BUCAK'taki GAGAUZLARIN HAYATINDA DİN∗ Gagauzlarla
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
BUCAK’TAK Đ GAGAUZLARIN HAYATINDA D ĐN∗ J. HATLAS-M. ZYROMSKI ∗∗ Çev. Yrd. Doç. Dr. Ramazan ADIBELL Đ ÖZ: Ortodoks Kilisesine mensup olan Gagauzlar, günlük hayatların- da kültürlerini, âdetlerini ve milli kimliklerine ba ğlı di ğer unsurları sergile- dikleri için diğer Ortodoks gruplardan ayrılmaktadırlar. Gagauzların üzerin- de ya şadıkları tarihsel Bucak bölgesi bugün iki ülke arasında kalmı ştır: 23 Aralık 1994’te özerk bölge hâline gelen ve Moldova sınırları içerisinde yer alan Gagauz Yeri ile Ukrayna’nın Odessa bölgesi. Bu makaledeki amaç, özellikle tarihsel açıdan Bucak’taki Gagauzların hayatındaki dinin rolünü incelemektir. Bu makale, hem literatüre ve resmî istatistiki verilere hem de Gagauz Yeri ’nde Kasım-Aralık 2006 ve Şubat 2008’de yapılan alan ara ştırmalarına dayanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Gagauzlar, bucak, din, Ortodoks Kilisesi, Türk Dili The Religion in a Life of Gagauz in Budjak ABSTRACT: Since Gagauz those member of the Orthodox Church, have exposed their culture, customs and all elements of national identity in their daily lives, they are distinguished from other Orthodox groups. The historical Budjak territory where Gagauz live is now in be- tween two different countries: Moldova (starts with December 23, 1994 in the autonomous region “Gagauz Yeri”) and Ukraine (part of the Odessa region). This article aims to examine the role of religion in the life of Ga- gauz in Budjak from the point of history. The paper is based on both the lit- erature and official statistical data and the field researches conducted in the area of Gagauz Yeri in November - December 2006 and in February 2008. Key Words : Gagauz, Budjak, religion, Orthodox Church, Turkish Gagauzlarla Ortodoks Kilisesi arasında apaçık bir ba ğlantı vardır. Bu etnik grubu tarif eden hemen her makale bunların Türk kökenli ol- ∗ “The Religion in a Life of Gagauzians in Budjak”, Sacrum et Profanum, C. IV, Sevastopol 2009, s. 209-218’in çevirisidir. ∗∗ Erciyes Üni. Đlahiyat Fak. Dinler Tarihi ABD. [email protected] 534 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) makla birlikte inançlarının Đslam de ğil, Ortodoks Hıristiyanlık oldu ğu dü- şüncesiyle ba şlamaktadır, örne ğin, (Çakır 2005: 80). Hatta bugün Gagauzlar Müslüman olsalardı –müstakil bir millet olurlardı- hiç kimse- nin onlar hakkında yazmayaca ğı yönünde iddialar bulunmaktadır (Yedinaya Gagauziya 2007). “Hıristiyan inancı, Balkan yarımadasındaki Gagauzların (Osmanlıların Bulgaristan’ı fethi esnasında) kendi kültürle- rini, dillerini ve âdetlerini korumasını sa ğlamı ştır” (Kvilinkova 2006). Gagauzların etnik kökeni meselesini hâlâ modern tarihçilik çözememi ş olsa da onların –dinleri sayesinde- Hıristiyan dünyaya ait oldukları konu- sunda ku şku yoktur. Bu makalede Bucak’taki Gagauzların yani Besarabia’nın güneyinde ya şayıp kendilerini bu etnik grupla özde şle ştiren halk kesiminin hayatında dinin rolünü (özellikle tarihsel yönden) incele- mek istiyoruz. Modern siyasal durum bakımından 23 Aralık 1994’ten bu yana ba- ğımsız bir Gagauz bölgesi bulunan (Gagauz Yeri ) (Angeli 2006) güney Moldova’yı öncelikli olmakla birlikte sözde Odesa oblastını (özellikle Bolgrad Reni, Tarutino, Kilia ve Arciz gibi köylerin civarını) olu şturan Ukrayna’nın bazı bölgelerini göz önünde bulunduruyoruz. Hem Moldova hem de Ukrayna’da Gagauzlar ba şka yerlerde de ya şamaktadırlar (örne- ğin Zaporoje’de veya Kiev ya da Ki şinev gibi büyük şehirlerde) ama Bal- kan yarımadasında (özellikle Bulgaristan’da) ya da ba şka yerlerde ya şa- yan Gagauzlar gibi bunlar inceleme konumuzun dı şındadır. Bu makalede Gagauz yerle şim yerleri olarak Gagauzların nüfusun yarısından fazlasını olu şturdu ğu şehir, köy ya da toplulukları (Ça ğda ş Moldova ya da Ukray- na’da) ve Gagauzların yalnızca azınlık olu şturdukları ama Gagauz Ye- ri ’nde bulunan bazı yerleri inceleyece ğiz (bk. Tablo 1). Örne ğin Bulgar- ların Gagauzlardan yalnızca biraz fazla oldu ğu Kirsovo köyü (Milanov 2000, ifadesine göre buradaki Gagauzların nüfusu 3.065’tir (% 43) ama Komrat şehrinin 1 Ocak 2006 tarihindeki nüfus sayımına göre Kirsova ’da 7.005 ki şi ya şamakta olup bunların 3.302’si (% 47) Gagauzdur). Đkin- ci örnek, Gagauzların nüfusun % 30’dan a şağısını olu şturmakla birlikte yerel seçimde yerel toplulu ğun Gagauz Yeri ’ndeki temsilcilerini seçtikleri Svetlîi’dir. Benzer durum, (nüfusun ço ğunu Ukraynalıların olu şturdu ğu) Chio şelia Rus ă ve Ferepontievca köyleri için geçerlidir. Bucak’taki Gagauz köyleri arasında galiba Kubey’i sayabiliriz. Buradaki Gagauzlar günümüzde Bulgarlardan daha azdır (% 50’den daha az –tam olarak köy nüfusunun % 33’ü) ama bu köyün toplam nüfusu (yakla şık 7.000 ki şi) dikkate alındı ğında nüfusun % 50’den fazlasını Gagauzların olu şturdu ğu örne ğin Aleksanodrovka veya St ări Troâni (Starye Troâny, Eski Troyan) gibi yerlerden daha fazla Gagauz bulunmaktadır. Zikredilen yerler dı şın- da Bucak bölgesinde –hem güney Moldova (Kagul bölgesi) hem Ukray- na’da (Odesskaâ oblast')- Gagauzların küçük bir azınlık (% 20’den daha 535 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din az) olu şturdukları karı şık nüfuslu birkaç yer bulunmaktadır. Bu tür yerler benimsedi ğimiz ölçek dolayısıyla hesaba katılmamı ştır. Önceleri Basarabya diye bilinen bölgede bugün Moldovanlar, Uk- raynalılar, Ruslar, Gagauzlar, Bulgarlar ve ba şka birçok millet ya da etnik grubun temsilcisi ya şamaktadır. Bu zikredilenlerin hepsi (ki bunlar nüfu- sun ço ğunlu ğunu olu şturmaktadır) Hıristiyan’dır –ço ğunlukla da Orto- doks Hıristiyan-. Bu makalede Bucak’taki Gagauzların hayatında dinin önemine dair bilgiler, hem literatür ya da resmî istatistiki verilere hem de Gagauz Yeri ’nde Kasım-Aralık 2006 ve Şubat 2008’de bir takım sosyolo- jik metot ve teknikler kullanılarak yapılan alan ara ştırmalarına dayan- maktadır. Hem Ortodoks Hıristiyan inancı hem de günlük hayatta (modern bilimin ortak görü şü do ğrultusunda) kullanılan Gagauz dili, Gagauz etnik grubunun karakteristik özelliklerini olu şturmaktadır. Bazı bilim adamları, Gagauzların kullandıkları Rus dili hakkında da yazı yazmakta ama bu konu tartı şmalıdır. Muhakkak bu bölgede ya şayan bütün halk arasındaki sosyal ileti şim aracı olarak Rus dilinin bu bölgedeki anlamını zayıflatmak çok zordur. Di ğer taraftan Rus dilini, Gagauz etnik grubunun karakteris- tik özelli ği olarak de ğerlendirmek de son derece zordur. Kanaatimizce bu olgu, 1980’lere kadar Bucak’ta gözlemlenmesi çok zor olan Gagauzların daha çok Rusla şması ve milliyetsizle şmesi sürecini do ğrulamaktadır. Hü- kümetin tepkisinden korktukları için Gagauzlar ço ğu zaman etnik kimlik- lerini gizlemek durumunda kalmı şlardır. Hıristiyan inançlarını Gagauzlar, 18. ve 19. (Bulgarlarla beraber) kolonici olarak geldikleri Bucak’a Bulgaristan’dan getirmişlerdir. Gagauzların Bucak’a tam olarak hangi tarihte geldikleri konusu modern tarihçilikte tartı şılmaktadır. Bazı bilim adamlarına göre bunlar bu bölgeye 16. yüzyılda (Çakır 2006: 72) geldilerse de ba şka ara ştırmacılar çok daha geç bir tarih belirtmektedirler. Gagauzların en önemli şahsiyetlerinden biri olan Mihail Çakır (kendisinden daha sonra bahsedece ğiz) Bucak’taki bazı Gagauz köylerinin kurulu ş tarihlerinin 19. yüzyıla ait oldu ğunu ifade etmektedir. Ancak ortak kanaate göre 18. yüzyılın ikinci yarısı Gagauzların ve Bulgarların Bulgaristan’dan Basarabya’ya göçünün ba ş- langıcı olarak kabul edilebilir. Hıristiyanlı ğın Gagauzlar arasında ne zaman ba şladı ğını bilmiyo- ruz çünkü bu milletin ya da etnik grubun erken tarihini bilmiyoruz. Bu konuda birkaç teori mevcuttur (Şaba şov 2002: 454-534; Ма teeva 2006: 23-36). Bu teorilerin ço ğu, Gagauzları bazı Ortaça ğ Türk oymaklarının (örne ğin Uz veya O ğuz) ya da Selçukluların torunları olarak görmektedir. Ancak bazı görü şlere göre Gagauzlar, Bulgar da ya da Yunandırlar. Bu- günlerde Gagauz Yeri ’nde Gagauzların Ortodoks Hıristiyan inancı ile il- gili bir tartı şma vardır. Hatta Hıristiyanlı ğa giri şlerinin 1000. yıldönümü- 536 TÜBAR-XXIX-/2011-Bahar/J.Hatlas-M. Zyromski (çev. Dr. Ramazan ADIBELL Đ) nü kutlamanın mümkün olup olmayaca ğı konusu da halk tarafından tartı- şılmaktadır. Bu kutlama giri şimini Mihail Formuzal ( Ba şkan ) ve Orto- doks Hıristiyan Kilise desteklemektedir. Bir de Gagauzların Hıristiyanlı- ğa Kiev Rusyasın’dan önce girip girmedi ği meselesi bulunmaktadır (Yedinaya Gagauziya 2007). Ancak tarihsel kaynakların yoklu ğu yukarı- daki soruları cevaplandırmayı imkânsız hale getirmektedir. Gagauzların günlük hayatında Ortodoks Hıristiyan dini her zaman güçlü biçimde var olmu ştur. Bu durumu etnolojik kaynaklar do ğrulamak- tadır. Gagauzların sadece dinî de ğil, (hikmet ya da iyimserlik gibi) ahlaki ya da sosyal de ğerleri sergileyen ve dinle ili şkili olan birçok hikâye ve efsaneleri bulunmaktadır. Đsa Mesih’i, Bakire Meryem’i, Aziz Petrus’u ve di ğer birçoklarını içeren bazı ilahiler de bulunmaktadır. Gagauz dini ve dine kar şı sosyal tavırlar hakkında çok de ğerli bilgileri, çalı şmaları paha biçilmez de ğerde olan Rus bilim adamı Valentin Mo şkov incelemi ştir. Örne ğin; o, şöyle yazmaktadır: “Her Gagauz köyü aynı zamanda Ortodoks Hıristiyan Kili- senin yer aldı ğı ve yardımcılarıyla birlikte bir veya iki din adamı- nın bulundu ğu bir diosez [bir papazın dinî sorumlulu ğu altında bu- lunan bölge] olu şturmaktadır” (Moşkov 2004: 359) ve “bir köyün merkezinde en yüksek yerde, sıklıkla da büyük bir meydanın orta- sında bir Ortodoks Hıristiyan kilise yer almaktadır ” (Mo şkov 2004: 359). Bu ara ştırmacı, kiliselerin yapım malzemeleriyle ilgili bilgiler de sunmu ştur. Ona göre eski kiliseler