna’nın bazı bölgelerini göz önünde bulunduruyoruz. Hem Moldova hem de Ukrayna’da Gagauzlar ba ka yerlerde de ya amaktadırlar (örne- ğin Zaporoje’de veya Kiev ya da Ki inev gibi büyük ehirlerde) ama Bal- kan yarımadasında (özellikle Bulgaristan’da) ya da ba ka yerlerde ya a- yan Gagauzlar gibi bunlar inceleme konumuzun dı ındadır. Bu makalede Gagauz yerle im yerleri olarak Gagauzların nüfusun yarısından fazlasını olu turdu ğu ehir, köy ya da toplulukları (Ça ğda Moldova ya da Ukray- na’da) ve Gagauzların yalnızca azınlık olu turdukları ama Gagauz Ye- ri ’nde bulunan bazı yerleri inceleyece ğiz (bk. Tablo 1). Örne ğin Bulgar- ların Gagauzlardan yalnızca biraz fazla oldu ğu Kirsovo köyü (Milanov 2000, ifadesine göre buradaki Gagauzların nüfusu 3.065’tir (% 43) ama Komrat ehrinin 1 Ocak 2006 tarihindeki nüfus sayımına göre Kirsova ’da 7.005 ki i ya amakta olup bunların 3.302’si (% 47) Gagauzdur). Đkin- ci örnek, Gagauzların nüfusun % 30’dan a ağısını olu turmakla birlikte yerel seçimde yerel toplulu ğun Gagauz Yeri ’ndeki temsilcilerini seçtikleri Svetlîi’dir. Benzer durum, (nüfusun ço ğunu Ukraynalıların olu turdu ğu) Chio elia Rus ă ve Ferepontievca köyleri için geçerlidir. Bucak’taki Gagauz köyleri arasında galiba Kubey’i sayabiliriz. Buradaki Gagauzlar günümüzde Bulgarlardan daha azdır (% 50’den daha az –tam olarak köy nüfusunun % 33’ü) ama bu köyün toplam nüfusu (yakla ık 7.000 ki i) dikkate alındı ğında nüfusun % 50’den fazlasını Gagauzların olu turdu ğu örne ğin Aleksanodrovka veya St ări Troâni (Starye Troâny, Eski Troyan) gibi yerlerden daha fazla Gagauz bulunmaktadır. Zikredilen yerler dı ın- da Bucak bölgesinde –hem güney Moldova (Kagul bölgesi) hem Ukray- na’da (Odesskaâ oblast')- Gagauzların küçük bir azınlık (% 20’den daha 535 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din az) olu turdukları karı ık nüfuslu birkaç yer bulunmaktadır. Bu tür yerler benimsedi ğimiz ölçek dolayısıyla hesaba katılmamı tır. Önceleri Basarabya diye bilinen bölgede bugün Moldovanlar, Uk- raynalılar, Ruslar, Gagauzlar, Bulgarlar ve ba ka birçok millet ya da etnik grubun temsilcisi ya amaktadır. Bu zikredilenlerin hepsi (ki bunlar nüfu- sun ço ğunlu ğunu olu turmaktadır) Hıristiyan’dır –ço ğunlukla da Orto- doks Hıristiyan-. Bu makalede Bucak’taki Gagauzların hayatında dinin önemine dair bilgiler, hem literatür ya da resmî istatistiki verilere hem de Gagauz Yeri ’nde Kasım-Aralık 2006 ve ubat 2008’de bir takım sosyolo- jik metot ve teknikler kullanılarak yapılan alan ara tırmalarına dayan- maktadır. Hem Ortodoks Hıristiyan inancı hem de günlük hayatta (modern bilimin ortak görü ü do ğrultusunda) kullanılan Gagauz dili, Gagauz etnik grubunun karakteristik özelliklerini olu turmaktadır. Bazı bilim adamları, Gagauzların kullandıkları Rus dili hakkında da yazı yazmakta ama bu konu tartı malıdır. Muhakkak bu bölgede ya ayan bütün halk arasındaki sosyal ileti im aracı olarak Rus dilinin bu bölgedeki anlamını zayıflatmak çok zordur. Di ğer taraftan Rus dilini, Gagauz etnik grubunun karakteris- tik özelli ği olarak de ğerlendirmek de son derece zordur. Kanaatimizce bu olgu, 1980’lere kadar Bucak’ta gözlemlenmesi çok zor olan Gagauzların daha çok Rusla ması ve milliyetsizle mesi sürecini do ğrulamaktadır. Hü- kümetin tepkisinden korktukları için Gagauzlar ço ğu zaman etnik kimlik- lerini gizlemek durumunda kalmı lardır. Hıristiyan inançlarını Gagauzlar, 18. ve 19. (Bulgarlarla beraber) kolonici olarak geldikleri Bucak’a Bulgaristan’dan getirmilerdir. Gagauzların Bucak’a tam olarak hangi tarihte geldikleri konusu modern tarihçilikte tartı ılmaktadır. Bazı bilim adamlarına göre bunlar bu bölgeye 16. yüzyılda (Çakır 2006: 72) geldilerse de ba ka ara tırmacılar çok daha geç bir tarih belirtmektedirler. Gagauzların en önemli ahsiyetlerinden biri olan Mihail Çakır (kendisinden daha sonra bahsedece ğiz) Bucak’taki bazı Gagauz köylerinin kurulu tarihlerinin 19. yüzyıla ait oldu ğunu ifade etmektedir. Ancak ortak kanaate göre 18. yüzyılın ikinci yarısı Gagauzların ve Bulgarların Bulgaristan’dan Basarabya’ya göçünün ba - langıcı olarak kabul edilebilir. Hıristiyanlı ğın Gagauzlar arasında ne zaman ba ladı ğını bilmiyo- ruz çünkü bu milletin ya da etnik grubun erken tarihini bilmiyoruz. Bu konuda birkaç teori mevcuttur (aba ov 2002: 454-534; Ма teeva 2006: 23-36). Bu teorilerin ço ğu, Gagauzları bazı Ortaça ğ Türk oymaklarının (örne ğin Uz veya O ğuz) ya da Selçukluların torunları olarak görmektedir. Ancak bazı görü lere göre Gagauzlar, Bulgar da ya da Yunandırlar. Bu- günlerde Gagauz Yeri ’nde Gagauzların Ortodoks Hıristiyan inancı ile il- gili bir tartı ma vardır. Hatta Hıristiyanlı ğa giri lerinin 1000. yıldönümü- 536 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) nü kutlamanın mümkün olup olmayaca ğı konusu da halk tarafından tartı- ılmaktadır. Bu kutlama giri imini Mihail Formuzal ( Ba kan ) ve Orto- doks Hıristiyan Kilise desteklemektedir. Bir de Gagauzların Hıristiyanlı- ğa Kiev Rusyasın’dan önce girip girmedi ği meselesi bulunmaktadır (Yedinaya Gagauziya 2007). Ancak tarihsel kaynakların yoklu ğu yukarı- daki soruları cevaplandırmayı imkânsız hale getirmektedir. Gagauzların günlük hayatında Ortodoks Hıristiyan dini her zaman güçlü biçimde var olmu tur. Bu durumu etnolojik kaynaklar do ğrulamak- tadır. Gagauzların sadece dinî de ğil, (hikmet ya da iyimserlik gibi) ahlaki ya da sosyal de ğerleri sergileyen ve dinle ili kili olan birçok hikâye ve efsaneleri bulunmaktadır. Đsa Mesih’i, Bakire Meryem’i, Aziz Petrus’u ve di ğer birçoklarını içeren bazı ilahiler de bulunmaktadır. Gagauz dini ve dine kar ı sosyal tavırlar hakkında çok de ğerli bilgileri, çalı maları paha biçilmez de ğerde olan Rus bilim adamı Valentin Mo kov incelemi tir. Örne ğin; o, öyle yazmaktadır: “Her Gagauz köyü aynı zamanda Ortodoks Hıristiyan Kili- senin yer aldı ğı ve yardımcılarıyla birlikte bir veya iki din adamı- nın bulundu ğu bir diosez [bir papazın dinî sorumlulu ğu altında bu- lunan bölge] olu turmaktadır” (Mokov 2004: 359) ve “bir köyün merkezinde en yüksek yerde, sıklıkla da büyük bir meydanın orta- sında bir Ortodoks Hıristiyan kilise yer almaktadır ” (Mo kov 2004: 359). Bu ara tırmacı, kiliselerin yapım malzemeleriyle ilgili bilgiler de sunmu tur. Ona göre eski kiliseler ah aptan yapılmı ken yeni kiliseler ta tan yapılmı tır. Yeni mimari tarzda in a edilmi olan bu kiliseler açık renkli ve büyüktü (Mo kov 2004: 359-360). Ku kusuz Bucak’a Bulgar- larla birlikte gelen Gagauzlar ilk önce sadece kendi evlerini de ğil, bazı kiliseler de in a etmi lerdir. Modern tarihçilikte Ortodoks Hıristiyan din adamlarının yalnızca ahlaki bir otorite olarak de ğil, aynı zamanda bir tür manevi lider eklinde ilev gördü ğü görü ü mevcuttur (Çakır 2006: 466). Özellikle Çakır’ın ai- lesi hem Gagauzlar hem de Ortodoks Hıristiyan Kilise için önemliydi. Bu ailenin yirmiden fazla üyesi kilise hiyerar isinin de ğiik kademelerinde din adamı olarak görev yapmı tır. Bu aileden din adamı olarak bilinen ilk ki i, 1891’de Çadır köyündeki halkın Bucak’a göçünü sa ğlayan ve aynı zamanda Ceadîr Lunga (Çadır Lunga) ehrinin kurucusu olan Zaharij Dmitrieviç Çakır’dı. O, aynı dönemde bir kilise in a etmi ve Basarabya’daki ilkokullardan birini kurmu tur (Çakır 2006: 466). Onun torunu olan ba papaz Dmitrij Gregorieviç Çakır, ailenin tarihini yazmı tır (bk. kaynakça). Ona göre Çadır -Lunga köyündeki Diosez kilisesi 1825’te dedesi zamanında in a edilmi tir (Çakır 2006: 467). Ancak bu kilise ga- yet küçüktü ve bundan dolayı 1860 da (babası döneminde) yeni bir ta 537 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din kilise in a etme süreci ba lamı tır (Bu kilise 1867’de faaliyete geçmi tir). Hiç ku kusuz bu ailenin en önemli üyesi ba papaz Mihail Çakır’dı. O sa- dece bir din adamı de ğil, aynı zamanda bir bilim adamı ve toplumsal bir liderdi. O, en önemli dinî kitapları ve duaları Rusçadan (ki o zamanlar Gagauzlar bu dili çok az biliyordu) Gagauz diline tercüme etmi tir. O, Kutsal Sinod’dan Gagauz dilinde Ki inev’de (Chi in ău) dinî bir gazete ne retme izni istemi tir. Kendisine izin verilmi ve o, birkaç yıl bu gaze- teyi yayımlamı tır. Mihail Çakır, 1900’de Skinoasa’daki dinî okulu aç- mı tır. Kendi parasıyla arazi satın almı ve bu okul için büyük bir ta bina in a etmi tir. Mihail Çakır, aynı zamanda Gagauzların ilk tarihini yazmı - tır (Yeni bsk.: Çakır 2005). Ölümünden sonra Ki inev’deki (Ormianskaja str.) Ortodoks Hıristiyan mezarlı ğına gömülmü tür. Di ğer taraftan Ortodoks Hıristiyan din adamları arasında böyle yüksek e ğitim ve bilgi düzeyi yaygın de ğildi zira Türkler, Đslam dı ındaki di ğer inançların önüne birçok engel koymu lardı. Ve böylece dinî hayatın bazı önemli biçimleri (örne ğin Pazar günleri mutat olarak kiliseye gitmek veya dinî bayramları kutlamak gibi) terk edilmi tir. Az sayıda Ortodoks Hıristiyan kilise mevcuttu; üstelik halk kiliseye gitmekten korkuyordu. Bu nedenle Osmanlı Đmparatorlu ğunda din evde icra ediliyordu. Bulgarlar ve Gagauzlar açısından din adamınca yapılması gereken birçok dinî me- rasim, evde ya lı erkekler tarafından icra ediliyordu. Bu da tabii ki Orto- doks Hıristiyan dininin resmî kuralları ile taban tabana zıttı. Tarihsel kaynaklardan biliyoruz ki Bucak’a gelen din adamlarının ço ğu neredeyse okuma yazma bilmiyor, inanç ve Hıristiyanlık konusunda çok az bir bilgiye sahipti (Kvilinkova 2006). Netice itibariyle Gagauzlar dinî prensipleri çok az biliyordu; üstelik okuma yazma düzeyi çok düük- tü ve ekmek arap ayini Gagauzcadan ba ka bir dilde (Moldav ya da Slav dilinde) icra ediliyordu. 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın ba ında örne ğin halk âdetlerine kar ı bir tür “kilise saldırısı” oldu. O dönemde Ortodoks Hıristiyan dinine kar ı Gagauzlarda daha olumlu bir tavır meydana geldi. Bu e ğilime örnek olarak sözde “takvim inancı” gösterilebilir (Kvilinkova 2002). Takvimle ba ğlantılı olan bazı günlerde evi, aile üyelerini, hayvan- ları, ba ğ evlerini vs. kutsamak için Gagauzlar din adamlarını evlerine da- vet ederlerdi. Ancak din adamları ile “sıradan insanlar” arasındaki ili ki- ler her zaman o kadar da iyi de ğildi. Mahalli papazların ço ğu Gagauz di- lini bilmiyor ve hatta (Gagauzların yaadı ğı diosezlerdeki çalı malarına ra ğmen) ö ğrenmeye bile çalı mıyordu. Bunlar ço ğu zaman Gagauz dilini öğrenmektense diosez de ğitirmeyi tercih ediyorlardı. Bunun yanında 19. ve 20. yüzyıllarda birçok papaz kapitalist eko- nomik faaliyetlere giri mi ti. Bunlar ço ğu zaman çok az paraya arazi sa- tın alıyor ya da ödünç para veriyorlardı. Bu da kendisine uyanlara göz ku- lak olması gereken çoban konumuna zıt dü üyordu. Hatta bazı ki ilere 538 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) kötü davranıldı ğını da biliyoruz (hiçbir sebep olmadan rahipler onlara ba- ğırıp ça ğırıyordu). Buna ra ğmen Gagauzlardan Ortodoks Kilisesinin bü- tününe kar ı olumsuz tavırlar sergilenmemi ama çe itli Gagauz âdetleri- ni kabul etmeyen papazlarla kavgalar olmu tur. 1812’de Basarabya, Rusya’nın egemenli ği altına girdi ği zaman Basarabya Diosezi (eparhia) kurulmu tu. Rusya Đmparatorlu ğu dönemin- de bazı Gagauzlar papazlık mesle ğini ö ğrendiler ve daha sonra Basarabya’da papazlık görevinde bulundular. Bazen bunların çocukları da papaz oluyor ve ço ğu zaman da yüksek ö ğrenime gidiyordu. Bunlar- dan bir tanesi, Kazakliâ köyünün rahibi Georgij’in o ğlu Georgij Zhushkov, Var ova Üniversitesinde bile okumu tur (Çakır 2006: 471). Ancak ö ğrencilerin ço ğu Sen Petersburg’daki üniversiteyi tercih ediyor- du. Yüksek ö ğrenimlerini tamamladıktan sonra birçok Gagauz önemli mesleklerde çalı mı tır. Örne ğin Bulboka’daki (Bolboka -imdiki Kotlovina) bir papazın o ğlu olan Nikolai Elelânov, Đstanbul’da çarlık diplomatı olarak çalı mı tır. Ortodoks Kilise, Bucak’ta birkaç diosez okulu kurmu tur. Örne ğin böyle bir okul 1892’de Kirsovo köyünde faaliyete ba lamı tır. Vulkane ti’deki köy kilisesi 1812-1816 yılları arasında in a edilmi ve 1860’da da bir Diosez kurulmu tu. Kilisede 300 mümin için yer vardı. Basarabya’nın Romanya’nın parçası oldu ğu 1920’lerde Basarabya Diosezi –Romanya Ortodoks Kilisesinin gözetiminde- yeni olu turulmu - tu. Sovyet hâkimiyeti döneminde 1940’da Moldova Ortodoks Kilisesi – herhangi bir özerkli ği olmadan- Ortodoks Rus Kilisesine dâhil edilmi tir. Günümüzde Gagauz Yeri içerisindeki bütün Ortodoks kiliseler Kagulsko - Komrat Diosez’ine (eparhia) dâhildir. Bu Diosez, Rus Orto- doks Kilisesinin bir parçasını olu turan Moldova Ortodoks Kilisesindeki altı Diosezden biridir. SSCB’nin da ğılmasından sonra Moskova Patrikha- nesi, önceki Ki inev Diosezine ba ğımsız Moldova Kilisesi statüsünü vermi tir. Özerklik statüsü 1992’de Kutsal Sinod’un kararıyla verilmi ama Romanya Ortodoks Kilisesinin Kutsal Sinod’u da aynı yıl kendi böl- gesinde Basarabya Metropolitli ğini yeniden kurma kararı almı tır. Mol- dova hükümeti, Basarabya Metropolitli ğinin tescillenmesi meselesini Bükre ile çözememi tir. Bu tarihten itibaren Moldova’daki Ortodoks Ki- lisesinin konumu hakkında anla mazlıklar ve yanlı anlama meydana gelmi tir. 2001 yılının Eylül ayında Moldova hükümeti Rus Ortodoks Ki- lisesinin Moldova Metropolitli ğinin statüsünü kabul etmi tir. Ancak Moldova Yüce Divanınca iki kez tartı ılmı ve bu dava Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesine ta ınmı tır. Mahkemenin 2004 yılındaki olumlu kararından sonra Basarabya Ortodoks Kilisesi resmen tescillenmi tir. Bö- lümlenme bu ekilde ba lamı tır zira ülkedeki Ortodoks kiliselerinin yak- la ık % 20’si ya Basarabya Ortodoks Kilisesinin yetki alanındaydı ya da 539 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din sonradan girmi ti. Gagauz yerle im bölgesindeki Ortodoks kiliseler Gagauzların Rus yanlısı tavırlarıyla ilintili olan Moskova Patrikhanesine sıkı sıkıya ba ğlı kalan Moldova Ortodoks Kilisesinin yetki alanında kal- mı tır. Ukrayna’da (Odesskaja oblast') Gagauzların nüfusun % 50’den fazlasını olu turdukları köylerdeki Ortodoks kiliseler de Moskova Patrikhanesinenin gözetimindedir. Komrat’daki Aziz Yuhanna kilisesi 1820’de (Yedinaya Gagauziya, http: //edingagauz.com/content/view/141/84/) [veya 1848’de (Çakır 2006: 472)], Kongaz köyündeki Teslis kilisesi 1883’te, Çokmeydan’daki (Cioc- Maidan) Svâto-Voznesenskaja kilisesi 1840–1860 yılları arasında, Be alma’daki Svâtogo Veiikomuchenika Pobedonosca Georgia kilisesi 1880’de in a edilmi tir. ’da Svâtogo Arhangela Bozia Mihaila kilisesi 1863’da kurulmu ama 1946’da kapatılmı tı. Bu kilise, Ekim 1988’de yeniden açılmı tır. 11 Kasım 2005’te Moskova (ve bütün Rusya’nın) Patri ği II. Aleksiy, Moldova’ya ziyarette bulunmu tur. Onu görmek için birçok Gagauz, Ki inev’e gelmi tir. Gagauzlar arasındaki kilise terminolojisi a ğırlıklı olarak Grekçe ve Bulgarcadan olu makta ama bazı Arap-Fars unsurlar da bulunmaktadır (Çakır 2006: 464). Ortodoks Kilisesinin Gagauz Yeri ’nde hâkim bir ko- numa gelmi olmasına ra ğmen ba ka dinlere inananlar da bulunmaktadır. Bucak’ta Yahudili ğin ve her eyden önce de çe itli Protestan kiliselerin temsilcileri bulunmaktadır. Protestanlar Bucak’a 20. yüzyılın ba ında gelmi ler (Kvilinkova 2006) ve Đkinci Dünya Sava ından önce Mihail Çakır bunlardan bahsetmi tir (Çakır 2005: 92). Protestan evleri (Baptistler ve özellikle de 7. Gün Adventistleri) Vulkane ti, Komrat, Çadır-Lunga ve Kongaz gibi ehirlerle Kirsova, Kongazcık, Kriyet Lunga, Çokmeydan, Ce meköy ve Dezgince gibi bazı köylerde (topuluk- larda) bulunmaktadır. 1950’li yıllarda Gaydar ve Coltay köylerinde ta o zamanlar dinî kavgalar vardı. Protestan olanlar, topuluklarından dı lanan Gagauzlar’dı. Bunlar köyü terk etmek zorunda kalmı tır. Coltay köyünde kolektif çiftlik mensupları bu kavgaya müdahil olmu ve “yeni Protestan- ların” köye dönmesini sa ğlamı lardır (Kvilinkova 2006). Gagauz dini açısından Sovyet dönemi özellikle zor olmu tur. Bu- cak’taki Gagauz yerle im alanında kiliselerin ço ğu kapatılmı tır (Sovyet- ler Birli ğinin di ğer yerlerinde oldu ğu gibi). Bu kilise binaları ba ka amaç- larla kullanılmı tır –ço ğunlukla depo olarak-. Bu binalar tamir edilmemi ve sonunda da yıkılmı tır. Be göz veya Çe meköy köylerinde oldu ğu üzere bazı kiliseler ise do ğrudan yıkılmı tır. Modern Gagauz Yeri’nde yalnızca iki tane Ortodoks kilisesi yer almaktadır -Kongaz ve Çokmeydan köylerinde-. Komrat’taki Aziz Yuhanna kilisesi, Sovyet döneminde tarih ve etnografya müzesine dönü türülmü tür. Basarabya’daki kiliseler – 540 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ)

örne ğin Kirsova’daki kilise-, Kızıl Ordunun bu bölgeyi 1940’ta ele ge- çirmesinden hemen sonra kapatılmı tır (Stoynov 1990: 109). Sovyetler Birli ği döneminde Gagauz toplumunda da bazı de ğiimler meydana gel- mi , ateizm süreci, sadece dine kar ı ilgisiz kalmamı , kilise ve dine dü man yeni bir nesil meydana getirmi tir. Gorbaçov dönemiyle birlikte (1985’ten itibaren) ve daha sonra Sovyetler Birli ğinin sona ermesi, ba ğımsız Moldova ve Ukrayna’nın ku- rulmasıyla birlikte Gagauzların dinî rönesansı gözlenebilmektedir. Birkaç yıl zorunlu ateizmden sonra Ortodoks Kilise, kiliselerine kavu mu ve inanç özgürlü ğü tesis edilmi tir. Tamir edilebilecek durumda olan bazı binalar inananlara açılmı tır. Ayrıca bugün birçok yeni kilise yapım a a- masındadır. Örne ğin Mayıs 2007’de Svetlîi köyünde in aat 7 yıl sürüp 4 milyon Moldova Leyine mal olan yeni büyük kilise binası açılmı tır. Bu kilisenin sponsoru, köyünün ( imdi ehirdir) reislerinden biri olan Dmitri Pavlovic Nikolaev’dir. (Кзгіаппаг ) köyündeki halk da bir kilise in a etmeye karar vermi ve 2000 yılında ibadet evini açmı ve diosez kilise konsili kurulmu tur. Çadır-Lunga ehrinde 2000’de kadın manastırı kurulmu ve ana caddede (Lenin str.) yeni Ortodoks Kilise in a edilmektedir. Ukrayna’da örne ğin Kotlovina (eskiden Bolboka) veya Dmitrovka köylerinde, birkaç kilise bulunmaktadır. Geçen birkaç yılda yeni Ortodoks kiliselerin in a edilmesi için Moldova devleti 2.5 milyon Ley ödenek ayırmı tır. Kiliselerde do ğalgazlı ısınma sistemi de bulunmaktadır. Đdeal durum, her köyün kendi kilisesine sahip olmasıdır. Gagauz Yeri hükümeti ba ından itibaren Gagauzlar ara- sında dinî tutumların -özellikle Ortodoks kilisesi biçiminde- yeniden can- lanmasına ilgi duymu tur. Günümüzde Gagauzlar arasındaki din meselesi ço ğu zaman “her Gagauzun Ortodoks Kilisenin mensubu oldu ğunu” bildiren resmî propa- gandada bile fazla temsil edilmi tir (Hatlas 2007). Ancak Gagauz Ye- ri’ndeki bazı gözlemler sayesinde bir Ortodoks kiliseye biçimsel mensu- biyet beyanı ile Pazar günü ekmek arap ayinine ya da Kilise bayramları- na katılma gibi dinî vecibeleri gerçekten yerine getirme arasında büyük bir fark oldu ğu anla ılmı tır. Komrat’daki Polonyalı bayan ö ğretmenin söylediklerine göre halkın dinî tutumları oldukça zayıftır. Büyük bilim adamı Valentin Mo kov, bir taraftan Gagauzlarla Ortodoks inancı arasın- daki önemli ba ğlantı hakkında yazıyor ama di ğer taraftan da unu ekliyor: “Gagauzlar Ortodoks olsalar da kültürlerinin (ve okuryazarlı ğın) dü ük seviyesi, dinlerinin özü hakkında çok az ey bilmeleri durumunu meyda- na getirmektedir” (Mo kov 2004: 6, 199). Aynı bilgiyi Mihail Çakır da vermektedir. Çakır, Bolboka köyü örne ğini tasvir etmektedir. Burada in- sanlar Pazar günleri ekmek arap ayinine ya da kilise bayramlarına gitmi- yorlardı. Bu durumda sömürge valisi General Ivan Inzov (sömürgecilerin 541 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din ba valisi) köylere asker göndermi tir. Askerler köylülerin evlerine yer- le tirilmi tir. Hafta içinde askerler askeri e ğitim yapıyor Pazar günleri ve bayramlarda ayin için kiliseye gidiyorlardı (müzisyenlerle birlikte). As- kerler köylülerin kiliseye gitmesini istiyordu –köylünün kendisi gitmiyor- sa kiliseye karısını ya da çocuklarını göndermek zorundaydı-. Ve böylece o köyün sakinleri Pazar günleri ve bayramlarda kiliseye gitmeye alı tırılı- yordu (Çakır 2005: 99-101). Bu durum çok ilginçti zira Bulgar toprakla- rından gelen halk (hem Gagauzlar hem de Bulgarlar) çok dindardı (hatta fanatiktiler) ama sadece görünü te –bunların ço ğu dua kitaplarını bile bilmiyordu-. “Yıllar süren ateist propagandadan sonra günümüzde, yeniden can- lanma dinî sürecini gözlemleyebiliyoruz. Ancak yine de yalnızca iman ikrarında bulunmakla inancı prati ğe dökmek arasında büyük bir fark var- dır. Kırsaldaki topluluklarda nüfusun % 90’nının (hafta içi günlerinde yakla ık % 50’si) her Pazar ekmek arap ayinine katıldı ğı söylenmekte- dir. ehirlerde bu rakamlar daha dü üktür –Pazar günleri ile dinî bayram günlerinde nüfusun yakla ık % 30-40’ı ekmek arap ayinine katılmakta- dır (bu bilgi Gagauz Yeri ’nde din i lerinden sorumlu ki iden elde edil- mi tir). ehirlerde durumu yoklamak çok kolaydır. Komrat’ta sadece bir tane Ortodoks kilise var, yani Vaftizci Aziz Yahya katedrali. Sadece iki adet kutsal ekmek arap ayini (hem Pazar günlerinde hem de kilise bay- ramlarında) yapılmaktadır. Kilisede 300 ki ilik yer bulunmaktadır. Kili- senin dı ında birini görmek zordur” (Hatlas 2007). “Sabah ayini esnasın- da yazar kilise içerisinde birçok ki i görmü ama ikinci ayinde sadece 35 inanan varmı . Komrat nüfusunun tamamını yani 23.500 erke ği dikkate alırsak bunun % 30’u, yani 7.000 erkek Pazar günleri ve kilise bayramla- rında kiliseye gitmesi gerekir bu do ğru de ğildir. Dolayısıyla resmî veriler kesinlikle çok yüksektir” (Hatlas 2007). Ço ğu kez Ortodoks inancını belirleyen ey, gelenektir. Gagauzların geleneksel inancı, Ortodoksluk inancıdır (atalarının inancı da böyleydi) ve böylece en basit özde le tirme bu Ortodoks inançla yapılmaktadır. Do- layısıyla Gagauzya bölgesinde inançlı oldu ğunu ifade eden ki iden daha fazlasının Ortodoks oldu ğunu bildirmesi hiç de tuhaf de ğildir. Buna ra ğ- men Gagauzya’daki dü ük dinî faaliyet düzeyi, insanların ço ğunun ne Ki- tabı Mukaddes’i ne de dinî literatürü okudu ğu [Папцова ] olgusuyla da do ğrulanabilir. Günümüzde Gagauzya topraklarında sadece u köylerde Ortodoks kilise bulunmamaktadır: , Chio elia Rus ă (fakat Moldav köyü yakınında yeni kilise in a edilmektedir) ve Bugeac (Yedinaya Gagauziya, 30.05.2007) ki bu köyde inananlar geçici bir kilise binasına sahiptir. Bu- cak’ın Ukrayna bölümünde, bu makalede Gagauz kabul edilen her köyde Ortodoks kilise bulunmaktadır–Kubey (Chervenoarmeijs'ke) hariç ki bu 542 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) amaca uygun bir ibadet evi mevcuttur-. Bu köydeki eski kilise «Uspeniâ Presvâtoj Bogorodicy» yıkılmı ama yenisi henüz in a edilmemi tir. Kili- se hiyerar isinin üst düzeydeki mensupları Gagauzların önemli kamusal bayramlarına aktif biçimde katılmaktadırlar. Böylece 20–21 Temmuz 2006 tarihlerinde Komrat’ta düzenlenen Birinci Uluslararası Gagauz Kongresine, Vladimir (Ki inev ve bütün Moldova Metropoliti) ile Kirill (Varna ve Preslav Metropoliti) i tirak etmi lerdir (Pervıy Vsemirnıy Kongress 2006). Bu makalenin son kısmında Bucak’taki Gagauzların hayatında (hem modern ça ğda hem de daha önceleri) Hıristiyan dininin (özellikle Ortodokslu ğun) oynadı ğı rol meselesini ele almak önemlidir. Tarihsel ba- kı açısıyla ba layıp “Gagauzların Ortodoks inancına kar ı derin ilgisinin sadece etnopolitik faktörlere de ğil, etnokültürel faktörlere de dayandı ğı” (Kvilinkova 2006) dü üncesini belirtmemiz gerekir. Ku ku yok ki Gagauzların durumunda Ortodoks inancı, mahalli ve halk gelenekleriyle ba ğlantılıdır. Hem Ortodoks inancı hem de onların dili ve mahalli gele- nekleri, Gagauz etnosuna katıldıklarını do ğrulamaktadır. Bunun yanında Gagauzların (kolonist olarak) Bucak’a sadece Bulgaristan topraklarından geldiklerini de ğil, bunların Bulgarlarla birlikte geldiklerini de hatırlama- lıyız. Bunlar yakın kom u olarak ya amı lardır ve bugün de böyle ya a- maktadırlar. Örne ğin Kirsovo, Chervenoarmeijs'ke veya Vinogradivka gibi halkı karı ık olan bazı köyler bulunmaktadır. Önemli dil farkına ra ğmen (Gagauzca ve Bulgarca) bunların halk gelenekleri neredeyse aynı ya da benzer olup din için de aynı ey geçerlidir. Böylece Bucak’taki hem Bulgarlar hem de Gagauzlar –Bulgar topraklarından gelen kolonicilerin torunları olarak- Bucak’ta ya ayan di ğer ki ilerden– özelikle Moldovanlardan, Ukraynalılardan ve Ruslardan her ne kadar bunlar da Ortodoks olsalar da- (birçok bakıma farklı) bir tür sosyal grup olu tur- maktadır. Eskiden Bulgaristan’dan gelen koloniciler, Bulgar olarak ta- nımlanıyordu. Ku kusuz bu tanımlama çok basittir çünkü Bucak’a sadece Bulgarların de ğil, Gagauzların da geldi ği iyi bilinmektedir. Di ğer taraftan günümüzde bazı Gagauz kökenli bilim adamları bu iki etnik grubu ayrı - tırmaya çalı maktadır. Tarihsel kaynaklar göz önünde bulunduruldu ğunda bu kolay bir i de ğildir. Tabii ki aile adları (belirli bir ihtimalle) etnik mensubiyeti do ğrula- yabilir. Bu durumun güzel bir örne ğini (Gagauzlar arasında tanınmı ve önemli olan) Qakit ailesi olu turmaktadır. Bu ailenin bazı bireyleri kendi- lerini Gagauzlarla özde le tirmekte, di ğerleri ise Bulgarlarla. “Etnik problemlere” örnek olarak Kubey köyü gösterilebilir. Kubey’de günü- müzde nüfusun % 58’ini Bulgarlar olu tursa da bundan altmı yıl önce Gagauzlarla Bulgarlar arasındaki sayısal orantı tam ters yöndeydi. Bu du- rum, Gagauzların Bulgarla ması süreci olarak gösterilmektedir (bu bilgiyi veren Odessalı Andrei Shabashov’a te ekkür ederiz). Bundan dolayı ka- 543 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din naatimizce Bucak’a gelen kolonistleri Gagauzlar ve Bulgarlar diye ayırt etmenin bir anlamı yoktur. Bucak’taki Gagauzların hayatındaki Hıristiyanlık inancının yeri meselesi (hem günümüzde hem de geçmi te) –özellikle bugün- o kadar basit ve tek taraflı olamaz. Bir taraftan “her Gagauzun Ortodoks inancını temsil etti ği” yönündeki çok basit özde le tirme bulunmaktadır. “Her Le- hin Roma Katoli ği oldu ğu” Polonya’da aynı durumla kar ıla abiliriz. Di ğer taraftan Bucak’taki yeni ve yeniden in a edilen Ortodoks ki- liseler (yıllar süren ateist propagandadan sonra) dinî inancın Gagauzya’da ve Gagauzlar arasında mevcut oldu ğunu do ğrulamaktadır. Hâkim din Or- todoksluktur ama geçen on yıllarda dinî ço ğulculu ğun arttı ğı gözlenebil- mektedir. Di ğer ülkelerde oldu ğu gibi din, git gide her ki inin özel meselesi hâline gelmi tir. Yeni inananların bazı Protestan kiliselerine sahip olması ilginçtir. Bu Protestan kiliseler Moldova’da daha önce vardı. Đslam, Bu- dizm veya Roma Katolikli ğinin konumunda bir ilerleme yoktur. Ancak, ortak uygulamanın her Pazar kutsal ekmek arap ayinine ve Kilise bay- ramına katılma olması -ancak bu durumda Ortodoks inancı, sadece bir iman ikrarı de ğil, sosyal bir olgu haline gelir- için daha çok zaman var. Buna ra ğmen biz, içsel din biçimlerinin (dualar) az gösterilmesinin ta 20. yüzyılın ba ında Basarabya’da büyük bir problem oldu ğu görü ünü (bu görü ü makalede iki kez zikrettik) ifade etmemiz gerekir. Bu prob- lem, sadece Tuna’nın ötesinden gelen kolonistler (yani Gagauzlar ve Bulgarlar) için de ğil, bu bölgede bütün nüfus için önemliydi (Kvilinkova 2006). Böylece bu bölgenin karakteristik özelli ği sadece dinî inancın (hem içsel hem de dı sal biçimlerinin) az gösterilmesidir. Diyebiliriz ki –tarihsel ba ğlamı göz önünde bulundurarak- Gagauzlar (çok nadiren fanatik olan) Ortodoks inancına sahipti ama onla- rın inancı gayet zayıf ve dinî ilkelere ili kin bilgiden yoksundu. Bu inanç, bizim anladı ğımız anlamda bir din olmayıp daha ziyade bir “halk” din- darlı ğıydı. Bundan dolayı Gagauzlar dinî inancın dı sal biçimlerini gös- termemi lerdir. Di ğer taraftan Gagauzlar, örne ğin kutsal yerleri haccet- mek –buna yapanlar, köylerinde büyük bir itibar sahibi olur ve kendileri- ne “hacı” unvanı verilirdi- gibi bazı dinî biçimlere çok önem vermi lerdir. Gagauzlarla etnik kimliklerinin önemli faktörlerinden biri olan inançları arasındaki önemli ve samimi ba ğı inkâr edemeyiz. Gagauz etnik grubuna ait karakteristik özellik olarak Ortodoks inancı ise Müslüman Türkiye’de ya ayan Gagauzların göçünden önce elbette önemliydi. Fakat Bucak’a göç ettikten sonra bu faktör muhakkak anlamını yitirmi tir. Çünkü nüfusun kalan kısmı (Bulgarlar, Ruslar, Ukraynalılar) da Ortodoks inancı temsil etmektedir. Önemli faktör, Ortodoks bir kilise ile Türk dil 544 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) ailesine ait bu dil arasındaki ba ğlantı olabilir. Çünkü di ğer etnik gruplar Đslam’la ba ğlantılıdır. Gagauz yerle im yerlerinin toponomisi çok karma ıktır. Çünkü ba- zı köyler, Gagauz dilinde birçok ekilde tanımlanmaktadır. Ayrıca Gagauzların bazı tarihsel adları aslında Balkan yarımadasından gelen ko- loniciler (Gagauzlar ve Bulgarlar) tarafından alınan Tatarca adlardır. Yanlı anlamaya yol açmamak için bu makalede Gagauz Yeri ’ndeki Gagauz yerle im yerleri Moldav dilindeki adları ve Ukrayna toprakların- da yer alan köyleri için Ukrayna dilindeki adları kullandık. Tablo 1’de bazı köy ve ehirlerde Gagauzların nüfus oranını do ğru- layan demografik veriler Bulgar bilim adamı E. Milanov’un kitabına (Milanov 2000), Sovyetler Birli ği’nde 1989’da yapılan son nüfus sayımı- na ve Ukrayna’daki 2001 nüfus sayımına dayanmaktadır. Ancak zikredi- len bu veriler nüfusun etnik yapısını göstermemektedir. Sovyetler Birli- ği’nde yapılan nüfus sayımına göre Gagauz etnik kimli ği u ekilde ifade edilmi tir: 1939: 0 vatanda 1959: 123.821 vatanda 1970: 156. 606 vatanda 1979: 173. 179 vatanda 1989: 197. 768 vatanda Basarabya 1939 yılında Romanya’nın sınırları içerisine dâhil edil- mi , bundan dolayı da Gagauzlar istatistikî verilerde gösterilmemi tir. Sonraki veriler, Sovyetler Birli ği’nde ya ayan Gagauz nüfusunun sürekli arttı ğını göstermektedir. Ancak Gagauzların % 40’tan % 60’a kadarının öldü ğü trajik 1946–1947 yıllarını hatırlamalıyız (Daha fazla bilgi için bk. Golod 1993). Bu olayın nedeni hem ya ğıların olmaması hem de Devlete verilen zorunlu katkının neredeyse gerçekle mesi imkânsız olan yüksek düzeyiyle ba ğlantılıdır (çiftçiler ziraatın kolektifle tirilmesine sıcak bak- mıyorlardı). Be alma köyündeki mezarlıkta bu korkunç kıtlık döneminde ölenlerin hatırasına anıt dikilmi tir.

Aağıda Tablo 1’de verilen bilgiler güncel de ğil, ama elimizde yeni bilgiler de mevcut de ğildir. Uzmanların görü üne göre bu veriler, önemli ölçüde de ğimemi tir. Be alma köyüyle ilgili olarak Komrat ehrinin ofi- sinde 1 Ocak 2006 tarihinde elde edilen bilgiye göre buranın nüfusu 4.750’dir; bunlardan 4.614’ü Gagauzdur (bu köyün nüfusunun % 97’si Gagauzdur). Kirsovo köyünün nüfusu 7.005’tir; bunlardan 3.302’si Gagauzdur (bu köyün nüfusunun % 47’si Gagauzdur):

545 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din

No. ehir, köy (topluluk) Orto- Resmî adı doks Đdari Durum Gagauzlar (Moldavca ya da Rusça adı Gagauzca adı Kilis-

Ukraynaca) esi RM-Gagauz 1. Avdarma Авдарма Avdarma Yeri (Komrat % 95 Var dolayi) RM - Gagauz 2. Баурчи Baurçi (Baurci) Yeri (Qadir % 97 Var Lunga dolayi) RM - Gagauz 3. Be alma Бешалма Be alma Yeri (Kom rat % 98 Var dolayi) RM - Gagauz Yeri 4. Be ghios Бешгиоз Be göz (Kopkuy) % 96 Var (ÇadırLuoga dolayi) RM - Gagauz Yapım 5. Bugeac Буджак Budjak (Buçak) Yeri (Komrat % 59 aamas dolayi) ında RM - Gagauz 6. Carbalia Карболия Karbalia (Кэг bаа 1э) Yeri (Valk ane % 72 Yok dolay) RM - Gagauz 7. Казаклия Kazavak Yeri (Qadir % 95 Var Lunga dolayi) RM - Gagauz 8. Ceadîr-Lunga Чадыр -Лунга Çadır Lunga Yeri (miasto % 66 Var rejonowe) UK - Odes skaâ Chervenoarmijs'ke Червоноармейско oblast' 9. Kubey % 33 Yok (Чєрвоіюармійське ) е (Bolgradskij rajon) RM - Gagauz Köselia Ruse Birkaç 10. Chio elia Rus ă Русская Киселия Yeri (Komrat Yok (Köseli Rus) birey dolayi) RM - Gagauz 11. Chiriet-Lunga Кириет -Лунга Kiriet Lunga Yeri (Çadır % 98 Var Lunga dolayi) RM - Gagauz 12. Кирсово Kirsovo (Ba küü) Yeri (Komrat % 43 Var dolayi) RM - Gagauz Çokmeydan 13. Cioc-Maidan Чок -Майдаи Yeri (Komrat % 93 Var (Çokmaydan) dolayi) Çe meköy RM - Gagauz 14. Ci michioi Чишмикиой (Ce mäköy, Yeri (Valkane % 93 Var Ço mäküü) dolay) RM - Gagauz 15 Комрат Komrat Yeri (stokica % 68 Var Gagauzji) RM - Gagauz 16 Congaz Конгаз Kongaz Yeri (Komrat % 93 Var dolayi) Congazcik: Конгазчик Kongazçik Congazci- RM - Gagauz Верхний Kongaz3ik cul de Sus 17. Yeri (Komrat Var Congazicul de Jos Конгазчик Yukark э - % 72 dolayi) Dudule ti Нижний Kongaziik Assak э Congazicul 546 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ)

Конгазчик Dudule t de Jos - % Дудулешты 95 RM - Gagauz 18. Copceac Коичак Кэрзак ( Корзак ) Yeri (Çadır % 94 Var Lunga dolayi) RM - Gagauz Kotovskoe 19. Cotovscoe Котовское Yeri (Komrat % 97 Var (Кзг lаnn аг ) dolayi) Dezgindja RM - Gagauz 20. Дезгиижа (Dezginja, Yeri (Komrat % 93 Var Dezgincä) dolayi) UK- Odesskaâ Dmitrivka Дмитровка oblast' Halkın 21. Dimitrovka Var (Дмитрівка ) (Димитровка ) (Bolgradskij ço ğu rajon) - % Етулия Новая Etulia (Etuliya, RM - Gagauz 92 Etulia Etulia 22. Етулия , Етулия - Tuliikiiu) Yeni Yeri (Valkane - Etulia Var Nou ăEtulia loc.c.f. ж д. станция TülüküüSt. Etuliya dolay) Nou ă % 97 Ferepontevka RM - Gagauz 23 Ферапонтьевка (Ferapontievka, Yeri (Ко mrat % 40 Var Parapontika) dolayi) RM - Gagauz Gaydar (lub Hay- 24. Gaidar Гайдары Yeri (Çadır % 98 Var dar) Lunga dolayi) RM - Gagauz 25. Джолтай Joltay Yeri (Çadır % 98 Var Lunga dolayi) UK - Odesskaâ Kotlovina % 90’dan 26. Котловина Bolboka oblast' (Renijskij Var (Котловина ) fazla rajon) UK - Odesskaâ Oleksandrivka oblast' Halkın 27 Александрова Satal эk Haci Var (Олександрівна ) (Bolgradskij ço ğu rajon) UK - Odesskaâ St ări Troâni (Старі 28. Старые Троян ы Eski Troyan oblast' (Kilijskij % 69 Var Трояни ) rajon) Светлый RM - Gagauz Svetby – Alek- 29. Svetlîi- Alexeevca (Светлое ) - Yeri (Korarat % 27 Var seeyka Алексеевка dolayi) RM - Gagauz 30. Tomai Томай Tomay Yeri (Çadır % 90 Var Lunga dolayi) UK - Odesskaâ Vinogradivka oblast' 31. Виноградовка Kurçu % 71 Var (Виноградівка ) (Bolgradskij rajon) Вулканешты Vulc ăne ti RM Gagauz Yeri Vulc ăne ti 32. Вулкаиешты жд . (Valkane ) (miasto re- % 66 Var Vulc ăne ti loc. C.f. станция St. Valkane jonowe)

Tablo 1. Bucak’taki Gagauz yerle im yerleri ve Ortodoks Kiliseler

RM = Moldova Cumhuriyeti UK = Ukrayna 547 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din

Resmî adı No (Moldavca veya Ortodoks Kiliseler Ukraynaca) I. Avdarma Cerkov' imeni Svâtogo Arhangela Božiâ Mihaila 2. Baurci Svâto-Nikol'skij hram

3. Be alma Cerkov' tmeni Sv. Velikomuchenika pobedonosca eorgia

4. Be ghios Cerkov' imeni Sv Petra і Pavla 5. Cazaclia Hram v chest' Svâtogo Velikomuchenika Georgia

6. Ceadîr-Lunga Hram v chest Sv. Dmitriâ - Svâto-Dmitrievskij monastyr'

7. Chiriet-Lunga Hram v chest Sv. Nikolaâ 8. Chirsova Cerkov' Uspensaâ Bogomamateri 9. Cioc-Maidan Svâto-Voznesenskaâ cerkov' 10. Ci michioi Cerkov' Uspeniâ Bozej Materi 11. Comrat Sobor Ioana Predtechi

12. Congaz Cerkov' Svâtoj Trojcy (1883) - Svâto-NikoFskaâ cerkov

13. Cotovscoe Svâto-Petro-Pavlovskij hram 14. Dmitrivka Cerkov' Svâtogo Dimitriâ 15. Etulia(Дмитрівка ) Cerkov' Sv. Afanasiâ 16. Gaidar Svâto-Uspenskaâ cerkov' 17. Joltai Sveto-Traickaâ cerkov' 18. Kotlovina Cerkov Svâto Uspenskaâ (Котловина ) Cerkov' loan na Bogoslova Oleksandrivka 19. Svâto-Uspenie Bogorodichnyj Aleksandrovskij zhenskij (Олександрівка ) monastyr' 20. Svetlîi Hram Sv. Velikomuchenika Dimitra Sounskogo 21. Tomai Svâto Uspenskij hram Vinogradivka 22. Cerkov' Svâtogo Georgiâ (Виноградівка ) 23. Vulc ăne ti Cerkov' Pokrova Presvâtoj Bogorogicy

Tablo 2. Bazı Ortodoks Kiliseler ve Bucak’taki Gagauz yerleim yerlerinde- ki adları

548 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ)

KAYNAKÇA ANGEL Đ F. (2006), Gagauzskaya Avtonomiya. Lyudi i Faktı (Gagauz Özerkli ği. Đnsanlar ve Olgular) (1989-2005 гг .), Ki inev. ANGEL Đ F. (2007), Oçerki istorii Gagauzov – potomkov oguzov (seredina VIII – naçalo XXI vv.) (Gagauz – O ğuz Torunları Üzerine Tarih Denemeleri (VII. yy. ortası – XXI. yy. ba ı), Ki inev. ÇAKIR D. (2005), Biografiçeskiy oçerk roda i familii Çakir // Stranitsı istorii i literaturı gagauzov XIX naç. XX vv. (Çakır’ın Soyu ve Ya adı ğı Ça ğ Hakkında Biyografik Deneme // XIX. yy. ile XX yy.’ın Ba larında Gagauzların Tarih ve Edebiyat Sayfaları), Ki inev. ÇAKIR M. (2006), Đstoriya Gagauzov Bessarabii / U stranitsı istorii i literaturı gagauzov XIX- naç. XX vv. (Basarabya Gagauzlarının Tarihi/ XIX. yy. ile XX. yy.’ın Ba larında Gagauzların Tarih ve Edebiyat Sayfalarında), Ki inev. GANÇEV A. (2002), Kubey i Kubeytsı. Bit i Kultura na Balgarite i Gagauzite v s. Çervenoarmeyskoe, Bolgradki Rayon, Odeska oblaet (Kubey ve Kubeyler. Bulgarlar ve Gagauzlarda Kültür ve Hayat, Çervenoarmeyskoe Köyü, Bolgradki Đlçesi, Odeska Đli), Odessa. Golod v Moldove (1946–1947). Sbornik dokumentov (Moldova’da Kıtlık (1946– 1947). Belgeler Derlemesi) (1993), Ki inev. GR ĐGOROV G., Gagauzite v Osmanskata imperiya – nevidimo prisustviye (Os- manlı Döneminde Gagauzlar – Ve Görünmez Varlıkları) (Basım a ama- sında). HATLAS J., Gagauzja i Gâgâuzi - historia oraz wspolczesnosc (Gagauzya ve Gagauzlar – Geçmi ve Bugün), Poznan (Basım a amasında). Đstoriya i kultura gaguzov (2006), (Gagauzların Tarihi ve Kültürü), Komrat - Ki inev. KARANASTAS-RADOVA O. (2001), Gaguzı v sostave zadunayskix pereselentsev i ih poseleniya v Budjake (konets XVIII pervaya çetvert XIX vv.) (Tuna Ötesinde Gagauz Yerle imciler ve Bunların Bucak’taki Yerle- imleri (XVIII. yy. sonu ila XIX yy.’ın Đlk Çeyre ği), Ki inev - Komrat. KV ĐLĐNKOVA E. (2002), Gagauzskiy narodnıy kalendar (Gagauz Halk Takvi- mi), Ki inev. KV ĐLĐNKOVA E. (2005), Gagauzı Moldovı i Bolgarii (Moldova ve Bulgaristan Gagauzları), Ki inev. KV ĐLĐNKOVA E. H. (2006), Religioznost gagauzov ı formı proyavleniya religioznoy identiçnosti (po etnografiçeskim i arxivnım materialam XIX – pervoy polovinı XX v.) (Gagauzların Dindarlıkları ve Dini Aidiyetlerini Gösterme Biçimleri (XIX yy. ila XX y.y.’ın Đlk Yarısında Etnografik ve Ar iv Malzemelerine Göre) // Moldova Noastrâ - Ki inev, (http: //www.moldovanoastra.md/ru/social.php?rubr=2737). KV ĐLĐNKOVA (KASIM) E., Gagauzskiy religioznıy deyatel D. Çakır: jizn i deyatelnost (Gagauz Din Adamı D. Çakır: Hayatı ve Eserleri) (http: //turkolog.narod.ru/info/1247.htm). 549 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din

MANOLOVA G. (2005), Rolyata na derjavnata politika za etniçeskoto opredelyanene na Balgarskite preselnitsı v Besarabiya (Basarabya’daki Bulgar Yerle imcilerin Etnik Tanımında Devlet Politikasının Rolü // Minalo sayı 12, s. 4. MATEEVA V. (2006), Gagauzite – o e edin pogled (Gagauzlar - Yeni bir Ba- kı ), Sofya. MĐLANOV E. (2000), Regionalni i etnokulturni Balgarski ob nosti zad granitsa // Aspekti na etno-kulturnata situatsiya (Yurtdı ındaki Bölgesel ve Etnokültürel Bulgar Birli ği), Sofya. MO KOV V. (2004), Gagauzı Benderskogo Uyezda (Etnografiçeskiye oçerki i materialı) (Bender Sanca ğındaki Gagauzları (Etnografik Deneme ve Ma- teryaller)), Ki inev. PAPTSOVA A. K., Nekotorıye arhaiçeskiye çertı religioznosti gaguzov v kontse XIX – naçale XX veka (XIX. y.y. sonu ile XX. y.y’ın ba ında Gagauzların Dindarlı ğının Bazı Arkaik Özellikleri) (http: //turkolog.narod.ru/info/1232.htm). PAPTSOVA A. K., Religioznıy plyuralizm v Gagauzii: tendentsii poslednego desyatiletiya (Gagauzlarda Dinsel Ço ğulculuk: Son On Yıldaki E ğilimler) (http: //turkolog.narod.ru/info/1242.htm). Pervıy Vsemirnıy Kongres Gagauzov.–Ki inev, 2006 Provoslavnıye hramı v Bolgarskih i Gagauzskih Seleniyah yuga Ukrainı i Moldovı // Yubileynıy sbornik po sluçayu 170-letiya so dnya zalojeniya i 165-letiya so dnya osvya eniya Bolgradskogo Spaso-Preobrajenskogo sobora, 160-letiya so dnya postroyki kladbi enskoy tserkvi vo imya Svyatitelya Mitrofana Voronejskogo v gorode (2004) (Birinci Uluslararası Gagauz Kongresi. – Ki inev, 2006. Güney Ukrayna ve Moldova’da Bulgar ve Gagauz Köyle- rindeki Ortodoks Tapınakları // Bolgrad Spaso-Preobrajensk Katedralinin Kutsanmasının 165. Yıl Dönümü ve Yapılı ının 170. Yıl Dönümü ve Bolgrad ehrinde Aziz Voronejli Mitrofon Adına Đna Edilen Mezarlık Kilisesinin 160. Yıl Dönümü Nedeniyle Yapılan Tören), ( Đ.M. Pu kov (ed.)). 1. Cilt, ), Bolgrad. PR ĐGAR ĐN A., THORJEVSKAYA T. vd. (1990), Kirsovo: 180 let Ba kiru. Kirsovo v pro lom i nastoya em (Kirsovo: Ba kir 180 Ya ında. Geçmi te ve Günümüzde Kirsovo), Ki inev. ABA OV A.B. (2002), Gagauzı: sistema terminov rodstva i proishojdenie naroda (Gagauzlar: Akrabalık Terimleri Sistemi ve Halkın Ortaya Çıkıı), Odessa.

Yedinaya Gagauziya (Tek Gagauz (Milleti)). No. 27 (152), tarih: 13.07.2007.