Koen Zondag

Lange oanrin, koarte sprong

Annotearre bibliografy oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân yn de jierren 1945-1970, mei in ynlieding

Ljouwert : Cedin en Tresoar

Desimber 2009

Opdroegen oan Geart H. Vledder

2

Ynhâld

Om te begjinnen ...... 5

Ynlieding ...... 6

1. Oer fak en fiertaal ...... 10 1.1 Ynlieding ...... 10 1.2 Tarieding (1945-1950) ...... 12 1.2.1 ‘Hoopje sûnder útsicht’ ...... 12 1.2.2 De konferinsjes fan 1946 ...... 13 1.2.3 De konferinsje fan 1948 ...... 14 1.2.4 De miening fan in ‘schoolopziener’ ...... 14 1.2.5 Paedagogysk Wurkferbân fan de Fryske Akademy ...... 14 1.2.6 Kommisje leger ûnderwiis fan hjoed de dei ...... 16 1.2.7 Fryske Ûnderrjocht en Stúdzjekommisje ...... 17 1.2.8 Ûndersyk ...... 18 1.2.9 Politike aspekten ...... 19

1.3 Earste omloop (1950-1959) ...... 20 1.3.1 Pedagogysk-didaktyske útgongspunten ...... 20 1.3.2 Ried fan de Fryske Beweging ...... 20 1.3.3 Kneppelfreed ...... 21 1.3.4 Kommisje fan Trije ...... 22 1.3.5 Kommisje Wesselings ...... 23 1.3.6 Forieniging De Fryske Skoalle ...... 23 1.3.7 Algemiene Fryske Ûnderrjocht Kommisje ...... 24 1.3.8 Provinsjale Ûnderwiisried ...... 24 1.3.9 Advies Commissie gebruik Fries als voertaal in het onderwijs ...... 24 1.3.10 De gemeente Smellingerlân as kasus ...... 26 1.3.11 Ûnderwiisorganisaasjes ...... 27 1.3.12 Ûndersyk ...... 29 1.3.13 Politike aspekten ...... 30

1.4 Twadde omloop (1959-1970) ...... 32 1.4.1 Paedagogysk Advysburo fan de Fryske Akademy ...... 32 1.4.2 Begelieding en foarljochting ...... 34 1.4.3 Pedagogysk-didaktyske útgongspunten ...... 35 1.4.4 Realisearring yn de praktyk ...... 37 1.4.5 Oansluting beuker- en leger ûnderwiis ...... 40 1.4.6 De taalkaart ...... 40 1.4.7 De konferinsje fan 1968 ...... 41 1.4.8 Stavering ...... 42 1.4.9 Ûndersyk ...... 42 1.4.10 Politike aspekten ...... 42

2. Ark by de rûs ...... 44 2.1 Ynlieding ...... 44 2.2. Learmiddels foar it Frysk as fak ...... 44 2.3. Lêsmetoaden foar de twatalige skoallen ...... 45 2.3.1 De metoade fan W.L. Zylstra ...... 46 2.3.2 De metoade fan A.L.J. Wytzes ...... 46 2.3.3 In nije lêsmetoade ...... 46 2.3.4 Fuortset lêsûnderwiis ...... 47 2.4. Taalmetoaden ...... 47

3. Nei spried en tal ...... 49 3.1 Ynlieding ...... 49 3.2. Frysk nei skoaltiid ...... 49 3.3 Skoallen Frysk as fak ...... 49 3.4 De proefskoallen en de twatalige skoallen ...... 50 3.5 Oanfoljende ynformaasje ...... 57 3.6 Ynterpretaasje ...... 72

4. Leare en byleare ...... 73 4.1 Ynlieding ...... 73 4.2 Opliedingsskoallen foar beukerliedsters ...... 73 4.2.1 De taal ...... 73 4.2.2 Gemeentlike opliedingsskoalle yn Ljouwert ...... 73 4.2.3 Kristlike opliedingsskoallen yn Ljouwert ...... 74 4.2.4 Gemeentlike opliedingsskoalle yn Drachten ...... 75 4.3 Diploma Frysk foar Beukerliedsters ...... 75 4.4 De kweekskoallen ...... 75 4.4.1 De rykskweekskoallen om 1950 hinne ...... 76 4.4.2 De kristlike kweekskoallen om 1950 hinne ...... 76 4.4.3. Om 1958 hinne ...... 77 4.4.4. Nei 1958 ...... 77 4.5 Fryske Akte ...... 78

5. Persoanen ...... 80

6. Ta beslút ...... 90

7. Bibliografy ...... 94

4 Om te begjinnen

Om 1960 hinne wiisde immen my op de Catalogus der Friesche taal en letterkunde en overige Friesche geschriften (1941), gearstald troch M.K. Scholten, meiwurker oan de ‘Provincicale Bibliotheek van Friesland.’ Dat boek, 860 siden ynklusyf in wiidweidich register, wie in ‘Fundgrube’ foar elk dy’t wat witte woe oer de literatuer oangeande Fryslân en it Frysk oan 1940 ta. No’t it bestân fan ‘ús’ biblioteek digitalisearre is, hoecht men de ‘Scholtens-catalogus’ net mear te rieplachtsjen, mar sa no en dan sjoch ik de prachtich opmakke en sette bledsiden noch foar my. Mei troch it wurk fan Marten Koopsz. Scholten ha ik niget krigen oan bibliografyen. Sûnt myn beneaming as meiwurker fan it PAB (1969) ha ik artikels en knipsels oer twatalich ûnderwiis sammele. Doe’t oaren, benammen Krine Boelens, Geart H. Vledder en Geale de Vries, dat fernamen ha se my by it oprêden fan har papieren geregeldwei wat taskikt. Ik bin harren o sa tankber. Nei myn pensjonearring yn 1999 foel it beslút om wat mei myn samling te dwaan. Der folge in syktocht yn boeken, brosjueres, deiblêden en tydskriften. Op ’t lêst hie ik hûnderten titels. In titel seit yn party gefallen net safolle oer de ynhâld. Dat der folge in nije stap. Ûnder de titels kaam in annotaasje en nei oerlis mei Tresoar waard, wêr mooglik, de sinjatuer taheakke; de sinjatuer, in kombinaasje fan sifers en letters, jout oan wêr’t in boek yn in biblioteek te finen is. Titels en annotaasjes litte gjin ferbân en ûntjouwing sjen. Dêrfandinne dat der in ynlieding yn de foarm fan in trochrinnend ferhaal skreaun is; eintsjebeslút waard de titel Lange oanrin, koarte sprong mei as ûndertitel ‘Annotearre bibliografy oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân yn de jierren 1945-1970, mei in ynlieding.’ De titel betsjut dat it in soad ynspanning kostet om eat realisearje te kinnen, mar dat it resultaat faak minder is as hope en ferwachte. Dy wurden binne ûntliend oan it yn 1998 ferskynde boekje Waar het oosten ophoudt, begint het westen : aforismen (Pb 31961) fan de filosoof Cornelis Verhoeven (1928-2001). Hy skreau: ‘De aanloop is altijd groter dan de sprong.’ .

Der binne minsken dy’t holpen hawwe by it ta stân kommen fan dit ‘boek’. Myn tank giet yn it foarste plak út nei de meiwurkers fan Tresoar; Lysbert Bonnema en Binne Reitsma hawwe my hiel wat kearen holpen, ek de balymeiwurkers komt in wurd fan wurdearring ta. Se wienen altyd ree om mei te sykjen. Mei troch de ynspannings fan drs. Jelle Krol koe dit wurk by Tresoar as pdf-útjefte ferskine; hy wie ree de lêste korreksje op ’e noed te nimmen. De flaters dy’t der noch ynsitte moatte net oan him mar oan my taskreaun wurde. De meilêzers, dr. Sikko de Jong, dr. R.W.Valk en dr. J.M. Wijnstra, leveren kommentaar en joegen nuttige suggestjes. De lêste naam boppedat de earste korreksje foar syn rekken; dêr is it, om it op syn Frysk te sizzen, net minder fan wurden.

Der wie noch in meilêzer: Geart H. Vledder, de twadde direkteur fan it PAB. Hy ferfolle dy funksje fan 1965 oant de oergong nei it MSÛ yn 1976. Ik ha it foarrjocht hân om ûnder en mei Geart Vledder te wurkjen. As tank en wurdearring foar him draach ik Lange oanrin, koarte sprong oan him op.

Nettsjinsteande alle speurwurk sille der publikaasjes misse. As ek oare deiblêden digitalisearre binne, sil der sûnder mis noch mear foar it ljocht komme. Ik ha sa goed mooglik socht, mar ek foar de gearstaller fan it bibliografy jilde, frij ynterpretearre de wurken fan de apostel Paulus út I Korintiërs 18:8: ‘Kennisse it hâldt in kear op.’ Troch oanfollings en korreksjes sil der yn de rin fan de tiid in noch bettere bibliografy ûntstean kinne.

Koen Zondag, wintermoanne 2009

5 Ynlieding

Yn de titel is oanjûn dat de bibliografy de perioade 1945-1970 beslacht. Wêrom dy periodisearring? Nei’t yn 1937 troch de Wet Slotemaker de Bruïne yn it leger ûnderwiis wat romte kommen wie foar streektalen yn libben gebrûk, namen moai wat skoallen it beslút om omtinken te jaan oan it Frysk. Troch de Twadde Wrâldoarloch stûke de ûntjouwing; nei 1945 waard mei ynmoed fierder wurke oan in better plak foar it Frysk op skoalle. Yn 1945 begûn in nije perioade, dêrfandinne de kar foar dat jier. Yn de jierren fyftich en sechtich fan de foarige ieu krige it twatalich ûnderwiis de fuotten ûnder it gat, nei ferrin fan tiid kamen der lykwols skuorren yn it systeem: in tal skoallen waard fan twa- wer ientalich. De oanrin hie lang west, de sprong aardich koarter. Om 1970 hinne waard praat oer de yntegraasje fan it beuker- en it leger ûnderwiis, de earste útstjoerings fan de Fryske skoalradio begûnen en it like der op dat de al jierrenlang bepleite ynfiering fan it Frysk as ferplichte fak kâns fan slagjen hie. Ien en oar betsjutte it begjin fan in nije perioade. It jier 1970 kin as in sesuer beskôge wurde. Nêst dy formele arguminten spilet it persoanlik aspekt mei. Nei myn beneaming oan it PAB waard ik fan taskôger meispiler; by de funksje hearde ek it skriuwen en publisearjen fan stikken oer twataligens en twatalich ûnderwiis yn en bûten Fryslân. Op grûn fan boppeneamde arguminten is de bibliografy ôfsletten yn 1970. Letter ferskynde artikels mei relevante ynformaasje oer dy perioade, binne as oanfolling opnommen by de yn de bibliografy neamde publikaasjes.

Opset Lange oanrin, koarte sprong begjint mei in trochrinnend ferhaal oer de keazen jierren. Noaten binne safolle mooglik mijd, de boarnen dy’t oan ’e oarder komme, binne allegearre neamd yn de bibliografy. De taljochting telt seis haadstikken. It earste giet oer de ûntjouwing fan it Frysk as fak en fiertaal, it twadde oer de learmiddels, it tredde oer it tal twatalige skoallen, hoefolle hawwe der west en wêr dienen har swierrichheden foar? Yn it fjirde komme de opliedingsskoallen en de diploma’s en akten foar it Frysk oan bar. It fyfte haadstik giet oer in ‘wolk fan tsjûgen,’ persoanen dy’t fan belang west hawwe foar de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis. Yn in ‘Ta beslút’ wurdt koart reflektearre op de feiten en mienings. Dêrnei folget de bibliografy. Hjir in pear oanwizings foar it rieplachtsjen dêrfan.

De bibliografy is gronologysk fan opset; binnen in jier binne de auteurs alfabetysk neamd. Mear as ien kear wie in artikel net ûndertekene, bygelyks de haadartikels yn it Friesch Dagblad. Men kin fan tinken wol hawwe dat Hendrik Algra de auteur wie; yn sa’n gefal is de namme tusken kante heakken pleatst. Wêr’t de auteur mei in ôfkoarting ûndertekene, is dy namme, tusken kante heakken, folslein werjûn. Oaren ûndertekenen mei in pseudonym, wêr’t it slagge om de echte namme te efterheljen, is dy efter de skûlnamme set.

Der binne yn elk jier trije skiften:

A. Boeken, bondels en monografyen B. Publikaasjes yn tydskriften C. Publikaasjes yn deiblêden

Nei’t de boarne neamd is, folget wêr mooglik yn in tekstfak de sinjatuer fan Tresoar. Dan folgje - ynspringend - eventuele ferwizings. Nei in wytrigel folget yn in lytsere letter in annotaasje. Hjir en dêr is oanfoljende ynformaasje jûn; dy folget nei in wytrigel yn deselde lettergrutte as de annotaasje.

6 De artikels waarden soms yn mear as ien tydskrift pleatst of nei publikaasje troch in oare periodyk oernommen. Sa’n artikel wurdt mar ien kear neamd. Guon artikels ferskynden yn in rubryk. Yn sa’n gefal is it artikel tusken inkelde oanhellingstekens pleatst, de rubryk tusken dûbele. Ferslaggen fan lêzings en gearkomsten binne meastentiids net ûndertekene. Se binne dêrom opnommen ûnder de namme fan de ynlieder .

By it rieplachtsjen fan de bibliografy moat der rekken mei hâlden wurde dat de sitaten yn in eardere stavering steane. Dêrom moat bygelyks net allinne nei ferplichting, mar ek nei forplichting socht wurde.

De yn de bibliografy neamde artikels binne oan Tresoar ôfstien. Se binne dêr te rieplachtsjen. De neamde boeken en brosjueres binne allegearre op Tresoar yn te sjen.

Ta beslút in tal begripen dy’t frekwint yn de bibliografy neamd binne. Mei help dêrfan is it sykjen ienfâldiger. akte begelieding - bigelieding dialekt diploma fak ferplichting - forplichting fiertaal konferinsje kweekskoallen lêsrak metoaden opliedingsskoallen PAB proefskoallen skoalradio standertfrysk wet(swiziging) ynspeksje

7 Ôfkoartings

Yn de bibliografy komme de nammen fan guon organisaasjes, politike partijen, tydskriften en kranten moai wat kearen foar. Se binne mei ôfkoartings oantsjut. Yn de tekst binne dy kursyf werjûn. Yn titels wurde nammen folút brûkt.

List fan ôfkoartings fan organisaasjes en politike partijen

AFÛK Algemiene Fryske Ûnderrjocht Kommisje APS Algemeen Pedagogisch Studiecentrum ARP Anti-Revolutionaire Partij AS Âld Selskip, Selskip foar Fryske Tael en Skriftekennisse. Selskip 1844 AVC Adviescommissie gebruik Friese taal bij het lager onderwijs BOU Boun fan Fryske Selskippen bûten Fryslân (Boun om Utens) CPN Communistische Partij van Nederland GCO/MSU Gemeenschappelijk Centrum voor Onderwijsbegeleidingsdiensten / Mienskiplik Sintrum foar Ûnderwiisbegeliedingstsjinsten CHU Christelijk-historische Unie CPS Christelijk Pedagogisch Studiecentrum FNJ Frysk Nasjonale Jongerein FSS Feriening De Fryske Skoalle FÛSK Fryske Ûnderrjocht en Stúdzjekommisje GWF Geakundich Wurkferbân fan de Fryske Akademy JFM Jongfryske Mienskip KFS Kristlik Frysk Selskip FKR Fryske Kultuerried KOV Katholieke Onderwijzersvereniging KVP Katholieke Volkspartij LÛ Leger Ûnderwiis (akte LÛ) NOV Nederlandse Onderwijzersvereniging PAB Paedagogysk Advysbureau fan de Fryske Akademy PCOV Protestants-christelijke Onderwijzers Vereniging PvdA Partij van de Arbeid PÛR Provinsiale (Provinsjale) Ûnderwiisried PWF P(a)edagogysk Wurkforbân fan de Fryske Akademy RFB Roomsk Frysk Boun RIEDFB Ried fan de Fryske Biweging (Beweging) SBFF Striidboun Fryslân Frij VVD Volkspartij voor Vrijheid en Democratie

List fan ôfkoartings fan tydskriften en kranten

AMB It Ambyld BKN It Beaken FD Friesch Dagblad FK Friese Koerier (fan 16-4-1945 oant 23-5-1952 Heerenveens(ch)e Koerier) FKCT Franeker Courant FRF For Roomsk Fryslân FRFR Frysk en Frij HK Heerenveens(ch)e Koerier (foargonger Friese Koerier)

8 HKI Het Kind IHL It Heitelân JM Je Maintiendrai KLF De Katholike Fries LC Leeuwarder Courant (fan 1-1-1947 ôf) LF Lyts Frisia LK Leeuwarder Koerier (fan 16-4-1945 oant 31-12-1946, foargonger LC) NFR Nieuw Friesland OEB Ons Eigen Blad OO Onderwijs en Opvoeding OVC Onze Vacatures PBL De Pompeblê(d)den PS P(a)edagogische Studiën SBL Het Schoolblad SKN Snitser Krite Nijs STIM Stim fan Fryslân STM De Stiennen Man STR De Strikel ÚW Ús Wurk WS Wy Sels

9 1. Oer fak en fiertaal

1.1 Ynlieding Nei de Twadde Wrâldoarloch hope elkenien, sa’t dat yn it motto fan it earste kabinet oanjûn wie, op ‘Herstel en vernieuwing’. Yn partijpolitike sin is dêr doe it measte net fan telâne kommen, mar yn kultureel-maatskiplik opsicht feroare der wol it ien en oar, it stribjen nei fernijing fan it ûnderwiis mei as foarbyld tsjinje. De organisatoaren fan de earste konferinsje oer twatalich ûnderwiis (1946) behellen it aspekt fan de fernijing mei klam yn har opset. In oar aspekt fan de fernijing wie de winsk ta desintralisaasje. Yn rapporten en op gearkomsten waard dêr foar pleite. De minsken dy’t har soargen makken oer de wurkgelegenheid of in ferûnderstelde oanfal troch de Sovjet-Uny hienen gjin ferlet fan de rapporten oer winsklik achte steatkundige feroarings. Hja ferlieten ús lân, se setten by tûzenen ôf. J.D. Wildeboer beskreau dat ferskynsel yn Friesland verliest zijn kinderen: sociografische aspecten van de Friese emigratie (1954). Doe’t de meganisaasje yn de lânbou hieltyd mear trochsette en it molkfabryk sletten waard, wienen in hiel soad minsken twongen om bûten Fryslân wurk te sykjen. It ûnderwiis ûnderfûn de gefolgen dêrfan: de fjouwermansskoalle waard in twamansskoalle.

Om 1965 hinne naam de wolfeart ta. De minsken koenen har finansjeel folle mear permittearje. Ien fan de ferskynsels wie it forinsisme. Minsken út de (râne)stêd setten har ta wenjen op it Fryske plattelân. Dêrmei feroare de taalkaart; nêst jo wennen ynienen Hollânsktalige buorlju, se praten in taal mei folle mear macht en status en har taal waard gauris de noarm. Yn it ferline koenen guon bern, as hja op ’e legere skoalle kamen, gjin wurd Hollânsk, mar troch de feroare taalkaart en net te ferjitten de televyzje – de útstjoerings begûnen yn 1957 - feroare dat. As hja op ’e beukerskoalle kamen hienen hja de twadde taal (passyf) al aardich yn ’e macht. De útkomst fan dat proses wie te merkbiten op de skoalpleinen. Om 1980 hinne hearde men dêr al moai wat Hollânsk, tsien jier letter wie dy taal op in hiel soad plakken de omgongstaal. It Hollânsk waard hieltyd mear de noarm. Troch de gruttere ynfloed fan it Hollânsk namen de ynterferinsjes ta. Foarhinne kamen de ynslûpsels ien foar ien, no falle se as parasjutisten op ús del. Earder wienen de ynterferinsjes beheind ta it leksikale nivo, no binne de feroarings ek op fonologysk, morfologysk en syntaktysk nivo. De ferplichting fan it Frysk as fak soe dy teloargong opkeare moatte, mar it wie, sa die bliken, Sisyphus-wurk.

Wa’t de skiednis fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân bestudearret, sjocht dat it al as net ynfieren fan dy foarm fan ûnderwiis fierhinne beskaat is troch de faak by de Fryske beweging oansletten haden fan skoallen. Master sloech, ek hjir, foar master op. Dy situaasje is folslein feroare. De Fryske beweging libbet amper mear, it tal learkrêften dat it Frysk út in yntrinsike motivaasje wei ûnderwiist is lyts. Boppedat is de ynfoed fan de ûnderwiisminsken lytser as yn it ferline. Hja wenje yn in soad gefallen net mear yn it doarp en men kin jin ôffreegje hoefolle skoallen noch in wêzentlike rol spylje yn it kulturele en ferieningslibben fan it doarp.

Ek ûnderwiisynhâldlik feroare der gâns. Der kamen útstellen om beuker- en leger ûnderwiis te yntegrearjen ta ien skoalle. Bestjoer en direksje fan it yn 1959 oprjochte PAB spilen dêrop yn mei it plan ‘Fleksibel Ûnderwiis’ (1969-1970). Nêst de foarstiene fleksibilisearring fan it ûnderwiis late it plan hjir en dêr ta it wurkjen mei twa taalgroepen yn ien klasse, in Frysktalige en in Hollânske groep (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, ‘Nei spried en tal’ de opmerkings by de iepenbiere skoalle fan Warkum). Mei help fan begeliedingstsjinsten krige de yntegraasje syn plak, mar dêrmei wie it net dien. Der folgen

10 noch mear feroarings, bygelyks it ûntwikkeljen fan in skoallewurkplan, it ynfieren fan learlingfolchsystemen en funksjonearrings- en beoardielingspetearen. In haad fan in skoalle is net mear de ‘primus inter pares’ mar in manager dy’t in skoalle ‘runt.’

De skoalle befynt him net op in feilich pedagogysk eilân, mar hat te krijen mei de kulturele ebbe en floed. De feroarings yn de kultuer en de maatskippij bliuwe net foar de skoaldoarren stean. Nei’t ‘The Beatles’ yn 1965 har súksesnûmer ‘Yesterday’ songen en studinten yn Parys yn 1968 it de fêstige maatskippij bysûnder lestich makke hienen, waard in yngripend, kaskadysk ferrinnend, feroaringsproses ynset. It ‘skoalhûs’ ûntkaam net oan de feroarings. It egalitarisme krige de boppetoan, master hiet ynienen Jan, de strik gong ôf en elk rûn yn in spikerbroek. Dat wienen ferskynsels oan de oerflakte. Slimmer wie dat de skoallen, ek al formulearren hja in missy, eins mei de hannen yn it hier sieten as frege waard wêr’t in skoalle foar bedoeld wie. Yn 1958 skeau dr. F. Boerwinkel yn it ûnderwiisnûmer fan Wending it artikel ‘Opvoeding en onderwijs – in welk perspectief?’ Dy fraach is noch altyd aktueel, ek foar it Frysk op skoalle.

Tarieding en omlopen Om de boppeneamde ferskynsels (foar in part bûten de beskreaune perioade) goed beskriuwe te kinnen is der ferlet fan in ramt. Dat waard fûn yn Piet Hemminga syn dissertaasje (2000) Het beleid inzake unieke regionale talen (Ljouwert : FA). Hy besprekt trije modellen: it barriêremodel, it streamemodel en it ‘rondenmodel’. Dat lêste model sjocht beliedsfoarming ‘als een door diverse actoren genomen reeks van beslissingen’ (s. 69). Belied komt ta stân troch de ynteraksje fan ferskate aktoaren dy’t ‘bovendien uiteenlopende rollen in verschillende ronden en verschillende beleidsarena’s kunnen spelen’ (s. 69). Om de doelen te berikken foarmje de foarstanners pleitkoalysjes; de tsjinstanners dogge dat ek. Hemminga makket in ferliking mei it keatsen. By dy sport sjocht men in ferskaat oan aktoaren: yndividuele spilers dy’t mei oaren in partoer foarmje, bestjoeren en in haadbestjoer, ferienings, skiedsrjochters en net te ferjitten it publyk. Ek it materiaal is fan belang. Om oan de ein fan de partij in kening oanwize te kinnen binne ‘ûndersikers’ dwaande om de spilers punten te jaan. Wa’t foar de earste kear in keatspartij folget, freget him ôf wat der allegearre bart. It liket oft de spilers fan ferskate partoeren mar wat trochelkoar rinne, sa no en dan hâlde guon spilers efkes op om in beslissende slach fan oaren te folgjen en it oars sa drok pratende publyk is dan sa stil as in mûs. It is in bjusterbaarlik spul. By it keatsen kin men, lykas by tennis, net sizze hoelang’t in partij duorje sil. It ferskil yn nivo fan de beide partoeren, de stipe fan de taskôgers (of it ûntbrekken dêrfan), mar sa no en dan ek de geloksfaktor (it iene partoer hellet by in likense stân hast altyd it beslissende punt en it oare hast net) bepale hoelang’t in wedstriid duorret. Men hat it net oer ‘ronden’ mar oer omlopen, in moai begryp om it twatalich ûnderwiis yn de jierren 1945-1970 yn te dielen. Mar foardat in wedstriid begjint, moat der fan alles dien wurde: it oanskriuwen fan de media, it berêden fan it terrein, it útsetten fan de linen en it lotsjen.

1. De tarieding: 1 april 1945 oant 1 april 1950: de linen wurde útset, de proefskoallen begjinne 1 april 1950. 2. De earste omloop rint fan 1 april 1950 oant augustus 1959: de faze fan it opsetten fan it twatalich ûnderwiis, einigjend mei it oprjochtsjen fan it Paedagogysk Advysbureau. 3. De twadde omloop rint fan 1 augustus 1959 oant en mei desimber 1970: de faze fan it útwreidzjen fan it twatalich ûnderwiis, mar ek dy fan de tûkelteammen en it begjin fan nije wegen.

11 Der wurdt neigien hokker aktoaren dwaande wienen om it Frysk yn it ûnderwiis te befoarderjen. Wa die wat? Hokker beslissings waarden nommen? Wa wienen de foarstanners en wa de tsjinstanners? It giet om politike doelen en beslútfoarming, bygelyks wetjouwing. Der wurdt omtinken jûn oan it wurk fan ynstitúsjes en organisaasjes. Hoe besochten dy in ramt foar it twatalich ûnderwiis te meitsjen? Wat wienen de doelen en ynhâld fan it twatalich ûnderwiis en mei hokker learmiddels waard besocht dy doelen te berikken? Wat waard dien om it resultaat fan dy nije ûnderwiisfoarm sa objektyf mooglik fêst te stellen?

1.2 De tarieding (1945-1950) Yn dit part wurdt beskreaun hoe’t nei 1945 de linen foar twatalich ûnderwiis útset waarden. It giet oer brosjueres en rapporten, konferinsjes en lûden út it fjild.

1.2.1 ‘Hoopje sûnder útsicht’ Nei’t der yn 1937 wat romte kommen wie foar it Frysk yn it ûnderwiis hopen de foarstanners fan it Frysk yn it ûnderwiis op in fierdere útwreiding, mar de Twadde Wrâldoarloch makke dat ûnmooglik. ‘Hoopje sûnder útsicht is hertsearich,’ stiet yn it boek Spreuken. Dat gou ek hjir, mar it wie wol in oantrún om plannen te meitsjen foar nei de befrijing. Der waard troch minsken, dy’t foar dy tiid yn fierhinne ferpyldere organisaasjes wurken, mienskiplik neitocht oer de te presintearjen doelen en winsken. Nei de befrijing publisearren ‘de foaroanmannen fen ’e Fryske biweging’ de troch har ûntwikkele Rapporten Fryske Biweging 1940 – 1945. Hja formulearren har idealen en winsken oer bygelyks funksjonele desintralisaasje en twatalich ûnderwiis. Oangeande de desintralisaasje hope men dat de minister fan Ynlânske Saken dr. L.J.M. Beel, yn 1935 promovearre op Zelfbestuur of onafhankelijke decentralisatie, de nedige romte jaan soe. Wy witte dat it einde as de lûs op de tarre presinning. De winsk ta desintralisaasje wie ek te hearren yn P. Wybenga syn brosjuere Decentralisatie. Een recht en een noodzakelijkheid. Wybenga woe de provinsjale bestjoerslaach fuortsterkje; foaral op it mêd fan ûnderwiis soe Fryslân romte krije moatte.

Neffens in haadartikel fan Jan Piebenga waard ek yn de Twadde Keamer praat oer desintralisaasje:

De a.r. afgevaardige Algera, vasthoudend en kundig voorvechter van de gemeentelijke en provinciale autonomie nam de voorgang. Hij noemde de drang naar meer zelfstandigheid, die zich in de provinciën openbaart, niet alleen een reactie op het bureaucratisch centralisme, maar veel meer nog een beweging van het inwendige uit, daarmee terecht èn het spontane èn het historisch karakter van dit streven aangevende.

Mr. J. Algera krige stipe fan ûnder mear de PvdA-er J.H. Scheps en de KVP-er C.J.I.M. Welter. De lêste sei, útgeande fan it subsidiariteitsbegjinsel, dat ‘de staat zich moet onthouden van ingrijpen in al datgene, wat door lagere organen kan worden gedaan.’ De reaksje fan de minister fan Ynlânske Saken J.H. van Maarseveen (KVP) wie net sadanich dat men net hoopje mocht op wat romte.

De formulearre doelen foar it leger ûnderwiis yn de troch de Fryske beweging publisearre rapporten wienen koart en klear: beide talen as fier- en lestaal en romte foar it fak geakunde. Yn it beukerûnderwiis moast it Frysk, benammen op it plattelân, brûkt wurde as fiertaal, ek by it boartsjen en it sjongen. De kweekskoallen soenen de gelegenheid biede moatte ta it folgjen fan Fryske lessen, as tarieding op de Fryske akte.

12 Dúdlike taal wie ek te hearren yn Wike L. Zylstra har brosjuere De twatalige skoalle op Fryske grounslach. Har doelen kamen wakker oerien mei dy fan de Fryske beweging, boppedat bepleite hja dat twatalich ûnderwiis en ûnderwiisfernijing in ienheid wêze moasten. Op de konferinsje fan 1946 en 1948 folge in útwurking fan de formulearre winsken.

1.2.2 De konferinsje fan 1946 Yn de oantekens fan de PÛR, in orgaan dêr’t yn dy jierren in hiel soad triedsjes byelkoar kamen en dy’t spilers hie dy’t, om it keatsjargon te brûken, soms yn it perk stienen, in oare kear opsloegen en it tuskenspul mei syn triktrakslaggen yn ’e macht hienen, stiet op 13-2- 1946 dat Fryslân, lykas Grinslân en Drinte, ferlet hie fan in kongres oer ûnderwiisfernijing. Dy fernijings stienen formulearre yn de Leidraad derde hoofdinspectie. Om net benefter te bliuwen achten de leden sa’n kongres, dat propagandistysk en pedagogysk wêze moast, needsaaklik. As it slagge soe it kongres by de skoalmasters leafde oproppe foar Fryslân en it Frysk: ‘8 fan de 10 skoalmasters witte net hoe’t se it oanlizze moatte.’ Oerlis mei haadynspekteur L.F. Kleiterp soe der foar soargje moatte dat de learkrêften frij nimme koenen foar it kongres. Der mochten gjin ferlechjes wêze om thús te bliuwen.

It kongres waard holden op tongersdei 29 augustus 1946. Ynspekteur R.J. Sipkens hie de lieding. It wie de earste ûnderwiiskonferinsje mei in Frysktalige foarsitter. ‘Dat bitsjut gâns foar Fryslân,’ skreau FFFR op 6 septimber 1946. De goed 400 dielnimmers harken nei ynliedings fan Jan Piebenga, E.B. Folkertsma en S. Bouma. J. Piebenga sei: ‘Ûnderwiis is bybringe. Opfieding is opbringe. As tredde factor neamt sprekker: niget. It hert moat derby’ (FD 2 septimber 1946). E.B. Folkertsma dy’t H. Algra ferfong, spriek oer ‘De Ûnderwiisfornijing en it skiednisûnderwiis.’ Út it FD-ferslach in pear sitaten: Kennis fan en leafde foar it plak en it gea sil de minske behoedzje om in swalker te wurden en it tefoarenkommen fan it opgean yn ’e massa sa as Ortega y Gasset dat yn syn boek De opstân fen ’e klibers beskriuwt. ‘Histoarysk bisef is fan net to skatten wearde yn ús tiid, hweryn it mear en mear wei falt. Dit is in kenmerk fan in ieu, dy’t himsels net mear ken.’ Sake Bouma (1910-1995), haadfertsjintwurdiger fan Útjouwerij Wolters, spriek oer ‘De ûnderwiisfornijing by it taelûnderrjocht’, hy sei ûnder mear ...: ‘Tael leart kritysk tinken. Tael is in betingst foar fruchtber ûnderwiis. Mar by taelûnderwiis moat men útgean fan de memmetael. Dêrom kin de Fryske skoalle net sûnder de Fryske tael.’ M.J. de Haan wie tige kritysk oer de rede fan Bouma: ‘Sa foar ’t each soe men sizze, dat yn it taelkundige - dus it belangrykste - diel fan it kongres to heech grypt is. Dy konklúzje is der lykwols fier nêst. ’t Is krekt oarsom: men hat to leech oanholden.’ De Fryske beweging mei yn alle frijmoedigens de eask stelle ‘dat foar it earst nedige – it ûnderrjocht yn de eigen tael – by need al it oare wike moat.’ Haadynspekteur L.F. Kleiterp (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’) hie op de konferinsje witte litten dat er kontakt mei de PÛR, de AFÛK en him op priis stelle soe. Yn it ferslach fan de gearkomste fan de PÛR fan 8-12-1947 lêze wy oer it oerlis èn oer it stjoeren fan gesanten (H. Algra en pater H. Hettema) nei de minister. De folgjende doelen waarden formulearre:

- It erkennen fan de Fryske akte. - It beleanjen fan dy akte. - It ynfieren fan it Frysk op de kweekskoallen. - It ferplichtsjen fan it Frysk, nei in oergongstermyn, op alle legere skoallen.

13 - It aktivearjen fan de ynspekteurs Leger Ûnderwiis.1

1.2.3 De konferinsje fan 1948 Op de konferinsje fan 1948, laat troch haadynspekteur L.F. Kleiterp spriek P. Post, meiwurker fan it Nutsseminarium foar Pedagogyk yn Amsterdam (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’) oer ‘Moedertaal en voertaal bij het onderwijs’, in rede dy’t útjûn waard ûnder de titel Bilinguisme in Nederland. W. Thomas, ynspekteur by it leger ûnderwiis yn Wales, sketste yn syn ferhaal de ûntwikkeling fan ientalich Ingelsk ûnderwiis nei foarmen fan twatalich ûnderwiis. Ynspekteur J.P. Powell, ek út Wales, sei dat in Welsktalich bern it Ingelsk goed yn ’e macht hawwe kin, mar dat syn memmetaal, it Welsk, altyd de taal fan it hert en de siel bliuwe sil. Nei de ynliedings praten de 700 dielnimmers yn seksjes oer de mooglike konsekwinsjes foar de ûnderkate ûnderwiisfoarmen. Yn dy fan it beukerûnderwiis stelde A.L.J. Wytses dat yn it Frysktalige gebiet de memmetaal fan de bern, it Frysk, it útgongspunt wêze moast. Yn de seksje leger ûnderwiis frege H. Twerda romte foar it Frysk as fiertaal yn de twa leechste klassen, mei in oergong nei it Hollânsk yn it tredde jier en it Frysk as fak de hiele skoalle troch. Yn de seksje fan de kweekskoallen ûnder lieding fan H.K. Schippers waard formulearre dat de learlingen sa fier komme moasten dat hja genôch (didaktyske) kennis opdienen om it Frysk as fak jaan te kinnen. (Sjoch foar in oersjoch fan it kongres R.J. Sipkens. 1948; B16.)

1.2.4 De miening fan in ‘schoolopziener’ By de seksje beukerûnderwiis ferwachte elk dat juffer T. Wartena, de nij beneamde ‘schoolopziener’, ek har miening jaan soe. Hja swijde lykwols. It wie har net ‘mogelijk om na mijn langdurig verblijf in “Holland” een mening hierover te hebben,’ skreau hja trije jier letter yn har Enige mededelingen en enige vragen over het Fries en het Nederlands op kleuterscholen en lagere scholen in Friesland (sjoch hânskrift T. Wartena op Tresoar). Se weage it doe ‘enige gedachten neer te schrijven over het Fries op de kleuterscholen,’ dat hie boppedat it foardiel dat hja har ûnderfinings ‘opgedaan in de scholen tijdens mijn functie als schoolopziener,’ oertinke koe. It fernuvere har dat safolle liedsters Hollânsk tsjin de bern praten. ‘Dit moet van het hoofd der lagere school. Ze moeten Nederlands kennen als ze naar de “grote school” gaan,’ hearde se fan de liedsters. Juffer Wartena advisearre ‘dit na te laten!’ Mar dat alles naam net wei dat de bern ‘uit sociale en practische redenen het Nederlands ook volkomen [moeten] beheersen.’ 2

1.2.5 Paedagogysk Wurkforbân fan de Fryske Akademy Nei it kongres fan 1948 wie de fraach hoe’t it no fierder moast. Der hat, sa blykt út in brief fan haadynspekteur L.F. Kleiterp, in petear west tusken him, professor dr. J.H. Brouwer en dr. P. Sipma oer de fuortgong. Op 6 desimber 1948 beäntwurde Kleiterp de stelde fragen yn syn brief ‘Bevordering van het onderwijs in Friesland.’ Hy begûn mei de konstatearring dat der yn Fryslân te min ‘goed geschoolde krachten’ wienen dy’t ‘het werk, de theoretische verdieping en belijning en de practische toepassing, kunnen aanvatten en voortzetten.’ Twatalich ûnderwiis, dat wol sizze Frysk as fiertaal yn de leechste klassen, soe ‘op niet onredelijk schijnende gronden’ befoarderlik wêze en it wie ‘minstens de moeite waard te onderzoeken, of zulk een werkwijze het aanleren van een tweede taal, het Nederlands, zou

1 Yn itselde ferslach stiet dat prof. dr. J.H. Brouwer en S. Bouma in ûnderhâld hân ha mei de nije ynspekteur yn de ynspeksje It Hearrenfean. ‘Ut himsels wei’ binne gjin inisjativen te ferwachtsjen. Sjoch ek de ynformaasje yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 by de iepenbiere skoalle fan Oerterp. 2 Yn 1951 is besocht om yn Ljouwert in Frysktalige beukerskoalle op te rjochtsjen. It plan mislearre: neffens in ferslach fan it DB fan de Ried fan de Fyske beweging om’t de ôfstannen te grut wienen en sa’n skoalle mear kostje soe as in Hollânsktalige beukerskoalle.

14 vergemakkelijken.’ Om ta goede oplossings te kommen wie in soad wittenskiplik wurk nedich. ‘Daarzonder zal de zaak blijven hangen in een sfeer van emotie en opportuniteit, die haar naar mijn stellige overtuiging op den duur zal schaden.’ L.F. Kleiterps wurkplan ‘op de lange golf’ omfette: 1. It oprjochtsjen fan it PWF. 2. It ynstellen fan in oplieding foar de akte Middelbere Pedagogyk. Sa soe in offisierskorps ûntstean. By dy oplieding moast nêst it gewoane programma de situaasje fan it bern en ûnderwiis yn Fryslân spesjaal omtinken krije. De opliedings binne der komme, mar it is de fraach oft de Fryske situaasje ea in yntegraal ûnderdiel fan it programma foarme hat. Foar it wurkplan op de koarte termyn stelde L.F. Kleiterp út om mei in lyts tal skoallen nei te gean hoe’t it twatalich ûnderwiis foarm en stal krije koe. De ynspeksje moast de skoallen oanwize, de learkrêften fan de proefskoallen hienen ferlet fan foarljochting troch ûnderwiisdeskundigen út twatalige gebieten en in pear ynspekteurs moasten stúdzjereizen nei sokke gebieten meitsje. De PÛR wie in gaadlik koördinearjend orgaan en de FA en de ynspeksje soenen, as de ûnderfinings en it materiaal dêrta oanlieding joegen, in hantlieding skriuwe moatte. It besprek wie op 11 desimber 1948. Dêrby wienen oanwêzich: dr. P. Sipma (foarsitter), prof. dr. J. Brouwer, haadynspekteur L.F. Kleiterp, deputearre D. de Loor en ynspekteur R.J. Sipkens. (J. Piebenga wie behindere.) De útstellen fan Kleiterp waarden oannommen. Yn it ramt fan dit ûndersyk krijt it PWF bysûnder omtinken. De foarsitter fûn dat it bestjoer fan de FA rjochtlinen hawwe moast; syn ideeën folgje hjirûnder:

De leden moatte útsocht wurde út de autoriteiten, ûnderwiisfakminsken, leden fan de PÛR en de AFÛK. It bestjoer moat (oars as by de oare wurkferbannen) in folslein bestjoer wêze. It doel wie it behanneljen fan alle ûnderwiisfraachstikken yn Fryslân. It wurkprogramma: it twatalichheidsfraachstik.

De wurkwize bestiet út it hâlden fan gearkomsten, lêzingen, it publisearjen fan rapporten en it jaan fan advizen oer nije leargongen. Der sille seksjes foarme wurde ‘foar de forskillende tûken fan ûnderwiis,’ lykas by it Ûnderwiiskongres. It Coulonhûs sil as buro en argyf foar it stúdzjemateriaal út it binnen- en bûtenlân fungearje.

Yn de takomst soe faaks in Seminarium opset wurde kinne om de teoryen praktysk ta te passen en de resultaten te bestudearjen. Ek de wurkferdieling kaam te praat.

AFÛK: oplieding en foarming bûten skoalferbân PÛR: kontakt mei offisjele ynstânsjes PWF: pedagogysk-didaktyske aspekten

De gearkomste gie akkoart mei de doelen en de wurkferdieling. Foar de oprjochtingsgearkomste (21 maaie 1949) waarden ‘1 ont 20 man, de koryféen fan forskate rjochtingen út de forskillende tûken fan ûnderwiis’ frege. Yn it, foar it oare, net folsleine argyf fan it PWF leit in ledelist, oanfolle mei de nammen út it ferslach fan 10-6-1950 wurdt dúdlik dat der 38 ‘koryféen’ wienen.3

3 1. Th. Bakker, Stiens; 2. Kr. Boelens, Hidaard; 3. S. Bouma, Grins; 4. Prof. dr. J.H. Brouwer, Grins, 5. Gj. van Dam, Ljouwert; 6. K. Haakma, Gytsjerk; 7. M.J. de Haan, Grou; 8. B. Keulen, Raard (R’him); 9. H. Keuning, Sibrandabuorren; 10. L.F. Kleiterp, Grins; 11. Dr. W. Kok, Stiens; 12. Prof. dr. J.F. Koksma, Amsterdam; 13. G. Kooistra, De Tynje; 14. Mr. H. W. Kuipers, Wommels; 15. Th. Lambooy, Ljouwert; 16. D. de Loor, Ljouwert; 17. P. v.d. Mark, Snits; 18. J. v.d. Meer, Sweagerfean; 19. Dr. Ir. J.B. v.d. Meulen, Marsum; 20. J. Piebenga, Ljouwert; 21.

15 M.J. de Haan foldie oan it fersyk fan dr. P. Sipma om syn betinken oer dizze saak (Frysk ûnderwiis) op papier te setten. It prinsipiële antwurd (10 juny 1949), ferdield oer tsien punten, kin werjûn wurde mei punt 7:

Dêrom sil de striid altyd wer gean moatte om ús eigen doelstelling fan it ûnderwiis yn Fryslân. Skrillet men hjirfoar tobek en fordigenet men b.g. op taktyske grounen it ûnderwiis yn it Frysk, om’t it in skoan ding wêze soe foar dat yn it Nederlânsk, dan set men jin dêrmei op dearinnend spoar.

It bestudearjen fan de skiednis fan it twatalich ûnderwiis makket dúdlik dat de taktyske grûnen it wûnen fan de prinsipiële. Miskien hat it wol net oars kinnen.

1.2.6 Kommisje leger ûnderwiis fan hjoed de dei Ien fan de seksjes fan it wurkferbân, de kommisje foar it leger ûnderwiis hjoed de dei, besocht mei help fan De Leidraad, in útjefte fan de Tredde Haadynspeksje dy’t gâns betsjutting hân hat foar de fernijing fan it ûnderwiis (earste printinge 1938 de lêste yn 1963), linen út te setten foar it (twatalich) ûnderwiis yn Fryslân. De folgjende aspekten waarden behannele:

It Frysk Lêsûnderwiis yn it Frysk kin yn de fyfte klas út ein sette. Wol dat ûnderwiis fertuten dwaan, dan moatte der nije (stil)lêsboekjes komme. Boekjes mei saaklike lêsstof ûntbrekke. De kommisje tinkt oan in Fryske wjergader fan de Caleisdoscoop, in boek mei ferhalen oer bekende figueren, bygelyks Jaap Eden, de sportman en Ir. C. Lely, belutsen by de ôfsluting fan de Sudersee. De besteande taalmetoaden jouwe te min omtinken oan it stelûnderwiis en tefolle oan it staverjen. ‘Fan de bisteande taelmetoaden soe de Kommisje De Bân it heechst oanslaen.’

Ierdrykskunde Fryslân krijt by it fak ierdrykskunde syn gerak net. Der sil ferbettering komme. It troch K. Haakma en H.C. Doevendans skreaune ierdrykskundeboekje sil ynkoarten ferskine. Der is ferlet fan in nije Frysktalige kaart fan Fryslân en ‘Fryske Centra’, boekjes mei ynformaasje oer bygelyks it fee, pleatsen en mûnen, de koöperaasje, setierappels en gers. Mei help fan sok materiaal soe ‘eltse legere skoalle of ULO ... dan in hele middei de Fryske sfear hâlde kinne mei sa’n ûnderwerp.’

Skiednisûnderwiis De kommisje dielt de útgongspunten fan de Leidraad dat it skiednisûnderwiis op de legere skoalle ‘mear in saek fan it hert as fan it forstân’ is. Eltse skoalle moat, útgeand fan it eigen gea, syn eigen skiednisleargong meitsje. In (ferplichte) kanon hienen se nei alle gedachten neat fan witte wollen.

Natuerkunde Ek hjir folge de kommisje it advys fan de Leidraad op om oan te sluten by it eigen gea. Mei help fan in Fryske firma (der waard tocht oan ien op ’e Jouwer) soe it mooglik wêze moatte

Dr. Y. Poortinga, Menaam; 22. P. Post, Amsterdam; 23. H. Rast, Ljouwert; 24. D. Rienks-Wallinga, Ljouwert; 25. A. Roosma, Ljouwert; 26. H. Scheffer, Wommels; 27. H.K. Schippers, Drachten; 28. Jfr. J. Scholten, Hurdegaryp, 29. R.J. Sipkens, Snits; 30. Dr. P. Sipma, Ljouwert, 31. D.A. Tamminga, Snits; 32. H. Twerda, Bakhuzen; 33. Jfr. A.T. de Vries, Harns; 34. W. Wieling, De Gerdyk; 35. G. v.d. Woude, Hantumhuzen; 36. A.L.J. Wytzes, Snits, 37. J. W. Zantema, Jelsum en 38. Jfr. W.L. Zylstra, De Rottefalle.

16 om ‘ta in fûgel- en planteboek to kommen mei printsjes, nammen en in rigelmennich Fryske tekst.’

Sjongen Yn de Leidraad stiet ‘Goede volksliederen zijn verre te verkiezen boven onze typische schoolliederen.’ De kommisje dielt dy opfetting fan herten: De Fryske learkrêft moat de bern de lieten fan de mienskip leare.

De kommisje kaam fjouwer kear byelkoar, de earste kear op 12 novimber 1949, de lêste op 4 febrewaris 1950. Der is in kreas stinsele ferslach makke fan har befinings, de kearn dêrfan is hjirboppe werjûn. Folle nijsgjirriger is lykwols it skrift4 dêr’t de ferslaggen fan de gearkomsten yn fêstlein binne. Oan de ein fan de lêste gearkomste ‘bitsjûgje foarsitter en leden inoar neffens eare en gewisse, dat it yn dizze gearkomsten in noflik en learsum oparbeidzjen west hat.’ De seis leden hawwe har hantekenings ûnder it ferslach set.

Oeretabel Nêst de ferslaggen jout ek it ‘Ûntwerp Ûrelist (fêststeld op 17 desimber 1949 troch de Subkommisje Proefskoallen fan it PWF) ynsjoch yn de gong fan saken yn de skoallen. Út it doe fêststelde roaster binne allinne de oeren fan lêzen, taal en rekkenjen oernommen.

Tabel 1 Roaster foar lêzen, taal en rekkenjen yn de proefskoallen

Fakken Klas 1 2 3 4 5 6 7

Lêzen Frysk 6 5 2 1 1 1 1 Lezen Nederlands 3 3 3 3 2 Fryske Taal 2½ 3 2 1 1 1 1 Nederlandse Taal 3 3½ 4 5 55 Rekkenjen6 2 3 4 4 4 4 4

1.2.7 Fryske Ûnderrjocht en Stúdzjekommisje Yn de ferslaggen fan de PÛR komt men hjir en dêr opmerkings tsjin oer in kommisje foar it beoardieljen fan learmiddels, soms oantsjut as de FÛSK. De oantekens fan de ried hjiroer binne lykwols sa beheind dat it net mooglik is om jin in goed byld te foarmjen fan it wurk fan de kommisje. D.A. Tamminga dielde yn syn lêzing ‘De mûdhoun yn ’e reinwettersbak’ mei (sjoch foar neiere gegevens De Tike, Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, oanfoljende ynformaasje nei Tabel 1) dat de FÛSK de lêsmetoade fan Wike L. Zylstra bestudearre ‘en to’n earsten as learmiddel goedkard’ hat. Juffer W.L. Zylstra wie op ’t skik mei it oardiel fan de kommisje, sjoch W.L. Zylstra, 1950; A4).

4 It skrift, dat ik nei alle gedachten fan Kr. Boelens krigen ha, is taheakke oan it argyf fan it PWF ( Fryske Akademy). 5 Yn de klassen 5-8 hawwe de famkes in healoere minder, nei alle gedachten om tiid te finen foar it handwurkejn. 6 Der is oanjûn dat it rekkenûnderwiis ‘net mear sa heech op ’t hynder [sit] as foar in jiermannich. Party psychologen wolle it de earste tiid (tenminsten it earste jier) oan ’e kant skowe, mar dit sil wol to hurd oankomme.’

17 1.2.8 Ûndersyk Yn de jierren fan de tarieding hat der gjin empirysk ûndersyk west. Wol ferskynden literatuerstúdzjes, skôgings mei arguminten en in beredenearre kar foar it twatalich ûnderwiis. Hjir wurdt folstien mei it neamen fan twa publikaasjes. Earst de bydrage fan A.L.J. Wytzes De twatalichheid yn Fryslân en de skoalle (sjoch 1948; A3). It liket oft Wytzes alle doe bekende boarnen oer taal en ûnderwiis ûnder eagen hân hat. De PÛR wie fan betinken dat alle skoallen in eksimplaar hawwe moasten en besleat om 1500 eksimplaren printsje te litten. De wurdearring wie grut. Neffens it haadartikel yn it FD fan 26- 10-1948 wienen de troch Wytzes samle feiten ‘niet te weerspreken.’ De brosjuere is

wetenschappelijk verantwoord. Het is een uiteenzetting van linguistische en paedagogische feiten. En juist daardoor is het zo klemmend. Wie nu nog tegen het Fries op de volksscholen in Friesland opponeert, en blijkt geeft, deze brochure niet te hebben gelezen, kan onmogelijk ernstig worden genomen.

Yn de FK van 1-10-1948 konkludearre Fedde Schurer nei it lêzen fan de brosjuere dat it roer om moast:

It is in pynlik gefal foar dy paedagogen, dy’t eartiids mienden dat hja as pioniers fan wittenskip en biskaving, fan de Fryske bern sa hurd mooglik lytse Hollannerkes meitsje moasten. Wittenskip en biskaving hjirre en yn it bûtenlân oardielje dit in died fan geastlik gewelt. It hat mis west, pyschologysk mis, paedagogysk mis en sels taelkundich mis. Hwat men jin fan ’e Fryske biweging nea sizze litte woe, wurdt hjir nou sein troch minsken mei in jierrenlange steat fan tsjinst yn it paedagogysk wurk.

Wa’t de brosjuere trochlêst freget him ôf oft de ynhâld foar in soad masters en juffers net te dreech west hat.

De twadde bydrage is de skôging fan P. Post Bilinguïsme in Nederland, (sjoch 1949; A2). Lykas A.L.J. Wytzes kaam P. Post by syn pleitsjen foar twatalich ûnderwiis yn Fryslân mei in hiel soad materiaal en foarbylden út oare gebieten, bygelyks België en Wales, mar hy makke ek gebrûk fan syn ûnderfinings yn it eardere Nederlânsk-Ynje. Post beskreau op heldere wize it ûnderskie tusken ‘scolaire en familiale’ twataligens. Alles op in rychje settend kaam er ta de konklúzje dat yn Fryslân yn de leechste klassen de memmetaal fan it bern as fiertaal tsjinje moast. Der soe brede foarljochting fan deskundigen komme moatte oer twatalich ûnderwiis:

waarbij men de ouders er op behoort te wijzen, indien dit nodig blijkt, dat beslissingen van deze aard buiten de grenzen hunner competentie liggen, zoals ook andere maatregelen, het heil der kinderen beogend: inenting, de leerplicht, daarbuiten vallen.

It gie wat oars as P. Post yn syn wysheid betocht hie. De âlden woenen it haad en de learkrêften yn in soad dingen har gong gean litte, mar as it oer twataligens, dúdliker formulearre, it Frysk op skoalle gong, dan hie elk in ‘fundearre’ miening. De saakkundigen koenen har de mûle út ’e heakken prate, it joech neat. It lit him yllústrearje mei it foarbyld fan de heit dy’t oan de ein fan in âlderjûn tsjin de fertsjintwurdiger fan it PAB sei: ‘Jo sille wol gelyk ha, mar ik bin it net mei jo iens.’

De Frysktalige brosjuere fan A.L.J Wytzes waard tige posityf ûntfongen. Dat gou net oer alle boegen foar de bydrage fan P. Post. In sekere R. luts yn OO in bylage fan Het Schoolblad alle registers iepen om Post te bestriden (sjoch 1949; B13).

18 It besprek begjint sa: ‘Zelden hebben we met zoveel genoegen een geschrift gelezen waarmee we het niet eens zijn...’ Wêr leinen syn beswieren? Yn it foarste plak hie de resinsint it gefoel dat de troch Post neamde talen, ûnder mear Sjineesk-Javaansk, Javaansk-Nederlânsk-Maleisk, folle fierder fan elkoar ôfstienen as Frysk en Nederlânsk. Is soe genôch wêze moatte om it Frysk ien jier as fiertaal te brûken ‘en dat de schriftelijke hantering (schrijven en lezen) van het Fries in de hogere leerjaren voldoende tot zijn recht komt, als daaraan als leervak enige uren worden gewijd.’ Ek al soe Post hielendal gelyk hawwe ‘dan staan aan de andere kant maatschappelijke bezwaren dit ideaal in de weg.’ De twatalige skoalle soe de doarren ommers slute foar net-Fryske learkrêften ‘en tevens voor leerlingen uit niet-Friese gezinnen.’ R. is ree om syn miening te feroarjen as ûndersyk yn Fryslân oantoane soe dat de troch Post lutsen konklúzjes ek foar Fryslân opgeane.

1.2.9 Politike aspekten Hoe reagearren de politike partijen yn Fryslân op de fragen fan de Fryske beweging en it stribjen nei twatalich ûnderwiis? It tal reaksjes bleau beheind, alline de ARP en de PvdA publisearren yn de beskreaune jierren har stânpunt.

ARP Dy partij kaam yn 1948 mei it rapport Grondslagen en richtlijnen van Anti-Revolutionaire politiek in Friesland. It op antirevolusjonêre prinsipes basearre rapport liet oangeande Fryslân en it Frysk oan dúdlikens neat te winskjen oer:

Verdrukking van de minderheid der Friese volksnationaliteit, poging van staatswege tot liquidatie van het Fries-eigene, wering van de Friese taal uit het provinciale staats- en rechtsleven, onderwijs enz. kan daarom nooit oogmerk of bijmerk van de A.R. politiek zijn.

Thomas Bakker dy’t yn 1978 yn syn Een politiek rapport uit het jaar 1948 de publikaasje út it ferjit weihelle, moast konstatearje dat it by wurden bleaun wie.

PvdA Yn syn artikel ‘De sosjaal-demokrasy en it Frysk: kultuerpolityk yn etappes’ hat Bertus Mulder7 op hakken en teannen neigien hoe’t de hâlding fan de Fryske PvdA stadichoan feroare. Hjirby inkelde foarbylden. Op de gewestlike PvdA-jierkomste fan 3 juny 1950 hold ds. D. Bakker in ynlieding oer De Partij van de Arbeid en het Friese vraagstuk. Der wie eins gjin Frysk probleem, wol in desintralisaasjefraachstik, mar dat gou foar alle provinsjes. Der kaam fûle krityk op Bakker syn stânpunt. Op 3 maart 1951 waard in nije kommisje8 beneamd, de troch har formulearre stânpunten waard op 10 maaie 1952 ‘mei algemiene stimmen troch it gewest oernommen …’ It gie om a) mear foech foar de provinsje, foaral op it mêd fan de kultuer en b) it Frysk as ferplichte fak op de skoallen yn it Fryske taalgebiet.’

7 Yn syn Fryske Taalpolityk, s. 24-57. 8 De leden wienen ds. D. Bakker, prof. dr. J.H. Brouwer en J.K. Dykstra.

19 1.3 Earste omloop

1.3.1 Pedagogysk-didaktyske útgongspunten Op 1 april 1950 setten de troch de ynspeksje útsochte njoggen proefskoallen – yn de oantekens fan de PÛR stiet soms it begryp ‘prebearskoallen’ – út ein mei har wurk. It wienen allegearre twamansskoallen, sân iepenbier en twa protestants-kristlik.9 D.A. Tamminga sei yn 1948 dat ek de kristlike skoalle op ’e Tike proefskoalle wurde soe (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, kristlike skoalle fan De Tike) en yn de oantekens fan it PWF (10-6-1950) stiet: ‘Hjir komme ynkoarten by Reardhuzum en Huzum (haed: de hear Th. Schaafsma.’) It eksperimint soe oant en mei 1956 duorje, nei seis jier leger ûnderwiis koe dan de blâns opmakke wurde, mar troch Kneppelfreed ferrûn it oars (sjoch 1.3.3). Nei bestudearring fan de ferslaggen fan bygelyks it PWF en de gearkomsten mei de proefskoallen is de konklúzje dat it, op in útsûndering nei, altyd oer didaktyske aspekten gong. Wannear moat de oerskeakeling fan it Frysk nei it Hollânsk plakfine? Mei de direkte metoade, sa’t Kr. Boelens útstelde? Ut it ferslach fan 20-3-1952 docht bliken dat der gjin ienriedigens wie oer it brûken fan it Hollânsk as fiertaal yn klas 3. Wannear moast dêr in begjin mei makke wurde? Guon seagen sels beswieren tsjin it Hollânsk as fiertaal yn groep 3. Nei in soad hinne- en -wer praten formulearre R.J. Sipkens, de foarsitter fan dy gearkomsten, in rjochtline: nei inkelde moannen yn klas 3 moast it Hollânsk de fiertaal wêze, ‘oplopend tot een verhouding Fries-Hollands van 1:5 tegen het eind van die klas. Daarna zal dus de voertaal Hollands zijn en de hulptaal Fries.’ Inkelde wiken letter (9-4-1952) gie it wer oer itselde. De oerskeakeling nei it Hollânsk as fiertaal hie ek te krijen mei ‘de hoeveelheid Nederlands, die de kinderen reeds in de tweede klasse hebben beluisterd en besproken.’ Soe it oanlearen fan it Hollânsk yn klas 2 de geastlike groei fan it bern beheine kinne? It antwurd wie nee. It doel, in bettere behearsking fan it Hollânsk en it Frysk, moast yn ’e gaten holden wurde. ‘Geef dus vooral veel tijd en gelegenheid voor het gebruik van het Nederlands; het Fries wordt buiten school ook wel beluisterd en gesproken.’ Oare fragen gienen oer it lêzen en skriuwen fan it Frysk yn klas 3? Moast allinnich Frysk lêzen oan bar komme? Meie de dialektyske farianten tastien wurde of moat men allinnich Standertfrysk jaan? Fragen by de rûs, mar it slagge net om de problemen út te wurkjen yn in pedagogysk-didaktysk plan.

1.3.2 Ried fan de Fryske Beweging (1945 oant no) De yn 1945 oprjochte RIEDFB brocht, sa’t al oanjûn is, daliks nei de Twadde Wrâldoarloch de Rapporten 1940-1945 út. Yn 1948 ferskynde, yn opdracht fan de Ried, P. Wybenga syn rapport oer desintralisaasje (sjoch 1948; A2). . Op dit plak is in artikel fan J.van der Kamp fan belang (sjoch 1955; B13). Yn syn ferhaal spriek hy wurdearring út foar alle wurk dat de Fryske beweging ferrjochte hie om twatalich ûnderwiis wetlik mooglik te meitsjen. No’t dat ûnderwiis mooglik is ‘bisnijt him it gemis oan in fan to foaren opsteld konstruktyf plan. Nou’t de mooglikheden der binne, wit men net hoe’t men fierder moat.’ No moast de beweging him weromlûke. Dy hat ommers mear as ien kear it ferwyt krigen dat dy ‘de skoalle biskôget as in middel om to kommen ta hàr doel: it fuortbistean en de ûntjowing fan de Fryske tael.’ De konkretisearring fan it twatalich ûnderwiis soe troch de skoallen en de skoalmasters barre moatte. Van der Kamp joech ek oan yn hokker fazen it proses ferrinne moatte soe: 1. de tarieding, 2. de propaganda en 3. de konstruktive opbou.

9 It wienen: I.L.S. Aldeboarn; Grif.skoalle Aldegea (W); I.L.S. De Pein (Sm); Krist. Skoalle Easterein; I.L.S. Gersleat; I.LS. Menaam; I.L.S. Rottefalle; I.L.S. Seisbierrum; I.L.S. Wommels.

20 Foaral de útspraak dat de beweging him werom lûke moast, late ta in soad argewaasje. ‘Needlottiger ried – en dat noch wol fan in Biwegingsman – kin der yn dit stadium kwalik jown wurde,’ skreau E.B. Folkertsma. Der waard in hiel soad hinne en wer skreaun, mar it kaam net ta ienriedigens.

1.3.3 Kneppelfreed Op freed 19 oktober 1951 naam Fedde Schurer yn in haadartikel yn de FK de kantonrjochter fan It Hearrenfean, mr. S.R. Wolthers, geweken. It is nei alle gedachten it bekendste en meast ynfloedrike haadartikel ea yn Fryslân skreaun. De magistraat hiet yn it artikel ‘De laatste man van de Zwarte Hoop?’ Der stie wol in fraachteken efter, mar der wie gjin twivel mooglik:

In de middeleeuwen is Friesland geplaagd door een Saksische bende, die de Zwarte Hoop werd genoemd. Mr. Wolthers schijnt het er op gezet te hebben, deze naam voor zich en zijn gelijkgezinde collega’s te reserveren.

De rjochter fielde him, sa’t Schurer yn wêzen hope hie, misledige. Freed 16 novimber 1951 moast Schurer foar de Ljouwerter rjochtbank ferskine. Doe’t de minsken de sitting troch in fiersten te lytse seal net bywenje koenen, kaam it folk yn it ferhef. It einige mei de slach op it Saailân. De Haach tocht dat yn Fryslân de revolúsje útbrekke soe. Dat foel in slach ta. Yn syn artikel ‘De Friese Beweging’ yn it ‘compendium’ fan de Encyclopedie van Friesland brûkt J.H. Brouwer oangeande Kneppelfreed it wurd ‘temperatuurverhoging.’ De reboelje op it Ljouwerter Saailân hie wol ynfloed. Fertsjintwurdigers fan it regear haasten har nei Ljouwert en der waarden kommisjes ynsteld om nei te gean yn hoefier’t de Fryske winsken ynwillige wurde koenen.

Om in idee te jaan fan it doetiidske klimaat oangeande it Frysk folgje hjir inkelde foarbylden fan persoanen en groepen dy’t it rjocht fan it Frysk bepleiten of har dêr tsjin fersetten. Ds. D.J. Miedema, Herfoarme dûmny fan Firdgum-Tsjommearum preke snein 18 novimber oer Om het recht der Friezen, yn it Hollânsk, dan koenen de lju dy’t offisjeel gjin Frysk ferstienen it boadskip dochs begripe. Net allinnich Friezen (sjoch 1951; B9), mar ek oaren lieten har lûd hearre: sa’n tritich minsken út ferskillende provinsjes ‘van ons vaderland’ seinen yn de LC fan 7 desimber 1951 dat

De Friese beweging moet gezien worden in het algemene kader van het overal steeds toenemend verzet tegen de nivellerende tendensen in onze steeds meer vertechniseerde wereld. Het is de strijd voor het behoud van de verscheidenheid in de eenheid, voor de handhaving van het eigene in grote verbanden. Men strijdt voor meer decentralisatie in een wereld van steeds toenemende staatsmacht en centralisatie.

Drylts Foar in foarbyld fan in pleitkoälysje tsjin it Frysk moatte wy nei Drylts. Yn de argiven fan Tresoar fynt men De Friese Kwestie een Nederlandse Zaak!, in stinsele stik fan 15 siden wêryn’t ‘Enkele burgers van Friesland’ yn oktober 1952, in lyts jier nei ‘Kneppelfreed’, har soargen wierren oer de neffens har folslein ferkearde ûntjouwings yn Fryslân, bygelyks it pleatsen fan it twatalige plaknammeboerd IJlst – Drylts. De ferûntrêste, anonime, opstellers fan it stik rjochten har ‘fiolen van toorn’ op de Fryske beweging, yn it bysûnder op it yn 1948 oprjochte SBFF. De taal fan de aksjefierders wie helder: it erkennen fan it Frysk wie net nedich om it Frysk yn stân te hâlden en it foarme in tige earnstige beskeadiging fan de ‘Rijkseenheid’. Koart en goed: ‘Een ramp voor Friesland.’ Yn in haadredaksjoneel kommentaar yn Frysk en Frij wiisde Y. Poortinga (sjoch 1952; B11) op de anonimiteit en

21 ynsinuaasjes, as stiennen yn snieballen beplakt. ‘Wy, as jonges, sleaten sokken altyd by it sniebaljen út.’

Drylts ‘revisited’ It twatalige plaknammeboerd kaam der net. Dêr koe in gemeenteried dy’t ynstimd hie mei it útstel fan boargemaster J. Oppedijk om it Frysk net ta te stean yn de riedsgearkomsten, fansels net mei ynstimme. Fedde Schurer kaam by it ôfskie fan Oppedijk noch efkes werom op de kwestje fan de fiertaal: ‘Hij kon het zich zelfs permitteren (…) na afloop van de officiële vergadering het Fries “vrij te geven.’’’ De krite ‘Meiinoar Ien’ soarge foar in fleurich programma. Alhoewol’t it bûten it bestek fan dizze stúdzje falt, moat de riedsgearkomste fan de gemeente Wymbritseradiel, mei as haadplak Drylts, fan 16 juny 1994 wol neamd wurde. It Frysk wie doe al in hiel hoart de fiertaal by de gearkomsten. It nij keazen riedslied foar D’66, mefrou Lidy Brummelkamp-Toet, makke beswier tsjin it brûken fan it Frysk troch boargemaster Marten Koopmans. Hja frege him oft hy de troch har stelde fragen yn it Hollânsk beäntwurdzje woe. Boargemaster Koopmans wegere dat. Lykas yn 1952 wienen de rapen gear, mar no wienen se yn in oare panne sean. Fedde Schurer hie der fêst in moai artikel oer skriuwe kinnen.

1.3.4 Kommisje fan Trije (1950-1955) In jier foar Kneppelfreed krige in kommisje fan trije persoanen it fersyk it twatalich ûnderwiis te begelieden.10 De kommisje besocht de skoallen en rapportearre dêroer yn it fermidden fan it PWF. De befinings wienen posityf, de bern uteren har neffens de learkrêften folle frijer as yn de ientalige Hollânske skoalle. Troch it ûntbrekken fan in algemien pedagogysk-didaktysk plan kamen der al ridlik gau mieningsferskillen oer de ôf te lizzen wei. Boppedat krigen de fertsjintwurdigers út Fryslân it gefoel dat ‘Amsterdam’ it projekt foar eigen ear en gloarje brûke woe. Op 19 jannewaris 1953 makke R.J. Sipkens yn in brief oan P. Post – de oanhef wie ‘Waarde Post’ - dúdlik dat er fan betinken wie dat it Nutsseminarium ‘zich van dit experiment heeft meester gemaakt.’ Hy woe de ferantwurdlikens net langer op ’e noed nimme en frege de haadynspekteur om him ‘van het lidmaatschap van de “Commissie van drie” te ontheffen.’ Op 30 jannewaris 1953 folge it antwurd fan Post oan ‘Waarde Sipkens’. It muoide him dat it Nutsseminarium sûnder oerlis mei de kommisje publisearre hie oer it eksperimint mei de proefskoallen, mar men moast wol begripe dat der ‘iets gepresteerd [moet] worden en die prestaties moeten blijken uit publicaties.’ Fryslân moast ek witte dat it dielnimmen oan it projekt tûzenen gûnen koste hie. ‘Dat heeft het Nutsseminarium gaarne, zeer gaarne en van ganser harte gedaan.’ Oan de ein frege P. Post oft it net mooglik wie om nochris te praten, mar de argewaasje oangeande de bûtensteander wie sa grut dat dêr net op yngien waard. It plak fan Post waard ynnommen troch prof. dr. H. Nieuwenhuis, direkteur fan it pedagogysk ynstitút fan de Ryksuniversiteit yn Grins. As Biltker wist er hoe’t de Fryske hazzen rûnen. Yn jannewaris 1954 publisearren R.J. Sipkens en S.E. Wendelaar Bonga it Voorlopig rapport over de resultaten van de Friese Proefscholen. Hja wienen fan betinken dat de troch haadynspekteur L.F. Kleiterp formulearre doelen fan it eksperimint har gerak krigen hienen. Dy doelen wienen:

10 De leden wienen P. Post (Nutsseminarium, Amsterdam), R.J. Sipkens (ryksynspeksje) en A.L.J. Wytzes (foar de PÛR). Nei syn dea waard Wytzes opfolge troch S.E. Wendelaar Bonga, yn de rin fan 1954 kaam Kr. Boelens foar him yn ’t plak. (De blâns tusken de denominaasjes moast yn lykwicht bliuwe.)

22 In hoeverre het gebruik van de Friese taal bij het onderwijs in de aanvangsklassen van de lagere scholen dienstbaar of wel noodzakelijk moet worden geacht voor de ontplooiing van het kind. In hoeverrre dit gebruik bevorderlijk is voor het aanleren van het Nederlands in een verder stadium van de schoolopvoeding.

R.J. Sipkens en S.E. Wendelaar Bonga joegen in tredde doel oan. De proefskoallen soenen ‘al zoekend en tastend, in zekere zin met vallen en opstaan de juiste methodiek’ foar dat ûnderwiis fine moatte.

1.3.5 Kommisje Wesselings (1952-1953) Nei Kneppelfreed kamen leden fan it regear nei Fryslân om te praten oer de ‘Friese kwestie.’ It oerlis late ta it ynstellen fan twa kommisjes. Yn it foarste plak de kommisje Kingma-Boljtes dy’t him bûge soe oer it brûken fan it Frysk op it mêd fan it rjochtsferkear en twad de kommisje Wesselings11 dy’t de Fryske winsken oangeande it ûnderwiis en de kultuer neigean soe. Wy beheine ús ta de lêste kommisje. Op 18 maart 1952 waard de kommisje ynstallearre, op 8 juny 1953 koe de kommisje it rapport oan de minister fan Ûnderwiis, Keunsten en Wittenskippen oanbiede. Der kaam romte foar it Frysk as fiertaal yn de legere klassen, mar it ferplichtsjen fan dy taal wie ‘in de huidige situatie’ net mooglik. De kommisje advisearre it Frysk op te nimmen yn de nije Kweekskoallewet. Op de twadde gearkomste kaam J.H. Wesselings mei in konseptwiziging fan de Leger Ûnderwiiswet oangeande it Frysk. Yn in brief oan ‘beste Frits’ (haadynspekteur L.F. Kleiterp) skreau Sipkens dat de formulearring net dúdlik genôch wie: ‘De constructie was zo, dat het Fries als voertaal en als leervak wel aan z’n trek zou komen, maar het nergens genoemd werd.’ Doe sei dr. Wesselings: ‘Welnu, dan heb ik nog een ander concept.’12 Dat gie folle fierder en it waard, nei’t Sipkens der in soarte fan ‘concept-memorie van toelichting’ byskreaun hie, de basis foar de tekst fan de Wet Cals: it Frysk tastean as fiertaal yn de klassen 1-3 en as fakultatyf fak yn alle klassen, yn de praktyk wienen dat de heechste klassen. Boppedat waard de oprjochting fan it PAB regele.

De tekst fan de yn 1955 oannommen wet Cals wie:

Daar waar naast de Nederlandse taal de Friese taal of een streektaal in levend gebruik is, kan het leerplan bepalen, dat ten hoogste tot in het derde leerjaar de Friese taal of die streektaal mede als voertaal bij het onderwijs wordt gebezigd.

1.3.6 Foriening De Fryske Skoalle (1955-1972 ) Foar 1945 fungearre de yn 1930 oprjochte Ûnderrjochtliga foar minsken út ferskate denominaasjes en fermiddens as stúdzje- en propagandarûnte foar it Frysk op skoalle. Dat barde bygelyks troch it útjaan fan it blêd Folk en Tael en it tydskrift De Weitsrop, in prachtich fersoarge blêd dêr’t de hiele fine fleur fan Fryslân oan meiwurke. It bestie mar ien jier (1933).

11 De ledan fan de kommisje wienen: dr. J.H. Wesselings, riedsadviseur by it Ministearrje fan OK&W (foarsitter); mr. J. Algera, lid fan it kolleezje fan Deputearre Steaten van Fryslân en lid fan de Twadde Keamer (ARP); mr. J. de Bruyn, haad ôfdieling Leger Ûnderwiis fan it Ministearje fan OK&W; dr. W. Kok, foarsitter fan de PÛR; D. de Loor, lid fan it kolleezje fan Deputearre Steaten fan Fryslân (PvdA); R.J. Sipkens, ynspekteur fan it leger ûnderwiis yn de ynspeksje Snits en mr. J. Woltjer, griffier fan de Steaten fan Fryslân (skriuwer). Nei’t mr. J. Algera op 2-9-1952 lid waard van it twadde kabinet Drees (minister fan Ferkear en Wettersteat) lei hy syn funksje yn de kommisje Wesselings del. 12 Sjoch Koen Zondag (2002), ‘En doe barde der wat aparts,’ PBL, jg. 73, nr. 4. s. 42-45.

23 Op 19 maart 1955 wie der oerlis oer in Liga nije styl. Dat slagge net, yn stee dêrfan waard yn 1955 de FFS oprjochte.13 Wat hienen de oprjochters foar eagen?

It doel fan de foriening is mei to arbeidzjen oan de opbou fan in skoalle, fundearre op it Fryske folkslibben, troch it idee fan de skoalle te meitsjen ta in libben elemint yn ’e Fryske folksmienskip. De feriening stribbet der nei om ûnderskate rjuchtings yn it folkslibben safolle mûglik yn har wurk to biheljen.

Om dat doel te realisearjen reizgen de leden de provinsje troch mei in lûdbân en in útstalling fan it wurk fan de proefskoallen, faak op foar ús ûnmooglike tiden, bygelyks freedtejûn of sneontemiddeis. De algemiene foarljochtingsgearkomsten foldienen nei ferrin fan tiid net mear, it wurk moast as it koe op in skoalle dien wurde. Yn de literatuer oer ynnovaasje sjocht men dat nêst de algemiene foarljochting ek de yndividuele skoalle omtinken fertsjinnet. De feriening woe ek minsken bûten it direkte ûnderwiisfermidden berikke. Dêrta skreaunen Kr. Boelens en M.J. de Haan (sjoch 1956; A1) de brosjuere Twatalich ûnderwiis foar de Fryske bern? De skoallen krigen in fergees eksimplaar. Nei’t it PAB oprjochte wie (1959) ferfoel it wurk fan de FFS. Yn 1972 besleaten de leden de feriening op te heffen.

1.3.7 Algemiene Fryske Ûnderrjocht Kommisje (1928 oant no ta) Yn de beskreaune jierren hat de AFÛK foar it leger ûnderwiis nêst de oplieding foar de akte (sjoch 4.5) benammen fan betsjutting west troch it útjaan fan de PBL. Oant en mei 1955 wie de ûndertitel ‘Tydskrift foar Fryske stúdzje’, dêrnei wie it in Tydskrift foar ûnderwiis en Fryske stúdzje. Yn it earste nûmer fan de nije opset skreau haadynspekteur L.F. Kleiterp op de siden 1 en 2 in artikel ûnder de kop ‘Van harte aanbevolen!’ Hy hie ‘het volste vertrouwen’ yn it nije blêd. Yn juny 2009 ferskynde it lêste nûmer.

1.3.8 Provinsjale Ûnderwiisrie 1928-1990 De PÛR begûn, nei’t dr. G. A. Wumkes op fersyk fan de provinsje in rapport gearstald hie om de winsklikens fan sa’n ried oan te toanen, op 16 april 1928 mei syn wurk. Wumkes sels waard foarsitter. De wichtichste mêden wienen it leger en it universitêr ûnderwiis,’ dat wol sizze de bysûndere learstuollen foar Frysk. By it fjirtichjierrich jubileum fan de ried (1968) skreau J. Noordmans dat it wurk fan de PÛR perfoarst net klear wie, ‘syn wurk begjint pas: foar it twatalich ûnderwiis yn Fryslân, foar it Frysk yn it fuortset ûnderwiis, foar de takomst fan de lytse skoallen op it Frysk plattelân, foar it fuortset ûnderwiis yn Fryslân. De Ûnderwiisried sil ek net ûntkomme oan de fraach, oft it twatalich en Frysk ûnderwiis ek oars en better opset wurde kin.’ Dy taken hat de PÛR, yn oparbeidzjen mei oare ynstânsjes, op him nommen en ûnderskate dêrfan binne, by de mooglikheden dy’t der wienen, sa fier mooglik realisearre. Struktuerferoarings – foaral it stribjen fan de provinsje om de leie safolle mooglik yn hannen te hawwen – laten der ta dat de Ried yn 1990 opheft waard.

1.3.9 Adviescommissie gebruik Friese taal als voertaal in het onderwijs (1955-1971) Op 8 juny 1955 ynformearre it kolleezje fan Deputearre Steaten fan Fryslân de gemeente- en skoalbestjoeren oer in kommisje (AVC) dy’t deskundige foarljochting jaan koe by in eventueel ynfieren fan twatalich ûnderwiis.14 It kolleezje lei de ferantwurdlikens wêr’t dy

13 It bestjoer bestie út W.J. Nijenhuis (foarsitter), T. Sudema-Mulder (skriuwster) en U. Bottema (skathâlder). 14 De leden fan de kommisje wienen L.F. Kleiterp, haadynspekteur fan de IIe haadsynspeksje (foarstter); R.J. Sipkens, ynspekteur leger ûndrwiis yn de ynspeksje Snits (twadde foarsitter); K. Boelens, haad bysûndere skoalle yn

24 hearde te lizzen: by de bestjoeren. Dy waarden der op wiisd dat it brûken fan it Frysk wichtich wie foar de Fryske kultuer, mar dat it ynfieren fan twatalich ûnderwiis neffens de bedoeling fan de wet ‘moet worden genomen op paedagogisch-didactische overwegingen, hetgeen dus wil zeggen, dat het belang van het kind richtsnoer dient te zijn.’ De deputearren dienen in berop op de bestjoeren om gebrûk te meitsjen fan de tsjinsten fan de kommisje ‘opdat een goed verloop van deze voor Friesland zo belangrijke aangelegenheid wordt bevorderd.’ Nei’t in bestjoer oan de kommisje frege hie oft de ûnder syn bestjoer steande skoalle(n) yn ’e beneaming kaam (kamen) foar twatalich ûnderwiis stelde in subkommisje in ûndersyk yn. Dêrby waard ynformearre nei de taalkaart, de ‘gezindheid der ouders jegens het gebruik van de Friese taal’ en de ‘gezindheid, bekwaamheid en geschiktheid’ fan it personiel. Nei besprek yn de folsleine kommisje folge in advys oan it oanbelangjende bestjoer.

Ut it ferslach fan wurksumheden fan 7 novimber1958 blykt dat fiif gemeentebestjoeren en twa skoallen foar bysûnder ûnderwiis om advys frege hawwe (sjoch Tabel 1).

Tabel 2 Bestjoeren dy’t advys fregen oer it ynfieren fan twatalich ûnderwiis

Gemeente of plak Advys

Gemeente Dokkum: i.l.s. Dokkum - Gemeente Doanjewerstâl: i.l.s. Goaiïngaryp + Gemeente Frjentsjerteradiel: i.l.s. Peins + Gemeente Idaarderadiel: alle i.l.s. skoallen + Gemeente Smellingerlân: i.l.s. bûtendoarpen + i.l.s. Drachten - C.V.O. skoalle Gau + Grifformearde skoalle Drylts +

Dat mear gemeente- as skoalbestjoeren om advys fregen, sil nei alle gedachten te krijen hân mei it feit dat in kolleezje fan B&W syn útstel nei de gemeenteried oer it twatalich ûnderwiis sa goed mooglik adstruearje woe. Yn it ferslach is oanjûn dat ‘in het overgrote merendeel der gevallen een beslissing wordt genomen zonder tevoren het advies van de commissie in te winnen.’ It ynfieren fan it twatalich ûnderwiis ferrûn neffens de kommisje oer it generaal ‘geruisloos’.

Konkretisearrings It haad fan de kristlike skoalle fan Nijemardum frege op 9 desimber1955 oft de kommisje in sprekker oanwize koe foar in op 19 desimber 1956 te hâlden âlderjûn oer it ynfieren fan

Frjentsjer; J. Brands, haad iepenbiere ULO-skoalle yn Burgum; drs. H. Dijksterhuis, direkteur kristlike kweekskoalle yn Snits en ynspekteur Chr. Nat. Schoolonderwijs; D. Humalda, boargemaster gemeente Himmelum Oldefert en ynspekteur Ver. Voor Chr. Volksonderwijs; dr. W. Kok, direkteur Fryske Akademy en foarsitter Provinsjale Underwiisried; Th. Lambooy, foarsitter ôfdieling Ljouwert Kath. Onderwijzersbond en P.W. Pietersen, haad iepenbiere skoalle yn Burgum. Skriuwer wie D. Beeksma, 2e ôfdieling Prov. Griffy. Yn septimber waarden ek de oare ynspekteurs A.W. ten Raa, E. Doorenbos en K. Elzinga lid fan de kommisje. Nei syn beneaming ta haadynspekteur waard Dijksterhuis opfolge troch S. Akkerman, direkteur Kr. Kweekskoalle yn Snits. Nei’t Kr. Boelens ynspekteur yn de ynspeksje Dokkum waard, kaam A. Oosterhoff, boargemaster fan de gemeente Wûnseradiel, yn syn plak. Yn it lêste jier wie J.M. Ypma skriuwer.

25 twatalich ûnderwiis yn dat plak. Dêr is foar soarge, fierder hoegde de kommisje neat te dwaan (freonlike meidieling fan de hear P. Bode, âld-haad fan de kristlike skoalle yn Nijemardum). Yn it argyf leit ek in brief fan it haad fan de iepenbiere skoalle fan Terherne, datearre 23 juny1956 (‘Later dan in mijn bedoeling lag’) mei it fersyk oan it kolleezje fan B&W fan de gemeente Utingeradiel om him tastimming te jaan om mei yngong fan it nije (kursivearring, KZ) kursusjier oer te gean op twatalich ûnderwiis. It waard in jier letter. It wie net nei te gean oft de kommisje advys útbrocht hat oer it fersyk. Yn opdracht fan it skoalbestjoer frege it haad fan de grifformearde skoalle yn Marrum om advys (24 febrewaris 1959). Ynspekteur K. Elzinga dielde op grûn fan syn kontakten mei dy skoalle mei dat de kommisje gjin neier ûndersyk hoegde te dwaan. Oan it bestjoer fan dy skoalle kin ‘sûnder mear andere wurde (...) dat (...) omsetting yn in twatalige skoalle’ ferantwurde is (19-4-1959).

1.3.10 De gemeente Smellingerlân as kasus In gemeente dy’t spesjaal omtinken krige wie Smellingerlân. Nei de Twadde Wrâldoarloch wie it gemeentebestjoer fan dy gemeente aktyf dwaande om bedriuwen oan te lûken, benammen yn Drachten. De ynspannings waarden beleanne: yn 1947 wurken yn Drachten sa’n 600 minsken yn de yndustry, yn 1957 hast 3.000. It tal ynwenners naam ta fan 10.000 (1951) ta 20.000 (1962). Dat it Frysk - yn 1956 noch foar 65% fan de Drachtster skoalbern de memmetaal – troch de komst fan (Hollânsktalige) ymport ûnder druk komme soe, wie sa dúdlik as wat. Yn de rûnten fan Frysksinnige Drachtsters en, net te ferjitten, de Fryske beweging waard it haaddoarp fan de gemeente Smellingerlân oangeande it Frysk as in ‘foothold’ sjoen. As it slagje soe om it Frysk yn dat plak te behâlden, wienen der ek mooglikheden yn oare parten fan Fryslân. De earste aksje wie in ûnderwiisjûn yn Drachten op 27 febrewaris 1949. P. Post fan it Nutsseminarium yn Amsterdam en dr. W. Kok fan de Fryske Akademy holden foar in gehoar fan sawat 100 ûnderwiisminsken ynliedings oer it twatalich ûnderwiis. Hja krigen neffens it ferslach yn de LC fan 28 febrewaris 1949 ‘critiek, doch zij waren er op voorbereid. Hoewel de avond geen propagandistische strekking had, was men na afloop toch algemeen van oordeel, dat het Fries onderwijs ook in Drachten en omgeving door deze duidelijke uiteenzettingen nieuwe grond onder de voeten heeft gekregen.’

It fersyk fan it kolleezje fan B&W oan de advyskommisje om nei te gean oft it mooglik wie om yn Drachten mei in twatalige skoalle te begjinnen, sluet oan by it stribjen nei dy foarm fan ûnderwiis. Wat antwurde de kommisje? Yn in wiidweidich advys (datearre 23-3-1956) skreau de kommisje dat yn trije fan de fjouwer iepenbiere skoallen yn Smellingerlân op grûn fan de taalferhâldings twatalich ûnderwiis net mooglik achte waard. Boppedat fielde it personiel der ek net it measte foar. Yn ien skoalle soe twatalich ûnderwiis op grûn fan de taalkaart en de hâlding fan it personiel wol mooglik wêze, mar in ‘uitzonderingspositie’ soe net ferstannich wêze. Mar by in nij te stiftsjen skoalle soe it bestjoer de mooglikheden ûnder eagen sjen moatte oft dy skoalle twatalich wurde kinne soe. Dat frege dan wol om ‘enige organisatorische maatregelen (...) zoals b.v. met betrekking tot de schoolgrenzen en ten aanzien van het personeel.’ Soe de kommisje der gjin aan fan hân ha dat útstellen om de skoallegrinzen te feroarjen en personiel oer te pleatsen hiel gefoelich leinen?

Op 29 desimber 1958 folge in twadde advys, no oer de bûtendoarpen. De skoallen yn Aldegea, De Pein en De Rottefalle wienen al twatalich, mar it kolleezje woe graach witte hoe’t de mienings yn Boarnburgum, Drachtster Kompenije, Houtigehage, Nyegea, De Feanhoop en De Wylgen wienen. Yn De Kompenije en Houtigehage wienen de omstannichheden geunstich, mar yn de oare plakken hearde de kommisje arguminten dy’t jin

26 tinken dogge oan de gelikenis fan it grutte feestmiel (Lukas 14: 15), it ferhaal fan de man dy’t gâns minsken útnoege foar syn feest. Doe’t it safier wie kamen der gjin minsken, de thúsbliuwers brûkten in ferskaat oan ferlechjes: de ien hie in stik lân kocht, in oarenien fiif span oksen en wer in oarenien sei dat er krekt troud wie. It ynfieren fan twatalich ûnderwiis wie ôfhinklik fan tafallige faktoaren en, noch slimmer, de belangen fan it personiel dominearren boppe dy fan de bern. Op in foarljochtingsjûn yn jannewaris 1956 formulearre dr. W. Kok it sa: ‘dat it him net oan de wet en net oan de paedagogen en ek net oan de need fan de bern leit, as men dizze kânsen fersommet, mar oan de ûnderwizers en dat soe tige spitich wêze.’

Yn in brief fan 5 desimber 1962 beäntwurde it kolleezje it foarstel fan de kommisje om by in nij te stiftsjen skoalle it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen te brûken. Nei oerlis mei de haden - de skoalgrinzen foarmen in essinsjeel part fan de petearen – waard besletten net op dy suggestje yn te gean: ‘Onze vrees is nu, dat door het oprichten van tweeërlei soort scholen, n.l. Fries- en Nederlandtalige, een splitsing teweeg wordt gebracht die voor de Drachtster gemeenschap niet heilzaam kan zijn.’ It kolleezje frege de kommisje de makke opmerkings fan de haden te belûken by in folgjend advys ‘waarnaar wij met belangstelling uitzien.’ It antwurd fan de kommisje folge op 29 oktober 1963. Dat it sa lang duorre hie alles te krijen mei de krekte wurkwize. De learkrêften waard frege hoe’t de taalkaart der op har skoalle hinne lei en hoe’t hja sels oer twatalich ûnderwiis (op ien of mear skoallen) tochten. Op grûn fan it ‘ûndersyk’ troch de learkrêften konkludearre de kommisje dat de taalkaart, ferlike mei 1956, minder feroare as ûndersteld waard. Wol wienen der ferskowings: trije skoallen binne of wurde ‘vrijwel Friestalig,’ oare skoallen foar twatredde Frysktalich en ien foar de helte. De learkrêften tochten oer it generaal net negatyf oer twatalich ûnderwiis, mar fielden neat foar in ‘centrale tweetalige school, die voor Drachten in een uitzonderingspositie zou staan.’ Neffens de kommisje soenen twa skoallen yn ’e beneaming komme om oer te gean op twatalich ûnderwiis, it kolleezje krige de rie ‘af te tasten of deze invoering kan worden gerealiseerd.’ Foar in pear oare skoallen waard tocht oan parallelklassen: ‘één voor Fries- sprekenden en één voor Nederlandstaligen.’ Yn syn artikel ‘Eén school, twee voertalen’ bespriek Krine Boelens (sjoch 1964; A1) it útstel: ‘Bij het gewoon lager onderwijs ontwikkelt zich de situatie van de twee voertalen in positieve zin, zij het dan ook, dat nu het moment is aangebroken voor de toepassing van een practische opzet in de taalkundige menggebieden.’ Yn it tredde learjier soenen de bern dan byelkoar yn ien tredde klasse komme. De foar de parallelklasse nedige ekstra learkrêft soe oansteld wurde kinne op grûn fan artikel 56 fan de l.o.-wet 1920. (By fernijingsskoallen en oare twatalige skoallen hie dat ek kinnen.) De kommisje tocht dat de troch it kolleezje foarstiene yntegraasje sa in maksimale kâns krije kinne soe. ‘Er is geen sprake van segregatie doordat in deze bilinguale, en daarmee ook bi- culturele, wijken allen onverdeeld de openbare school bezoeken.’ It wie moai betocht, mar, sa’t Willem Elsschot al dichte: ‘tusschen droom en daad staan wetten in den weg en praktische bezwaren.’ It wienen lykwols net de wetten, mar de praktyske beswieren dy’t de realisearring fan it plan ûnmooglik makken.

1.3.11 Ûnderwiisorganisaasjes De bestjoerlike organisaasjes lykas ‘Gereformeerd Schoolverband’ en de ‘Vereniging voor Nederlandse Gemeenten’ wienen oates en toates op it Ministearje fan Ûnderwiis te finen, mar it gie yn dy rûnten perfoarst net om it Frysk, mar om ‘belangenbehartiging van de eigen zuil.’ En de ûnderwiisfakorganisaasjes? De KOV, de NOV en de PCOV bestegen allegearre op gearkomsten en yn rapporten omtinken oan it Frysk op skoalle.

27 De leden fan de Earste en Twadde Keamer krigen ein oktober 1954 in rapport fan de KOV. De kommisje hat wiidweidich stil stien by de fraach oft it Frysk as fiertaal fakultatyf of ymperatyf ynfierd wurde moat. It waard yn alle hoedens formulearre. Als men weet, met hoeveel traagheid en indolentie men bij het invoeren van iedere nieuwe maatregel op vrijwillige basis te maken heeft, dan komt de neiging op het imperatieve karakter te prefereren. Maar van de andere kant zou een verplicht invoeren van het Fries als voertaal mogelijkerwijs tot een aanvankelijke chaotische toestand kunnen leiden. Hier moet geleidelijk worden opgetreden en de commissie zou zich dan ook voorlopig willen uitspreken voor facultatieve invoering van het Fries als voertaal, zij het onder enkele voorwaarden, die zij als conditio-sine-qua-non beschouwt.

Dy betingsten hienen te krijen mei de akte Frysk L.Û. Dy akte moast troch it Ryk (finansjeel) lyksteld wurde mei de oare taalakten. Oant 1 jannewaris 1960 soe de provinsje harren dy’t Frysk op skoalle joegen, sûnder yn it besit te wêzen fan de akte, honorearje moatte. Ek de stêden kamen oan ’e oarder. Dêr wenne de helte fan alle katolike Friezen. De skoallen libben ‘temidden van een Fries cultuurgebied, ten opzichte waarvan een “splendid isolation” niet te handhaven lijkt.’ De stedskoallen soenen yn de heechste klassen ‘enige aandacht’ oan it Frysk besteegje moatte.

Leden fan de PCOV skreaunen it Rapport over het Fries op de lagere scholen, deeglik en wiidweidich, mei literatueropjefte en oersjoch fan de learmiddels (sjoch 1954; A1). In pear konklúzjes:

De proefscholen in Friesland wijzen de juiste weg ook voor de toekomst. Ten aanzien van de verplichting, waarover zoveel misverstand bestaat, sluiten we ons aan bij het Rapport van de Commissie voor het Decentralisatie vraagstuk, ingesteld door Gedeputeerde Staten van Friesland (1951). Hierin wordt verklaard, dat de Staten van Friesland het recht dienen te hebben om voor gedeelten van Friesland het onderwijs in het Fries verplicht te stellen.

It binne wurden út 1954!

Ek de NOV, dy’t by de wetswiziging fan 1937 ta de konklúzje kaam dat it Frysk net yn de leechste, mar yn de heechste klassen oan ’e oarder komme koe (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’ Jant Visser-Bakker) koe him yn it begjin fan de fyftiger jierren fine yn de (wetlike) ûntjouwing oangeande it Frysk. No ja, mei útsûndering fan de ôfdielings Baarderadiel en It Hearrenfean. Dy wienen oertsjûge troch de arguminten fan G. van Veen, âlddirekteur fan it Nutsseminarium en emearituspredikant. Van Veen hie op fersyk fan it gemeentebestjoer fan It Hearrenfean it stik Het Fries op de lagere scholen skreaun. ‘In wûnderlik, tige emosjoneel gearmjuksel fan arguminten, ûnderstellings en ynsinuaasje,’ skreau Geart H. Vledder. De NOV-ôfdielings fan Baarderadiel en It Hearrenfean folgen de redenaasje van Van Veen:

It kaam del op it Welling-resept: gjin Frysk yn de leechste klassen, wol as fak yn 5 en 6 (...) It hat gjin wêzentlike ynfloed hân op de fierdere gong fan saken yn it offisjele fermidden, mar it wie dochs wol in belangrike ‘stem des volks’, want op ditsoarte fan argumintaasjes binne hiel wat skoallen net twatalich wurden, waarden guon wer ientalich en kaam it tal skoallen, dat de wetswizing fan 1955 folge (...) noait heger as 84.

28 Yn in pear sinnen kin in soad sein wurde.

1.3.12 Ûndersyk P. Post, de meiwurker fan it Nutsseminarium voor Paedagogiek, die ûndersyk nei de Fryske en Nederlânske wurdskat fan de bern op de proefskoallen om op grûn fan de útslaggen ‘aanwijzigingen te geven voor een definitieve voertaalkeuze in de lagere klassen der school en idem voor de verzorging van de tweede taal’ (sjoch 1951; A2). It Frysk joech gjin inkeld probleem, de bern wisten 77,5% fan de 125 wurden. De wurdskat yn it Hollânsk wie lytser, 26,6% fan de ûnderfrege wurden. De twataligens wie noch net yn lykwicht, mar de ûndersochte, seisjierrige bern wienen ‘reeds min of meer tweetalig.’ Post konkludearre dat it ûndersyk foldwaande arguminten joech om it brûken fan it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen te rjochtfeardigjen. Om it Hollânsk syn gerak te jaan moast de skoalle ‘vrij spoedig tweetalig’ wêze. Post hie oangeande dat punt in oare miening ‘dan velen onzer medestanders’ (sjoch ek 1.3.4, de Kommisje fan Trije). Hy tocht net oan taalûnderwiis yn de itige sin, hy woe yn de earste twa learjierren gjin taalboekjes, ‘mogelijk de eerste drie jaren niet.’ It rapport waard yn Fryslân entûsjast ûntfongen. En dêr bûten? Yn Het Kind reagearre C. Wilkeshuis (sjoch 1951; B18) net bepaald posityf oer de lutsen konklúzje dat it brûken fan it Frysk as fiertaal winsklik achte waard:

Ik houd het voor zeer wel mogelijk, dat men kinderen in de laagste klassen van de Lagere School Fries leert lezen. Maar ik kan met niet goed voorstellen, hoe men de overgang van de Friese op de Nederlandse spelling vlot kan laten verlopen. Ik heb zo’n idee dat men hier zijn handen in een didactisch wespennest heeft gestoken.

Mar de praktyk soe miskien syn oerwagings efter it buro leagenje, sa romhertich woe Wilkeshuis wol wêze. Geale de Vries (sjoch 1953; B40) joech in helder wjerwurd.

De taal van het schoolkind in Friesland, in ‘dialekt-geografyske enquête uitgaande van de FA bewerkt en van beschouwingen voorzien door Kr. Boelens en J. van der Veen’ (1956) hie as doel om krekte gegevens te krijen oer de taal fan de skoalbefolking en fan de learkrêften yn Fryslân. Nea earder hie Fryslân sa’n ûndersyk hân en oant no ta is nea wer op dizze skaal in ûndersyk dien nei de taalferhâldings. Alle skoallen binne mei grutte krektens ûndersocht: hokker taal of dialekt prate de bern, hoefolle learkrêften kinne it Frysk ferstean en prate en hoefolle fan harren hawwe de Fryske akte. Út de skoallisten wurdt ek dúdlik hoefolle skoallen it Frysk as fak jouwe (mei-elkoar 215) en hoefolle persint fan de learlingen Frysk krijt. Yn hiele Fryslân is dat 9,4%. Op grûn fan de hjirboppe neamde faktoaren formulearren de auteurs op bledside 71 de folgjende konklúzje:

Aandachtige beschouwing (...) zal trouwens de conclusie wettigen, dat noch de taalverhoudingen noch de daarmee samenhangende onderwijskundige noodzaak tot op heden bepalend zijn geweest voor de omvang van het onderwijs in het Fries.

It binne de masters en de juffen dy’t beskiedend binne! Har leafde foar it Frysk en de kennis fan dy taal bepale wat der yn it ûnderwiis oan it Frysk dien wurdt. Wy witte dat wol, mar wy kinne it net faak genôch sizze.

In oar ûndersyk (Van memmetael en moedertaal) ferlike it behearskjen fan it Hollânsk yn de seisde klasse fan de legere skoallen yn Fryslân en Utert, soks yn ferbân mei it probleem fan de twataligens fan it Fryske bern, de auteur wie dra. Ú.J. Boersma. Yn oerlis mei de learkrêften

29 fan de twatalige skoallen en de ‘Kommisje fan Trije’ waard ûnder superfisy fan prof. H. Nieuwenhuis in ûndersyksplan opsteld. It ûndersyk soe tapast wurde op: Klassen met Fries-sprekende kinderen op niet-proefscholen. Klassen met Fries-sprekende kinderen op proefscholen. Klassen met niet-Fries-sprekende kinderen (in of buiten Friesland)

It ûndersyk omfette: stilistyske ynfoloefening, stillêstest, diktee, frisisme-tekst en opstel.

Nei de nedige slaggen om ’e earm formulearre te hawwen, kaam Ú.J. Boersma ta de folgjende konklúzjes. It behearskjen fan de ‘spelling’ en it beklibjen fan it wurdbyld wie op de skoallen yn Fryslân is bytsje minder, mar de twatalige skoalle hellet in better resultaat as de ientalige skoalle. (Der waard folstien mei rjochte tellingen.) Op de proefskoallen is der in dúdlik oanwiisbere betizing tusken de twa staveringssystemen. In staveringsferoaring soe gaadlik wêze. De grutte idiomatyske ferskillen tusken it Frysk en it Hollânsk binne op alle skoallen in hendikep. By de stilistyske ynfoloefening en de stillêstest namen de proefskoallen in geunstige posysje yn. It is fanselssprekkend dat it rapport yn Fryslân geunstich ûntfongen waard. Oan de ein fan har ûndersyk joech Ú.J. Boersma it advys om út de rûnten fan it twatalich ûnderwiis in wurkgroep te foarmjen om de didaktyk fan it ûnderwiis yn de memmetaal neier te bestudearjen. De metodyk fan beide talen soe op inoar ôfstimd wurde moatte ‘en daarbij moet niet de gangbare Nederlandse methodiek als richtsnoer worden genomen,’ (s. 43). Fan de resinsjes neame wy allinne dy fan Teake Hoekema (sjoch 1959; B13). Hy hie alle lof foar it pionierswurk, mar frege him ôf oft guon fan de konstatearre frisismen dat yndied ek wienen. Is ‘Wat zag moeder raar op’ wol ferkeard? Hoekema bepleite in petear oer de ‘grinskorreksjes’. Neffens him koenen de swetten ‘wol ris in bytke oars rinne as wy nou tinke.’ It wie net nei te gean oft dat petear yndied plakfûn.

Yn 1958 en 1960 publisearre Koen Zondag yn PBL in ferslach fan syn ûndersiken nei de hâlding fan de âlden oangeande it Frysk op skoalle. It wie de earste kear dat der yn in ‘ûndersyk’ in fraach steld waard nei de miening fan de âlden oangeande it Frysk op skoalle en de twatalige skoalle. Sykjend nei in ûnderwerp foar syn skripsje didaktyk besleat J.M. Wijnstra (sjoch 1966; B36), learling fan de Kristlike Kweekskoalle yn Snits, it ûndersyk fan P. Post en Ú.J. Boersma te herheljen. Hy konkludearre:

Met de tweetalige school is al veel gewonnen, maar zij is niet het ‘einde’, zoals sommigen wel eens menen. Misschien zal de tweetalige school in haar huidige vorm onnodig worden. Er zou eens een degelijke, uitgebreide studie aan gewijd moeten worden, door taalpedagogen, -psychologen, -didactici en -sociologen, op wetenschappelijk niveau. Een dergelijke studie zou geregeld bijgewerkt moeten worden. Zou er niet eens een onderwerp voor een dissertatie in zitten?

Yn 1976 beäntwurde Wijnstra dy fraach sels yn syn dissertaasje Het onderwijs aan van huis uit Friestalige kinderen.

1.3.13 Politike aspekten

Lanlike partijen Yn FFFR fan 1 en 8 juny 1952 skreau J.H. Scheps (1900-1993), Twadde Keamerlid foar de PvdA, oer de rykdom fan it ferskaat (hy sitesarre Abraham Kuyper syn adagium dat

30 ‘eenvormigheid de vloek van het moderne leven’ is). Lykas in partij moat ek in lân desintralistysk en federatyf wêze. It muoide Scheps dat er konstatearje moast dat de Friezen sels net radikaal wienen. It soe dochs gewoan wêze moatte om it Frysk yn steaten en rieden te brûken. ‘Voor ons zijn deze dingen helder als glas: zonder een volledig Fries Friesland gaat Friesland, Vlaams gesproken, naar de diederik.’ It lanlike partijbestjoer fan de PvdA stelde yn 1952 in Commissie Friese Vraagstuk yn. Oangeande it ûnderwiis waard steld dat it Frysk de fiertaal wêze moast yn it beukerûnderwiis en de earste klassen fan it leger ûnderwiis en it soe as learfak yn alle typen skoallen opnommen wurde moatte. Drs. Joop den Uyl, doe direkteur fan de Wiardi Beckman Stichting, joech in oanfolling op it rapport: it Frysk mocht gjin behindering wêze foar de ekonomyske ûntwikkeling fan Fryslân en de festiging fan ynwenners út oare parten fan Nederlân. Fan Fryske kant (en J.H. Scheps) kaam der fûl ferset tsjin de opfettings fan de lettere lieder fan de PvdA. Der kaam gjin rapport.

De twadde politikus dy’t oan it wurd kaam wie Pieter Wybenga (1912-1990), in ARP-er yn ieren en sinen. It hoecht jin dan ek net te fernuverjen dat yn syn artikels yn FRFR fan 14 en 21 septimber 1952 Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper neamd waarden. Fan de lêste sitearre Wybenga ûnder mear: ‘Tegen wat provincialisme zien we dus volstrekt niet op, maar wenschen het veeleer, wijl een krachtig leven in de deelen juist den besten waarborg biedt voor veerkracht in geheel het lichaam.’ De wurden bylken moai, mar Wybenga moast konstatearje dat de rispinge yn de lânspolityk net tafoel. Yn syn twadde artikel ferwiisde hy nei it ARP-rapport fan 1948. De tredde auteur wie prof. dr. Jos J. Gielen (1898-1981), heechlearaar yn Nimwegen, twadde foarsitter fan de KVP en âld-minister fan Ûnderwiis. Yn it program fan syn partij stiene (útgeand fan it begjinsel fan de subsidiariteit) útgongspunten dy’t neffens Gielen fan tapassing wêze koene op Fryslân:

Territoriale gemeenschappen, die de behartiging van het algemene welzijn binnen haar gebied nastreven, behoren in haar zelfstandigheid te worden geëerbiedigd, behoudens toezicht van de Staat.

De prinsipiële redenaasje fan Gielen besleat mei de opmerking dat it de kommende heale ieu bliken dwaan moat oft de Fryske taal en kultuer rjocht fan bestean hawwe, ‘en wel door eigen gestage arbeid.’

De redaksje fan FRFR hope ‘earstdeis ek noch de stim fan ’e CHU en de VVD hearre te litten.’ Dat is der net fan kommen.

Provinsjaal Nei de rapporten fan de Fryske beweging oer ûnder mear de desintralisaasje en in dêroer troch P. Wybenga skreaune brosjuere waard in kommisje foarme om dat fraachstik neier te bestudearjen. It late yn 1951 ta it rapport Provinciale Adviescommissie voor het Decentralisatievraagstuk.. Oer it generaal waard it rapport geunstich ûntfongen, mar it SBFF hie, nêst wurdearring, gâns krityk. It bûn easke dat Fryslân op kultureel mêd in wetjouwend foech krije soe, eigen belestings en in minister of op syn minst in steatssiktaris yn it ryksregear. Yn de Steatesitting fan july 1952 namen de Steaten it beslút ta lykberjochtiging fan it Frysk en it Hollânsk yn Fryslân. Fan de 46 leden stimden 43 foar, trije fan de VVD tsjin. Yn jannewaris 1952 by in diskusje oer de eed yn it Frysk hie in CHU-lid ferklearre dat er wol foar it Frysk wie, mits der mar gjin ôfgod fan makke waard en op in stuit stimde de CPN-

31 fraksje tsjin om’t de Fryske kwestje bedoeld wie om ‘de aandacht af te leiden van de Nederlandse politiek, welke geheel door Amerika wordt beheerst’ (LC, 4 jannewaris 1952). De grutte winst wie dat de provinsje dy’t oant no ta op de tribune siet no op it fjild spile.

It rapport fan de Keamerkring Fryslân fan de CHU sei dat der ferplichte Frysk ûnderwiis komme moast ‘dêr’t it Frysk de tael fan de bern is’ mar it eindoel moast twatalich ûnderwiis wêze, dat wol sizze ‘op ’e iene skoalle mei Frysk as fiertael as de bern op skoalle komme en oerskeakelje yn klasse III op it Hollânsk, yn de oare skoalle krekt oarsom, al neigeraden de tael fan it bern, as dy Frysk of bg. stedfrysk’ is. De redaksje fan FRFR (11 july 1952) wie ‘tige bliid mei de kear, dy’t der njonkenlytsen yn ’e Keamer-Kring Fryslân fan dizze partij komt.’ De Fryske katoliken joegen yn april 1954 foarljochting oan de top fan de partij, fertsjintwurdige troch ûnder mear dr. C.P.M. Romme en dr. L.A.H. Albering, de skriuwer fan de KVP. In pear wike letter stjoerde de KRO in polityk foarum, holden yn Boalsert, foar in part út. De fraksjefoarsitter fan de Steatefraksje fan de KVP formulearre de Fryske winsken, bygelyks oer de ferplichting, koart en klear, ‘wat door de zaal met een langdurig applaus werd beloond’ (LC, 24 april 1954). Yn 1962 ferskynde it urginsjeplan 1963-1966 Friesland Vooruit van de PvdA. Dêryn dominearre it sosjaal-ekonomyske aspekt. De haadredakteur fan it FD opponearre tsjin it plan, net om’t it Frysk der sa bekaaid ôfkaam, mar fanwegen de algemiene, sosjalistyske útgongspunten. Der waarden mar leafst seis artikels oan bestege.

1.4 Twadde omloop (1959-1970)

1.4.1 PAB Yn de jierren fan de proefskoallen hie de ‘Kommisje fan Trije’ sa no en dan oerlis mei de learkrêften oer it riden en farren fan it twatalich ûnderwiis. Doe’t it tal twatalige skoallen grutter waard, kaam der ferlet fan in orgaan dat him struktureel dwaande hâlde kinne soe mei de fuortgong en útbou fan dy skoallen. Troch (ynformele) netwurken slagge it om te kommen ta in buro dat him dwaande hâlde moatte soe mei: ‘It befoarderjen fan it ûnderwiis yn de skoallen yn Fryslân, foar safier’t dat ferbân hâldt mei de twataligens.’ Dat doel wie ‘net te krap bemetten,’ sei Kr. Boelens letter. Nei’t it Ministearje fan Û&W jild beskikber steld hie, moast der in plak fûn wurde. Ynspekteur R.J. Sipkens skynt doe sein te hawwen dat der yn it ferpyldere Fryslân mar twa mooglikheden wienen: ‘Het Friesch Rundvee Stamboek’ of de ‘Fryske Akademy’. It waard út soarte it lêste. De FA wie yn formele sin ferantwurdlik foar bygelyks it oanstellen fan it personiel en har rjochtsposysje, foar de ynhâldlike aspekten retten yn goed oerlis it bestjoer, adviseurs en de meiwurkers. Dr. P. Sipma, ‘de nestor der Friese didactici’ (Jierferslach PAB, 1959) ynstallearre op 26-5-1959 it bestjoer fan it PAB. R.J. Sipkens waard foarsitter, G. Sinnema direkteur. By it ûnderdiel persoanen (haadstik 5 yn Lange oanrin, koarte sprong) is oer harren neiere ynformaasje te finen. Yn de sechtiger jierren fan de foarige ieu waard de rop om it beuker- en it leger ûnderwiis te yntegrearjen ta ien ûnderwiisfoarm hieltyd lûder. It NOV- rapport Nieuwe onderwijsvormen voor 5 tot-13- à 14- jarigen spile yn dy diskusjes in grutte rol. Foar in fierdere ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis soe in útbou ‘naar beneden’ (de beukerskoalle) en nei boppen (it fuortset ûnderwiis) fertuten dwaan kinne. Der waard (sjoch it jierferslach fan 1965) tocht oan it beneamen fan a) in wittenskiplik meiwurker dy’t yn ’e mande mei de direkteur ûndersyk ferrjochtsje soe nei de mooglikheden en b) in pedagogysk-didaktysk meiwurker dy’t de skoalbegelieding, it kontakt mei de learkrêften en de metodyk fan it twatalich ûnderwiis op ’e noed nimme moast.

32 Nei kontakten mei de lanlike pedagogyske sintra krige in ôffurdiging dêrfan in sit yn it bestjoer fan it PAB. Beide partijen hienen har belangen. De sintra woenen ‘úthôven’ en it PAB woe de wjukken útslaan. Kr. Boelens bepleite in jier letter stappen om te kommen ta in regionaal pedagogysk sintrum. Twatalich ûnderwiis wie ommers in yntegraal ûnderdiel fan de ûnderwiisfernijing. Yn 1968 waard op it Ministearje fan Û&W praat oer in útwreiding fan it personiel fan it PAB. In jier letter folge de oanstelling fan in pedagogysk-didaktyske meiwurker, trije jier letter koe in wittenskiplik meiwurker beneamd wurde. (De lêste beneaming wie mei op grûn fan it rapport fan de Kommisje van Ommen.) Dêrnjonken waarden yn de rin fan de folgjende jierren meiwurkers oansteld foar it Frysk yn de hegere klassen, de yntegraasje fan beuker- en leger ûnderwiis en it ynfieren fan skoalradio en skoaltelevyzje. De komst fan begeliedingstsjinsten late ta in fierdere ûntjouwing, it PAB spile dêryn in wichtige rol. De foarsitter fan it bestjoer fan it PAB waard yn 1974 direkteur fan de skoalbegeliedingstsjinst yn Fryslân, de namme wie twatalich: Gemeenschappelijk Centrum voor Onderwijsbegeleidingsdiensten (GCO), Mienskiplik Sintrum foar Ûnderwiisbegeliedingstsjinsten (MSÛ). (Sûnt 2002 is de namme Cedin, Centrum voor Educatieve Dienstverlening in Noord-Nederland.) It PAB fusearre op 1 novimber 1976 mei it GCO/MSÛ. Yn Net apart, mar wol eigen: Nota oer it wurk fan it Pedagogysk Advysburo fan nou en it fuortsetten en útwreidzjen by it opgean yn it Mienskiplik Sintrum (1975)’ wienen de mooglikheden en de swetten fêstlein. De direkteur fan it PAB waard adjunkt-direkteur fan it MSÛ; hy krige, nêst algemiene taken, de ferantwurdlikens oer de ôfdieling Frysk.

Foarsitters en direkteuren fan it PAB Hjirûnder steane yn alfabetyske folchoarder, mei de funksjes en titels fan doe, de nammen fan de foarsitters en direkteuren fan it MSÛ; dy fan de bestjoersleden, pedagogysk-didaktyske en administrative meiwurkers steane yn in noat.15

15 Bestjoersleden: S. Akkerman, direkteur kristlike kweekskoalle Snits (1959-1967); M. Baaijens, meiwurker CPS (1970-1975); drs. J. van der Bij, learaar pedagogyk kristlike kweekskoalle Snits (1972-1976); mr. L.C. Boelens, boargemaster Baarderadiel (1963); drs. P. Breuker, learaar Frysk rykskweekskoalle It Hearrenfean (1974-1976); mr. K.J. van Douwen, boargemaster Doanjewerstal (1959-1962); K. Elzinga, âld-ynspekteur leger ûnderwiis (1974-1976); G.J. van der Feen, meiwurkerr APS (1972); H. Folkersma, haad kristlike skoalle Ljouwert (1964-1976); H. Fopma, haad iepenbiere skoalle Grou (1972-1976); mr. J.A. Geukers, boargemaster Boalsert (1959-1966); S. de Haan, haad roomsk-katolike skoalle Stienwyk (1968-1976); H. Hellinga, boargemaster Ljouwerteradiel, letter It Hearrenfean (1963-1972); J. Hordijk, direkteur CPS – ôfdieling beuker- en legerûnderwiis (1975); E. de Jong, meiwurker CPS (1969-1970), J. de Jong, learaar Frysk en Nederlânsk, kristlike kweekskoalle Snits(1967-1972); J, Knol, learaar Frysk, kristlike kweekskoalle Dokkum (1975-1976); P.W. Pietersen, learaar pedagogyk rykskweekskoalle Ljouwert (1959- 1972); W. van der Schaaf, learaar Nederlânsk, kristlike opliedingsskoalle beukerliedsters Ljouwert (1972-1976); mefr. N. Stielstra, learares didaktyk opliedingsskoalle foar beukerliedsters Ljouwert (1966-1973); drs. R. Straatsma, haadbestjoer FA (1974-1976); A. Tjoelker, haad kristlike skoalle Surhústerfean (1959-1964); drs. G.de Vries, direkteur kristlike kweekskoalle Dokkum (1964-1975); J. Wedzinga, learaar pedagogyk herfoarme kweekskoalle Ljouwert (1959-1960); S. van der Werff, meiwurker APS (1969-1970); T. de Wilde, meiwurker APS (1971-1972) en A. Winter, learaar bysûndere hegere lânbouskoalle Ljouwert (1966-1972). Adviseurs: Kr. Boelens, ynspekteur leger ûnderwiis, ynspeksje Dokkum (1959-1969); K. Elzinga, ynspekteur leger ûnderwiis, ynspeksje Ljouwert (1972-1974); L.F. Kleiterp, haadynspekteur leger ûnderwiis, tredde haadynspeksje (1959-1965), prof, dr. H. Nieuwenhuis, heechlearaar pedagogyk Ryksuniversiteit Grins (1959-1969); J. Sinnema, haadynspekteur leger ûnderwiis, tredde haadynspeksje (1965-1972); mefr. S. Wolters, ynspektrise beukerûnderwiis (1966-1972). (Dr. Ú.J, Rijpma-Boersma, meiwurkster prof. H. Nieuwenhuis, makke sûnt 1965 de bestjoersgearkomsten fan it PAB mei.) Meiwurkers: Kr. Boelens, wittenskiplik meiwurker (1972-1976); W. Eikenaar, ûnderwiisbegelieding Mid-Fryslân (1974-1976); D. Faber, projekt oansluting beuker- en leger ûnderwiis (1974-1976); P. de Jager, projekt Frysk boppebou legere skoalle (1974-1976); mefr. A.Toering-Schuurmans, projekt oansluting beuker- en leger ûnderwiis (1975-1976); D. Wiersma, didaktysk meiwurker skoalradio en –televyzje (1972-1976), K. Zondag, pedagogysk didaktysk meiwurker (1969-1976).

33

Foarsitters L. van der Leij, learaar pedagogyk rykskweekskoalle It Hearrenfean 1969-1974 R.J. Sipkens, ynspekteur leger ûnderwiis, lid haadbestjoer FA 1959-1969 Drs. R.W. Valk, direkteur opl.sk. beukerliedsters Ljouwert 1974-1976

Direkteuren G. Sinnema 1959-1965 G.H. Vledder 1965-1976

De advertinsjes dêr’t gadingmakkers foar de funksje frege waarden, litte in grut ferskil sjen. Yn de oprop foar de earste gie it om in pedagogysk-didaktysk meiwurker ‘mei romme erfaring by it twatalich ûnderwiis om ûnder taforsjoch fan in heechlearaar-adviseur research- wurk to dwaen en foarljochting to jaen yn de twatalige skoallen’. By de twadde waard in direkteur frege mei ‘by foarkar yn it bisit (…) fan de akte Frysk L.Û. en ûnderfining (…) op it mêd fan it twatalich ûnderwiis’. De funksje-omskriuwing yn de advertinsje hat lykwols net fan betsjutting west foar de praktyske útfiering. Der wie geregeldwei ûndersyk nei bygelyks de lêsprestaasjes, benammen yn de jierren fan it eksperimint mei de nije stavering. Om 1970 hinne waard yn oparbeidzjen mei de Ryksuniversiteit fan Utert wurke oan in Fryske wjergader fan de Leesvoorwaardentoets, in ynstrumint foar it fêststellen fan de lêsripens fan de bern.

1.4.2 Begelieding en foarljochting De earste direkteur fan it PAB socht mei help fan it bestjoer en de adviseurs en de al opdiene ûnderfinings fan ûnder mear de FSS syn paad. Der wachten him mear ûnbekende as bekende paden. Nêst it ûntwikkeljen fan learmiddels krige it kontakt mei de (oansteande) twatalige skoallen in soad oandacht. Dat aspekt wurdt hjir neier útwurke.

Literatuer oer it ynfieren fan fernijings yn it ûnderwiis lit sjen dat besites oan de skoalle, en noch mear, de klassen it hert fan it ynnovaasjeproses foarmje. Sokke teoryen wienen yn 1959 noch net bekend, mar de oprjochters en meiwurkers fan it PAB wienen har yntuïtyf bewust dat de ymplemintaasje plak fine moast yn dizze skoalle, op de wurkflier fan dizze klasse mei dizze learkrêft. ‘Ynnovaasje hat te krijen mei in bewuste en plende sprieding fan nije kennis en kundichheden en by dat spriedingsproses (...) nimt it persoanlik kontakt tusken minsken noch altiten in wichtich en gauris beskiedend plak yn,’ skreau Koen Zondag yn 1979 yn ‘De styl fan in “style setter’” by it ôfskie fan Kr. Boelens yn K. Sikkema, G.H. Vledder, K. de Vries et al, Op ’e foareker Ljouwert : FA en MSÛ, s. 28. Omtinken foar de spesifike situaasje blykt ek út de opmerkings yn it jierferslach dat skoallen dy’t krekt mei it twatalich ûnderwiis begûn wienen, ekstra skoalbesites krigen. De meiwurkers wienen oanwêzich as in skoalle of in personielslid dagen fan freugde of rou belibben. Sokke besites foelen bûten it eigentlike wurk, mar hawwe sûnder mis bydroegen oan goede persoanlike ferhâldings tusken buro en skoallen. De pedagogysk-didaktyske aspekten dy’t by de klasse- en skoalbesites (dy’t in inkelde kear yn ’e mande mei de oanbelangjende ynspekteur plakfûnen) oan ’e oarder kamen, waarden net allinne op de personielsgearkomsten, mar ek op rayongearkomsten bepraat. In foarbyld. Yn 1968 organisearre it PAB rayongearkomsten om it begjinnend lês- en taalûnderwiis yn de leechste klassen te bepraten. Sa’n 80% fan de learkrêften wie oanwêzich en kollega’s mei in al wat langere ûnderfining fertelden oer har wize fan wurkjen. Foar elkoar en mei-elkoar wie

Administrative meiwurkers: E. Feenstra (1965); J. Feenstra (1973-1976); M. Hoekstra (1959-1961); Chr. Huizenga (1960-1964); A. de Jong (1976); S.A. Santema (1972-1973); S. Sierksma (1974-1976) en T. Sijtema (1965-1967) en R. van der Weide-Colmer (1972-1975).

34 it motto fan sokke byienkomsten. Op oare regionale gearkomsten krige it twatalich ûnderwiis yn algemiene sin syn gerak. Yn lettere jierren waarden de ‘Coulonhûsjûnen’ holden. Dêr krigen leden fan âlderkommisjes en bestjoeren, meastal beselskippe fan ien of twa personielsleden, foarljochting oer it wurk fan it PAB en de FA. Dat har skoalle opnommen wie yn in gehiel en wurkmienskip wie foar de besikers net allinne in iepenbiering, mar ek in stipe om fierder te gean. Meidielings fan algemiene aard krigen de skoallen yn in meidielingeblêd, it earste nûmer ferskynde yn septimber 1959, it lêste, nr. 34, yn desimber 1965. Doe kaam der in nij blêd Bilingua (de namme wie betocht troch Douwe A. Tamminga). Dêr ferskynden mar in pear nûmers fan om’t it PAB yn de nije opset fan it tydskrift PBL in eigen rubryk krige, de Börkumer Bledtsjes, letter de Ferringer Bledtsjes. De foarljochting wie net allinne foar de al oansletten skoallen, mar ek foar dy dy’t op ’e nominaasje stienen om twatalich te wurden. By it proses fan de inisjaasje hearde ek it benaderjen en sa mooglik winnen fan nije skoallen. G. Sinnema hold de stân fan saken by yn skriften. Hjir in tal foarbylden út it skrift oer de jierren 1963-1965 mei as titel ‘Twatalige Skoallen op nominaasje.’ Holpen troch de ynspekteurs K. Boelens, K. Elzinga en R.J. Sipkens slagge it Sinnema om hieltyd wer kontakten te lizzen. It die bliken dat it dreech wie om in twadde lichting skoallen te oertsjûgjen. ‘Yn it skrift wurde hûndert skoallen neamd; mar acht dêrfan binne (...) twatalich wurden. Sinnema hat syn befinings yn telegramstyl fêstlein, sjoch hjiroer yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen,’ G. Sinnema.

1.4.3 Pedagogysk-didaktyske útgongspunten Begelieding berêst nêst goede persoanlike ferhâldings op in deugdlik ynhâldlik ferhaal en goede pedagogysk-didaktyske arguminten. Út in tal boarnen is nei te gean hokker pedagogysk-didaktyske útgongspunten hantearre waarden. De oantekens fan in lêzing dy’t Sinnema, om 1960 hinne, op in âlderjûn fan in iepenbiere skoalle hold, biede in globaal ynsjoch fan de ideeën. Syn skôging, mei ferwizings nei de skiednis fan it Frysk, ûndersiken yn oare gebieten en pedagogyske arguminten, kulminearre yn trije arguminten foar it twatalich ûnderwiis. Hjirûnder in gearfetting:

It learen fan de twadde taal is neidielich foar de geastlike ûntjouwing as de memmetaal net foldwaande behearske wurdt. De metoade is natuerliker, de skoalle komt tichter by hûs en doarp en de bern geane net mear as Fryske analfabeten fan skoalle. Troch dit ûnderwiis bestiet de kâns dat it Fryske bern leafde bybrocht wurdt foar it eigene en dat hja de wearde fiele fan eigen taal en kultuer en ferbûnens mei it hiele mienskipslibben krije kinne.

By de foarljochting oer twatalich ûnderwiis is wit hoe faak sein dat it net om it Frysk gie (sjoch bygelyks yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 de opmerkings fan Kr. Boelens by de bysûndere skoalle yn Feanwâlden), mar G. Sinnema pleite yn syn skôging op ûndûbelsinnige wize ek foar it Frysk. Oare boarnen binne it konsept learplan mei didaktyske oanwizings foar de fakken lêzen en taal (sjoch 1962; A2) en de brosjuere De twatalige skoalle (sjoch 1963 A1), in hantlieding oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Mei help dêrfan komme de pedagogysk-didaktyske kontoeren tichtebij.

Konsept learplan 1962 Nei in ynlieding waarden de folgjende doelstellings formulearre:

35 Na het doorlopen van de lagere school dient de leerling 1. Zijn gedachten, mondeling en schriftelijk, zowel in het Nederlands als in het Fries op behoorlijke wijze te kunnen weergeven. 2. Eenvoudige mondelinge en schriftelijke uitingen in beide talen te kunnen begrijpen.

Dan folget in neiere omskriuwing foar it praten, stellen, harkjen en lêzen. Út in ferdieling fan de learstof oer de ferskate learjierren is nei te gean wat oan ’e oarder komme moast en hoefolle tiid dêrfoar útlutsen wurde moat. As foarbyld de útwurking foar klas 1.

Eerste leerjaar In dit leerjaar wordt het Fries als voertaal gebruikt. Uren: Fries lezen 4 ½ uur; Friese taal 3 uur.

A. Mondeling

Spreken 1. Vrij spreken en vrij vertellen. 2. Navertellen. 3. Leren en opzeggen van versjes. 4. Leren en uitvoeren van speelliedjes. 5. Beantwoorden van vragen.

Lezen Aanvankelijk leesonderwijs.

B. Schriftelijk 1. Het schrijven van eenvoudige woordjes, korte zinnetjes, kleine lesjes, vooraf door een leerling verteld of uit de klas ontstaan. 2. Het dicteren van eenvoudige woordjes en zinnetjes. 3. Het schriftelijk weergeven van eigen ervaringen en waarnemingen; het schrijven van kleine briefjes. 4. Het samen maken van zinnen naar gegeven woorden, 5. Het samen maken van een opstelletje.

De krekte ferdieling fan de learstof oer de learjierren en it oanjaan fan de tiid late ta in goede paadwizer dy’t yn learmiddels en metoaden in neiere útwurking krige.

Yn de yn 1963 ferskynde brosjuere De twatalige skoalle stiet in koherint oersjoch fan de twatalige situaasje, de skiednis fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân, de pedagogysk- didaktyske útgongspunten en in oersjoch fan de metoaden. Wy jouwe hjir omtinken oan de pedagogyske útgongspunten. De skoalle moat it bern op aktive en passive wize dielnimme litte oan de kultuer dêr’t it yn opgroeit en letter libje sil. It begryp kultuer wurdt yn de brede sin fan it wurd opfette: ‘het gehele economisch-technische, sociale en geestelijk leven van de gemeenschap of gemeenschappen waartoe het kind behoort.’ Dy opfetting en omskriuwing kaam út de koker fan de wittenskiplik adviseur fan it buro, prof. H. Nieuwenhuis, sjoch 1962; B6. De taal en it taalgebrûk spylje in grutte rol yn de kultuer: ‘in de taal drukt het [kind] zijn contact met de werkelijkheid om hem heen (...) uit.’ Ynliede yn it kultuerlibben fan de folwoeksenen moat basearre wêze om wat it bern oan taal besit. Gearfetsjend:

36 Paedagogisch gezien is het [het] meest wenselijk, dat de onderwijzer het kind in z’n eigen taal opvangt en het dan verder leidt, eerst in de eigen taal, daarna in die van de grote culturele gemeenschap waartoe het kind behoort.

1.4.4 Realisearring yn de praktyk Útgongspunten moatte yn de deistige ûnderwiispraktyk har beslach krije. Hoe’t dat gie, fine wy yn de ferslaggen fan de gearkomsten mei it personiel fan de proefskoallen en de jierferslaggen fan it PAB. It gie oer pedagogysk-didaktyske aspekten, in lêstest, de oansluting tusken beuker- en leger ûnderwiis oangeande de taal, de taalkaart en de stavering. Hjirûnder folget, mei útsûndering fan de learmiddels, in oersjoch fan de ynhâld fan dy ferslaggen.

Pedagogysk-didaktyske aspekten Yn it earste jierferslach fan it PAB (1959) stiet dat op inkelde skoallen in fêste line foar it lêsûnderwiis ûntbriek en dat se by de brûkte globaalmetoade faak te lang wachten mei de opsetlike analyze. Nei de konstatearring dat de learkreften noch te min gebrûk makken fan de spontane uterings fan de bern foar it skriftlik ferwurkjen, folge de útspraak: ‘De grondslag voor alle taal is de spreektaal.’ Se soenen har minder liede litte moatte troch lêsboek en lêsplanke. Der sil oerlis mei alle learkrêften folgje oer ‘de meest verantwoorde wijze bij het leren lezen.’ De opmerkings oer de oanpak fan it lêsûnderwiis steane ek yn it twadde ferslach (1960). Dat wiisde op het feit dat de Fryske bern eins allinne op skoalle it praten fan it Hollânsk beöefenje kinne. ‘Daarom dient het klassegesprek op onze scholen een belangrijke plaats in te nemen.’ Yn it haadstik ‘De praktyk op de twatalige skoalle’ yn de brosjuere De twatalige skoalle steane opmerkings oer it yntrodusearjen fan it Hollânsk. Yn de klassen 1 en 2 is it Frysk de fiertaal, mar ‘yn de twadde klas wurdt lykwols ek al mei it Hollânsk begûn.’ Soms kin as tarieding op it lettere, aktive gebrûk fan it Hollânsk al yn de earste klas in begjin makke wurde mei dy taal. It ferslach oer 1966 stelt dat ‘yn inkelde gefallen mear omtinken mooglik is foar it ‘mûnling passive brûken fan it Nederlânsk yn de legere klassen.’ De learkrêften fan de twatalige skoallen krigen foarljochting en ynstruksje fan in tal pommeranten. Nei it ferskinen fan it rapport Van memmetael en moedertaal (1958) behannele dra. Ú.J. Boersma foar de learkrêften dat ferlykjend ûndersyk nei it behearskjen fan it Hollânsk yn de 6e klasse fan legere skoallen yn Fryslân en Utert yn ferbân mei it probleem fan de twataligens by it Fryske bern. De wittenskiplik adviseur prof. dr. H. Nieuwenhuis spriek op in oare gearkomste oer ‘Achtergronden van de onderwijsvernieuwing.’ Dat der ferset wie tsjin de ûnderwiisfernijing blykt út de lêste opmerkings fan it ferslach fan 1962. De minsken beskôgen ‘wat niet rechtstreeks dienstbaar is aan de exameneisen van het voortgezet onderwijs (…) vaak als (…) overbodige luxe.’ En it twatalich ûnderwiis hie te krijen mei noch in stroffelstien: ‘een, vooral bij de kleine burgerij bestaand, minderwaardigheidsgevoel tegenover de eigen moedertaal …’. In jier letter hold dr. Ú.J. Boersma in lêzing oer de behanneling fan it tiidwurd en it grammatika-ûnderwiis op de legere skoallen. Prof. H. Nieuwenhuis spriek oer ‘Ordening der ervaringswereld.’ Yn 1962 hold deselde in referaat oer ‘Opvoeding tot deelneming aan de cultuur,’ mr. dr. K. de Vries behannele ‘It doel fan it skiednisûnderwiis op de legere skoalle’ en prof. dr. J. H. Brouwer spriek oer ‘Tael en dialekt.’ Yn 1966 hold mefr. dr. Ú.J. Rijpma-Boersma yn ferbân mei de útbou fan de metoade Nederlands op Friese scholen foar de klassen 4-6 in ynlieding oer de útgongspunten.

37 Fisk en ‘fis’ In fêst punt wie de stavering fan it Hollânsk yn it begjin fan de tredde klasse. Men soe tinke kinne oan it skriuwen fan in wurd as ‘vis’ en ‘fisk’ (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 de opmerkings by de protestantsk-kristlike skoalle fan Wytmarsum). It ûnderwerp hie ek it omtinken fan de direkteur fan it PAB. Yn it ferslach fan 1966 is oanjûn dat it suver skriuwen fan it Hollânsk befredigjend is. Soms is der wol ‘een schrikeffekt in de derde klas.’ Mar de problemen leinen net by it staverjen fan it Hollânsk: ‘Daarin staan de Friese scholen waarschijnlijk niet noemenswaardig ten achter bij de scholen in de andere provincies van Nederland.’ Mar der wienen gjin hurde data om oan te toanen dat de bern by it skriuwen fan it Hollânsk, in troch de âlden hiel heech wurdearre aspekt fan it taalûnderwiis, gjin efterstân hienen. Yn 1962 fûnen wy in opmerking dat by bepaalde learlingen de resultaten troch it twatalich ûnderwiis ‘minder gunstich’ wêze soenen: ‘meestal was het domweg een gerucht.’ It suver skriuwen fan it Frysk koe gjin sprekken lije: ‘De besmetting van het Fries door het Nederlandse spellingssysteem is tamelijk groot,’ mar dêr sille de Arumer, Oerterper en Wytmarsumer âlden (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong yn haadstik 3 oer dy skoallen de oanfoljende ynformaasje) wol net oer stroffele wêze.

Ferlykje? Yn it ferslach fan 1960 lêze wy dat de learkrêften har troch it twatalich ûnderwiis hieltyd mear bewust wurde fan it ûnderwiisprobleem yn in twatalige situaasje. Dat gou ek foar it ferlykjen fan de beide talen yn de middelklassen. It wie folle better om ‘de taalsferen strikt gescheiden (…) te houden om taalbesmetting te voorkomen.’ (Hjir waard doeld op de saneamde konstrastive anlyze, in oanpak dy’t de jierren troch wikseljende papieren hân hat.) It ferslach neamde dat der in plan bestie om mei fjouwer lykweardige skoallen, twa wol en twa net, datoangeande in eksperimint út te fieren. It ferslach fan 1967 komt op dit ûnderwerp werom. Yn de middelklassen wurde it Frysk en it Nederlânsk ‘steeds meer gescheiden gehouden. Bewuste taalvergelijking wordt vermeden.’ De bern binne te jong foar sokke ferlikings. Neffens it rapport De tweetalige school, sjoch 1963; A1, kin ‘opzettelijke taalvergelijking (…) alleen worden toegepast in de hoogste leerjaren.’ Nijsgjirrich is de opmerking oer de ‘kwestie standaard schrijftaal en spreektaal’ (ferslach 1960). Eins joech allinne it Súdhoeksk swierrichheden en it advys wie dat de learkrêften har konsekwint hâlde soenen ‘aan de standaard schrijftaal en de kinderen bij het lezen geleidelijk tot de standaard spreektaal te brengen.’ Dat barde: it wurd ‘skoalle’ waard korrekt lêzen, mar tsjin it bern nêst har seine de bern ‘sköle’. (Sjoch hjiroer ek 1959; B2.)

Winterweet en Fryske moarn Yn it ferslach fan 1964 wurdt yn de paragraaf ‘Het onderwijs in het Fries in de middelklassen’ yngien op de winterweet-metoade fan A. Kornelis, haad fan de skoalle yn Easterein (sjoch ek Lange oanrin, koarte sprong haadstik 5 ‘Persoanen’). Nei de fêststelling dat it ûnderwiis yn de klassen 1 en 2 yn prinsipe neffens it learplan bart, wurdt útlein hoe’t it om en ta giet yn klassen 3 en 4. Dêr binne opmerklike ferskillen yn oanpak. Inkelde skoallen jouwe yn dy klassen gjin Frysk. Dat bart om mear tiid te hawwen foar de oerskeakeling nei it Hollânsk. Mar it wie de direkteur fan it PAB opfallen dat it konsekwint jaan fan Fryske lessen yn de middelklassen ‘geen nadelige invloed had op de resultaten van het Nederlands.’ Yn it ferslach fan 1966 neamde hy it begryp ‘wintertarwemethoade’ eksplisyt, mar it systeem (al of net Frysk yn de middelklassen) wie net sillichmeitsjend: ‘Ook hier lijkt de leerkracht de belangrijkste factor.’

38 Guon skoallen hawwe no in saneamde Fryske moarn of middei. Neat gjin nijs ûnder de sinne, it barde yn 1964 ek al. Der sil, sa seit it ferslach út dat jier, neigien wurde oft sa’n Fryske moarn oan te rieden falt.

Lêstest It PAB hat it nedige besocht om ynsjoch te krijen yn de resultaten fan de bern. Yn Meidieling 54 (septimber 1964) wurdt gewach makke fan in lêstest yn 9 skoallen dy’t kwa grutte en denominaasje in goede trochsneed foarmen fan de twatalige skoallen. Mei in test, nei alle gedachten de Eén-minuut- test fan B. Th. Brus yn in Fryske oersetting, waarden ‘altyd yn elke klasse sa’n 70 bern hifke. Omdat de tallen oangeande de Fryske test der yn klasse 4 en 6 gâns ûnderút foelen, binne dy (...) weilitten.’ De skoares op de Hollânske test makken dúdlik dat, op klas 5 nei, de bern fan de twatalige skoallen trochelkoar deselde of in hegere skoare hellen as dy fan de ientalige skoallen. De skoares op de Fryske lêstest wienen (fier) ûnder de noarm. Dat kaam nei alle gedachten ‘omdat der noed is, dat oars it Nederlânsk minder ta syn rjocht komme soe.’ Mar de skoallen ‘dy’t it Frysk tige konsekwint neffens ús learplan syn gerak joegen, [hienen] hwat it Nederlânsk oanbilanget foaral net minder as de skoallen, dy’t it Frysk út earder neamde noed hwat falle lieten. It strykt mei myn [G. Sinnema] erfaring, dat it neffens ús learplan jaen fan it Frysk it Nederlânsk gjin skea docht.’ G. Sinnema hat ek in flatersanalyze makke. De neamde foarbylden út 1964 – ‘duik’ foar ‘deuk’, ‘mine’ foar ‘minne’ en ‘pool’ foar ‘loop’ – hawwe noch neat oan aktualiteit ferlern.

Onderwijsverslag 1965 It jierferslach fan it PAB fan 1967 sitearret wiidweidich it Onderwijsverslag over het jaar 1965. Haadynspekteur J. Sinnema beskreau dêryn de útgongspunten en opset fan it twatalich ûnderwiis. Fansels kaam ek it lêsûnderwiis te praat. Neffens de haadynspekteur moast lêsûnderwiis yn it Frysk foaral fisueel wêze. Men komt der net mei in auditive oanpak, ‘omdat voor het Fries een fonetische (kursivearring, KZ) spelling zeer moeilijk is, zelfs haast nog moeilijker dan voor het Engels; er zijn veel klinkers, twee- en zelfs drieklanken.’ Yn in oar ûnderdiel stiet dat twatalich ûnderwiis bydraacht ‘aan het behoud van een belangrijk stuk cultuurbezit.’ No’t der algehiele ‘vervlakking’ driget, is it fan belang dat der yn de klassen 3- 6 oeren útlutsen wurde foar it Frysk. De haadynspekteur stelde út om it sa te dwaan: ‘een aantal van drie uren in de derde klas, afnemend tot anderhalf uur in de hoogste klas.’ Hoe’t it lân der yn skoallen yn de werklikheid hinne lei, is werjûn yn ûndersteande tabel.

Tabel 3 Tal oeren dat yn 1965 yn de twatalige skoallen oan it Frysk bestege waard

Tal oeren Tal skoallen Klas 3 Klas 4 Klas 5 Klas 6 0 21 22 17 17 0.30 – 0.45 7 16 23 23 1.00 – 1.45 36 39 40 39 2.00 – 2.45 18 7 4 5 4.30 2 0 0 0 Mei-elkoar 84 84 84 84

Boppesteande sifers, yn 1965 sammele troch de ynspeksje, waarden oanfolle mei gegevens oer it jaan fan it Frysk lêsûnderwiis yn de net-twatalige skoallen: ien skoalle begûn yn klas 3,

39 33 yn klas 4, 66 yn klas 5 en 34 yn klas 6, mei-elkoar 134. Kr. Boelens en J. van der Veen (1956), De taal van het schoolkind in Friesland, jouwe foar dat jier in getal fan 215, yn 1965 wienen dat trije skoallen mear. It is opmerlik dat 20% fan de twatalige skoallen yn de klassen 5 en 6 gjin Frysk jout.

1.4.5 Oansluting beuker- en leger ûnderwiis Juffer Wartena konstatearre yn har ferslach (sjoch 1.2.4) dat in soad beukerliedsters Hollânsk tsjin de bern praten. Dat moast fan it haad fan de legere skoalle, hie hja bespeurd. Yn lettere jierren krige it punt fan de oansluting (oangeande de taal) tusken beuker- en leger ûnderwiis it nedige omtinken. Sifers dêroer steane yn it jierferslach PAB fan 1966. Mei help fan de ynspeksje foar it beukerûnderwiis wie in ûndersyk ynsteld nei de taalbehearsking fan de liedsters, it brûken fan it Frysk yn de praktyk fan it ûnderwiis en de kontakten tusken de skoallen. Alle 288 beukerskoallen stjoerden it formulier werom. Fan de 539 liedsters koe 92% it Frysk ferstean, 73% it prate. Yn de homogeen Frysktalige gebieten leinen dy sifers (justjes) heger, respektivelik 97% en 84% . Dat behearsking en tapassing net itselde binne, bliek ek hjir. Yn 33% fan de beukerskoallen yn it Frysktalige gebiet wie de fiertaal Hollânsk. Fan de beukerskoallen dy’t de bern ‘ôfleveren’ oan in twatalige skoalle brûkte 25% it Hollânsk as fiertaal. Op de fraach nei it kontakt tusken beide skoallen - de beukerskoallen en de twatalige skoallen - antwurden 13 dat der geregeldwei kontakt wie, 20 kear fan en ta en yn 22 gefallen wie der gjin kontakt. (Yn 29 gefallen wie de fraach net beäntwurde, meastal om’t der gjin beukerskoalle wie.) ‘De situatie is onbevredigend,’ seit it ferslach. Mar der wienen tekens dy’t der op wiisden ‘dat er voor het bureau, op het gebied van de aansluiting tussen kleuter- en lager onderwijs, taken zijn weggelegd.’

1.4.6 De taalkaart Doe’t de twatalige skoallen yn 1956 begûnen, wie it plattelân yn in grut tal gemeenten homogeen Frysktalich. Oant de sechtiger jierren bleau dat sa, mar doe kaam de feroaring: it plattelân waard wat de taalsituaasje oangiet heterogeen. Hjiroer wurdt yn it ferslach fan 1966 it ien en oar sein. Mear omtinken is der, ek troch de kwestje Gytsjerk (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, de oanfoljende opmerkings foar it Hollânsktalige bern op de twatalige skoalle). Dat aspekt is hjirûnder beskreaun. Yn it ferslach fan 1961 lêze wy foar de earste kear oer de Hollânsktalige learlingen. By de skoalbesites is hieltyd frege oft dy bern yn klas 1 ek swierrichheden ûnderfûnen. Alhoewol’t der gjin problemen fan bliuwend karakter konstatearre waarden, ‘werd om hierover een objectief inzicht te krijgen eind 1961 een uitvoerige enquête ingesteld.’ De list bestie út trije parten: 1. Namme, leeftyd fan it bern en it berop fan de heit of fersoarger (sosjaal miljeu), 2. de taal fan it bern en 3. de resultaten en oansluting by de oare bern. De fragen binne hjirûnder koart werjûn.

Taal fan it bern, ferdield oer trije skiften 1. Bern dy’t al safolle Frysk opdien hienen dat se gewoan meidwaan koenen. 2. Bern dy’t in bytsje Frysk koenen, mar earst opheind wurde moasten. 3. Bern sûnder kennis fan it Frysk.

Resultaten en oansluting 1. Hoe binne de resultaten fan de bern yn ferhâlding mei de oare bern? 2. Hoe wie de oansluting by de oare bern? 3. Wannear koe in bern, dat gjin kennis fan it Frysk hie, gewoan mei de klasse meidwaan?

40 4. Beynfloede it feit dat it bern Hollânsktalich wie syn hâlden en dragen yn de klasse?

Nei in koart berjocht yn it ferslach fan 1963 folgen yn 1964 de konklúzjes. Op de twatalige skoallen kaam 4% fan de bern út in Hollânsktalige húshâlding. It grutste part dêrfan wie al twatalich as it op skoalle kaam. Mar 1% fan alle bern hie gjin of passive kennis fan it Frysk. Troch ekstra omtinken fan de learkrêften waarden de swierrichheden ta in minimum beheind. De gegevens wienen sammele troch J.H. Kuindersma (doe haad fan de iepenbiere, twatalige skoalle yn Tsjommearum, letter ynspekteur yn de ynspeksje Dokkum). It ferslach, in skripsje foar syn stúdzje pedagogyk mei as titel Het monolinguïstische kind in een bilinguale gemeenschap, wie net te besetten. Yn 1966 stiet yn it jierferslach in paragraaf oer de taal fan it skoalbern yn Fryslân. Op grûn fan enkêtes yn it beuker- en leger ûnderwiis is frege nei it tal Fryskpratende bern op skoalle. It is net sa’n ‘gedegen onderzoek, als in 1956 door de heren Boelens en Van der Veen is verricht’, mar grutte ferskowings binne net te merkbiten. ‘Alleen in Hardegarijp en Tietjerk kan gesproken worden van een veel sterkere invloed van het Nederlands. In mindere mate lijkt dit het geval in Drachten (sommige wijken), Beetsterzwaag (één school!) en Franeker. In de andere centra is nauwelijks iets veranderd.’ Yn Ljouwert bygelyks is de posysje fan it Frysk in bytsje sterker wurden.Yn Hylpen krijt it Frysk ‘een veel vastere positie.’ De taalkaart wie oan it feroarjen. Yn 1967 lêze wy de konstatearring dat it âlderbestân sterk wizige is. Dy groep hat, om’t der soms gefoelsmjittich oardiele wurdt, ferlet fan foarljochting. Ek om’t har wurdearring oangeande it Frysk net in grutte rol spilet. Soms kin men in ‘steeds wisselende oordeelsvorming van de ouders’ konstatearje. Bestjoer en direksje pleiten harsels net frij: ‘de laatste jaren was er van de zijde van het bureau ook weinig algemene voorlichting gegeven.’ Der waard oergien ta aksje: alle kolleezjes fan B&W, skoalbestjoeren, âlderkommisjes fan de iepenbiere skoallen en de haden en personielsleden fan de skoallen krigen in rûnskriuwen dat de útgongspunten fan it twatalich ûnderwiis op ’e nij dúdlik nei foaren brocht. Nei oerlis mei de provinsjale parse krige it ûnderwerp ‘weer eens ruime aandacht.’

1.4.7 De konferinsje fan 1968 Op de massaal besochte konferinsje fan 1968 (der wienen 1.000 dielnimmers) kamen twa ynlieders oan it wurd: de Leidske heechlearaar pedagogyk L. de Klerk en de Welske ûndersiker dr. E. Glyn Lewis. Harren bydragen, publisearre yn de brosjuere It plak fan it Frysk yn it ûnderwiis (sjoch de bibliografy; 1968 A1 en A2) binne yn it ‘Wurd foarôf’ troch de organisearjende ynstânsje (de PÛR) sa gearfette:

1. Dat it rûnom winsklik is, it ûnderwiis yn de memmetaal te begjinnen. 2. Dat dêrnjonken sa gau mooglik de twadde taal as learfak op it lesprogramma komme moat. 3. Dat it, as beide talen ûngefear op it selde nivo steane, winsklik en needsaaklik is, de twadde taal as fiertaal te brûken. 4. Dat beide talen njonken elkoar brûkt wurde moatte yn it ûnderwiis, sawol yn de hegere klassen fan de legere skoalle, as by it fuortset ûnderwiis.

Yn syn analyze fan de kongressen fan 1946, 1948 en 1968 kaam G.H. Vledder (sjoch 1946; B2) ta de konklúzje dat de sprong foarút minder grut wie as hope en ferwachte waard, mar dat de konferinsjes in wichtige bydrage leveren om te kommen ta de ferplichting fan it Frysk as fak en it tastean fan dy taal yn alle klassen as fiertaal. (It soe oant 1982 duorje ear’t der wer in grutte, diskear in ynternasjonale, konferinsje oer it plak fan it Frysk yn it ûnderwiis holden waard.)

41 1.4.8 Stavering Yn Jan Popkema syn Ta de taalkunde fan it Frysk (1998) stiet op side 50 in omskriuwing fan de stavering: Stavering is in systeem fan sichtbere tekens dat as doel hat om taaluterings op foar oaren werkenbere wize wer te jaan. In pear rigels earder stiet dat stavering net ta it wêzen fan in taal heart. Dúdliker kin it net. Mar as it feroarjen fan in stavering yn ’t sicht komt is it lân te lyts. De ûnderwiisminsken dy’t op in ferienfâldiging fan de stavering oanstienen en ‘bjemmen’ yn stee fan ‘beammen skreaunen, krigen te hearren dat hja de taal fernielden. De proefskoallen sprieken al oer in oare stavering, mar moasten konkludearje dat it stadich gie: ‘De staveringskwestje soarret noch’, stiet yn it ferslach fan in gearkomste mei de learkrêften (25-6-1958). Hjir in pear notysjes oer in dreech ferrinnend proses. It PAB seach wol yn dat der beswieren wienen tsjin it feroarjen fan de stavering, mar ‘uit didactische overwegingen’ moast ‘met klem’ oanstien wurde op in ferienfâldiging (1960). Yn 1961 ferklearre it bestjoer fan it PAB him akkoart mei de útgongspunten fan in troch de FA ynstelde wurkgroep:

1. Bij de vaststelling van de spelling moet als grondslag worden genomen het fonologisch systeem van het Fries. 2. Er dient zo mogelijk naar gestreefd te worden elk foneem een apart teken te geven.

Yn 1963 heakke it bestjoer fan it PAB der noch oan ta dat boeken yn de âlde stavering lêsber bliuwe moasten. De kommisje dy’t him oer in eventuele feroaring bûgde (de kommisje Fokkema) kaam yn 1966 mei in útstel. It personiel fan de twatalige skoallen waard om in miening frege: 48% gie akkoart, 46 hie op ûnderdielen beswieren, 5% fûn dat de foarstellen te fier gienen en 1% hie krekt de omkearde miening. Yn 1968 wie der noch gjin oplossing. In groep woe in ‘behoorlijke vereenvoudiging’, oaren tochten oan inkelde wizigings. It PAB begûn yn dat jier op tsien skoallen mei in proef: in lêsmetoade yn de eksperimintele stavering. Letter wienen noch mear skoallen by dy proef behelle. Mei lêstests bliek dat de nije, mear fonologyske stavering foar de bern folle makliker wie. Alle reden om oer te gean ta feroaring soe men sizze, mar maatskiplik sjoen wie der gjin draachflak foar in fiergeande feroaring fan de stavering. Dêrmei wie it pleit besljochte. ‘De ynbring,’ stiet yn Popkema syn publikaasje, ‘fan taalkundige kant [is] net beskiedend. By eintsjebeslút wurdt it útmakke troch de polityk. De stavering fan it Frysk is by provinsjaal beslút fêstlein, lykas de stavering fan it Nederlânsk by de wet regele is. Dat jout al oan dat de maatskiplike faktor it lêste wurd hat!’

1.4.9 Ûndersyk Yn 1970 publisearre Johan M. Wijnstra yn Pedagogische Studiën (sjoch 1970; B12) it ferslach fan syn ûndersyk ‘naar de beheersing van het Nederlands en het Fries bij Friessprekende kinderen uit de eerste klas van het basisonderwijs.’ Wat wienen de resultaten? De skoares fan de bern yn Fryslân wienen, ferlike mei de normearringsgroep yn Utert, leger al nei’t de kompleksiteit tanaam. Benammen de skoares op it ûnderdiel grammatika liet grutte ferskillen sjen. ‘Van een vorm van “coordinate bilinguisme” is nog geen sprake.’ Hoe lei it mei de útslaggen fan de ientalige ferlike mei de twatalige skoallen? Der binne ferskillen, mar dy binne net ‘indrukwekkend groot.’ Yn beide skoaltypen soe it Nederlânsk yn de earste klasse mear omtinken krije moatte.

1.4.10 Politike aspekten Yn opdracht fan it Provinsjaal Bestjoer fan Fryslân skreau de FKR de nota Kultureel Perspektyf (sjoch 1961; A5). It moast gean oer de hjoeddeiske kulturele situaasje yn Fryslân ‘en, as it heal kin, ek de wegen oan to tsjutten foar de takomstige ûntjouwing op it kulturele

42 mêd …’ E.B. Folkertsma skreau de ynlieding, swier fan toan en grutte earnst. Ek yn Fryslân wurdt:

… it libben fan idé en kultuer bidrige troch to sterke streamings fan pessimisme, anarchisme, nihilisme en a- of sels ymmoralisme, sa’t dy yn kunst, wittenskip en filosofy, ynternasionael ta en oer de folken komme. Der binne geasten, oan de iene kant it folk frijhwat frjemd, mar tagelyk troch de populaire wegen en middels fan it moderne ferkear datselde folk oantaestend yn syn bestean yn natuerlik en histoarysk forbân, mei it to yndividualisearjen en to ûntgeastlikjen. Hja meije lang alles net, hwat de moderne tiid ynternasionael oer de folken bringt, dochs is har diel dêroan, har krêft en macht, har ynfloed dêrop langer bare great.

It rapport bestriek in grut tal maatskiplik-kultuerele fjilden; wy beheine ús hjir ta inkelde opmerkings oer it ûnderwiis. Yn de paragraaf oer it leger ûnderwiis lêst men nêst it útstel ‘foar wetlik foech om it ûnderwiis yn it Frysk to ynspektearjen lyk as de twatalige skoallen.’ it oanfreegjen fan in tredde learkrêft foar de twatalige skoallen as ‘it totale tal bern fan de earste, twadde en tredde klasse mear as 30 is’ en ‘in relatyf hegere útkearing foar de lytse skoallen.’ It is nijsgjirrich om te lêzen dat it rapport him net beheinde ta it ûnderwiis sec mar ek oandacht bestege oan rânebetingsten as finansiering. By de kweekskoallen gie it ûnder mear oer it nije fak ‘Cultuur- en Maatschappijleer,’ troch de lessen en de skripsjes soe ‘it eigen maetskiplik byld en it eigen kuluerpatroan mear omtinken krije’ kinne.

De ûntfangst fan it rapport wie oer alle boegen geunstich. Bernard Smilde besleat syn besprek yn De Stim fan Fryslân (sjoch 1962; B11) mei de folgjende wurden: ‘Hwant der sil gjin frysk Fryslân mear wêze, as oer tsien jier de helte fan dizze easken en winsken net wiermakke binne. En dat leit, nei de minske sprutsen, oan ús allegearre!’ De Steaten fan Fryslân behannelen it rapport op 26 en 27 febrewaris 1963. De leden sprieken grutte wurdearring út foar it rapport. It ferfolch wie 21 desimber 1965 doe’t de Steaten it beslút namen om 30.000 gûne út te lûken foar it befoarderjen fan it Frysk, de earste stap op it mêd fan it taalbelied. Doe’t it beslút fallen wie – alle leden stimden foar - songen de Steaten en de oanwêzigen op de tribune it Frysk Folksliet. ‘Een beetje onzuiver misschien, maar ja, het was ook de eerste keer dat de Friese Staten samen zongen …’, FD, 22-12-1965. Unanimiteit wie der net doe’t de Steaten yn novimber 1970 stimden oer it ferplichtsjen fan it Frysk as fak yn it leger ûnderwiis: fan de 53 oanwêzigen leden wienen tolve tsjin: de twa leden fan de CPN, sân fan de ARP-CHU-KVP, twa fan de VVD en ien fan it Progressief Akkoord. It beslút fan de Steaten en in brief fan de RIEDFB ‘heeft ongetwijfeld mede geleid tot de instelling van de Commissie Friese Taalpolitiek’ skreau de foarsitter fan dizze kommisje, mr. L.B. van Ommen. Yn it troch de ‘Kommisje van Ommen’ útbrochte rapport waard útsteld dat it Ryk, ek finansjeel, mei noed stean soe foar it bewarjen en útwreidzjen fan de Fryske taal en kultuer. De útstellen kamen op 27-9-1972 yn de Twadde Keamer yn behanneling, in moasje wêryn’t oanstien waard om fierdere mooglikheden foar it Frysk te skeppen, waard sûnder haadlike stimming oannommen. De basis wie lein, mar sa konkludearre P. Hemminga yn syn al earder neamde proefskrift, ‘de beliedsfoarming oangeande it Frysk kin omskreaun wurde as in muoisum ferrinnend proses fan net ferfolle winsken.’

43 2. Ark by de rûs

2.1.Ynlieding Yn it ramt fan Simmer 2000 wienen der in hiel soad aktiviteiten yn de provinsje Fryslân. It Gysbert Japicxhûs organisearre in útstalling fan learmiddels foar it Frysk op skoalle. In wurkgroep besteande út Tony Feitsma, Jant van der Weg-Laverman, Rindert Straatsma, Geart H. Vledder, Durk Wiersma en Koen Zondag, de lêste hie de einredaksje, makke in katalogus by dy útstalling. De titel dêrfan, ûntliend oan in pamflet fan de stifting ‘It Fryske Boek’ út 1938, wie Ark by de rûs, Gysbert Japicxhûs, Boalsert, 2000; 33 siden (Tresoar nûmer 10119 fr). Dy útjefte wie de basis foar it beskriuwen fan de learmiddels yn de bestudearre perioade. Der binne twa skiften: a) de learmiddels foar it Frysk as fak yn de heechste klassen en b) de learmiddels foar taal en lêzen yn de twatalige skoallen. Yn inkelde gefallen is ferwiisd nei resinsjes. Wa’t ‘alle’ resinsjes sjen wol, fynt nei it yntypen fan de titels fan de metoaden op de siden fan Tresoar in mei akriby fersoarge oersjoch.

2.2 Learmiddels foar it Frysk as fak Troch de wetswiziging fan 1937 koe it fak Frysk, ûnder it fak Nederlânsk, ûnder skoaltiid jûn wurde. Wie der ark by de rûs? Hjirûnder folget in oersjoch fan de learmiddels, boekjes dy’t ek brûkt waarden yn de heechste klassen fan de twatalige skoallen. Mei in brief fan 24 april 1941 fan J. Brouwers, haad fan de iepenbiere skoalle yn Ousterhaule, krije wy in idee oan hokker learmiddels hy tocht. Hy skreau oan it kolleezje fan Boargemaster en Wethâlders (B&W) fan de doetiidske gemeente Doanjewerstal dat op ’e âlderjûn besletten wie ‘het Fries als leervak van mijn (kursivearring, KZ) school in te voeren en wel voor het 6e en 7e leerjaar, gedurende 1 uur per week.’ Hy frege in ekstra kredyt fan fl. 79,50 foar de folgjende boeken:

J.K. Dijkstra en B. van der Veen, In twirre yn it hôf, dl.1. (Tresoar 1259e fr) It earste diel ferskynde yn 1928 by Kamminga yn Dokkum, it twadde diel yn 1929. Yn 1948 ferskynde de fjirde printinge. De printsjes wienen fan Joh. Dijkstra.

Hielke de Haan en Dirk Kerst Koopman, Jelle (Tresoar 2494 fr) Yn 1939 útjûn by Kamminga, Dokkum.

N. J. Haisma, Simmerdagen: in freonetiid oer ’t wetter (Tresoar 2237b fr) Earste printinge 1930, tredde printinge 1952, útjûn by Kamminga, Dokkum. De printsjes wienen fan B. van der Sloot.

K. Haakma (red.), Fen eigen groun. Lêsboek for bern (Tresoar 2283 fr). Yn 1935 útjûn by Útjouwerij Kamminga, Dokkum. De printsjes wienen fan Ids Wiersma.

A.E. Hoekstra, Fen reidmoskjes en wetterhintsjes (Tresoar 2105 fr) Yn 1931 útjûn by Brandenburgh, Snits. De printsjes wienen fan Sj. Kuperus en E. Caspers.

Hielke de Haan, Lytse Auke (Tresoar 1838a fr) Yn 1937 útjûn by Útjouwerij Brandenburgh, Snits, twadde printinge 1952. De printsjes wienen fan Evert [= Evert Wendelaar Bonga], dy fan de twadde printige fan J. Keuning.

In moanne letter skreau it kolleezje, nei oerlis mei de ynspeksje, oan it haad fan de skoalle dat it akkoart gie mei ‘het invoeren van Friesch lezen aan uw school.’ Mar it frege bedrach wie te

44 heech, fl. 30,00 wie genôch en it kolleezje fan B&W seach de ‘wijziging van leerplan, c.q. lesrooster ... nog tegemoet.’ Dat it haad fan de iepenbiere skoalle fan Ousterhaule net keazen hie foar it Frysk Lêsboek fan Jan Piebenga hat wol eigenskip. J. Piebenga, ien fan de foaroanmannen fan it KFS, brocht yn it wurd foarôf de ideology fan dat fermidden eksplisyt nei foaren: ‘... it eigene, dat God de Fryske minske ynskepen hat.’ Yn 1938 ferskynden twa dieltsjes fan it troch J. Piebenga skreaune Frysk Lêsboek, by J.W. Wolters, Groningen/Batavia. Jehannes Mulder fersoarge de yllustraasjes. Yn 1954 ferskynde de twadde printinge. Yn datselde jier ferskynde ek it Foargongersdieltsje, in boekje dat de bern op gleed helpe moast. Alle dieltsjes hawwe it Tresoar sinjatuer 2433 fr. Yn it ‘Wurd foarôf’ dêrfan skreau J. Piebenga dat de bern ‘alle dagen ûnsuverder en earmer’ Frysk hearre. Hy woe ‘stevich folksfrysk’ jaan ‘en sa min mooglik literatuertael.’ J.J. Hof dy’t de beide dieltsjes fan Piebenga bespriek, wie it dêr fan herten mei iens, LC, septimber 1954; s. 3.

Yn Ousterhaule waard net keazen foar De Bân fan D. Rienks-Wallinga, in metoade bedoeld foar de stêden (Tresoar 2556 fr). De boekjes hienen miskien dochs wol yn Ousterhaule past. De didaktyske útgongspunten wienen folle better as de faak al te drege Fryske lês- en taalboeken. Men kriget soms it gefoel dat it yn dy metoaden om it Frysk en net om de bern gong. De earste printinge fan De Bân ferskynde yn 1939 by Osinga yn Boalsert, de twadde yn 1947, de tredde yn 1953. Yn 1948 ferskynde in taheakke: de A-rige, in oanfolling foar de heechste klassen, foar leger en útwreide ûnderwiis. Yn FRFR fan 23 febrewaris 1956 wurdt as beswier tsjin de metoade fan D. Rienks-Wallinga neamd dat it om in boerehúshâlding giet ‘en soks is foar in “stedskyn” nou krekt net altiten like nijsgjirrich.’

It Frysk Taelboek fan J.K. Dykstra (Tresoar 1128 fr) wie neffens de ûndertitel ‘in rige staveringslessen for skoalbern en greateren.’ De earste printinge ferskynde yn 1923 by Kamminga yn Dokkum, de tsiende en lêste yn 1959 by Laverman yn Drachten. De auteur gie net út fan it wurdbyld, mar fan de klank en it oerskriuwen fan de wurden is ‘in goed ding.’

J. Piebenga en H. Twerda soargen foar De Útsetter (Tresoar 2508 fr) útjûn by Huisman yn Meppel (de twadde printinge by Roelofs van Goor). It wie in boekje mei gâns taaleigen en hja hienen ‘kloek west’ mei de stavering. Yn 1947 ferskynde yn de doe nije stavering in twadde printinge. Der wienen inkelde ynhâldlike feroarings oanbrocht en foar de masters wie in kaai, in oersjoch fan de antwurden by de oefeningen foar it taaleigen opnommen. Dy kaai wie, sa skreaune de auteurs, ‘net alhiel oerstallich.’

Fan de hân fan H. Twerda ferskynde yn 1948 by Osinga yn Boalsert in apart staveringsboekje: Koart en Klear (Tresoar 3398 fr). It wie bedoeld foar grutteren, mar miskien ek wol gaadlik ‘as repetysjeboekje foar skoalbern dy’t de stavering troch west hawwe.’ Yn 1961 ferskynde by deselde útjouwer in tredde printinge.

2.3 Lêsmetoaden foar de twatalige skoallen Yn de jierren dat men dwaande wie mei de tarieding fan it twatalich ûnderwiis waarden twa lêsmetoaden ûntwikkele. De earste wie de analytysk-syntetyske metoade Fan praten ta lêzen en skriuwen fan W.L. Zylstra mei it dêrby hearrende lêsrak. De twadde wie de globaalmetoade Us earste lêsboek fan A.L.J. Wytzes.

45 2.3.1 De metoade fan Wike L. Zylstra (Tresoar 3515 fr) De metoade fan Wike L. Zylstra Fan praten ta lêzen en skriuwen ferskynde yn 1948 by De Terp yn Ljouwert. It lêsrak mei de globaalwurden foarme it hert fan de metoade. Wa’t yn de bibliografy it lemma lêsrak yntypt, fynt in ferskaat oan artikels oer it rak. De metoade fan W.L. Zylstra wie globaal-analytysk. Nei it oanbieden fan de globaalwurden waard sa gau mooglik begûn mei de analyze. Yn de hantlieding stiet: ‘As men fielt dat it kin, bigjint men mei it analysearjen fan de earste wurden ta lûden, en fan it losmeitsjen fan de wurdbylden ta letters.’ Yn de oantekens fan de PÛR stiet net sa’n posityf oardiel oer de metoade Zylstra: ‘It blykt wat langer wat mear dat de metoade Zylstra net ferantwurde is.’ Spitigernôch ûntbrekt de argumintaasje. It stânpunt fan de PÛR wie faaks mei ynjûn troch it feit dat juffer W.L. Zylstra net altyd like taktysk wie. Yn itselde ferslach stiet dat W.L Zylstra op eigen manneboet in ynstjoerd stik nei de redaksje fan Frysk en Frij stjoerd hat mei dêryn in oprop om jild foar har metoade te stoarten. Yn syn kwaliteit as einredakteur hat Ype Poortinga, tagelyk ek de skriuwer fan de PÛR, dat stik wegere. Doe’t der op 2 april 1949 wer in brief fan har lei, besleat de PÛR der neat mei te dwaan. De ferhâldings wienen goed fersteurd.

2.3.2 De metoade Wytzes, Tresoar 3638 fr). De oantekens fan de PÛR fan 8-1-1949 fertelle dat A.L.J. Wytzes moai opsjit mei syn metoade, mar dat it net slagje sil om dy foar april út te jaan. (Der waard tocht dat de proefskoallen op 1 april 1949 begjinne soenen.) Ynearsten tocht men om de metoade fan Wytzes printsje te litten. Dat gie net troch, de priis soe te heech wurde. It waarden syklostilearre boekjes, dy’t net bylkje koenen yn ferliking mei de Hollânske lêsboekjes, mar it idealisme sljochte dat oer. A.L.J. Wytzes hat by it skriuwen fan syn metoade gebrûk makke fan de lêsmetoade fan Anne de Vries, in globaalmetoade foar it protestantsk-kristlik ûnderwiis. De metoade Wytzes is nei syn dea bewurke troch J. Rinzema-Biesma, Sj. de Vries en G. Wijma. Yn 1958 dielde Laverman yn Drachten mei dat de hiele lêsmetoade ‘nou folslein’ wie; tusken 1955 en 1963 ferskynden ferskate printingen. Prof. dr. Jelle Brouwer hat yn de gearkomsten fan de PÛR inkelde kearen wiisd op it ‘Underwiisfûns foar de Fryske Tael’. Dat fûns, op 28 maaie 1909 oprjochte troch it AS, soe miskien finansjele stipe jaan foar it ûnderwiis yn de Fryske taal op de ‘folksskoallen’ yn Fryslân. De stifting hie fiif bestjoersleden, twa oanwiisd troch it Selskip en trije troch it ‘Friesch Genootschap.’ Nei 1945 wie it skriuwerskip jierrenlang yn hannen fan frou A. Bosma-Banning. Hja hie ‘gjin plezierige herinneringen oan dy rûnte. De measte bestjoersleden moasten eins neat fan it Frysk hawwe’ (persoanlike meidieling 2-4-2005). De ferslaggen fan it Fûns meitsje dúdlik dat it net om grutte bedraggen gie. Yn 1959 waard fl. 800,- beskikber steld foar útjeften, de ûnkosten wienen fl. 45,00; it saldo wie fl. 1.200,00. It fûns bestiet noch altyd, mar de lêste jierren binne der gjin aktiviteiten mear ûntwikkele.

As lêste in pear wurden oer de ‘striid’ tusken de foarstanners fan de globaalmetoade en de analytysk-syntetyske metoade: it pleit waard besljochte yn it foardiel fan ‘analitisy’. Benammen de swakkere lêzers hawwe baat by dy oanpak.

2.3.3 In nije lêsmetoade Yn de jierren sechtich fan de foarige ieu ferskynde Veilig leren lezen, in struktuermetoade skreaun troch F.B. Caesar. Yn Lêze yn twatalich Fryslân (1986) hat G.H. Vledder de útgongspunten fan dy ramtmetoade sa omskreaun:

1. It lêsûnderwiis moat passe yn it ramt fan it bernelibben.

46 2. De sinnen hearre thús yn it ramt fan it ferhaal. 3. De wurden passe yn it ramt fan de sin. 4. It lêste ramt is in wurddiel, dêr’t de letter in elemint fan is.

Mei help fan 26 normaalwurden (op in lêsrak) en in soad auditive, fisuele en motoaryske oefeningen wie der omtinken foar it wurd en it analysearjen en it syntetisearjen. Der binne mei-elkoar acht dieltsjes mei Jaep en Lys as haadfigueren. De metoade waard skreaun troch J. Visser-Bakker, ûnderwizeres oan de iepenbiere skoalle yn Terherne (sjoch Lange oanrin, koarte spring, haadstik 5 ‘Persoanen’), suster Chrysogona, ûnderwizers oan de katolike skoalle yn Blauhûs en L. Postma, haad kristlike skoalle yn Eksmoarre. L. Postma (sjoch 1996; B13 en fierder) en J.M. Wijnstra (sjoch 1966; B35 en fierder) hawwe in polemyk oar de útgongspunten fan de struktuermetoade fierd. De metoade ferskynde, nei’t de skoallen de metoade yn de praktyk op syn wearde hifke hienen, yn 1971 ûnder de titel Stap foar stap (Tresoar 5907 fr). Doe’t it eksperimint mei de stavering begûn ferskynde Stap fwar Stap (Tresoar 5906 fr). Tryntsje Bottema fersoarge de yllustraasjes.

2.3.4 Fuortset lêsûnderwiis As lêste neame wy Fan Syp en Sip (Tresoar 3542 fr), fjouwer lêsboekjes foar skoalle en hûs skreaun troch J. Visser-Bakker. Dy boekjes koenen brûkt wurde as de bern ‘al in setsje mei de lêsmetoade dwaende’ wienen. Yn de boekjes is rekken holden mei de metoade fan W.L. Zylstra, bygelyks troch it skieden fan wurdlidden troch streekjes. De earste printinge ferskynde by Laverman Drachten yn 1949, de tredde yn 1961. Doe’t learkrêften út Grou yn 1963 ‘trochfljochboekjes’ ûnder de titel Stap foar stap (Tresoar 5053 fr) gearstald hienen, kaam W.L. Zylstra (sjoch 1963; B15) fanwegen: de opset en útwurking gienen yn tsjin har metoade Fan praten ta lêzen en skriuwen.

De Brêge By it begjin fan de proefskoallen fernamen de learkrêften dat der te min lêsstof wie. Om yn dat tekoart te foarsjen, skreaunen de learkrêften sels ferhaaltsjes, dy waarden by Laverman Drachten útjûn ûnder de titel De Brêge (Tresoar 3969 fr). Diel 1 ferskynde yn 1952 (werprintinge 1954 en 1957), diel 2 yn 1954 (werprintinge yn 1959). Yn 1962 ferskynde in ferfolch op de rige. Neffens de direkteur fan it PAB hie men mei de earste dieltsjes ‘in folsleine searje lêsboekjes op priemmen set’ en hy hope dat ‘de nije Brêgen like brûkber wêze sille as de beide foargongers.’

2.4 Taalmetoaden Yn 1961 ferskynde Nederlands op Friese scholen, in taalmetoade gearstald troch it PAB (Tresoar 4874 fr). Nei it útprebearjen fan de lessen yn de praktyk soarge Laverman Drachten foar in printe edysje. It wie it earste dieltsje, ornearre foar de earste helte fan it tredde learjier. Mei de metoade woe men de bern ‘het Nederlands en het Fries zo zuiver mogelijk naast elkaar leren gebruiken,’ skreau G. Sinnema yn it ‘Wurd foarôf’. Moat men de beide talen bewust ferlykje of skiede? Dêr soe ûndersyk nei komme, dat is lykwols net realisearre. H. Twerda konkludearre yn syn besprek yn PBL, 1961; s. 188, dat ‘de gearstallers, mar ek it Paedagogysk Advysburo ... in skoander wurk’ ferrjochte hawwe. J.W[edzinga], learaar didaktyk oan de Herfoarme Kweekskoalle ‘Mariënburg’ yn Ljouwert, hie yn it Contactblad Christelijke Onderwijzers nêst positive opmerkings ek in krityske kanttekening: ‘De methode heeft een neutraal karakter. St. Nicolaas en oudejaar (oliebollen) komen aan de orde; Kerstmis niet. Voor wie dat geen bezwaar is, is kennisname aanbevolen.’ J. Wedzinga wie koarte tiid lid fan it bestjoer PAB, nei syn fertrek nei it CPS betanke hy foar it lidmaatskip.

47 Tusken 1962-1964 ferskynde it twadde diel en in Voorlopertje (Drachten : Laverman, 1964, 4874 fr) bedoeld foar it tredde fearnsjier fan de twadde klasse. Yn 1966 (sjoch B32) kaam G.H. Vledder mei it útstel om de metoade Nederlands op de Friese scholen ‘nei boppen’ út te bouwen. Troch droktmen mei de stavering en de swierrichheden yn in tal twatalige skoallen is dat útstel net realisearre.

Tusken 1963 en 1965 ferskynde Frysk op de legere skoalle, in Fryske taalmetoade foar de klassen 2-4 (Tresoar 4826 fr). De boekjes waarden troch Laverman Drachten printe, ek yn dit gefal nei eksperiminten yn de praktyk.

48 3. Nei spried en tal

3.1 Ynlieding Nei inkelde opmerkings oer it ûnderwiis yn it Frysk nei skoaltiid, komt de wetswiziging fan 1937 en de konsekwinsjes dêrfan oan ’e oarder, dêrnei folgje gegevens oer de proef- en de twatalige skoallen.

3.2 Frysk nei skoaltiid Yn 1907 joegen de Provinsjale Steaten fan Fryslân in subsydzje foar Fryske lessen nei skoaltiid. Yn dat jier begûnen 17 skoallen, mei-elkoar 297 learlingen, mei dy lessen. It waard gjin súkses, yn 1913 wienen der noch mar fjouwer skoallen. It tafersjoch wie yn hannen fan it AS.

3.3 Skoallen mei it Frysk as fak Nei in ferskaat oan aksjes stimden de Twadde en de Earste Keamer yn mei it útstel fan minister Slotermaker de Bruïne om it Frysk in beskaat (yn wêzen ferburgen) plak yn it ûnderwiis te jaan. Woansdei 19 maaie 1937 gie de senaat akkoart mei it folgjende útstel:

Daar, waar naast de Nederlandsche taal een streektaal in levend gebruik is, kan onder lezen en Nederlandsch eenige kennis van die streektaal begrepen zijn.

Nei dat beslút publisearre de Fryske Ûnderrjocht Liga in bulletin. Mei kapitalen wie oanjûn dat it beslút foar Fryslân, as dat krigel genôch wie, fan GRUTTE BITSJUTTING wêze kinne soe.

De PÛR die in berop op de bestjoeren om meiwurking te ferlienen by it realisearjen fan de wet. Boppedat beskreau de rie yn itselde brief in ûnderwiiskundich ramt mei dúdlik omskreaune doelen en de dêrby hearrende learmiddels. De Liga, de learkrêften en foaral de haden fan skoallen spilen in wichtige rol by de útfiering. Ek guon bestjoeren wienen aktyf. Út in brief fan de gemeente Dantumadiel oan de haden fan de iepenbiere skoallen wurdt dúdlik dat hja by it meitsjen fan in nij learplan omtinken jaan kinne oan it Frysk as fak. De arguminten foar en tsjin it ynfieren dogge tinken oan de diskusjes oer de proef- en de twatalige skoallen Wa’t neigiet hoefolle skoallen op grûn fan de wetswiziging fan 1937 Frysk as fak joegen, komt ferskate tallen tsjin. Op grûn fan a) de gegevens fan de ynspeksje en de PÛR út 1947 (STIM, 21-3-1947) en b) in oanfolling út 1949 (STIM 25-3-1949) en c) skoallen dy’t noch fûn waarden by it sykjen nei oare ynformaasje, kamen wy op mei-elkoar 163 skoallen. Se binne hjirûnder neamd.

1. Iepenbiere skoallen Âldegea (Sm), Âldeboarn, Âldehaske, Baard, Balk, Bitgummole, Boazum, Boelensloane, Burgum, Doanjum, Dokkum, Driezum, Drylts, De Feanhoop, Frjentsjer, Gersleat, Grou, Haskerdiken, Haskerhoarne, Haulerwyk, Hijum, Huzum (2x), Ysbrechtum, Jelsum, Jirnsum, De Koaten, Koudum, Ljouwert (2x), Mantgum, Menaam, Nijehoarne, De Pein, Oerterp, Ousterhaule, Poppenwier, Raard, Rie, Rotsterhaule, De Rottefalle, Rottum, Seisbierrum, St. Nyk, Snits (5x), Spitsendyk, Stiens, Twizelerheide, Warns, Warten, Wergea, De Wylgen, Winaam en Wommels. Mei-elkoar 58 skoallen.

49 2. Protestantsk-kristlike skoallen Akkrum, Âldegea (W) (2x),* Âldegea-H.O., Âldeboarn, Âldehaske, Âldemardum, Âldskoat, Arum, Bakhuzen, Balk, Bantegea, Berltsum (2x), Bitgummole, Blije, Boarnburgum, Britsum, Burchwert, Dokkum, Drachten, Drachtster-Kompenije, Drylts, Droegeham, Eanjum, Easterein, Eastersee, Ferwâlde, Ferwert (2x), Folsgeare, Garyp, Gau (2x), Hallum, De Harkema, Haulerwyk, It Hearrenfean, Heech (2x), Hidaard, Hilaard, Himmelum, Holwert, De Hommerts (2x), Huzum, Ie, Itens, De Jouwer, Jutryp, De Knipe, Koudum, Kûbaard, Lollum, Ljouwert (4x), Marrum (2x), Menaam, Molkwar, Nes-WD, Nijemardum, Nijewier, Nijlân, Oentsjerk, De Pein, Penjum, Reitsum (2x), Ryptsjerk, Seisbierrum, St. Jansgea, St. Nyk, Skearnegoutum, Skettens, Skraard, Skuzum, Snits (3x), Stiens, Terkaple, Ternaard, De Tynje, Toppenhuzen (2x), Tsjerkwert, Tsjom, Tsjommearum, Twizelerheide, Wânswert, Warkum (2x), Wytmarsum, Wommels, Wûns en Wurdum. Mei-elkoar 100 skoallen.

* Yn party doarpen wienen doe twa protestantsk-kristlike skoallen: in herfoarme en in grifformearde en soms in CNS-skoalle).

3. Roomske skoallen Jirnsum, Ljouwert, Makkum, Warkum en Wytgaard. Mei-elkoar 5 skoallen.

By it oersjoch fan de ynspeksje en de PÛR is oanjûn dat Fryslân doe 551 legere skoallen hie; 142 (25,8%) dêrfan joegen Frysk as fak. Dêrfan wienen 52 iepenbier, 87 protestants-kristlik en 3 roomsk. De measte skoallen (74) hearden ta de ynspeksje Snits. As men de neamde oanfollings meitelt, joegen om 1950 hinne yn hiele Fryslân mei-elkoar 163 legere skoallen Frysk as fak. In jiermannich letter joegen Kr. Boelens en J. van der Veen (1956) yn De Taal van het schoolkind neiere ynformaasje. De gearfetting op side 70 lit sjen dat fan de 540 skoallen 215 (40%) Frysk as fak joegen, mei-elkoar 6.017 learlingen.** Op it totaal fan 64.062 bern yn hiele Fryslân is dat 9,39%. As de eilannen en de Stellingwerven (útsein Donkerbroek, Haulerwyk en Waskemar) bûten beskôging litten wurde, binne der 486 skoallen dy’t yn prinsipe Frysk jaan koenen. Fan dy 486 skoallen joegen, sa’t al neamd is, 215 Frysk as fak, dat is goed 44%.

3.4 De proef- en de twatalige skoallen Yn 1950 begûnen njoggen proefskoallen. Sân iepenbiere skoallen: Âldeboarn, De Pein (Sm.), Gersleat, Menaam, Rottefalle (de skoalle yn dat doarp begûn al yn 1949, sjoch W.L. Zylstra yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5, ‘Persoanen’), Seisbierrum en Wommels. (Om’t it yn Gersleat nei it ûntstean fan in fakatuere net slagge om in Frysktalige learkrêft foar de leechste klassen te beneamen, heakke dy skoalle ôf. De skoalle fan Rie wie ree it iepenfallen plak yn to foljen. Twa protestantsk-kristlike skoallen: Âldegea (W.) en Easterein.

It eksperimint soe oan 1956 ta duorje, mar troch ‘Kneppelfreed’ kaam it proses yn in streamfersnelling: de proefskoallen waarden twatalige skoallen. De Wet Cals (1955) makke it mooglik om it Frysk yn de earste trije klassen as fiertaal te brûken en as fak yn alle klassen fan it leger ûnderwiis. Wetlik sjoen wie der gjin behindering mear om yn Fryslân twatalich ûnderwiis te realisearjen. Ûnder twatalich ûnderwiis wurdt hjir ferstien dy foarm fan ûnderwiis wêr’t yn de klassen 1 en 2 it Frysk de fiertaal wie. Op in stuit, meastal yn de twadde helte fan klas 2, waard it Hollânsk mûnling yntrodusearre. Yn de rin fan de jierren dienen in soad skoallen dat al earder.

50 Yn tabel 4 stiet in oersjoch fan alle skoallen dy’t tusken 1950 en 1970 twatalich west hawwe. Yn de earste kolom stiet it plak, yn de twadde de denominaasje, yn de tredde it jier wannear’t de skoalle twatalich (ôf)waard en yn de fjirde is oanjûn oft der bysûnderheden wienen. Faak kin net oanjûn wurde wannear’t in skoalle fan twa- wer ientalich waard. Dêr is wol in ferklearring foar. Nei’t in skoalle yn de jierren fyntich en sechtich mei it klassike model begûn, folge nei 1970 it programma ‘Fleksibel Ûnderwiis’, dêrnei kamen noch oare systemen bygelyks ‘In eigen hûs’ of ‘Opstap’. Nêst de oare pedagogysk-didaktyske oanpak, wêrby’t it bern mear en mear it útgongspunt waard, begûn ek de taalkaart te feroarjen. Ynkommelingen stelden fragen oer it twatalich ûnderwiis en guon Frysktaligen dy’t dêr it measte net fan hawwe moasten, brûkten mei alle wille dy stôk om de hûn te slaan. De feroare situaasje late der ta dat, hjir en dêr, it begjinnend lêsûnderwiis (foar in part fan de learlingen) yn it Hollânsk jûn waard. (Sjoch by de oanfoljende gegevens de iepenbiere skoalle fan Warkum.) Doe’t it tal net-Frysktalige bern op it plattelân grutter en grutter waard, ferdwûn it systeem, dêr’t yn de jierren fyftich mei ynset en ynmoed mei begûn wie, sa linkendewei.

Oer de iene skoalle is (folle) mear skreaun as de oare. By de iene koe men wat de boarnen oangiet út de romte tarre, yn oare gefallen wie der hast gjin ynformaasje te finen.

Tabel 4 In oersjoch fan de twatalige skoallen yn de jierren 1950-1970

Plak Rjochting Fan – Oant Bysûnderheden

Abbegea PK 1965 Akkrum (Nes) IB 1958 Âldeboarn IB 1950 Proefskoalle Âldegea (G-Sl) PK 1964 Wie gemeente Himmelum –Âldeferd Âldegea (Sm) IB 1958 Aldegea (Sm) PK 1961 - 1968 Sjoch oanfoljende ynformaasje Âldegea (W) PK (Grif) 1950 - 1960 Proefskoalle Sjoch oanfoljende ynformaasje

Arum IB 1962 - 1969 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Bakhuzen PK 1958 Bears IB 1968 Blauhûs RK 1958 Blije IB 1961 Blije PK 1962 Boarnburgum IB 1959 Boarnwert PK 1960 Britsum IB 1967 Broeksterwâld PK 1959 Burchwert PK 1961

Doanjum IB 1960 Drachtster Komp. IB 1959 Sjoch oanfoljende ynformaasje Drylts (CVO) PK 1960

51 Drylts (Grif.) PK 1958

Earnewâld IB 1959 Easterein PK 1950 Proefskoalle By persoanen A.Y. Kornelis Eastermar IB 1959 Easternijtsjerk PK 1959 Eksmoarre PK 1961 – 1968 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Feanhoop, De IB 1961 Feanwâlden IB 1958 Feanwâlden PK 1958 Sjoch oanfoljende ynformaasje Folsgeare PK 1966

Gau PK 1956 Gerdyk, De PK 1964 – 1970 Sjoch oanfoljende ynformaasje Gersleat IB 1950 – 1952 Proefskoalle Sjoch oanfoljende ynformaasje GoaiÏngaryp IB 1956 – 1963 Sjoch oanfoljende ynformaasje Goutum IB 1959 Grou, EHS IB 1957 Sjoch oanfoljende ynformaasje Eeltsje Halbertsmaskoalle Grou, HGS IB 1957 Sjoch Grou EHS Hjerre Gjerritsskoalle Gytsjerk IB 1962 - 1967 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Hallum PK 1959 – 1966 Sjoch oanfoljende ynformaasje Hidaard PK 1960 Hijum IB 1967 Himmelum PK 1959 – 1970 Skoalle yn 1970 opheft Holwert IB 1961 – 1970 Sjoch oanfoljende ynformaasje Hommerts, De PK 1957 – 1962 Twatalich ôf troch fúzje. Houtigehage IB 1959

Ingwierrum PK 1956 Itens PK 1967

Jelsum – Koarnjum IB 1957 Jistrum PK 1961 Jidskenhuzen PK 1962 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Kimswert IB 1959 – 1968 Sjoch oanfoljende ynformaasje Koarnjum Sjoch Jelsum Koudum PK 1958 Kûbaard PK 1963

52

Langwar IB 1959 – 1970 Sjoch oanfoljende ynformaasje Ljussens PK 1963

Mantgum IB 1960 Marrum PK (Griff) 1959 – 1965 Menaam IB 1950 – 1967 Proefskoalle Sjoch oanfoljende ynformaasje Molkwar PK 1963 Mûnein IB 1963

Nes WD PK 1962 Nijegea HO PK 1964 Nijemardum PK 1958 Nijewier PK 1962 Noardburgum IB 1963

Oerterp IB 1962 - 1969 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Pein, De (Sm.) IB 1950 Proefskoalle Peins IN 1958

Reahûs RK 1958 Reduzum IB 1957 Sjoch Grou HGS

Rie IB 1952 Proefskoalle yn stee fan Gersleat Sjoch oanfoljende ynformaasje Rinsumageast PK 1963 Rottefalle, De IB 1949 Earste twatalige skoalle Proefskoalle By persoanen W.L. Zylstra

Seisbierrum IB 1950 – 1969 Proefskoalle Sjoch oanfoljende ynformaasje Seisbierrum PK 1960 – 1967 Sjoch oanfoljende ynformaasje Sibrandebuorren IB 1956 Skarsterbrêge IB 1963 – 1970 Sjoch Langwar Skettens PK 1961 Sleat PK 1968 Sondel PK 1960 St. Nyk IB 1957 – 1970 Sjoch Langwar St. Nyk RK 1960 – 1970 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Terherne IB 1957 By persoanen J. Visser-Bakker Tike, De PK 1959 Sjoch oanfoljende ynformaasje Tsjommearum IB 1960

53 Tsjommearum PK 1962 Twizelerheide IB 1960

Warkum IB 1961 Sjoch oanfoljende ynformaasje Warten IB 1957 – 1968 Sjoch Grou HGS Sjoch oanfoljende ynformaasje Wergea IB 1957 Sjoch Grou HGS Wierum PK 1965 Wommels IB 1950 Proefskoalle Wûns PK 1967 Wytmarsum PK 1961 – 1967 Sjoch oanfoljende ynformaasje

Ysbrechtum IB 1960

De gegevens út Tabel 4 binne yn Tabel 5 omfoarme ta in oersjoch fan de twatalige skoallen yn de jierren 1950-1970 neffens denominaasje.

Tabel 5 Twatalige skoallen neffens denominaasje yn jierren 1950 - 1970

Jier Denominaasje Mei-elkoar IB PK RK

1950 7 2 0 9 1956 9 4 0 13 1957 17 5 0 22 1958 21 10 2 33 1959 29 16 2 47 1960 34 21 3 58 1961 38 27 3 68 1962 41 31 3 75 1963 43 34 3 80 1964 43 37 3 83 1965 43 38 3 84 1966 43 38 3 84 1967 43 38 3 84 1968 44 37 3 84 1969 40 36 3 79 1970 35 34 2 71

De tallen út de kolom ‘Mei-elkoar’ litte groei en ferrin sjen. Yn Grafyk 1 is dat goed te sjen.

54 Grafyk 1 Tal twatalige skoallen yn de jierren 1956-1970

100

90

80

70

60

50

40

Tal twatalige skoallen twatalige Tal 30

20

10

0

1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Jier

Taljochting Nei’t de iepenbiere legere skoalle yn De Rottefalle yn 1949 út ein set wie as twatalige skoalle, folge yn 1950 it eksperimint mei de proefskoallen, mei-elkoar njoggen. Yn 1952 moast Gersleat troch omstannichheden ophâlde (sjoch dêr). Rie kaam dêrfoar yn ’t plak. De grafyk lit sjen dat it tal skoallen stadich groeide, fan 13 yn 1956 oant 84 yn 1965. Dat tal bleau gelyk oant 1968, dêrnei naam it tal skoallen ôf: yn 1969 wienen it 79 en yn 1970 sakke it ta 71. Yn it lêste jierferslach fan it PAB (1975) wurdt in tal fan 70 neamd.

Yn Grafyk 2 wurdt de taname en de ôfname yn de jierren 1956-1970 werjûn. It is yn wêzen in winst- en ferliesrekken. Hoefolle skoallen kamen der yn in bepaald jier by en hoefolle skoallen waarden fan twatalich wer ientalich? By de oanfoljende ynformaasje yn 3.5 is oanjûn wêrom’t in skoalle dy beslissing naam.

55

Grafyk 2 Oersjoch fan de twatalige skoallen dy’t opholden of trochgien binne en de nije skoallen

1956 1957 ophâlden trochgien 1958 nije skoallen 1959 1960 1961 1962 1963 Jier 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

-10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Tal skoallen

De grafyk lit sjen dat der bygelyks yn 1956 fjouwer skoallen by kamen, yn 1969 kamen der gjin skoallen by, it wie it omkearde: 5 skoallen waarden wer ientalich.

Der is noch in punt dat omtinken fertsjinnet, nammentlik it tal learkrêften de skoalle. Wy jouwe dêrfan in oersjoch yn Tabel 5.Yn it jierferslach fan it PAB fan 1960 stiet dat der 58 skoallen wienen mei 5197 learlingen, trochelkoar hast 90 learlingen; yn 1964 84 skoallen, 6801 learlingen, yn trochsneed hast 81 learlingen en yn 1975 70 skoallen mei 5000 learlingen,

56 gemiddeld goed 71 learlingen. Dat it learlingetal trochelkoar yn de rin fan de jierren sakke, hie te krijen mei de ûntfolking fan it plattelân. Yn Tabel 5 stiet it tal learkrêften de skoalle.

Tabel 5 Tal learkrêften de skoalle

Tal skoallen Tal learkrêften

1 1 35 2 26 3 13 4 3 5 5 6 1 7

It PAB-ferslach fan 1960 seit op side 8 dat dy ferdieling ‘het normale beeld [is] van de grootte van de Friese plattelandsscholen.’ Hoe wie it yn de grutte(re) plakken? Yn Drachten is wakker krewearre foar twatalich ûnderwiis. It wie nei alle gedachten Harm Scheffer, earder haad fan de twatalige skoalle yn Wommels, dy’t om 1960 hinne in plan betocht om yn syn skoalle yn Drachten, dêr’t de skoalbefolking neffens him yn de takomst bestean soe út ‘een ongeveer even groot aantal Fries- als Nederlandssprekenden,’ twa parallelklassen: ‘één voor Friessprekenden en één voor Nederlandstaligen’ te foarmjen. It slagge net en dêrmei wie in foarm fan twatalich ûnderwiis doe fan de baan. (Yn 3.3 ‘Smellingerlân as kasus’ is de situaasje wiidweidich beskreaun. In oar foarbyld is Surhústerfean. Dêr krige keninginne Juliana by har besite op har fraach nei de ymport yn dat doarp fan A. Tjoelker, it haad fan de kristlike skoalle te hearren, dat ‘it tal Grinslanners, Drinten en oare ynkommelingen sa great’ wie dat it omsetten fan syn skoalle fan ien- nei twatalich net mooglik wie (STIM, 28 april 1961).

3.5 Oanfoljende ynformaasje Yn dit part folget in beredenearre oersjoch fan de skoallen dy’t op in stuit it twatalige systeem ferruile foar it ientalige. Foar it gearstallen fan de gegevens is nêst de jierferslaggen fan it PAB gebrûk makke fan brosjueres en kranten, oantekens fan âlderjûnen, ledegearkomsten, besluten fan kolleezjes fan B&W en yn ien gefal fan de ferslaggen fan personielsgearkomsten. It rieplachtsjen fan dy boarnen hat hjir en dêr laat ta korreksjes op besteande literatuer, sjoch bygelyks by De Tike. By it analysearjen fan de gegevens is omtinken jûn oan de folgjende fragen. Hoe wienen de omstannichheden? Hoe rûnen de prosessen? Hokker aktoaren wienen der by belutsen? It sil bliken dwaan dat feroarings yn de taalkaart, fúzjes, wikselingen yn it personiel en net te ferjitten de fraach nei de resultaten fan it Hollânsk in krusjale rol spile hawwe. Oan de ein fan de paragraaf is besocht de oarsaken neier te omskriuwen.

Âldegea (Sm), (PK) Op de ledegearkomste fan de kristlike skoalle yn Âldegea (Sm) waard ‘na de zaak flink doorgepraat te hebben’ op 17 febrewaris 1961 besletten oer te gean op it twatalich systeem: 34 leden stimme foar, 8 tsjin, 1 is blanko en 1 ûnjildich. ‘Meester Ytsma deelt na de stemming

57 nog mee dat het gaat om het belang van het kind, doch in de toekomst moet het afgewacht worden hoe het bevalt.’ It duorre net lang ear’t de saak wer op it aljemint kaam. Ut de Drachtster Courant fan 17-12- 1965 fernimme wy dat op de jiergearkomste ‘veel aanwezigen’ beswier hienen tsjin it twatalich ûnderwiis, der gienen ‘zelfs … stemmen op het Fries op school maar af te schaffen.’ Yn it jierferslach fan 1970 steane oantekeningen oer de ‘tweetaligheid.’ Men lêst ûnder mear de folgjende arguminten: betizing troch de beide staveringen, gruttere kennis fan it Hollânsk troch televyzjeprogramma’s as Pipo, efterstân by it Hollânsk en sa fierder. Dêrom hie der al in feroaring plakfûn: ‘Zoals u weet zijn we twee jaar geleden een stap teruggegaan (Fries in klas 1 gedurende de eerste drie maanden.’ Om ‘onze eigen Friese cultuur niet [te] verwaarlozen’ wurdt útsteld it Frysk as fak te jaan yn de klassen 4, 5 en 6:

In klas 4: 1 uur per week lezen. In klas 5 en 6: 1 à 2 uur per week taal en lezen.

Nei’t de direkteur fan it PAB op in âlderjûn de foardielen fan it twatalich ûnderwiis bepleite hie en de (eventuele) beswieren dêrtsjin noch lytser wurde sille troch in faaks yn te fieren ferienfâldiging fan de stavering, joech de gearkomste ‘het vertrouwen aan het personeel om naar bevind van zaken te handelen.’ Op 29 novimber 1968 skreau it haad fan de skoalle in oanfolling by it ferslach: ‘We zijn 1 aug. 1968 overgegaan op ééntalig onderwijs.’

Âldegea (W.), (PK) De grifformearde skoalle yn Âldegea (W) hearde ta de njoggen proefskoallen. It nije systeem waard dêr mei oertsjûging útfierd. It haad fan de skoalle hearde ta de minsken dy’t geregeldwei op ’en paad gienen om te sprekken oer it twatalich ûnderwiis, faak mei in lûdsbân om de resultaten hearre te litten. Der wienen eins gjin beswieren en dochs bleau de skoalle net twatalich. In oar belang, de fúzje mei de ientalige herfoarme skoalle yn itselde doarp, telde swierder. Yn it jierferslach fan it PAB fan 1960 wurdt de skoalle fan Âldegea net mear neamd. It soe letter noch besjoen wurde oft de nije skoalle ek twatalich wurde koe, mar dat is der net fan kommen.

Arum (IB) Op 7 july 1966 pleatste it kolleezje fan B&W fan de gemeente Wûnseradiel yn de LC in opfallende advertinsje (sjoch side 6). Der waarden haden frege foar de iepenbiere skoallen yn Penjum en Arum. Oan de ein fan de oprop stie: ‘WIE waagt een kans? Het motto zou kunnen zijn: Summa summarum: of Pingjum of Arum.’ Hast in jier letter folge in nije oprop foar Arum: ‘Ús MASTER giet FUORT sizze de skoalbern yn ARUM. En it is spitigernôch ek sa!’ It kolleezje socht om in opfolger foar master Tjitte H. Piebenga. (De opmerklike teksten wienen fan de hân fan boargemaster A. Oosterhoff en de gemeentesiktaris D. Deinum, in duo dat it itige jargon graach mijde.) Yn de fakatuere Tj. H. Piebenga waard D. Postmus beneamd. Hy hie dêrfoar yn Pakistan wurke. Ridlik gau nei syn komst makke hy op in âlderjûn dúdlik dat hy grutte beswieren hie tsjin it twatalich ûnderwiis. Hy fertelde dat de helte fan de bern yn klas 4 it Hollânsk net goed yn ’e macht hie. It stânpunt fan de nije master rûn guon âlden, yn in tiid dat der ek swierrichheden wienen mei de twatalige skoallen yn Gytsjerk, Kimswert en Oerterp (sjoch dêr), as lij wetter yn ’e earen. Postmus wierre syn miening net allinne yn Arum. Yn ynstjoerde stikken krige Fryslân syn miening te hearren (sjoch ek Oerterp IB). Skoalried en it kolleezje fan B&W gienen tenearsten net akkoart mei Postmus syn útstel om de twatalige skoalle ôf te skaffen, mar it proses hie op in stuit sa’n eigen dynamyk krigen dat

58 de skerp tsjinakseljende haadûnderwizer en de ûntefreden âlden it pleit wûnen. Mei yngong fan it kursusjier 1969-1970 wie de iepenbiere skoalle fan Arum wer ientalich.

Drachtster Kompenije (IB) Yn STIM fan 24 desimber 1959, s. 3 stiet dat de iepenbiere skoalle fan Drachtster Kompenije ûnder de grins fan 76 learlingen sakke wie. Dat betsjutte fan 3 nei 2 learkrêften. De tredde soe allinne bliuwe kinne op grûn fan bysûndere omstannichheden. Skoalle en bestjoer berôpen har – op grûn fan artikel 56 fan de Leger Ûnderwiiswet - by it Ministearje fan Ûnderwiis en Wittenskippen op ’e twataligens. Mei twa personielsleden wie it ûnmooglik de twatalige skoalle troch te setten. It blêd skriuwt: ‘Op it ministearje is de klam fan dat argumint ynskikt, en sa hat de skoalle frij krige om de tredde learkrêft to hâlden.’ (Sjoch oer dit aspekt ek Jidskenhuzen.)

Eksmoarre (PK) It bestjoer fan de kristlike skoalle yn Eksmoarre frege de âlden yn 1961 yn in brief nei harren miening oer it twatalich ûnderwiis. In grutte mearderheid gie akkoart mei it útstel om op 1 augustus 1961 oer te gean nei it twatalich ûnderwiis. Acht jier letter wie it wer dien. ‘… de komst fan Hollânsktalige minsken, de opkomst fan radio en televyzje en de ûnbekendheid fan de âlden (“Frysk is slim om te lêzen en te skriuwen”)’ en it drigemint dat guon âlden har bern nei in oare skoalle stjoere soenen, laten der ta dat de skoalle wer ientalich waard. ‘Spitich, mar [it wie] in beslút fan de âlden,’ seit it tinkboek fan de skoalle.*

* Sjoerd D. Schaaf (1985), Vier eeuwen onderwijs in Exmorra-Allingawier : 100 jaar Christelijk onderwijs, 1885-1985, Oosterend: Van der Eems.

Feanwâlden (PK) De oantekens fan bestjoers- en ledegearkomsten binne wichtige boarnen foar it krijen fan ynsjoch yn de prosessen dy’t laat hawwe ta it ynfieren fan it twatalich ûnderwiis op in beskate skoalle. De bewarre oantekens fan de kristlike skoalle fan Feanwâlden foarje dêrfan in prachtige yllustraasje.* Nei in foarljochtingsjûn yn de gemeente Dantumadiel sei op 6 juny 1956 in bestjoerslid ‘dat wij niet in alles achteraan moeten komen.’ De mannen besleaten dat it haad fan de skoalle ynljochtings ynwinne moast. Op 9-1-1957 koe hy meidiele dat de gemeenteried prinsipiële meiwurking jaan woe ‘voor het aanschaffen van leermiddelen inzake het Fries.’ It like dêrnei te stûkjen, mar yn juny en july 1958 gie it ynienen hurd. De ynspekteur (Kr. Boelens) bespriek op in bestjoersgearkomste it twatalich ûnderwiis; yn de oantekens fan it skoalbestjoer lêze wy: ‘hij is geen propagandist … voor het Friesch op scholen. Maar dat hij het wel noodzakelijk acht in het belang van het kind en dan niet in klas 5 en 6 maar in de klassen 1 en 2’ it Frysk as fiertaal te brûken. It ferhaal oertsjûge de ‘mannenbroeders’ en doe’t de ynspekteur útstelde om in gearkomste mei de âlden út te skriuwen ‘waartoe het bestuur in genen dele verplicht is maar hij het wel wenselijk acht’ besleat it bestjoer dêr ta. De ynspekteur soe ek ‘gaarne een uitnodiging … ontvangen.’ Sûnder oan it foech fan it bestjoer te toarnen, barde wat him foar eagen stie. De âlderjûn wie op 10 july. Nei foarljochting troch twa deskundigen en it beäntwurdzjen fan fragen troch de ynspekteur waard, nei’t de ynlieders de gearkomste ferlitten hienen, besletten om mei yngong fan augustus 1958 oer te gean op twatalich ûnderwiis.

* It bestjoer joech tastimming om de oantekens te rieplachtsjen. Hjirby myn tank dêrfoar. It materiaal is ek brûkt yn Koen Zondag (2001) ‘Bilingual Education in West Frisia’ yn Horst Haider Munske (red.), Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 253-262.

59 Gerdyk, De (PK) De skoalle foar CNS (Chr. Nationaal Schoolonderwijs) op ’e Gerdyk waard op inisjatyf fan Y. Jousma, haad fan de skoalle, mei yngong fan 1-8-1964 twatalich. It foldie goed sa blykt út in artikel fan juffer Ineke Dykstra (STIM, 1-1-1965, s. 1). Fjouwer jier letter waard praat oer in fúzje fan de grifformearde en herfoarme skoalle. Dêrby sil ‘de tweetaligheid … zeker in het gedrang komen’ (LC , 2-12-1968). De fúzje fûn plak op 1-8-1970. Der kaam in skoalle mei 135 learlingen, fierwei de measten Frysktalich, mar yn de klassen 1 en 2 wie it Hollânsk de fiertaal.

Gersleat (IB) Op 8 oktober 1948 ferliende it kolleezje fan B&W fan de gemeente It Hearrenfean tastimming oan it haad fan de iepenbere skoalle fan Gersleat om twa oeren yn ’e wike Fryske les te jaan oan de bern fan de klassen 6 en 7. In ekstra kredyt foar learmiddels koe noch net beskikber steld wurde: ‘Bij de behandeling van de gemeentebegroting van 1949 zal echter aan Uw verzoek opnieuw aandacht worden geschonken.’ Op 29 april 1950 moast it kolleezje wer in beslút nimme oer de skoalle fan Gersleat. Der lei in (yn it Hollânsk steld) brief fan de PÛR mei it fersyk om de bedoelde skoalle tastimming te jaan om te partisipearjen yn de proef mei twatalich ûnderwiis yn Fryslân. De meiwurking waard ferliend op 29 april 1950, in lytse moanne nei’t it eksperimint begûn wie. It ferhaal wie lykwols noch net út. Op 2 febrewaris 1952 dielde it haad fan de skoalle yn Gersleat oan it kolleezje mei dat syn skoalle nei oerlis mei de ynspekteur ‘niet meer behoort tot de zgn. Friese proefscholen.’ De meidieling waard foar kundskip oannommen. Wêrom heakke Gersleat ôf? Doe’t der troch it fuortgean fan de juf fan de klassen 1 oant mei 3 in fakatuere ûntstie, slagge it net in Frysktalige learkrêft te beneamen. Nei’t alle krewearjen neat opsmiten hie, waard in juf út Amsterdam beneamd en dat betsjutte de ein fan it eksperimint. De iepenbiere skoalle fan Rie naam de fakkel oer. (Sjoch it ferslach fan it haad fan de skoalle, 1954; B23.)

Gytsjerk (IB) Doe’t der nei de Twadde Wrâldoarloch troch de saneamde Trochbraak hjir en dêr in nije skoalstriid ûntstie, skreau de teolooch G.C. van Niftrik, yn ferbân mei it besykjen om yn Hurdegaryp in kristlike skoalle te stiftsjen, in brosjuere mei de titel Hardegarijp: een teken! Wat it twatalich ûnderwiis oanbelanget, hie immen wol in publikaasje ferskine litte kinnen ûnder de titel Gytsjerk: een teken! Dy is der net. Dêrfandinne dat de arguminten foar en tsjin in twatalige skoalle yn dat plak hjir royaal omtinken krije. It earste brief oer de twatalige skoalle yn Gytsjerk datearret fan 16 febrewaris 1962. It haad fan de skoalle skriuwt oan it kolleezje fan B&W dat âlden en personiel op de âlderjûn fan 14 febrewaris mei algemiene stimmen besletten hawwe om ‘genoemde school te veranderen in tweetalig onderwijs.’ It kolleezje hie gjin beswier. Twa jier letter kantele it tij. Ûnderskate pleitkoälysjes sprieken har út foar it yn stânhâlden òf opheffen fan de twatalige skoalle. Guon (Hollânsktalige) âlden uteren har noeden en soargen, har bern soene efterop reitsje. Der waard wiisd op de kommende útwreiding fan it doarp. Oaren seinen dat no hyn ofte nei net te sizzen wie hoefolle fan de te ferwachtsjen nije ynwenners Hollânsktalich wêze soenen. Foar- en tsjinstanners stjoerden lysten mei hantekeningen. It haad fan de skoalle sei dat er yn de twa jier dat de skoalle mei it systeem wurket mear swierrichheden ûnderfûn hie as ferwachte. It reinde ynstjoerde stikken yn de LC, bygelyks 29-9-1964, 8-10-1964, 17-10-1964 en letter 1- 4-1966, 4-4-1966. Yn De Telegraaf (30-9-1964) skreau D.A. Anema dat it skande wie dat ‘een Hollander, een ingenieur … het bestaan [heeft] om ter wille van zijn zoontje, dat nog op de kleuterschool is, een hoofd van de school, een schoolbestuur en een ouderavond door zijn gezeur zover te krijgen, dat zij het Fries … willen afschaffen.’ Yn STIM (9-10-1964)

60 ferskynde in haadartikel fan E.B. Folkertsma: ‘Yn it smelle gat.’ Twatalich ûnderwiis mei, mits it Hollânsk der mar gjin skea fan ûnderfynt: ‘Dat is de Rubikon, dêr’t Fryslâns tael op skoalle net oer mei.’ H. Keuning bepleite yn STM (16-10-1964) op grûn fan de sifers dy’t de âld-learlingen fan de iepenbiere legere skoalle op ’e Rottefalle yn it fuortset ûnderwiis op Nederlânsk hellen, de wearde fan de twatalige skoalle. Yn syn rubryk ‘By Ljochtmoanne’ (STR, (1964; s. 113) hat Freark Dam it oer de ‘jammerdearlike argumintaesje fan de Gietsjerker ôfskaffers.’ Yn it folgjende nûmer (s. 129) hat hy yn deselde rubryk noch in kommentaar oer dizze kwestje:

Wy moatte binammen in iepen each ha foar it feit dat hwat langer hwat mear it Fryske plattelân (en dat wolle wy ommers sa graech) it ûntwyk wurdt foar net-Friezen út ’e stêdden en oft dy lju nou yn bungalows wenje of net is in faktor fan gjin bitsjutting. Hwer’t it om giet is dat dizze (takomstige) ûntjouwing, dy’t him yn Gietsjerk al hwat foartidich oankundiget, de taelkaert fan Fryslân yn ’t foroarjen bringe sil, hieltyd wer. Om yn sa’n situaesje mei it Frysk ûnderwiis bliuwend in foet oan ’e groun to hâlden ferget, nou al, omtinken èn in systeem fan twatalich ûnderwiis dat yn dy situaesje brûkber is. Hwat dat oanbilanget meije wy Gietsjerk wol in krom tankber wêze, foar it opskerpjen.

Yn in net datearre brief mei in lyst fan minsken dy’t pleiten foar it behâld fan de twatalige skoallen stie oan de ein de winsk dat it kolleezje ‘naar vrijheid moge besluiten.’ Der folgen yn maaie 1964 petearen, earst mei it haad fan de skoalle en letter mei de ynspekteur. Alles waard yngeand bepraat, mar der folge noch gjin konlúzje. De boargemaster soe it nuttich fine ‘indien we nu eens een bespreking zouden hebben met personeel en oudercommissie.’ Dat kaam der lykwols net fan. De âlderkommisje en it haad fan de skoalle dielden mei dat op in gearkomste (15-9-1964) mei de âlden fan de bern fan de beuker- en legere skoalle stimd wie oer it twatalich ûnderwiis: fan de 93 oanwêzigen wienen 28 foar en 65 tsjin. ‘Gezien deze stemming vragen wij Uw college ons toestemming te willen verlenen tot een spoedige terugkeer naar het eentalig Onderwijssysteem aan de O.L. school te Giekerk.’ It brief kaam te praat yn de B&W gearkomste fan 5 oktober 1964. It kolleezje wie fan miening dat neiere foarljochting nedich wie (LC, 26-9-1964). De adressanten krigen in dúdlik antwurd: ‘dat de waarde van een bepaald onderwijssysteem voor een bepaalde school eerst deugdelijk kan worden getoetst na verloop van een periode die naar het gevoelen van het college langer moet duren dan twee jaar.’ De skoalle yn Gytsjerk bleau twatalich. It kolleezje hie faaks tocht dat syn beslút de rêst en de frede bewarje soenen, mar dat wie in fersin. Yn novimber 1965 foel der wer in brief op de matte fan it gemeentehûs yn Burgum. De âlden wienen op ’en nij frege nei har miening oer twatalich ûnderwiis; de útslach wie dúdlik: 161 tsjin, 18 foar en 5 blanko. It kolleezje sil hjir sûnder mis oer praat hawwe, mar it wat en hoe koe net efterhelle wurde. It spoar kin fierder folge wurde op 28 maart 1966. Doe stjoerden B&W in fersyk oan in tal deskundigen oft hja har ljocht skine litte woenen oer de kwestje. It wienen de direkteuren fan fjouwer kweekskoallen yn Fryslân, ien fan de ‘Kinderpsychologische Afdeling, Psychotechnisch Laboratorium van het Instituut voor de Geestelijke Gezondheid in Friesland’ en immen fan it ‘Pedagogisch Instituut der Rijksuniversiteit’ yn Grins. Net ien fan de oanskreaunen wie eksplisyt tsjin, mar der waarden wol in soad slaggen om ’e earm holden: wy witte noch te min, der is ferlet fan neier ûndersyk en sa mear. Men kin jin yntinke dat de Tytsjerksteradielster bestjoerders op wat mear dúdlikens hope hiene. Klearrichheid die wol bliken út in brief fan it haad fan de skoalle (21-5-1966) dêr’t er yn meidielde dat guon foarstanners fan it iepenbier ûnderwiis har bern nei it bysûnder ûnderwiis stjoere sille as ‘syn’ skoalle twatalich bleau. Der waard wer praat en oerlein. De útkomst wie

61 dat it kolleezje op 23 desimber 1966 oan de âlderkommisje witte liet dat it twatalich ûnderwiis ‘een waardevolle bijdrage kan leveren voor de vorming van het schoolkind in ons gewest.’ Mar … no’t 88% foar ientalich ûnderwiis is, bestiet der gjin beswier ‘tegen beëindiging van de tweetaligheid aan de openbare lagere school te Giekerk met ingang van het schooljaar dat in augustus 1967 aanvangt.’ Yn in fraachpetear sei it haad fan de skoalle út Gytsjerk (LC, 22-10-1968) dat de tiid tsjin it twatalich ûnderwiis wurke. Hy is foarstanner foar ientalich ûnderwiis is, mar jout ‘in de hoogste klassen van zijn school met veel plezier les in het Fries.’

Goaiïngaryp (IB) Yn augustus 1953 begûn A. Zantema syn wurk as haad fan de iepenbiere skoalle yn Goaiïngaryp. Hy wie, sa’t it hiet, foar it Frysk; yn de proefskoalle fan Rie hied er ûnderfining opdien mei it twatalich ûnderwiis. It hoecht jin dan ek net te fernuverjen dat it kolleezje fan B&W yn 1955 it fersyk krige oft de skoalle yn Goaiïngaryp twatalich wurde koe. Boargemaster en wethâlders fregen advys oan de AVC (sjoch 1.3.9). It antwurd wie posityf. Der barde lykwols mear. Yn april 1956 skreau it kolleezje oan de Ynspekteur fan it Leger ûnderwiis yn Snits dat it fan betinken wie dat it antwurd fan de provinsjale kommisje der ta liede moatte soe ‘dat voor alle (iepenbiere, KZ) scholen in onze gemeente van de bij de wet van 20 mei 1955 ... [de Wet Cals] geopende mogelijkheid, gebruik moet worden gemaakt.’ De ynspekteur waard meidield dat it ‘Onderwijzersgezelschap Doniawerstal’ ûnderwilens al in advys útbrocht hie. It kolleezje soe it op priis stelle ‘hieromtrent Uw standpunt te vernemen.’ Foar it Ûnderwizersselskip Doanjewerstal, de gemeentlike ôfdieling fan de NOV, hie ‘Uw dw.dn. R.R. Venekamp, voorzitter’ it kolleezje advisearre om net oer te gean op twatalich ûnderwiis. Der wienen gjin ‘bevoegde leerkrachten’ en ‘Bovendien wijkt in een groot deel van de gemeente (...) de streektaal sterk af van het standaard-Fries.’ Der kaam in dúdlik antwurd fan ynspekteur R.J. Sipkens: ‘Het bezit van de lagere akte Fries wordt bij de Wet niet vereist. Bevoegd is iedere onderwijzer, die het Fries vlot spreekt en, desnoods na enige voorbereiding, ook schrijft. Afwijking van de streektaal van het standaard-Fries is geen bezwaar.’ Sipkens advisearre om ‘deze zaak eens in een vergadering met de personelen der scholen onder voorzitterschap van de Burgemeester te bespreken. Ik ben eventueel bereid, daar het onderwerp in te leiden.’ Dat barde op 10 july 1956. Ek it personiel fan de bysûndere skoallen krige in útnoeging. Op Ousterhaule nei gienen de iepenbiere skoallen yn de gemeente Doanjewerstal oer op twatalich ûnderwiis. Doe’t de ienmansskoalle yn Goaiïngaryp yn 1963 in nij, Hollânsktalich haad krige, waard dy skoalle wer ientalich. Dy pragmatyske reden gou net foar de oare skoallen. Dêr twivelen in soad âlden oan de resultaten, út soarte waard it Hollânsk bedoeld. Nei in stimming en in riedsbeslút krigen de earsteklassers fan de iepenbiere skoallen yn Langwar, Skarsterbrêge en St. Nyk yn augustus 1970 wer lêsles yn it Hollânsk. It gewoane wie wer ûngewoan.(Sjoch fierder by ILS Langwar.)

Grou (IB) Grou hie lange tiid ien iepenbiere legere skoalle. Yn 1956 kaam dêr feroaring yn, de iene skoalle mei njoggen learkrêften waard splitst yn twa skoallen: de Hjerre Gjerritsskoalle (haad G.H. Vledder) en de Master Wielsmaskoalle (haad H. Tichelaar). Dy skoallen waarden yn 1957 twatalich.* It kolleezje fan B&W naam it inisjatyf; it noege ynspekteur R.J. Sipkens út om in ynlieding te hâlden oer it twatalich ûnderwiis foar de haden fan de iepenbiere skoallen yn de gemeente Idaerderadiel. Ek dêrnei bleau it bestjoer aktyf behelle by it proses. It betelle de minsken dy’t foarljochting joegen sels in honorarium. In grutte útsûndering yn in tiid dêr’t alles út leafde foar it ideaal fergees dien waard. Op 23 maart 1955 hold ‘de Weled. Heer R.J.

62 Sipkens’ yn Grou op in âlderjûn in ynlieding oer ‘Het Fries op de Lagere School.’ It ferslach hat it oer in ‘interessante en leerzame inleiding.’ It wurk beheinde him net ta it bestjoerlik nivo. Trije personielsleden ferdjippen har yn it twatalich ûnderwiis en publisearren dêroer yn 1956 it Verslag van het Onderzoek betreffende Doel, Werkwijze en Uitkomsten van de Friese Proefscholen, sjoch 1956; A3. De ûndersikers advisearren it kolleezje om it twatalich ûnderwiis, as de proef fierder goed ferrûn, yn te fieren op alle iepenbiere skoallen yn de gemeente Idaerderadiel. Nei in âlderjûn fan de beide skoallen yn Grou (29 april 1957) dêr’t neffens it ferslach yn Frisia, it pleatslike blêd, G.H. Vledder ‘in tige dúdlike útiensetting hâldde oer it foardiel fan it ynfieren fan it Frysk op skoalle’ en de ferklearring fan it personiel dat hja B&W posityf advisearje soenen, gienen de âlden akkoart. Itselde gou foar de oare iepenbiere skoallen yn de gemeente Idaerderadiel: Reduzum, Warten en Wergea (sjoch de oanfoljende opmerkings by dy skoalle). Yn 1963-1964 wie it nedich op ’en nij foarljochting te jaan oan de nije, foaral de Hollânsktalige, âlden. Hja fregen hoe’t it mei har bern kaam yn in klasse dêr’t it Frysk de fiertaal wie. De direkteur fan it PAB, G. Sinnema, koe de minsken gerêst stelle en doe’t de haden fan skoallen fertelden dat mar 4% fan de bern by it begjin fan klas 1 it Frysk net yn ’e macht hienen, wie it pleit besljochte. It bleau sa’t it wie.

*Mei tank oan Geart H. Vledder dy’t sa freonlik wie my ynformaasje te jaan oer de Grouster en Idaerderadielster ûntjouwings op it mêd fan twatalich ûnderwiis.

Jidskenhuzen (PK) De Herfoarme skoalle fan Jidskenhuzen waard yn 1960 twatalich. Nei 1970 folge in fúzje mei de skoallen fan Tsjerkgaast en St. Nyk. Doe is wer oergien op ientalich ûnderwiis. Yn it tinkboek fan de skoalle* stiet:

Het invoeren van de Friese taal als leervak [bedoeld waard it brûken fan it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen, KZ] is ook van belang geweest voor het gemiddeld aantal leerlingen. Door het invoeren van het Fries kan men dispensatie krijgen. In de zeventiger jaren is dit vak weer van het lesrooster verdwenen.

Der is net oanjûn yn hokker jier de skoalle twatalich ôf waard, it sil nei alle gedachten mei yngong fan it kursusjier 1973-1974 west hawwe. It wurd ‘dispensatie’ hie te krijen mei it feit dat yn guon gefallen op in twatalige skoalle in ekstra learkrêft oansteld wurde koe.

* Boonstra, A., J. Brouwer, U. Hoogeveen en oaren [1991], En toch horen ze bij elkaar, St. Nicolaasga : Vereniging voor protestants-christelijk basisonderwijs.

Hallum (PK) Lykas oare haden fan skoallen wie ek Y. Jongbloed, haad fan de protestantsk-kristlike skoalle yn Hallum aktyf behelle by de Fryske beweging, yn syn gefal it KFS. Dy belutsenens hie syn foar en tsjin. Sokken wienen goed ynformearre en oertsjûge, mar oaren fûnen harren stânpunt (te) ideologysk. Ut de ferslaggen fan de personiels- en bestjoersgearkomsten (soms mei it personiel) en de ledegearkomsten krijt men in dúdlik byld oer de gong fan saken. Der wie op in personielsgearkomste in ‘fel debat’ tusken it haad en ien fan de personielsleden, dy learkrêft waard soms stipe troch in oar (‘Groninger’). ‘De rest houdt zich er wijselijk buiten’ (6-1-1- 1958). It bestjoer stelde út om skoallen te besykjen. It haad fan de skoalle rapportearre dat de besite net ôffoel, mar ‘men beziet de dingen echter nog kritisch en is nog niet van oordeel dat

63 het tweetalig onderwijs in alles stukken beter is.’ Nettsjinsteande dy reserve skreau it bestjoer oan de leden fan de feriening in brief om yn te stimmen mei syn foarstel om oer te gean ta it twatalich ûnderwiis. It brief is net datearre, mar moat om juny 1959 hinne skreaun wêze. It is in prachtich eksimpel fan de redeneartrant en it ‘gespierde’ taalgebrûk fan minsken út it doetiidske kalvinistyske fermidden. Nei sein te hawwen dat in taal gjin bykomstichheid mar in ‘goddelijk geschenk’ is folge:

Elk zal het er wel mee eens zijn dat het niet bij geval [wurden út de Heidelberger Kategismus, Snein 10, de foarsjennichheid fan God, KZ] is, dat deze zeer oude taal [it Frysk, KZ] nog altijd leeft en gesproken wordt. Het zal ons toch een ere moeten zijn deze taal zo goed mogelijk door te geven aan onze kinderen. Wij willen niet overdrijven maar het zal ook tot de heerlijkheid van onze God en Schepper zijn dat het lied van jubel en verlossing ook in onze taal zal klinken met dat van alle rassen, talen en natiën [in ferwizing nei it Pinksterferhaal, Hannelingen 2:1, KZ].

De leden giene akkoart mei it útstel. De PK-skoalle fan Hallum waard mei yngong fan augustus 1959 twatalich. It duorre lykwols net lang. Ut de oantekens fan de bestjoersgearkomste fan 10-5-1965 blykt dat der fragen wienen oer de twatalige skoalle. Der waard besletten om neist it oardiel fan ynspekteur K. Elzinga (sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’) ek de miening fan ynspekteur W.C. van der Waal* te freegjen. Beiden joegen in geunstich oardiel. Op 9-12-1965 kaam de saak te praat op in âlderjûn. Ynspekteur W.C. van der Waal dielde dêr op grûn fan skoalbesites mei dat it ûnderwiis ‘beslist goed is.’ It holp net, de jûn waard foar in part ‘minder aangenaam’ en ‘zelfs de inspecteur wordt onfatsoenlijk bejegend.’ In pear moanne letter (22-3-1966) wie der in ledegearkomste, 31 leden stimden foar twatalich ûnderwiis, 45 tsjin. It bestjoer loek de konsekwinsje út dy útslach: it gie ôf. Yn STIM (1-4-1966) skreau B. S[milde] nei oanlieding fan de kwestje Hallum dat der mar ien sûne wei wie: ‘forplichte Frysk op alle skoallen op plakken dy’t yn mearderheid twatalich binne en op ’e oare plakken in royale mooglikheit.’ Yn de LC fan 26-3-1966 gie it oer ‘Hollânsk Hallum’.

*De protestantsk-kristlike skoallen hienen doe nêst de ryksynspeksje in eigen ynspeksje. Dy ynspekteurs, meastal leararen fan de kristlike kweekskoallen, besochten de skoallen en bemiddelen wêr’t soks nedich wie by konflikten. ( W.C. van der Waal wie learaar oan de kristlike kweekskoalle yn Dokkum.)

Holwert (IB) De gong fan saken oangeande it opheffen fan de twatalige skoalle yn Holwert wie allinne nei te gean oan de hân fan koarte oantekens fan it kolleezje fan B&W fan de gemeente Westdongeradiel.* Dêryn stie it folgjende:

29-09-1969: ‘Eéntaligheid o.b.s. Holwerd: hoofd zal conctact met inspecteur opnemen.’ 27-10-1969: ‘Afschaffing tweetaligheid o.b.s. Holwerd: oordeel Insp. l.o. inwinnen.’ 17-11-1969: ‘Eéntaligheid o.b.s. Holwerd: afschrift brief inspecteur aan hoofd.’ 12-01-1970: ‘Akkoord met verzoek oudercie. tweetaligheid op te heffen m.i.v. nieuwe curusjaar.’

* Oanwêzich yn it streekargyf fan de gemeente Dongeradiel. De brieven wienen net te efterheljen.

64 Kimswert (IB) De iepenbiere skoalle fan Kimswert waard op 1 augustus 1959 twatalich; tsien jier letter wie it dien. Doe’t der net in Frysktalige juf te finen wie, krige in learkrêft út Grinslân in tydlike beneaming. Boargemaster A. Oosterhoff ferklearre dat de oergong fan twa- nei ientalich net definityf wie, mar de skoalle is wol ientalich bleaun (LC, 15-1-1969). Nêst it personiele probleem wie der ek wjerstân fan guon âlden tsjin de twatalige skoalle. De ynstjoerde stikken fan foar- en tsjinstanners lieten sjen dat it wetter lykas by de ‘twee koningskinderen … veel te diep’ wie om ‘bi malkander’ te kommen.

Langwar (IB) Op de iepenbiere, twatalige skoallen yn Langwar, Skarsterbrêge en St. Nyk waard twivele oan de resultaten by it Hollânsk, der folge in stimming oer it al as net fuortsetten fan it twatalich ûnderwiis systeem. De útslach fan de trije skoallen mei-elkoar wie: 125 foar, 122 tsjin en 16 blanko. Op grûn fan dy útslach naam de ried mei njoggen tsjin trije stimmen it foarstel fan B&W oan op 27 maaie 1970 om dy trije skoallen wer ientalich te meitsjen. STM (jg. 26, nr. 7, s. 5-6) hekele it beslút, dat nommen wie om ‘ta rêst en frede te kommen. Harren [de riedsleden, KZ] flater hat foaral west, dat hja mienden dat mei de twatalige skoalle ek it Frysk fan ’e kaert is.’ It blêd joech in suggestje foar de takomst:

It wurdt heech tiid, dat wy ophâlde mei it praten fan twatalige skoallen, as wy dêr allinne de skoallen mei bedoele dy’t yn it begjin it Frysk as fiertael brûke. It PAB wurket nou mei fleksibele ûnderwiisfoarmen, en dêrmei hat de hiele yndieling yn ientalige en twatalige skoallen syn bitsjutting forlern.

It PAB, sa stiet oan de ein te lêzen, soe mear omtinken jaan moatte oan de skoallen dy’t net offisjeel twatalich binne. ‘It moat oer kultueroerdracht gean.’ Om dat te realisearjen ‘wurdt it heech tiid dat dêrta it PAB útwreide wurdt ta in Regionaal Pedagogysk Sintrum.’

Nijsgjirrich is dat it kolleezje fan B&W, doe’t de problemen har foardienen, in ynformaasjejûn foar it iepenbier èn bysûnder ûnderwiis beleinen. Boargemaster en wethâlders woene de ‘problematiek in zijn algemeenheid – mede gezien in het kader van de onderwijsvernieuwing – eens met de hoofden en oudercommissies en besturen onder ogen zien.’ It PAB kaam mei trije man: L. van der Leij, G.H. Vledder en K. Zondag. Ien fan de haden ferklearre dat it noch mar bliken dwaan moast of de nije plannnen - der waard doeld op it plan ‘Fleksibel Ûnderwiis’ - yn de praktyk brûkber wêze soenen. Foar it oare twivele hy net oan de kapasiteiten fan de trije hearen. Nei’t de rie besletten hie om it twatalich ûnderwiis yn de trije skoallen ôf te skaffen, krige it PAB dêroer berjocht fan it kolleezje, mei ‘nogmaals dank voor de prettige verstandhouding, waarop wij het overleg met uw bureau hebben mogen voeren. ’

Marrum (PK) By it ôfskie fan A. Kingma, haad fan de grifformearde skoalle yn Marrum op 29-12-1958, krige ek ‘de rijksinspecteur van het lager onderwijs de heer K. Elzinga’ it wurd. Nei’t er de kwaliteiten fan it skiedende haad priizge hie, rôp er it wolkom ta oan it nije haad, J. de Boer. Yn de hope dat troch de ynfloed fan J. de Boer de skoalle twatalich wurde soe, sei L. Elzinga, neffens de oantekens ‘dat tweetalig onderwijs beter is dan alleen Hollands, mits dit goed wordt gevolgd.’ Op 12-1-1959 frege de foarsitter hoe’t it lân der hinne lei mei it ‘2 talig onderwijs.’ ‘Meester de Boer zegt dat het beter is dat we daar nog even mee wachten, als hij hier ingeburgerd is gaat dat beter.’ It bestjoer fûn dat der wol avensaasje makke wurde kin en frege master om rie

65 te sykjen by de AVC. Op 24 febrewaris stjoerde ‘Jimme tsjinstrée’ boppemaster J. de Boer, út namme fan it bestjoer, in brief oan de kommisje mei it fersyk om foarljochting te jaan oer it twatalich ûnderwiis. Doe’t it antwurd op him wachtsje liet, folge der in twadde brief (19 maart 1959). Om’t it ynfieren fan ‘nije methoaden en it oanfreegjen fan learmiddels tiid’ nimt, ‘begjint [it] to driuwen.’ It brief holp. Op 15 april 1959 wie der in mienskiplike gearkomste fan it bestjoer en it personiel. K. Elzinga (ynspekteur) en dr. W. Kok (direkteur fan de FA) wienen as gast oanwêzich.* Hja joegen in eksposee oer de útgongspunten en de wurkwize fan de twatalige skoalle: ‘De heren zijn van oordeel, dat aan onze school de omstandigheden gunstig zijn om over te gaan op 2 talig onderwijs.’ De noeden en soargen fan de juf út de leechste klasse wienen, sa stelde de ynspekteur, ‘niet onoverkomelijk’ en de foarsitter wiisde ‘op de achterstand van de bijzondere scholen t.o.v. de openbare.’ De âlden lieten har oertsjûgje. De grifformearde skoalle fan Marrum waard mei yngong fan augustus 1959 twatalich; yn 1965 wie it lykwols wer dien. It bestjoer en it haad koenen de beswieren fan de âlden tsjin dy foarm fan ûnderwiis net langer wjerlizze, ek net nei’t de ynspekteur dêrfoar op in âlderjûn yn ’e pleit gien wie. Neffens it ferslach fan de ôfskiedsbyienkomst fan J. de Boer op 12 augustus 1971 kaam, lykas by syn foargonger, ynspekteur K. Elzinga oan it wurd: ‘Jammergenoeg werd de school in 1965 op verzoek van de ouders weer ééntalig.’ Yn 1970 fusearren de beide kristlike skoallen yn Marrum.** ‘It hat ús heit tige goed dien, dat dit noch yn syn tiid klear kommen is,’ skriuwt J. de Boer syn soan Rients (FRFR, 16 novimber 1974).

* De gasten, de foarsitter (de skriuwer Paulus Akkerman) en it haad fan de skoalle koenen elkoar út it fermidden fan it KFS en foarmen dêrút wei in hecht netwurk. K. Elzinga skreau nei de âlderjûn oan syn meileden fan de kommisje dat de omstannichheden op de Grif. skoalle yn Marrum sadanich wienen dat ‘de omsetting yn in twatalige skoalle advisearre wurdt’ (brief 19 april 1959). ** De herfoarme skoalle hat nea twatalich west. De skoalle hie meast Hollânsktalige haden. (Freonlike meidieling fan R. Tijsma Rzn, âld-haad herfoarme skoalle Marrum.)

Menaam (IB) Op 26 (!) desimber 1966 skreau in groep ferûntrêste âlden oan it kolleezje fan B&W fan de gemeente Menameradiel dat hja op 24 novimber 1966 harren beswieren tsjin it twatalich ûnderwiis wierre hienen op in gearkomste fan de âlderkommisje en syn advisearjende leden (it haad fan de skoalle en de learkrêften). It personiel fan de skoalle fielde foar it twatalich ûnderwiis; de âlderkommisje ‘onthield zich vrijwel unaniem van enig commentaar.’ Doe’t de âlden neat hearden, rjochten hja har ta it foechhawwend gesach fan de skoalle. It kolleezje besleat yn syn gearkomste fan 27 (!) desimber de ynspekteur fan it L.Û. (K. Elzinga) te rieplachtsjen. Dy joech it kolleezje mûnling en skriftlik ynformaasje. Op 6 jannewaris 1967 skreau boargemaster H. Hoekstra út namme fan it kolleezje oan de ynspekteur dat ‘in deze zaak – na een zo objectief mogelijke voorliching – de beslissing’ yn hannen fan de âlden lei. De útkomst lit him riede. Op de âlderjûn fan 10 febrewaris 1967 waard der stimd: 15 foar en 33 tsjin it twatalich ûnderwiis. Op 14 febrewaris naam it kolleezje it folgjende beslút: ‘Afschaffen tweetalig onderwijs bevorderen. Raad mededelen.’ It bestjoer seach passyf ta; de âlden wienen yndied de baas.

Oerterp (IB) By de behanneling fan de begrutting fan de gemeente Opsterlân op 17-5-1960 sei mefr. J. Welling-Faber (PvdA) dat it wurd proefskoalle ferfongen wie troch it begryp twatalige

66 skoalle. Der wienen al ‘59 van dergelijke scholen en in de gemeente Opsterland niet één.’ Se fûn dat frjemd, ek om’t Opsterlân net anti-Frysk wie. Soe de Frysksinnigens fan de ynspekteur in rol meispylje kinne? ‘In de inspectie Dokkum (sûnt 1958 it amtsgebiet fan Kr. Boelens, KZ) ‘rijzen de tweetalige scholen als paddenstoelen uit de grond.’ Ek de NOV kaam te praat: ‘Is het gehalte van de afdeling Opsterland van de N.O.V. dan zo anders, dan dat van de afdeling Smallingerland? Smallingerland heeft n.l. 5 of 6 tweetalige scholen.’ Wethâlder D. de Haan (PvdA) antwurde dat it kolleezje graach mear stipe hawwe woe fan de NOV- ôfdieling Opsterlân. De ynspekteur foel neat te ferwiten: ‘Wanneer we met een voorstel komen om van een of meer scholen in deze gemeente een tweetalige school te maken, dan zal de bedoelde inspecteur (dy fan ynspeksje It Hearrenfean, KZ) zich daartegen niet verzetten.’ Yn twadde termyn sei de wethâlder dat twatalich ûnderwiis oan de iepenbiere skoallen yn De Gerdyk en Oerterp mooglik wêze moatte soe. It waard allinne Oerterp (1962); twa jier letter waard de protestantsk-kristlike skoalle op ’e Gerdyk twatalich. Inkelde jierren letter wienen der swierrichheden yn Oerterp. Yn de oantekens fan de PÛR fan 18-4-1968 giet it oer in brief oan de âlden oer it twatalich ûnderwiis yn Oerterp en in ûnderhâld mei it kolleezje fan B&W. Dat fûn plak op 15 maaie 1968. Yn de oantekens fan 16 maaie stiet ûnder mear:

Ús foarsitter (mr.dr. K. de Vries, de wittenskiplik direkeur fan de FA, KZ) hat útkomme litten hoe’t it gefal-Ûrterp ‘detonearret yn de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis en it ûnderwiis yn it algemien. De boargemaster joech wol ta dat de gong fan saken yn Ûrterp bjusterbaerlik nuver west hat, û.o. troch in ûndergrounske aksje, dêr’t it personiel fan de skoalle net fan wiste, fielde dochs dúdlikernôch ek net hûndert persint foar it twatalich ûnderwiis; binammen de lêste fiif menuten wie er tige stikelich.’

Yn it ferslach fan 11-6-1968 wurde wy gewaar dat it gemeentebestjoer witte litten hie dat der yn septimber in jûn holden wurde soe ‘mei drege foarljochting sawol fan foarstanners fan de ientalige as fan de twatalige skoalle.’ De foarstanner fan it twatalich ûnderwiis waard mr. dr. K. de Vries, de tsjinstanner J.M.J. de Hulster, learaar oan de Rykskweekskoalle yn Drachten. (Drs. A. Joustra, in foarstanner fan twatalich ûnderwiis, wie direkteur fan dy skoalle; G. de Vries, learaar Frysk en Nederlânsk, tagelyk skriuwer fan de PÛR, wie oan deselde skoalle ferbûn.)

De jûn fûn plak op 9 oktober 1968. By de iepening bliek dat J.M.J. de Hulster noch net oanwêzich wie. Sadwaande krige K. de Vries as earste it wurd. Hy pleatste it twatalich ûnderwiis yn it ramt fan de ûnderwiisfernijing en sei mei klam ‘dat de bedoeling van de tweetalige school is om de kinderen uiteindelijk beter de Nederlandse taal te leren’ (LC, 10- 10-1968). Doe’t De Vries útsprutsen wie ferskynde syn opponint. De Hulster neamde ‘het gedoe’ oangeande it twatalich ûnderwiis, hy hie haden fan skoallen moete dy’t tsjin twatalich ûnderwiis wienen, mar har nammen net yn de krante hawwe woenen. De Hulster konstatearre dat ‘het rommelt en rammelt bij de tweetaligen.’ Hy bepleite it weromgean nei it ientalige systeem. (A. Joustra soe him in pear dagen letter iepenlik distansiearje - in ‘niet plezierige plicht’ - fan de útspraken fan De Hulster.)

Der ferskynden in hiel soad ynstjoerde stikken. Ien fan de meidoggers wie D. Postmus, haad fan de iepenbiere skoalle yn Arum (sjoch dêr). Yn de LC fan 25-11-1968 ferskynde fan him, Vondel folgjend, in ‘Vertroostinge’ oan ‘Klaes de Vries, Directeur Friese Akademie, over Ureterp.’ Douwe A. Tamminga reagearre, yn deselde styl, twa dagen letter mei in ‘Vertroostinge aan de Heere D. Postmus, zijns ondanks hoofd eener Tweetalige School te Arum.’

67 De foarstanners fan de twatalige skoalle spilen ek net swak by. T. Hoekema, wittenskiplik meiwurker oan it Frysk Ynstitút Universiteit Grins, neamde De Hulster in ‘prutspedagoog’ mei ‘Verdinaso* ideeën. Ga met pensioen na 40 jaar een non-valeur te zijn geweest’ (troch De Hulster oanhelle yn de Drachtster Courant (25-10-1968). De STM, it blêd fan de Fryske beweging, bestege yn jg. 24, nr. 19, 25-10-1968 nei it haadartikel ek de leagenbank oan Oerterp: ‘Yn Drachten is in nije profeet opstien: immen dy’t nei 30 jier yn Fryslân Hurdegaryp en Gietsjerk al wit te finen.’ Op it boekebal is neffens de redaksje it folgjende heard: ‘Leaver Katholyk yn ULSTER as yn Ûrterp mei DE HULSTER.’ Klaas Bruinsma hie it rymke betocht.

Op de foarljochtingsjûn waard oan de ein fan de jûn in peiling holden: 58 tsjin twatalich ûnderwiis, 27 foar en 1 blanko. In wike letter stjoerde de âlderkommisje in brief oan B&W mei it fersyk om werom te gean nei it ientalige systeem. It kolleezje besleat dat de twatalige oanpak mei Krysttyd ophâlde moast.

Op 5-11-1968 fette J. Noordmans yn de LC yn syn haadartikel ‘Dat vervloekte Fries’ de aksje fan De Hulster sa gear: ‘De heer De Hulster heeft intussen op het thuisfront met een komische éénacter in Ureterp de discussie over het tweetalig onderwijs in Friesland op een ongekend laag peil helpen brengen.’ Op 9 jannewaris 1969 skreau deselde yn de LC it haadartikel ‘Na de storm.’ It begûn sa: ‘Nu de storm over het Fries op school wat begint te luwen, is het wellicht goed, een (voorlopige) balans op te maken.’ De Fryske pommeranten dy’t har net baarne woenen, moasten har Fryske Olympus ferlitte en ynstimme mei wittenskiplik ûndersyk, in breder opsette begelieding en it ynsjoch krije dat ‘het tweetalig onderwijs niet in de eerste plaats een zaak van de Fryske biweging is, maar een stuk onderwijsvernieuwing. Dat het daarbij niet om het Fries gaat, maar om het kind. Dat het Fries niet doel is, maar middel. Dat het niet ingevoerd wordt ópdat er Fries wordt gesproken, naar ómdat er Fries wordt gesproken.’ De wûnen dy’t troch de kwestjes yn bygelyks Arum, Gytsjerk, Kimswert, Oerterp en Warten ûntstien wienen, bleaunen noch hiel lang skrinen.

* De Verdinasobeweging [Verbond der Dietse Nationaal-Solidaristen] woe fan België, Lúksemboarch en Nederlân ien steat meitsje.

Ried (IB) Nei it ôfheakjen fan Gersleat (sjoch dêr) waard de iepenbiere skoalle yn Rie taheakke oan de list fan proefskoallen. Oer de oan te tugen learmiddels troch de skoalle ‘is ook met minister Rutten besproken en de heer Kunnen, hoofd dier school, zal omgaand positief bericht ontvangen’ (Ferslach Vergadering Proefscholen 20-3-1952.)

Seisbierrum (IB) Oer de iepenbiere skoalle fan Seisbierrum, ien fan de njoggen proefskoallen, wie net in soad ynformaasje te finen. Der moat folstien wurde mei twa ferslaggen út de LC (30-11-1969 en 19-5-1969). Yn it earste stiet dat de âlden omreden fan konkurrinsje mei de beide oare, ientalige, skoallen yn Seisbierrum it twatalige systeem opjaan wolle. Der binne âlden dy’t der oer tinke om har bern nei de herfoarme skoalle te stjoeren en dan soe it learlingetal sa lyts wurde dat de ienmansskoalle driget. De âlderkommisje besleat in fersyk te rjochtsjen oan it kolleezje om de ientalige skoalle wer yn te fieren. It kolleezje gie akkoart, sa stiet yn it twadde ferslach:

68 Wanneer door het overschakelen naar eentalig onderwijs kan worden voorkomen, dat de openbare school een eenmansschool wordt, verdient het aanbeveling aan het verzoek van de oudercommissie te voldoen, zo menen b. en w., die aan de raad dan ook voorstellen de school weer eentalig te maken.

Yn syn ynstjoerd stik LC, 2-12-1968 ‘Ureterp, Wartena, Sexbierum’ wreau J.M.J. de Hulster (sjoch oer him Oerterp IB) it nedige sâlt yn de wûnen.

Seisbierrum (PK) De beide bysûndere skoallen (de iene grifformeard, de oare herfoarme) bleaunen by it bewende Hollânsktalige ûnderwiis. Oant 1960. Doe waard master Jan Bilker, in Frysksinnich man, beneamd as haad fan de grifformearde skoalle. Koarte tiid nei syn komst waard de skoalle twatalich. Alles gie goed oant de grifformearde boargemaster W.K. de Roos syn soan net nei de grifformearde, mar nei de herfoarme skoalle stjoerde. Mei dy died helle er de leagenbank yn STM, 6-12-1968, s. 11. ‘Soe by boargemaster De Roos fan Barradiel de (anti-fryske) natuer dan dochs boppe de (grifformearde) lear gean?’ In belangstellende mem út Drachten skreau yn in ynstjoerd stik yn de LC fan 7-11-1968 oer in kultuer(oer) drager dy’t meiholp om in kultuertaal de grûn yn te boarjen en syn prinsipes ‘oer board goait en syn “broeders in de Heere” yn ’e kjeld stean lit.’ As sa’n pommerant blike lit dat er neat foar twatalich ûnderwiis fielt, krijt er maklik folgelingen. Ek hjir. It bestjoer hold lykwols hoek, de skoalle bleau twatalich. Mar nei it fertrek fan J. Bilker yn 1966 seagen de tsjinstanners nije mooglikheden. C. Corporaal, syn opfolger, fielde neat foar it twatalich ûnderwiis en koe, mei stipe fan in nij en minder Frysksinnich bestjoer, de skoalle wer ientalich meitsje. Hy hat syn ferhaal werjûn yn in ekstra edysje fan De Griffel, de skoalkrante, by it 75-jierrich bestean fan de skoalle (1988, s. 34):

Nauwelijks was ik … geacclimatiseerd, of ik werd al spoedig geconfronteerd met het feit dat velen weinig voelden voor de tweetaligheid op de school. Vele voorstanders van destijds zagen het Fries nu toch maar weer liever verdwijnen en een en ander resulteerde tenslotte in het eentalig worden van de school. Een gehouden collecte voor de nu noodzakelijk geworden vervangende leermiddelen bracht vlot zo’n f. 1199.- op, een bewijs dat men er wel wat voor over had. ‘Een wel wat dure grap,’ neffens in oar.

In oar hie it oer ‘een wel wat dure grap. J. Bilker hat pynlike oantinkens oerholden oan de feroaring. By de reuny fan de skoalle yn 1977 ‘waard it troch ien fan de sprekkers foarsteld as wie ik de grutte kweadogger dy’t de twataligens der trochdreaun hie.’* Yn syn bydrage yn it jubileumboek stelt er dat it inisjatyf om de skoalle twatalich te meitsjen fan it bestjoer kaam.

* Sietse de Vries, ‘Skoallen wiene like gau wer ientalich as twatalich,’ LC, 28 juny 2002.

Sint Nyk (IB) Sjoch Langwar

Sint Nyk (RK) It twatalige systeem ferdwûn om’t it by in fakatuere net mooglik bliken die in Frysktalige learkrêft oan te stellen.

69 De Tike (PK) Op 10 augustus 1948 kaam Douwe A. Tamminga oan it wurd op in byienkomst fan de lesjouwers fan de AFÛK. De titel fan syn ferhaal wie: ‘De mûdhûn yn ’e reinwettersbak’ (1949; B22). De mûdhûn soarge troch it ferdylgjen fan it krobbe- en slakjeguod dat it wetter yn ’e reinwettersbak suver bleau. It ûnderwiis soe it Frysk rêde moatte. Tamminga joech yn in koart oersjoch fan wat der allegearre al dien wie foar it Frysk yn it ûnderwiis en wat der noch barre moast. Út syn ferhaal fernimme wy dat mei meiwurking fan de ynspeksje ‘yn April 1949 út ein set wurde sil mei twa proeven oan ’e legere skoallen fan De Rottefalle en De Tike.’ De Tike? It soe yn in ferpyldere lân eigenskip hân ha dat by in proef in bysûndere en in iepenbiere belutsen wêze soenen, mar kloppe Tamminga syn ferhaal ferhaal wol? Der wie mar ien oplossing: ad fontes, de saak neigean yn de oantekens fan de âlderjûnen en de ledegearkomsten. Yn it ferslach fan de âlderjûn fan 25-2-1948 stiet:

Master Kooistra* houdt nu een referaat over het gebruik van de Friese taal, ook bij het leesonderwijs in de lagere klassen. Hij vindt vooral enige dames tegenover zich, die bang zijn dat de Holl. Taal dan in het gedrang zal komen.

Op 11 novimber fan dat jier waard op de ledegearkomste ‘een lans gebroken voor ’t Fries op school.’ Yn de oantekens stiet nearne in beslút fan bestjoer en âlden om út ein te setten mei in proefskoalle. Kaam it net wer op it aljemint? Wie it wat stiller wat better?

* De master wie Gerrit Tjerks Kooistra (1908-1975). Hy kaam neffens de Encyclopedie van Friesland ‘na W.O.II naar voren … met getuigende verzen en kinderboeken,’ syn bekendste berneboek is De grouwe sûkerpar. (Mei tank oans drs. Douwe Kooistra dy’t my ynformaasje oer syn omke joech.) Kooistra syn baas wie Petrus Jans de Jong (1898-1973), ek immen dy’t de pinne hantearre. Hy skreau bygelyks De Rôverspolle. Soene de mannen, dy’t sûnder mis op ’e hichte wienen fan de ûntjouwingen yn de iepenbiere skoalle op ’e Rottefalle, mei-elkoar praat hawwe oer twatalich ûnderwiis op ’e Tike? En soe Douwe Tamminga dy’t de mannen faaks moete op gearkomsten fan it KFS, sa oan syn ynformaasje kommen wêze oer in mooglike proefskoalle dêre? De skoalle op ’e Tike waard mei yngong fan it kursusjier 1959-1960 twatalich. De Jong wie doe noch haad fan dy skoalle. (Sjoch oer him ‘Hwa is dy man?’ yn LC , 3-8-1963.)

Warkum (IB) De iepenbiere legere skoalle yn Warkum begûn yn 1961, doe’t dy stêd noch fierhinne Frysktalich wie, mei it ynfieren fan it twatalich ûnderwiis. De motivearring wie nijsgjirrich, De posysje fan de tredde learkrêft stie yn ’e kiif en men hope dat it learlingetal groeie soe troch it ynfieren fan twatalich ûnderwiis. Der kamen yndied mear leerlingen. Dat lei him lykwols net oan it nije systeem, mar oan in groeiend ynwennertal, meast Hollânkstalige ynkommelingen. Dat late ta de fraach oft it pedagogysk-didaktyske útgongspunt om by it begjinnend lêsûnderwiis oan te sluten by de taal fan it bern net yn ’e knipe kaam as de Hollânsktalige bern yn klas 1 it lêzen yn it Frysk leare moasten. Nei oerlis mei it gemeentebestjoer, de âlderkommisje, de ynspeksje en it PAB keas de skoalle, op grûn fan it plan ‘Fleksibel Ûnderwiis, in Frysk- en in Hollânkstalige groep. Yn De Rabbelskûtel, de skoalkrante fan de ILS Warkum, fan juny 1970 stiet in ferhaal fan G. Thijssen (it haad fan de skoalle) oer de petearen mei de ûnderskate ynstânsjes en de keazen oplossing. De LC fan 26 juny 1970 naam fan dat ferslach it ien en oar oer: ‘Nieuwe opzet van 2-talig onderwijs’. Nei ‘heftige discussies is het rustig geworden’ en ‘aan een oplossing

70 gedokterd. Die oplossing bestaat hieruit, dat Friestalige kinderen in hun eigen taal worden opgevangen en dat kinderen, die van huisuit Nederlands spreken, in die taal worden begeleid. Een geheel nieuwe opzet, zo bevestigt het Pedagogysk Advysburo fan de Fryske Akademy, maar het past in het streven naar flexibeler onderwijs (…)’ Yn in haadartikel yn deselde krante (LC, 30-7-1970) skreau N[oordmans] dat it Warkumer systeem nije kânsen biede koe. Lykas faker wie de keazen oplossing bûn oan persoanen. Hjir in betûfte ûnderwizeres dy’t gjin muoite hie om mei twa taalgroepen te wurkjen en in haad dat de nije oanpak mei gesach ferdigene. Net lang nei harren fertrek yn 1979 wie it personiel fan betinken dat der ferlet wie fan in nije lêsmetoade, oanslutend by de doe jildende didaktyske en learpsychologyske opfettings. It waard in Hollânsktalige metoade en dêrmei wie it twatalich ûnderwiis yn de klassike sin fan it wurd foarby.

Warten (IB) Yn it Weekblad Actief (de Burgumer Krante) fan 19 july 2000 stie in fraachpetear mei de hear Tj. Nijboer, by gelegenheid fan syn ôfskie as direkteur fan de iepenbiere skoalle yn Warten. Doe’t er yn 1968 haad waard, steurde er him oan twa saken: it ferâldere skoalgebou en de twatalige opset. Dêroer fertelde er oan de sjoernalist:

Ik zag hoe slecht het voor de kinderen was als ze in de vierde bij mij kwamen en ineens Nederlands moesten schrijven. De zwakste leerlingen gingen daardoor ‘onderuit’. Maar de Friese Beweging lobbyde flink en de gemeente wilde eerst geen toestemming geven tot het opheffen van het tweetalige onderwijs. Toen die strijd na veel protestacties van de ouders toch gestreden was, wilde Nijboer een nieuw schoolgebouw.

Oer de rol fan de gemeente noch dit. Yn dy tiid wie de direkteur fan it PAB (G.H. Vledder) ek lid fan it kolleezje fan B&W fan de doetiidske gemeente Idaerderadiel. Hy wie in foarstanner fan it jaan fan mear foech oan de âlderkommisjes. Mar doe’t dat der yn Warten ta late dat dy kommisje it twatalich ûnderwiis ôfskaffe woe, ‘waard de wethâlder wol foar in slimme kar set. Syn hert en syn wurk wiene ommers sa Frysk as it mar koe. De demokratyske pet wûn it! Alle respekt!’ skreau syn partijgenoat S. de Boer.*

S. de Boer (1986), ‘Geart, it brêgeljocht stiet op read’, yn In skip mei seil en treil (liber amicorum by it ôfskie fan G. H. Vledder, juny 1986), Koen Zondag, red. Ljouwert: MSÛ, s. 86-88.

Wytmarsum (PK) Út de jierferslaggen fan it PAB blykt dat de protestantsk-kristlike skoalle yn Wytmarsum fan 1961 oant 1968 ta de twatalige skoallen hearde. Wêrom’t dat systeem ferlitten waard, wie net te efterheljen yn skriftlike boarnen. Hoe fynt men immen dy’t it wit? Yn sa’n gefal is it Jaarboek Protestantse Kerk in Nederland in gaadlik helpmiddel. Yn dat boek steane net allinne de nammen fan de foargongers, mar ek dy fan de kosters en de minsken fan de preekfoarsjenning. Sokke minsken hawwe faak jierrenlang yn in doarp wenne en binne op ’e hichte fan alle mooglike saken. Dat die ek hjir bliken. Nei’t ik oan yn fan de neamde persoanen in fraach oer de skiednis fan de twatalige skoalle formulearre hie, folge as antwurd: ‘Ik wit wat jo bedoele. Us dochter kaam yn 1966 op skoalle en dy hat Frysk yn de earste klas hân. Ik sil prakkesearje, belje jûn noch in kear.’ By it twadde telefoantsje krige ik de namme fan de juffer út klas 1. De juf woe it ferhaal wol fertelle. ‘Ja, ik wie ûnderwizeres oan de twatalige skoalle yn Wytmarsum. Ik fûn it prachtich. It wie sa eigen. Wat in “par” wie wisten de bern, mar “peer”

71 wie foar harren in frjemd wurd. Om my wienen wy trochgien mei it twatalige systeem. Mar it mislearre.’ ‘Hoesa?’ ‘Ien fan de âlden, in man dy’t wol wat gesach hie, beseach de skriften fan de bern tige kritysk. Hy fûn flaters: “vis” waard wolris “fis.” Slim! De man fûn ek frisismen. Hy spile op de âlden yn mei saneamde taalswakke bern. Dêr soe ûnderwiis yn it Frysk funest foar wêze, sjoen it tal flaters yn harren taalskrifen.’ It ferfolch liet him riede. ‘De man begûn in aksje tsjin it ûnderwiissysteem, dat ús as personiel goed befoel. Doe’t der ek noch krityk kaam op de learmiddels – en it is wier, dy koenen wat de plaatsjes en sa yndied net bylkje tsjin it Hollânske materiaal – wie der gjin hâlden mear oan. Der soe en moast in âlderjûn komme. Wy hawwe dêr útlein hoe’t it systeem wurke, wy seinen dat dy “f” fansels ferdwine soe, mar it slagge net om de minsken te oertsjûgjen. Op grûn fan dy âlderjûn hat it bestjoer besletten dat wy mar wer oergean moasten op it ientalige systeem.’ ‘En doe waard alles better?’ ‘Fansels net, de frisismen bleaunen, mar dat wie doe net slim mear.’ It foarbyld fan Wytmarsum is ‘uit het leven gegrepen.’ Faak wie der in ‘pommerant’ dy’t tsjinaksele en mei syn meistanners easke dat der in âlderjûn komme moast. En dan wie it meastal dien mei de twatalige skoalle.

3.6 Ynterpretaasje Nei de beskriuwing fan de skoallen dy’t fan twa- wer ientalich waarden, folget hjir in ynterpretaasje fan de oarsaken. In inkelde kear koe gjin Frysktalige learkrêft yn de leechste klassen beneamd wurde en mei de komst fan de Hollânsktalige juffer feroare it systeem. Net alle skoallen hienen in suster Chrysogona, in Brabantske dy’t yn Blauhûs beneamd waard en har it Frysk sa eigen makke dat hja meiwurkje koe oan in nije lêsmetoade. By de skoallen dy’t opholden mei it twatalige systeem wie der yn hast alle gefallen twivel oan de resultaten fan it Hollânsk. Dy soarch waard faak net eksplisyt ûnder wurden brocht, mar as him in feroaring foardie - de komst fan Hollânsktaligen (mei in beskate status), in wikseling fan it haad of in fúzje – kaam it twatalige systeem yn ’e kiif te stean en dan wie der gjin hâlden oan en praten tsjin mooglik. Haadredakteuren koenen skriuwe wat se woenen, har artikels waarden negearre, begelieders koenen har op âlderjûnen de mûlen út ’e heakken prate, it holp gjin sprút. Sels de op deugdlik wittenskiplik ûndersyk basearre konklúzjes yn de dissertaasje fan Johan M. Wijnstra (1976) Het onderwijs aan van huis uit friestalige kinderen, it ‘Verslag van een evaluatie-onderzoek in een meertalige situatie,’ holpen net. Wijnstra skreau op side 271 fan syn dissertaasje:

Wij zijn … tot de bevinding gekomen dat van huis uit friestalige kinderen, die gedurende de eerste drie leerjaren onder verschillende kondities onderwijs hebben ontvangen, aan het eind van het derde leerjaar onderling vergeleken weinig verschillen vertonen op het gebied van de schriftelijke beheersing van het Nederlands.

Men soe sizze dat dy konklúzje genôch wie om de soargen fan de âlden wei te nimmen. Dat wie lykwols net sa. De feiten en konklúzjes ferlearen it faak fan de op gefoelens basearre mienings. De emoasje en opportuniteit dêr’t L.F. Kleiterp it oer hie (sjoch 1.2.5) bleaunen bestean.

It is eins in wûnder dat safolle skoallen de moed opbrochten om tsjin de stream yn te gean.

72 4. Leare en byleare

4.1. Ynlieding Yn dit haadstik komme de opliedingsskoallen oan bar. Yn 4.2 dy foar it beukerûnderwiis en yn 4.3 it ‘Diploma Frysk foar beukerliedsters.’ Yn 4.4 giet it oer de kweekskoallen en as lêste wurdt yn 4.5 de akte Frysk Leger Ûnderwiis (Frysk LÛ) neamd.

4.2 Opliedingsskoallen foar beukerliedsters It beukerûnderwiis waard earst yn 1956 wetlik erkend. Tagelyk mei de erkenning foar dy foarm fan ûnderwiis krigen ek de opliedingsskoallen, lykas de beukerskoallen útgeande fan bygelyks de ‘Maatschappij tot Nut van het Algemeen’ of tsjerklike fermiddens, in offisjele status. De ûntjouwing is ôf te lêzen yn de akten fan immen dy’t yn 1954 en yn 1972 eksamen die. De earste akte, fersierd mei in bibel en de trije symboalen fan Fröbel (bal, silinder en kubus), waard útrikt ûnder de ferantwurdlikens fan in ‘Commissie, benoemd door het Hoofdbestuur der Vereniging van Onderwijzeressen bij het Christelijk Kleuteronderwijs in Nederland.’ Der wie wol in ‘rijksgecommitteerde’ oanwêzich. By de twadde akte gie it om in ‘akte van bekwaamheid als hoofdleidster, bedoeld in artikel 29, vierde lid onder d, van de Wet op het voortgezet onderwijs.’ Yn 1984 ûntstie de pedagogyske akademy, in yntegraasje fan de opliedingsskoallen foar beukerliedsters en de kweekskoallen.

4.2.1 De taal Foaral nei de ymplisite romte foar it Frysk yn it leger ûnderwiis op grûn fan de wetswiziging fan 1937 ûntstie yn de rûnten fan de beukerskoalle it ferlet om de memmetaal fan de bern syn gerak te jaan. Út in bydrage fan Ulbe van Houten yn Folk en Tael ( septimber 1941) witte wy dat in groepke juffers besletten hie om in ‘Wirkforbân for de lytse skoalle’ te foarmjen. Hja fûnen dat alle omtinken útgie nei it Frysk op de legere skoallen en pleiten foar feroaring. Dat koe troch it sykjen en gearstallen fan ‘sankjes en spiltsjes for de (...) trije klassen fan de lytse skoalle en fen ’e leechste fen ’e greate skoalle.’ U. van Houten stipe de fraach fan de liedsters fan herten: ‘Der is forlet fen. Wy rekkenje op jimme,’ hold er de lêzers foar.

It beukerûnderwiis kaam oangeande it Frysk út de sfear fan de frijbliuwendheid doe’t yn de Rapporten Fryske Biweging 1940-1945 formulearre waard:

By it Biwaerskoalleûnderwiis, binammen op it plattelân, wirdt de Fryske tael as omgongstael en as fiertael brûkt; ek by it sjongen en it boartsjen.

Op it kongres fan 1948 waard dat útgongspunt útwurke (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’ A.L.J. Wytzes en 1.2.4 ‘De mening van een schoolopziener’). Hoe lei it lân derhinne op de trije opliedingsskoallen yn Fryslân?

4.2.2 Gemeentelike skoalle yn Ljouwert Ljouwert hie oan de ein fan de njogentjinde ieu al in troch it Nut oprjochte kursus foar beukerliedsters, letter waard it in gemeentlike oplieding. Yn de krisisjierren stelde de gemeente Ljouwert net langer jild beskikber foar de oplieding; de dosinten besleaten lykwols om troch te gean yn de foarm fan in partikuliere kursus. Yn 1950 naam de gemeente de ferantwurdlikheid wer op him. It kolleezje fan B&W besleat doe dat op de ‘Opleiding voor Kleuterleidsters’ de fakken gymnastyk en Frysk in plak op it roaster hawwe moasten. (FRFR, 1956, nr. 28; s.1).

73 A. Roosma, de direkteur fan de Ljouwerter oplieding, dielde dy opfetting. Yn 1949 stelde hy as lid fan de subkommisje beukerskoalle, ynsteld op it kongres fan 1948, dat ‘op ’e Fryske beukerskoalle’ it Frysk fiertaal wêze moast. Boppedat bepleite hy mei syn meileden omtinken foar it Frysk yn de oplieding, net allinne de taal, mar ek ‘bernepsychology foaral yn forbân mei de ûntjouwing fan de bernespraek’. Der moast materiaal komme (Fryske mearkes, sjongferskes, opsisferskes, boartersferskes) en foar it ark fan Fröbel en Montessori bepleite de kommisje, as iere foarm fan korpusplanning, dat der njonken de Nederlânske ek Fryske wurden komme moasten. Mei yngong fan it kursusjier 1950 – 1951 begûnen de Fryske lessen op de Ljouwerter skoalle. It wie in beskieden begjin: ien oere yn ’e wike (fakultatyf). Fjouwer jier letter wie der in formeel eksamen, mei as kommittearren D. Rienks-Wallinga en J.B. Singelsma. Yn it ferslach fan de PÛR oer 1962 (oanhelle – en omstavere - yn PBL, 1987, nr. 4, s. 66-67) is de ynhâld fan it eksamen oanjûn:

It eksamen beslacht in 30 minuten, ferparte yn 5 minuten fertellen fan in thús ynoefene ferhaal, 5 minuten tarieden foar it lûdop lêzen fan int tekst, dy’t as útgongspunt tsjinnet foar it hifkjen fan de kandidaat oangeande har kennis fan it taaleigen, meiïnoar in goed kertier en dan noch it sjongen fan in Frysk beukerferske en it beänderjen fan fragen oer útjeften yn it Frysk gaadlik foar it beukerûnderwiis.

Yn it ferslach stiet ek ien en oar oer de resultaten en de útrikte diploma’s:

Folle hege sifers koene net jûn wurde; by it fertellen ‘toen’de, ‘sich’te en ‘hun’de it gauris en ... ‘Ik gean jimme in ferhaaltsje fertelle,’ is dizze takomstige beukerliedsters ek al oanwaaid. De kennis fan it taaleigen wie ornaris sober, it lêzen gyng navenant noch it bêste, wie soms knap. Dat nettsjinsteande dizze swierrichheden dochs noch 25 liedsters in Frysk diploma útrikt wurde koe, hâldt in komplimint yn foar de lieding fan de oplieding en de dosint foar it Frysk.

4.2.3 Kristlike opliedingsskoalle yn Ljouwert Nêst de gemeentlike opliedingsskoalle wie yn Ljouwert sûnt 1947 in kristlike wjergader fêstige. De hâlding oangeande it Frysk wie op dy skoalle folslein oars. Dy taal wie lange jierren, sels yn de dosintekeamer, ferbean. It fernuveret jin dan ek net dat R. Straatsma, de direkteur fan it ‘Buro Taalbefoardering’, by in besite oan de skoalle ‘yn fiif menuten wer ta de doar út arbeide wie’ (oantekens PÛR, 18-5-1967). Yn in artikel fan S. Lutgendorf (sjoch 1964; B18), de direkteur fan dy skoalle, oer de ‘Oplieding fan liedsters fan beukerskoallen yn Fryslân’ waard it Frysk net neamd. De hâlding fan de skoalle noaske de ‘Kristlik Fryske Jongerein’ net. Op 16 novimber 1967 dielden de leden dêrfan by de doar fan de skoalle pamfletten út om har argewaasje blike te litten mei ûnder oare de tekst: ‘Bêste, kreaze, tûke fammen! Nee schrik maar niet! Jullie hoeven de tong niet te breken over een stuk Fries. Dat kunnen jullie ook niet erg goed ontcijferen; op jullie school wordt immers geen Friese les gegeven (LC, 17-11-1967). Yn de oantekens fan de PÛR fan 28-8-1968 stiet dat de direksje fan dy skoalle, nei alle gedachten sekondearre troch de doetiidske leararessen metodyk, de nedige ferlechjes brûkte om it jaan fan it Frysk op te kearen. Oerbelêsting fan de learlingen, wie der ien fan, mar yn wêzen fûnen se dat de memmetaal fan de bern, it Frysk, minder wie as de troch har heger achte nasjonale taal, it Hollânsk. Kreas neffens de rolferdieling naam it bestjoer it beslút om gjin Frysk te jaan; de direksje bleau, formeel sjoen, bûten skot. Yn itselde ferslach stiet dat de skoalle dochs besletten hat om yn it Frysk yn de klassen 1 en 2 yn te fieren. Joh. Spyksma waard de dosint. Soe dy feroaring ta stân kommen wêze troch

74 ynformele kontakten tusken de foarsitter fan de PÛR mr. dr. K. de Vries, it bestjoer en de direksje fan de skoalle? Nei it fertrek fan S. Lutgendorf feroare it taalklimaat, foaral yn de jierren doe’t W. van der Schaaf direkteur wie.

4.2.4 Gemeentelike opliedingsskoalle yn Drachten De tredde skoalle wie yn Drachten. Dêr bekostige it gemeentebestjoer sûnt 1952 in gemeentlike opliedingsskoalle. Jierrenlang is besocht de skoalle op it ‘Scholenplan’ te krijen, mar it mislearre hieltyd wer, sels doe’t de PvdA wethâlder fan ûnderwiis syn partijgenoat J.A. van Kemenade dêrop ferge. Earst yn it kursusjier 1975-1976 waard in dosint Frysk oansteld. Dat dy oanstelling sa let kaam lei him net oan prinsipjele, mar oan finansjele redenen. De gemeente Smellingerlân moast alles sels bestuiverje, de skoalle wie suver in bongel oan de gemeentlike poat. Sjoen it gebiet dêr’t de skoalle syn learlingen út rekrutearre, waard fan ’e miet ôf mei in Frysktalige en in net-Frysktalige groep wurke. (Freonlike meidieling fan mefrou W. Wellinga.)

4.3 Diploma Frysk foar Beukerliedsters Doe’t de gemeentlike opliedingsskoalle foar beukerliedsters yn Ljouwert yn 1950 begûn mei it jaan fan it Frysk krige dat fak, mei troch help fan it lanlik buro foar it regeljen fan de eksamens, in offisjeel plak njonken de oare fakken. Dy geunstige posysje ferfoel yn 1958 doe’t it Ryk wol de opliedings, mar net it Frysk erkende. De PÛR hat doe en letter de ferantwurdlikens op him nommen en nêst (bystelde) eksamenprogramma’s ek foar diploma’s soarge. Fan 1967 ôf hat de PÛR ‘troch it jaan fan regels en it beskikber stellen fan jild it eksamen hannen, fuotten en status jûn,’ sa stiet te lêzen yn it al neamde ferslach. Dêr is ek it tal kandidaten yn neamd dat it offisjele diploma Frysk foar beukerliedsters yn de jierren 1967- 1986 helle hat. Oant 1977 wienen der allinne kandidaten fan de Gemeentelike Oplieding yn Ljouwert, yn 1977 folge de Kristlike Opliedingsskoalle yn Ljouwert, de gemeentlike Opliedingsskoallen yn Drachten yn 1978. Yn de jierren 1967 – 1986 hienen 2.155 kandidaten har opjûn, 1.813 (84,1%) slaggen. Fan 1981 – 1986 koenen de learlingen har opjaan foar Frysk skriuwen, 548 makken dêrfan gebrûk, 370 (67,5%) slagge. Foar it Diploma Frysk foar de beukerliedsters waard troch in tal gemeenten 90 gûne jiers betelle.

4.4 De kweekskoallen As tarieding op de konferinsje fan 1948 skreaunen wurkgroepen útstellen oer de fuortgong fan it Frysk yn de ûnderskate ûnderwiisfoarmen. Foar de kweekskoallen skreaunen H.K. Schippers, D.A. Tamminga en A.L.J. Wytzes in ‘Koart Rapport.’ Hja pleiten foar de mooglikheid om oan de ein fan de oplieding (doe fjouwer jier) de oansteande learkrêften ‘in eksamen ôf te nimmen dat op ien hichte stean moat mei de Legere Fryske Akte.’ Schippers-en-dy motivearren dat der ferlet wie fan learkrêften dy’t it Frysk goed behearsken, om dat doel te berikken moasten de kweekskoallen helpe. De ynhâld fan dat ûnderwiis en de formele betingsten dêrfoar binne yn it rapport útwurke. Men lêst dat, ferdield oer de learjierren, de folgjende stof oan ’e oarder komme moatte soe: stavering, taaleigen, spraaklear en lûdlear, metodyk Frysk taalûnderwiis, literatuer ‘yn tiidsforbân’ en bekendheid mei inkelde wichtige Fryske literêre wurken, ûnderdielen dy’t wakker oerienkamen mei de AFÛK-akte. Yn in taheakke binne neamd: it skiednisûnderwiis, it sjongen, de geografy en geology fan Fryslân, Fryske nammen fan planten en dieren, it oanlearen fan Fryske lieten en de metodyk fan it ûnderwiis yn de geakunde. De doelen, ‘Sa opmakke yn Febrewaris 1948’, joegen in dúdlik programma. Oft dream en praktyk om 1950 hinne oerienkamen, wie nei te gean mei de jierferslaggen fan de rykskweekskoallen en foar de bysûndere kweekskoallen mei de yn 2004 ferskynde

75 dissertaasje fan Gerben E. de Vries, De opleiding van de christelijke onderwijzer (Leeuwarden/Ljouwert, Fryske Akademy, Tresoar S 15558).

4.4.1 De rykskweekskoallen om 1950 hinne De ferslaggen fan de rykskweekskoallen yn Drachten en Ljouwert jouwe nijsgjirrige gegevens oer it hâlden en dragen oangeande it Frysk, de learaars en it tal learlingen. Yn it jierferslach fan de skoalle yn Drachten (1946-1947) stiet oer it Frysk:

Er bestaat in deze streken van ons vaderland zeer veel belangstelling voor deze zaak. Naar onderwijs in het Fries is een algemene vraag. Het ontbreekt aan voldoende en geschikte leerkrachten. Dat is zeer jammer, vooral in deze tijd van opbloei der Friese cultuur met name van de Friese letterkunde. Een geestelijk volksbelang is het te kunnen genieten van en zich te kunnen uitdrukken – mondeling zowel als schriftelijk – in de eigen volkstaal. De belangstelling blijkt al hieruit, dat in het afgelopen jaar twee leerlingen der 3-de klas de Friese onderwijsakte hebben behaald en dat meerderen er nog voor bezig zijn. Een krachtige steun voor de verdere opbloei der Friese cultuur en daarmee een versterking van onze geestelijke volkskracht zou het zijn, indien op alle Friese kweekscholen Fries zou worden onderwezen. Bevrediging van de Friese verlangens zal m.i. een versterking van de volkseenheid, een zich nog meer thuis voelen in het volksgeheel tengevolge hebben.

In jier letter waard it Frysk yn Drachten yn alle klassen fakultatyf ynfierd. Hast alle learlingen dienen mei, ‘niet door enkele leerlingen uit Groningen (door de meesten echter wel’). ‘Wel staat het vak nog niet als leervak op het lesrooster, ook wordt de leraar Fries nog niet door het Rijk betaald, maar het onderwijs is aangevangen; wat nu ontbreekt zal wel komen en het bereikte stemt zeker tot voldoening.’ Yn de ferslaggen fan de Ljouwerter Rykskweek stiet dat de AFÛK de leararen Frysk betelle. Yn it ferslach fan 1958-1959 wurdt meidield dat de lessen Frysk jûn waarden troch ien fan de leararen Nederlânsk ‘zodat de vergelijking Nederlands- Fries op deskundige wijze kan geschieden.’

De ferslaggen fan de rykskweek yn Ljouwert litte sjen dat de lessen Frysk yn oktober 1948 begûnen. Fan de 92 learlingen folgje 80 (87%) de lessen Frysk. De direkteur skreau yn syn ferslach (1949-1950) dat it ‘beschamend’ wie dat de learaars Frysk (D. Rienks-Wallinga en F. Krips) net troch it ryk fergoede waarden. Der wie wol in ryksfergoeding foar de Fryske lessen op de middelskoallen, ‘terwijl de Kweekscholen het eerst zijn begonnen met onderwijs in de Friese taal. Met name onze Kweekschool – nu ruim 10 jaar geleden.’ Dat iere begjin hie fansels te krijen mei de wetswiziging fan 1937, de Wet Slotemaker de Bruïne, op grûn wêrfan ûnder lêzen en Nederlânsk ‘eenige kennis’ fan in streektaal begrepen wurde mocht. Yn 1954- 1955 wie yn dy skoalle it Frysk ferplichte yn de earste learkring, yn de tredde klasse folgen 25 fan de 47 learlingen (goed 53%) de Fryske lessen, yn de fjirde 13 fan de 43 (goed 30%). Oer de Rykskweek yn It Hearrenfean wienen oer de boppe neamde jierren gjin gegevens beskikber.

4.4.2 De kristlike kweekskoallen om 1950 hinne Yn de skoallen fan Dokkum en Ljouwert wie foar 1940 al romte foar it Frysk. Yn Dokkum waard yn de earste jierren fan de oarloch noch Frysk jûn. Yn Ljouwert (Mariënburg) holden de lessen yn 1940 op. It argumint wie in tekoart oan animo en branje, mar de oast siet earne oars: bestjoer en direksje woenen de ‘Deutsch angehauchte’ dosint Frysk net langer oan skoalle hawwe.

76 Nei 1945 begûnen de kristlike kweekskoallen yn Dokkum, Ljouwert en Snits al ridlik gau mei Frysk. Yn it kursusjier 1952-1953 waard it Frysk oan Mariënburg yn de earste klasse in ferplichte fak. Nei de oanstelling fan Kr. Boelens as learaar Frysk oan dy skoalle like it der op dat it Frysk ek yn de klassen 3 en 4 oanbean wurde soe. De direkteur fan de skoalle W. Scherpbier, dy’t as net-Fries it Frysk in waarm hert tadroech, skreau yn syn jierferslach dat er hope dat de lessen Frysk foar Friezen en net-Friezen fan betsjutting wêze mochten. ‘Ook hier leek de opmars van het Fries onvermijdelijk te zijn,’ skreau G. E. de Vries yn syn al neamde dissertaasje op s. 291. Dat foel wol wat ta.

4.4.3 Om 1958 hinne De situaasje oangeande it Frysk op de bysûndere en de rykskweekskoallen om 1958 kin neigien wurde mei help fan twa artikels út 1959 fan Geale de Vries 1959; B36-B37), learaar Frysk en Nederlânsk oan de rykskweek yn Drachten en skriuwer fan de PÛR. Út in troch him gearstald oersjoch die bliken yn hokker klassen Frysk jûn waard:

Twa skoallen joegen it Frysk yn de klassen 1-2-3-4 Ien skoalle joech Frysk yn de klassen 2-3-4 Trije skoallen joegen Frysk yn de klassen 1-2 Ien skoalle joech Frysk yn de klassen 3-4

Ien fan de skoallen joech oan dat it Frysk yn de klassen 1 en 2 administratyf ferplichte, mar foar de learlingen in karfak wie. Yn fjouwer skoallen wie it Frysk yn de klassen 3 en 4 karfak. Noch wichtiger as de tallen wie de fraach oft de learaar Nederlânsk omtinken joech oan Fryske taal- en letterkunde. Op twa skoallen nei waard dat net dien. Ek by fakken as pedagogyk, didaktyk en skiednis kaam it Frysk eins net nei foaren. It Frysk wie in appendiks, ‘loosely coupled,’ om it mei in ûnderwiiskundige term te sizzen. De opmerkings fan H. Algra nei oanlieding fan it rapport Wesselings (FD 6-10-1953) dat it no tiid is ‘de zaak op de kweekscholen te regelen. Dáár moet het onderwijs in de Friese taal een belangrijke plaats krijgen, ook in de pedagogiek’ hawwe gjin fertuten dien, ek net by ‘folgelingen’.

4.4.4 Nei 1958 Yn syn twadde artikel skreau Geale de Vries dat it oangeande it Frysk op de kweekskoallen driuwt:

As wy sjogge, dat der op in biskate skoalle op fjirtich tredde-klassers mei gâns lijen seis foun wurde, dy’t it Frysk folgje wolle as karfak, dan is dat in tige faei teken. Wy moatte wach wêze yn dit stik fan saken: as de kweekskoallen folslein forhollânskje soene, hat de twatalige skoalle gjin takomst mear (s. 173).

Yn lettere nota’s, bygelyks Kultureel Perspektyf (1961), heart men, ek al is der hjir en dêr in oar register brûkt, deselde meldij as yn 1948. De kweekskoallen moatte it Frysk har gerak jaan, mar der is mar ien konklúzje mooglik: se wienen en bleaunen oer it generaal in Hollânsk domein. It isolearre plak fan it Frysk waard ek dúdlik by oerlis tusken it PAB mei de direkteuren en leararen pedagogyk en Frysk fan de kweekskoallen oer it twatalich ûnderwiis en de didaktyk dêrfan. It barde gauris dat allinne de leararen Frysk oanwêzich wienen. De jierren nei 1970 falle bûten it bestek fan dizze bibliografy. As se wol oan ’e oarder kaam wienen, hie de konklúzje west dat it Frysk op de pedagogyske akademy’s in skroedsje wie.

77 4.5 De Fryske akte Om it Frysk te bewarjen en fuort te sterkjen kaam de Underwiiskommisje fan it AS yn 1911 mei útstellen om te kommen ta in Fryske akte foar learkrêften. De plannen waarden realisearre; op 23 juny 1915 die Eelke van der Meulen, haad fan de iepenbiere skoalle te Goaiïngaryp, as earste eksamen (sjoch M.K. Scholten, 1962; B9). Hy krige, ek al wie it wurk net hielendal yn ’e es, nêst it bewiis fan bekwamens ‘in forearing’ fan fyftich gûne. De selskipskommisje ferrjochte syn wurk foar de akte oant en mei 1924, doe naam de AFÛK it oer. Yn 1957 waard de akte as offisjele ryksakte erkend. Nei oanlieding fan dy erkenning skreau Jan Piebenga yn de LC fan 7-11-1957 it artikel ‘Opvallende winst.’ In ûnderwizer moast himsels ôffreegje oft it gjin tiid waard om de legere akte Frysk te heljen: ‘Hijzelf en het Friese volk zullen van de studie de vruchten plukken.’ Syn oprop bleau net omdôch, yn de rin fan de jierren hawwe mei-elkoar 1.414 learkrêften de legere akte Frysk helle. (It tal is berekkene op grûn fan de oersjuggen fan slagge kandidaten yn de ûnderskate AFÛK-boekjes en de deiblêden.) It wienen meastentiids de dosinten Frysk fan de opliedingsskoallen dy’t de kursussen joegen, in troch de minister fan Ûnderwiis en Wittenskippen beneamde kommisje naam de eksamens of. De lêste kear yn 1989. As gefolch fan de ‘Herstructurering Onderwijssalarissen’ ferfoel it treddegraads foech, dus ek dat foar it Frysk. Wa’t de akte foar 1957 helle hie, krige deselde rjochten as de minsken dy’t it eksamen nije styl dien hienen. Wa’t yn it besit wie fan de akte Frysk L.Û. mocht lesjaan yn de skoaltypen en klassen dêr’t nei 1985 in twaddegraads foech foar nedich wie.

Ynhâld fan it eksamen It eksamen foar de legere akte Frysk omfette de folgjende ûnderdielen:

Kennis fan it Frysk (stavering, sinlear en foarmlear) Oersetting proaza Frysk – Nederlânsk Oersetting proaza Nederlânsk – Frysk Mûnlinge behearsking fan it Frysk, mei in goede útspraak De taal flot lêze en suver skriuwe kinne Kennis fan it taaleigen Kennis fan de didaktyk fan it twatalich ûnderwiis, ynkl. de learmiddels

Op it skriftlik eksamen moasten in diktee, in oersetting Frysk-Nederlânsk, Nederlânsk-Frysk en in opstel makke wurde. By it mûnling eksamen kamen literatuer (dêrûnder ek begrepen lêzen en taaleigen), spraaklear en metodyk-didaktyk oan ’e oarder.

De akte en it fak Frysk Doe’t de proefskoallen oprjochte waarden, fregen guon har ôf oft de akte ek nedich wie foar de learkrêften yn de leechste klassen. Haadynspekteur Kleiterp makke yn in brief dúdlik dat de akte Frysk L.Û. allinne nedich wie foar minsken dy’t it Frysk (yn it roaster oantsjut ûnder de letter w) as fak joegen, dat barde yn prinsipe yn de heechste klassen. Learkrêften dy’t op grûn fan de Wet fan 1937 by de fakken Nederlânsk en lêzen de bern ‘enige kennis’ fan de Fryske taal bybrochten en de learkrêften dy’t yn de klassen 1-3 it Frysk as fiertaal brûkten, hoegden net yn it besit te wêzen fan de Fryske akte. (Sjoch foar in ferbysûndering fan dit aspekt de beskriuwing by Goaiïngaryp, Lange oanrin,koarte sprong haadstik 3, ‘Nei spried en tal’).

Beleanning De gemeenteried fan Ljouwert besleat yn 1946 om de aktebesitters jiers 50 gûne te jaan.

78 Om 1960 hinne krigen yn party gemeenten de learkrêften dy’t de akte besieten 90 gûne jiers, wa’t Fryske les joech krige 180 gûne. Yn 1966 kaam de gemeente Ljouwert (wer as earste!) mei in regeling om de fergoeding foar de akte yn te passen yn de salarisskaal: as de salarissen omheech giene waard de fergoeding foar de akte Frysk automatysk oanpast. Yn it meidielingeblêd fan it PAB stie de útwurking fan dat útstel: in learkrêft oan in 2-talige skoalle krige 27,50 gûne yn ’e moanne, mar 40 gûne as de learkrêft yn klassen stie mei Frysk as fiertaal en yn oare klassen Frysk joech. In haad fan in twatalige skoalle krige 40 gûne yn ’e moanne. It ‘Buro Taalbefoardering’ frege de gemeenten hoe’t hja de fergoeding regele hienen. Allinne It Hearrenfean en Tytsjerksteradiel folgen de Ljouwerter regeling. De gemeente Westdongeradiel folstie mei 100 gûne, om’t in hegere fergoeding ‘yn gjin forhâlding stean soe ta de wearde fan it diploma.’ It Ryk joech neat. In foech foar tekenjen, sjongen en pedagogyk foel bûten de hegere salarisskalen, oan dy ‘ontknikking’ moast neffens de PÛR (oantekens 8-3-1951) in ein komme.

79 5. Persoanen

Ynlieding Yn dit part steane koarte karakterisearrings fan minsken dy’t fan grutte betsjutting west hawwe foar de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. De brûkte boarnen binne yn de tekst ferantwurde. Der is, nêst it troch mysels sammele materiaal, gebrûk makke fan de knipselmappen op Tresoar en stikken en brieven út partikuliere argiven. Om’t dy brieven noch net iepenbier binne, is dêr op prudinte wize gebrûk fan makke. Wat my yn de rin fan de jierren taskikt waard, hat ûnderwilens in plakje yn de al neamde knipselmappen krigen.

Krine Boelens (Nes West-Dongeradiel) 12-9-1914 – Ljouwert 19-3-1995)

Nei in hoart kwekeling mei akte west te hawwen, krige Kr. Boelens yn 1938 in beneaming as ûnderwizer yn Sassenheim. Yn 1948 kaam er werom yn Fryslân, hy waard haad fan de herfoarme skoalle yn Hidaard. Dêr yntrodusearre hy yn it ramt fan de ûnderwiisfernijing de ‘drukpers op school.’ Sûnder himsels te neamen hat Boelens dat systeem fan de Frânske skoalmaster Célestin Freinet yn Frysk en Frij besprutsen en yndirekt bepleite. Yn 1953 folge de beneaming ta haad fan de herfoarme skoalle yn Frjentsjer. Yn P. van Duyvendijk syn brosjuere Specialisten (1955) stiet op side 18 oer dy Frjentsjerter skoalle ûnder mear: ‘Maar de drang naar actualiteit en veelzijdigheid, zich uitend in het werken met hart en hand was ook typerend voor deze school in Friesland .’ Nêst syn wurk as haad wie Boelens dwaande mei ûndersyk nei de taal fan de bern en de learkrêften. It ferslach dêrfan ferskynde yn 1959 ûnder de titel De taal van het schoolkind in Friesland. It jout in oan no ta net wer benei kommen oersjoch fan de taal fan de bern en de learkrêften yn it basisûnderwiis. Op 1 maart 1958 waard er ynspekteur fan it leger ûnderwiis yn de ynspeksje Dokkum. Dat wurkgebiet omfieme de eilannen Amelân en Skiermuontseach (op dat eilân is in skoalle nei Boelens ferneamd) en op ’e fêstewâl de gemeenten Achtkarspelen, Dantumadiel, East- en West-Dongeradiel, Kollumerlân, Smellingerlân en Tytsjerksteradiel. By gelegenheid fan dy beneaming stie yn Lyts Frisia ûnder mear: ‘Fan dit plak lokwinskje wy him jitris hertlik mei syn beneaming. Dat hy krêft en sounens hawwe mei om b.n. yn Drachten foroaring yn de geasten to bringen. “Libbenskunst, styl en charme”, de eigenskippen dy’t Fedde Schurer opneamt as de alderearst-nedige foar Friezen, binne him net frjemd. Wy hawwe goede forwachtings.’ En lykas yn Frysk en Frij waard der op wiisd dat mei de beneaming fan Boelens Fryslân de tredde Frysksinnige ynspekteur (nêst K. Elzinga en R.J. Sipkens) hie. De kroan op it wurk wie de beneaming ta wittenskiplik meiwurker fan it PAB (1972), in funksje dy’t er oant 1 oktober 1979 ferfolle. It jaan fan foarljochting oer de twataligens en it twatalich ûnderwiis yn Fryslân en it neigean fan ûntjouwings op dat mêd yn it bûtenlân foarmen, mei it opsetten fan in wittenskiplike biblioteek oer twataligens en twatalich ûnderwiis, in wichtich part fan dy funksje. Koen Zondag waard syn opfolger. Yn 1975 ferskynde Twatalich leger ûnderwiis, binammen yn Fryslân, in brosjuere dy’t ek yn it Dútsk, Frânsk, Ingelsk en Nederlânsk ferskynde. Minister J. van Kemenade krige it earste eksimplaar. Wapperjende Fryske en Nederlânske flaggen op it omslach suggerearje it iepenskowen fan gerdinen. It late der ta dat it boekje yn ’e omgong al gau it gerdine-boekje hiet. By syn ôfskie ferskynde it freoneboek Op ’e foareker mei in oersjoch fan de oant 1979 publisearre artikels en boeken. Neitiid skreau er (yn ’e mande mei Jehannes Ytsma) in tal bydragen oer de brekking (yn de Dongeradielen).

80 Klaas Elzinga (Oentsjerk 5-5-1912 – Ljouwert 14-2-2000)

Op de souder fan it Museum Martena yn Frjentsjer steane op de tredde ferdjipping twa meganyske keunstwurken: de Merke fan Jan Kooistra en Salomo’s Oardiel, makke troch Jan Elzinga út Oentsjerk. Yn in fideopresintaasje fertelt Elzinga syn soan Klaas hoe’t it meganyk wurket. Men heart in boeiend ferhaal, ferteld troch in betûft skoalmaster. Elzinga begûn as ûnderwizer oan de grifformearde skoalle yn Wommels, dêrnei wurke hy in hoart yn Oerisel. Hy waard yn 1946 haad fan de ‘Groen van Prinsterenschool’ yn De Haach, dêrfoar hied er yn Wurdum deselde funksje hân. Yn 1955 waard hy beneamd as ynspekteur fan it leger ûnderwiis yn de ynspeksje Ljouwert. Nei oanlieding fan dy beneaming skreau Frysk en Frij:

Einlings kin der dan wer ris in foarbyld neamd wurde fan in Fries dy’t nei jierren om utens arbeide to hawwen, nei it heitelân werom komt, om dêr in liedende en forantwurdlike post te besetten (…). Der besteane reedlike forwachtings dat dizze beneaming fan in fryskkundich, en hwat noch mear seit fan in frysksinnich man op dat plak de fuortsette opbou fan in frysk-nederlânske legere skoalle yn Fryslân, dêr’t yn ’e proefskoallen in foarproefke fan jown is, net in bytsje to’n goede komme sil.

K. Elzinga hat de ferwachtings mear as wier makke. Op minlike wize stie hy, bygelyks by de iepening fan in skoalle, oan op it ynfieren fan twatalich ûnderwiis en as it sa útkaam soarge hy, sûnder tekoart te dwaan oan it foech fan de gemeente- en skoalbestjoeren, op hoedene wize dat de krekte (Frysksinnige) man op it krekte plak kaam. Sa no en dan wie it sels de lankmoedige Elzinga te folle. As yn 1975 guon kandidaten foar de akte Frysk LÛ (leger ûnderwiis) har net oan de regels foar it ynskriuwen en beteljen hâlde, fersuchtet er: ‘Forlos ús fan dy ûnferskilligens en dat ûnfatsoen fan hjoed de dei.’ Elzinga hie wat ‘pastoraals’ oer him. Dat kaam nei foaren op in byienkomst yn desimber 1968, in pep-gearkomste neffens J. Noordmans yn syn haadartikel ‘Na de storm’ yn de LC. It jier 1968 begûn mei in slagge kongres (sjoch dêr) oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Yn de rin fan dat jier ûntstiene der lykwols kwestjes mei skoallen dy’t wer ientalich wurde woenen. De wurkers yn it fjild joegen suver wat moed belies. Pommeranten lykas Kr. Boelens, R.J. Sipkens en mr. dr. Klaas de Vries, de wittenskiplik direkteur fan de Fryske Akademy, namen it beslút om harren moed yn te sprekken. Dat barde op 18 desimber. Yn in grôtfolle seal fan de Provinsjale Biblioteek harken de oanwêzigen mei ynstimming nei ûnderskate bydragen. Oan de ein fan de gearkomste frege K. Elzinga it wurd. Hy spriek oer de opdracht fan de twatalige skoallen: trochwurkje, studearje en jin net yn it minst ynsette foar de bern mei minder kapasiteiten. Nei in hertstochtlike oprop ‘om te arbeidzjen foar it Fryske bern, dat sûnder Frysk gjin Frysk bern is’, bleau it efkes stil, dêrnei waard der hiel lang hantsjeklapt. Nêst in grut tal oan it ynspekteurskip ferbûne funksjes – it foarsitterskip fan it Skoalmuseum yn Ljouwert, in stúdzjekommisje oer it skoalmaatskiplik wurk en de Rykskommisje foar de akte Frysk LÛ – wie hy ek yn oare rûnten warber, bygelyks as âlderling fan de Grifformearde Tsjerke yn Ljouwert en as foarsitter fan de ‘Protestants Christelijke Kunstkring’ yn dat plak.

Luitjen Freerk Kleiterp (Nes, Utingeradiel 22-11-1899 – Grins 21-5-1986)

Doe’t L.F. Kleiterp yn 1946 as haadynspekteur foar it leger ûnderwiis yn de tredde haadynspeksje begûn, hienen guon twivels oer syn ‘fryskens’ en syn hâlding foar it twatalich ûnderwiis oer. Neffens harren moast er byspikere wurde. Frou Tiny Sudema-Mulder hat my

81 op 20 septimber 2001 meidield dat hja mei oaren by in ferbliuw op Skiermûntseach, by gelegenheid fan de iepening fan de ULO-skoalle op 16 jannewaris 1948 foar de ‘bekearing’ fan Kleiterp soarge hat. Geart H. Vledder sei, doe’t ik dwaande wie mei de tarieding fan twa artikels oer it begjin fan it twatalich ûnderwiis, dat Kleiterp yn de kwestje W.L. Zylstra (sjoch dêr) gjin spul woe, om’t der al praat waard oer de proefskoallen. Tsjinakseljen fan de haadynspekteur soe yn Fryslân perfoarst net yn goede ierde fallen wêze. Boppedat skynt R.J. Sipkens tsjin Kleiterp sein te hawwen dat it dochs wol hiel moai wêze soe as Kleiterp it Ûnderwiiskongres fan 1948 yn it Frysk iepenje soe. It holp. Kleiterp iepene it kongres yn it Frysk en bepleite de ienheid tusken hûs, skoalle en mienskip; it bern waard tekoart dien as de skoalle de bân mei thús (de memmetaal) ferbrekke soe. De omkear fan Kleiterp docht jin tinken oan dy fan syn foargonger L. Welling. Hoe’t dy yn de jierren tritich fan de foarige ieu fan in Saulus in Paulus waard, is wiidweidich èn boeiend beskreaun yn G. A. Wumkes syn autobiografy Nei santich jier (1949). In bekearling hat soms muoite om oangeande de eigen rol wat foar it krimpen te rekkenjen. Op grûn fan in brief oan mefrou T. Sudema-Mulder, de skriuwster fan de FSS liket dat by Kleiterp ek sa te wêzen. Hy skreau (29-11-1955): ‘De proefscholen vormen te samen het door de Ûnderwiisrie en mij ingestelde wetenschappelijk experiment.’ Kleiterp syn opfolger Jelle Sinnema (1916-1978) hoegde net ‘bekeard’ te wurden. Boppedat soe yn dy tiid de beneaming fan in net- Frysksinnich haadynspekteur ûnmooglik west hawwe. Kleiterp hat de ûnderwiiskundige ûntjouwings, lykas dy yn de Leidraad van de Derde Hoofdinspectie yn de jierren tritich oanjûn wienen, fierder mei ûntwikkele en befoardere. Hy hat dêr oer skreaun yn PS, in blêd dêr’t er redaksjelid fan wie. Dat Kleiterp op syn ponteneur stean koe, docht bliken út in koart ferslach fan syn reis nei Amearika (LC, 12-6-1959). Hy fûn it lân smoarch en de minsken ûnfatsoenlik, boppedat wienen de Amerikanen tige hastich en wie it libben dêr te djoer foar in Europeaan. Al mei al reden genôch om earder werom te gean.

Abe Ysbrand Kornelis (Westermar-De Jouwer 2-6-1907- Snits 11-5-1970)

Wa’t hospitearre oan de kristlike skoalle yn Easterein ûntkaam net oan in beskate betsjoening by guon lessen yn de heechste klassen fan dy skoalle. Master Abe Kornelis learde de bern mei oertsjûging bygelyks in hiel soad nammen fan yndustryen en merken yn de Skandinavyske lannen. De learlingen fûnen it gewoan dat se dat allegearre witte moasten. Letter waard jin syn foarleafde foar de Skandinavyske lannen noch dúdliker. Der wienen geregeldwei gasten út Denemarken op besite en sneintemoarns, nei de tsjerketsjinst yn Easterein, harke hy mei syn frou nei in radiotsjinst út Noarwein. Yn de leechste klassen stie juffer G. Wijma, ien fan de ûnderwizeressen dy’t it twatalich ûnderwiis met hert en siel tsjinne hat. De STIM naam op 6 july 1951 in lang artikel oer út it Christelijk Schoolblad. Under de titel ‘Een kleine school: een groots werk’ is har wurk wiidweidich en op positive wize beskreaun. De Eastereinder skoalle kaam ek op it aljemint yn de brosjuere Specialisten fan P. van Duyvendijk. Wy lêze op side 30:

Wat de door mij bezochte proefschool betreft: mijn ervaring was zeer gunstig. Sympathiek is het streven van de heer K. om het onderwijs te doen aansluiten bij de lokale gegevens (folklore, geschiedenis, aardrijkskunde, biologie). Ik hoorde van de heer K. over de vroegere stinzen en hun plaats in de omgeving; over de uilenborden op de boerderijen; over de verwante woorden in ’t Zweeds en Noors; over de parallellen met de oosterse en Bijbelse archeologie …

82 Kornelis levere mei syn winterweet-metoade in unike bydrage oan de didaktyk fan it twatalich ûnderwiis. Neffens him moast it Frysk dat yn de klassen 1 en 2 (no groep 3 en 4) alle romte krigen hie, de tiid krije om te rypjen. Eksplisyt omtinken foar it lêzen en skriuwen fan it Frysk yn de klassen 3 en 4 (no 5-6) soe skealik wêze kinne foar de taalûntjouwing fan it bern. Der wie wol omtinken foar ferhalen en gedichten, poëzij waard memorisearre. Nei’t it Hollânsk yn dy groepen twa jier sintraal stien hie, koe yn de heechste klassen de rispinge fan beide talen folgje. It idee waard rûnom besprutsen, krige wurdearring, mar eins gjin neifolging. Yn it bibliografyske part is oer dy metoade mear te finen. Master en doarpsman Kornelis (hy wie ûnder mear dirigint fan it sjongkoar ‘Halleluja’ en oargelist yn de Herfoarme tsjerke yn Easterein) hie in goed ynsjoch yn ferhâldings en strategyen. In foarbyld: doe’t der op in protestantsk-kristlike skoalle problemen wienen oer it twatalich ûnderwiis frege G. Sinnema (sjoch dêr) Kornelis om rie: wa soe der hinne kinne? Kornelis wist hokker fleis yn sa’n kristlike kûpe sitte koe en advisearre Sinnema om in ‘Herfoarme orthodokse man of in (licht) grifformearden ien’ te stjoeren. It hat eigenskip dat Kornelis dy ynlieding holden hat.

Pancratius Post (Weesp 1-1-1892 – Naarden ? 1973)

It ynfieren fan it Frysk yn it ûnderwiis, benammen yn de leechste klassen, foarme in ûnderdiel fan de winsk om nei de Twadde Wrâldoarloch ta feroarings en fernijings oer te gean. Net allinne yn blêden en brosjueres waard dêrfoar omtinken frege; ek op gearkomsten en kongressen waarden de mooglikheden besprutsen èn bepleite. Nei it kongres yn 1946 mei allinnich sprekkers út Fryslân, kamen der op it Ûnderwiiskongres fan 1948 trije sprekkers fan om utens oan it wurd: twa út Wales en ien út Amsterdam. De lêste wie P. Post, wittenskiplik meiwurker oan it Nutsseminarium yn Amsterdam. Op grûn fan syn ûnderfinings yn Yndonesië (doe noch Nederlânsk-Ynje) waard hy mei iepen earms yn Fryslân ûntfongen. Hy krige yn it begjin fan de jierren fyftich troch ûndersyk en syn lidmaatskip fan de ‘Kommisje fan Trije’ (sjoch dêr) in soad ynfloed. Út de literatuer oer ynnovaasje is bekend dat it net altyd bûterje wol tusken de ynterne en eksterne saakkundigen. Dat wie ek hjir it gefal. Yn 1953 folge in brek. Yn de oantekens fan de PÛR fan 16 april 1969 stiet dat Post ‘nuvere dingen oangeande (…) it twatalich ûnderwiis’ seit. Dy opmerking slacht op in lang artikel fan Post yn OO (1969; s. 32- 41). Nêst algemiene ynformaasje oer it wurk fan it Nutsseminarium giet er yn op de opmerking yn N. Deen syn dissertaasje Een halve eeuw onderwijsresearch in Nederland dat it wol oankundige einrapport fan P. Post syn hân oer de resultaten fan it twatalich ûnderwiis nea ferskynd is. Post seit dat dy ‘wetenschappelijke slordigheid’ him noch altiten dwers sit en hy leit út dat de Friezen muoite hienen mei de ‘inmenging’ fan bûten en dat ‘vele vrije Friezen dachten aan basisonderwijs in het Fries met Nederlands, hoogstens als vak.’ De opmerking yn N. Deen syn proefskrift (1969, A1, s. 35-36) dat P. Post mear begelieder as wittenskipper wie, waard net op yngien. Út meidielings fan bygelyks Kr. Boelens, R.J. Sipkens en G.H. Vledder wurdt dúdlik dat P. Post it twatalich ûnderwiis beskôge as ûnderdiel fan de fernijing fan it basisûnderwiis yn algemiene sin. De Fryske leden fan de ‘Kommisje fan Trije’ fûnen it net ferantwurde om twa eksperiminten, it ynfieren fan twatalich ûnderwiis en ûnderwiisfernijing, tagelyk út te fieren. It gefolch wie dat har wegen útinoar gongen. Yn in fraachpetear by gelegenheid fan syn ôfskie (Het Vrije Volk, 22-1-1963) wurdt Post ‘didacticus van den bloede’ neamd, immen dy’t de skoalle prikele ta fernijing. Yn PS ( 1963, s. 49-53) skriuwt Ph. J. Idenburg mei wurdearring oer ‘Pancratius Post, intuïtief paedagoog’, immen dy’t ûnder mear behelle wie by de Werkplaats Kindergemeenschap fan Kees Boeke.

83 De lêste besite fan Post oan Ljouwert wie yn 1968. Dêr fernaam er dat de taalkaart oan it feroarjen wie. Syn konklúzje: ‘Men moet onderzoeken welke consequenties deze veranderingen moet[en] hebben voor de school’ (OO, 1969; s. 36).

Gerrit Sinnema (Gytsjerk 18-10-1907- Hurdegaryp 23-5-1973)

De kweekskoalle hat in hiel soad jonge minsken út Fryslân de mooglikheid bean om te studearjen. ‘Leare,’ sa’t se doe seinen. Dat jildt ek foar Gerrit Sinnema, de earste direkteur fan it PAB fan de Fryske Akademy (sjoch dêr). Yn de jierren sechtich hie de LC in rubryk ‘Wie is die man?’ Dêryn fertelden minsken wat oer har libben. Op 13 oktober 1962 kaam Sinnema oan bar. De ferverssoan út Gytsjerk koe nei in ferlykjend eksamen (fan de 119 kandidaten slaggen 24) begjinne oan syn oplieding oan de kweekskoalle yn Grins. Nei it beheljen fan de ûnderwiisakte folge nei in tal tydlike funksjes in fêste beneaming yn Burgerheide (no Noardburgum). Om’t der gjin kâns wie op in hûs en it jonge stel sa stadichoan wol trouwe woe, folge nei ferrin fan tiid in sollisitaasje nei De Haach. Dêr wienen fakatueres en huzen genôch. De beneaming waard oannommen, in ferhuzing folge. Mar it foel ôf, de ûnwennigens nei Fryslân wie grut. Yn de tritiger jierren fan de foarige ieu, in tiid fan grutte earmoede, kaam er werom nei Fryslân: De Harkema. Nêst ûnderwizer wie hy dêr, holpen troch syn frou, eins ek foarmingslieder. De skoalle fungearre nei skoaltiid as doarpshûs. De folgjende stap wie it haadskip fan de iepenbiere skoalle yn De Pein. Troch de ynfloed fan de ynspeksje waard dy skoalle ien fan de njoggen proefskoallen. Dy kar hat beskiedend west foar it libben fan Gerrit Sinnema. Earst op syn eigen skoalle, letter as direkteur fan it PAB, in funksje dy’t er fan 1959 oan 1965 ta ferfolle. Út syn artikels (sjoch dêrfoar it bibliografyske part) en de troch him makke notysjes oer it ynfieren fan it twatalich ûnderwiis lêze wy oer it ûntwikkeljen fan learmiddels, kontakten mei skoallen, ynliedings op âlderjûnen en folle net genôch. Út ien fan syn oantekenskriften wurdt hjir it ien en oar ûntliend. Yn ‘Twatalige Skoallen op nominaasje’ steane hûndert skoallen neamd, acht dêrfan binne yndied twatalich wurden. Yn de literatuer oer ynnovaasje stiet dat it meastentiids net sa’n toer is om de earste lichting, de lju dy’t eins al (wat) oertsjûge binne, oer de streep te lûken, mar dat it twadde skift faak in soad wjerstân hat. Sinnema hat dat kear op kear fernommen. Syn befinings oer de tûkelteammen hat er yn telegramstyl fêstlein. By skoalle X binne de ‘âlders foar. Haed ek. Jfr. lit har net út. Sil letter bislute.’ Op skoalle Y is it útstel om oer te gean nei twatalich ûnderwiis ‘ôfstimd. Kile-kile, op ’e nij oan ’e oarder stelle.’ It ynfieren fan twatalich ûnderwiis wie (en is) in kwestje fan ‘frappez, frappez toujours!’ (De oantekens fan Sinnema binne beskreaun yn Koen Zondag, ‘En doe barde der wat aparts ...’, PBL, 2002, nr. 4, s. 42-45). Sinnema, in beret èn irenysk man, moast om redenen fan sûnens yn 1965 ôfskie nimme. Hy waard opfolge troch G.H. Vledder.

Roelof Jelke Sipkens (Ljouwert 23-02-1899 - Snits 2-10-1976)

Doe’t Sipkens yn syn kwaliteit as ynspekteur fan it leger ûnderwiis op in protestantsk-kristlike skoalle foarljochting joech oer twatalich ûnderwiis, krige er foar de safolste kear it ferlechje te hearren dat men mei it Frysk net fierder komt as Wolvegea. Sipkens, nea om in wurd ferlegen, reagearre: ‘Net fier? Jimme leauwe dochs yn de himel? No, safier moatte jimme mei it Frysk.’

84 R.J. Sipkens waard nei in tal funksjes yn ûnderskate Ljouwerter iepenbiere skoallen foar leger ûnderwiis (ûnderwizer – haad) yn 1946 troch de persoanlike ynfloed fan de eardere haadynspekteur L. Welling ynspekteur yn de ynspeksje Snits. Daliks liet er blike út hokker Frysk hout hy snien wie: hy iepene it ûnderwiiskongres fan 1946 yn it Frysk. Yn it ferslach stiet: ‘… it wie it earste fryske fornijingskongres ûnder lieding fan in Frysk-pratende en (hwat mear seit jitte) Frysksinnige ynspekteur, dat bitsjut gâns foar Fryslân.’ Op it Studintekongres fan 1951, inkelde wiken nei Kneppelfreed, sei er: ‘Út nationael eachpunt is de slach om de skoallen wichtiger as de slach op it Saeilân.’ Yn artikels en as foarsitter fan it PAB (sjoch dêr) hat Sipkens de jierren troch it belang fan it twatalich ûnderwiis bepleite. By syn ôfskie as foarsitter fan it buro ferskynde op 22-8-1969 in lang fraachpetear mei him yn de LC. It begjint sa:

It soe yn ’e legere skoallen yn Fryslân gâns makliker wêze as der gjin Fryske tael bestie. It soe ek makliker wêze as Fryslân trije meter boppe A.P. lei. Mar in diel fan Fryslân leit nou ienkear to leech en dêrom hawwe wy diken opsmiten. En yn in diel fan Fryslân is it Frysk de memmetael fan de bern en dêrom hawwe wy dêrre twatalige skoallen.

Tongersdei 10 septimber 1964 namen ‘op hartverwarmende wijze … talloos velen’ (FD), 12- 9-1964) ôfskie fan ynspekteur Sipkens. By dy gelegenheid spriek ek mr. J. de Bruyn, haad ôfdieling leger ûnderwiis fan it ministearje fan Ûnderwiis en Wittenskippen. Hy brocht de tank oer fan de minister en steatssiktaris foar syn wurk oangeande it twatalich ûnderwiis. ‘Een spectaculair feit, zoals een inspecteur sporadisch meemaakt, want het is geen spectaculair werk. Hij mag niets, maar hij vermag veel’ (kursivearring, KZ). Yn 1965 moast de gemeenteried fan Snits beslute om de nije iepenbiere ULO-skoalle ‘R.J. Sipkensschool’ te neamen. It foarstel fan in riedslid om it wurd ‘school’ te feroarjen yn skoalle waard net oernommen. Mei de namme ‘Sipkensschool’ waard ‘voldoende uiting gegeven (…) aan de gevoelens van erkentelijkheid voor de wijze waarop de heer Sipkens als inspecteur van het lager onderwijs aan de ontwikkeling van het onderwijs in Sneek heeft bijgedragen’ (LC, 1-7-1965). Doe’t de skoalle opgie yn in skoallemienskip ferdwûn de namme: sic transit gloria mundi. Sipkens spesjalisme wie muzyk. Mei Piet Tiggers (ien fan de redakteuren fan de bekende bondelNederlands Volkslied) fernijde hy it muzykûnderwiis. Syn kennis op dat mêd makke it mooglik dat hy, nêst syn wurk yn it ûnderwiis, 25 jier muzykkritikus fan de LC wie. Ek yn dyn funksje liet er in helder lûd hearre. As it Frysk Orkest foar de subsidiearjende ynstânsjes in konsert jûn hat, beslút er syn resinsje (10-4-1967) mei de wurden: ‘Het concert werd besloten met een feestelijke vertolking van de balletsuite Sylvia van Délibes, waarna de broodheren van het orkest voldaan naar hun haardsteden terugkeerden.’

Jant Visser-Bakker (Akkrum 12-5-1906 – Ljouwert 9-7-1992)

Yn 1932 beneamde de ‘Bond van Nederlandsche Onderwijzers’ in kommisje dy’t de kwestje fan it Frysk op de legere skoalle besjen moatte soe. ‘Een onderwijzeres-bondslid van het platteland.’ Jant Bakker waard frege lid te wurden fan dy kommisje. Yn de rapportaazje, publisearre yn De Bode, it orgaan fan it bûn (1936; s. 603-608), is hja oantsjut as Jet. Neifreegjen hat dúdlik makke dat it net út te sluten is dat dy nammeferoaring op har útstel bard is. Yn it einrapport seit de kommisje dat it Frysk net yn de leechste, mar yn de heechste klassen in plak krije kin: fakultatyf, 1 à 2 oeren wyks. Men kin it jin hast net yntinke dat in frou dy’t nei 1950 in wichtige rol spile by de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân, har in

85 tal jierren dêrfoar noch fersette tsjin it brûken fan de memmetaal yn de leechste klassen. Der binne mear dy’t sa’n bekearing ûndergienen. Nei it beheljen fan de akte foar ûnderwizeres oan de Rykskweekskoalle op It Hearrenfean waard hja earst kwekeling mei akte oan de skoalle yn Wikel, dêrnei krige hja in oanstelling oan in iepenbiere skoalle yn Krommenie. Dêr sluet hja har oan by (de frouljusbeweging fan) de SDAP. Sa krige hja de mooglikheid om te skriuwen yn it doe bekende frouljusblêd De Proletarische Vrouw. Nei Krommenie folge Eastermar, dêrnei joech hja mei har man lieding oan de alkoholfrije jeugdherberch ‘Ús Blau Hiem’ yn Appelskea. Nei Skarsterbrêge en Akkrum folge yn 1951 in oanstelling oan de skoalle fan master Roel Bergsma, de iepenbiere skoalle yn Terherne. Yn 1957 waard dy skoalle twatalich. Jant Visser-Bakker hat fan herten meidien oan de ûntjouwing fan dy foarm fan ûnderwiis, bygelyks by it ûntwikkeljen en skriuwen fan Stap foar [fwar] Stap, in lêsmetoade foar de earste klasse. By de learmiddels is dy metoade neier omskreaun. Op dit plak past in anekdoate. By de meiwurksters fan dy nije metoade hearde ek suster Chrysogona, ûnderwizeres oan de rooms-katolike skoalle te Blauhûs. Op in middei soenen de meiwurkers oan de metoade oerlis hawwe yn Terherne. Doe’t ien fan de bern de yn habyt klaaide suster seach, rôp it spontaan: ‘Juffer, in spoek.’ Nêst har wurk foar it ûnderwiis hat Jant Visser-Bakker in soad berneboeken skreaun. ‘Ik wit net iens krekt hoefolle boeken ...’ sei hja by in fraachpetear (STR, 1986, s. 187). Yn in ‘In memoriam Jant Visser-Bakker’ dielt Tineke [Steenmeijer-Wielenga] mei dat hja, de ûnderwiisútjeften ynbegrepen, in lytse 40 boeken skreaun hat (De Oesdrip, 2e ôflevering 1992). Yn de LC fersoarge Welmoed Dijkstra-Talsma (1896-1988) ûnder it pseudonym ‘Muoike Wike’ fan 1931-1953 de bernerubryk. Jant Visser-Bakker naam it yn 1953 fan har oer. Ûnder it pseudonym ‘Muoike Jant’ hat hja dat wurk oant 1981 dien. Party bern hawwe troch dy rubryk it skriuwen fan it Frysk yn ’e macht krigen. Mei de skriuwsters fan de bernerubriken fan de oare kranten (Tiny Mulder fan it FD en Diet Huber fan de FK) publisearre hja yn 1954 It Boek foar de Fryske Bern.

Sjoerd Evert Wendelaar Bonga (Dronryp 24-1-1887 – Dokkum 3-3-1961)

S.E. Wendelaar Bonga begûn as ûnderwizer oan de kristlike skoalle yn Wâlterswâld. Dat doarp waard al ridlik gau ferruile foar Dokkum. Dêr krige er in baan oan de ‘Eben Haëzerskoalle’ op ’e Fetze, doe de iennige protestantsk-kristlike skoalle yn Dokkum. Yn 1929 waard er haad fan dy skoalle. By syn ôfskie yn desimber 1947 wienen der 450 learlingen en 10 learkrêften, sa fertelt it troch Arend J. Wijnsma skreaune tinkboek fan it kristlik ûnderwiis yn Dokkum,125 jaar christelijk ondewijs in Dokkum (Dokkum, 1989). Doe’t Bonga om 1930 hinne war die ynspekteur fan it leger ûnderwiis te wurden, frege hy om stipe fan PÛR. It fersyk waard oan foldien op in wize dy’t Bonga faaks net noaske hat. De Rie stjoerde in algemien skriuwen nei de minister en haadynspekteur ‘om by in mooglike fakatuere rekken te hâlden mei it op ’e hichte wêzen fan Frysk ûnderwiis.’ * By syn ôfskie waarden syn deugden en fertsjinsten as ûnderwiisman, foarsitter fan it KFS, foarsitter fan de Dokkumer Aldheidskeamer, auteur fan taal- en lêsboekjes en skriuwer fan in grut tal artikels (op biologysk mêd) mei eare neamd. Doe’t Bonga sels oan it wurd kaam sei er: ‘De 40 jier binne om: der út.’ Neitiid bleau er op ûnderskate mêden warber, bygelyks as lid fan de ‘Kommisje fan Trije’ (sjoch 1.3.4). De measte, noch altiten lêsbere, bydragen fan Bonga oangeande it twatalich ûnderwiis binne foar 1945 skreaun. Doe ferskynden ûnder mear Frysk ûnderwiis, eask fan moderne

86 paedagogyk (1932), De twatalige skoalle yn Fryslân. Bistek fan in learplan (1933) en De skoalle yn Fryslân; oer de saekfakken; in bydrage ta ûnderwiisforbettering (1937). Fuort nei 1945 liet Bonga syn lûd hearre oer de oan it ‘gewoane ûnderwiis’ te stellen easken. De skoalle koe allinne mar in grûnslach biede, ‘dêr’t it libben op fuortbouwe moat. Dat is yn ús gea it Fryske libben. De lêste 50 jier is der fiersttomin klam lein op de opfieding. Elk folk hat altyd, mar net to min yn ’e takomst forlet fan fikse wurkers, stoere karakters, redsume minsken. Der is gjin forlet fan in heap heale witterij en learderij’ (STIM, 15 maaie 1945). Omtinken foar de memmetaal yn it ûnderwiis wie foar Bonga in saak fan it hert. Hy fertelde dêroer by syn ôfskie:

It barde yn Wâlterswâld dat ik in famke krige fan ’e juf , dy’t in goede learling hiet, mar ik koe der neat mei wurde. Op in kear sei ik sûnder erch ‘hast dyn wurk ôf Rinske’ en sjoch klear wie it. Djipper haw ik it ûntdutsen yn in opstel makke yn Dokkum. In learlinge skraste it wurd ‘moeder’ troch en skreau der ‘mem’ boppe: hja hie gjin ‘moeder’ mar in ‘mem’. It taelmasker wie brutsen, de tongen kamen los. Dat hat my hwat sein (LC, 31-12-1947).

Nei syn ferstjerren stie yn FRFR (10-3-1961) yn in In Memoriam oer Bonga as in man ‘hwaens wurden deryn woegen’ en ‘dy’t allinne troch syn persoanlik foarbyld yn de Fryske striid al gesach hie.’

* Harm J. Oldenhof (1987) ‘De Provinsiale Underwiisried,’ yn Koen Zondag Ûnder rjocht, Ljouwert: Fryske Akademy / AFÛK, s. 160.

Anne Louwrens Jelle Wytzes (Peinjum 30-9-1878 - Snits 15-10- 1950)

Nei syn ferstjerren stie yn STIM (20-10-1950) dat A.L.J. Wytzes as jong ûnderwizer spul krige mei in ynspekteur om’t er yn skoalle Frysk prate. Nei’t er om utens gien wie, belune syn niget oan it Frysk, mar nei’t er weromkaam – hy waard yn 1920 direkteur fan de kristlike kweekskoalle yn Snits – hat er hjir en dêr, mei ferdrach, noch wolris in goed wurd sein oer it ûnderwiis yn de memmetaal fan de bern, mar syn werklike belangstelling en aksje dêrfoar kamen pas nei 1945. Dan is it krekt oft de skea ynhelle wurde moat. Mei alle krêft jout er him op hertstochtlike wize oan de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis. Hy wurdt lid fan de ‘Kommisje fan Trije’ (sjoch 1.3.4) en foarsitter fan it PWF, skriuwt in wichtige brosjuere (Wytzes 1948), ûntwikkelet in lêsmetoade (sjoch dêrfoar by de learmiddels) en makket in wiidweidich Boarneboek foar Tael en Psychologie (oanwêzich op Tresoar), in part fan de dêr neamde literatuer is brûkt foar de brosjuere. It beukerûnderwiis hie Wytzes syn grutte belangstelling. Op de konferinsje oer twatalich ûnderwiis yn 1948 hie hy de lieding by de seksje beukerûnderwiis. Hy sei dêr ûnder mear:

It ûnderwiis oan it jonge bern moat oanslute by de kennis dy’t it al foar de skoaljierren thús opdien hat. As wy dêrom it ûnderwiis yn de memmetaal in earste eask achtsje foar de legere skoalle, namstemear jildt dat foar de beukers. De oplieding fan de learkrêften moat dêrom foargoed rekken hâlde mei de spesjale easken fan de Fryske beukers en it beöefenjen fan de Fryske taal moat by de oplieding fan de beukerliedsters oer alle boegen ta syn rjocht komme .*

87 It soe noch in hiel hoart duorje ear’t dy wurden, skreaun om 1948 hinne, yn de praktyk realiteit begûnen te krijen. Fedde Schurer dy’t Wytzes as learaar, tsjinstanner (by it konflikt mei it Lemster skoalbestjoer), freon en meistrider kend hie, sei yn syn artikel ‘Yn it harnas stoarn’ yn de HK (18 oktober 1950) dat er Wytzes yn tankberens betinke sil: ‘Syn neitins sil ta seine wêze.’

* Oersetting fan it ferslach yn it FD fan 27-10-1948, s. 2.

Wike Louis’ Zylstra (18-5-1893 Drachten - 22-6-1964 De Rottefalle)

‘In het jaar Een duizend acht honderd drie en negentig, dan twintigsten der maand Mei, is voor ons Ambtenaar van den Burgelijken Stand der Gemeente Smallingerland, Provincie Friesland, gecompareerd Louis Zijlstra (...) welke ons verklaarde, dat op den achttienden dezer maand (...) een kind van het vrouwelijke geslacht is geboren uit Antje Eelkema (...) aan welk kind hij verklaarde den voornaam te geven van Wietske.’ Dy foarnamme feroare yn de rin fan de jierren yn Wike en heite namme Louis waard taheakke. Sa ûntstie de namme Wike Louis’ Zylstra.*

Wike Louis’ Zylstra hearde ta de JFM, in organisaasje dy’t yn 1915 oprjochte waard troch Douwe Kalma en inkelde meistanners. Hja koenen har net fine yn de neffens har al te nuete koerts fan de beweging. W.L Zylstra stipe D. Kalma (dy’t in tal jierren by har ynwenne hat) by syn Fryske oersetting fan it wurk fan Shakespeare. Yn 1932 fertelde Zylstra op de âlderjûn fan de iepenbiere skoalle op ’e Rottefalle’, wêr’t hja nei û.o de Grinzer Opein, Aldeboarn,** it Amelân, sûnt 1931 as ûnderwizeres wurke, oer ‘It Frysk syn plak op ’e skoalle’. De lêzing ferskynde yn IHL (1932, s. 34-35); hja lei dêryn út dat de ‘Jong-Friezen dreame fen en stride for in Frysk Fryslân, Frysk op it earste plak, Hollânsk en dan goed Hollânsk op it twadde plak, Frysk yn tsjerke, yn skoalle, yn ried- en rjuchtseal, yn alle forieningslibben.’ Yn LF, it blêd fan de JFM, skreau hja yn 1955 oer it begjin fan it twatalich ûnderwiis ûnder mear:

… de oarsprong fan de s.n. proefskoalle leit net yn hwat men de Biweging neamt; mar yn de moeting fan de Jongfryske biweging mei de ûnderwiisfornijing yn it hert fan in ûnderwizeres, en net fan in ûnderwysman, noch in ynspekteur, noch in learaer, noch in doctor of professor.

Hjir is in frou oan it wurd dy’t eigen wegen kiest en dêrfan op bewuste wize tsjûget. Dat komt ek nei foaren yn har bydragen oer de troch har ûntwurpen lêsmetoade Fan praten ta lêzen en skriuwen, it dêrby hearrende lêsrak (sjoch dêrfoar de bibliografy en de learmiddels) en de striid tsjin de foarstanners fan de metoade fan Wytzes. Daliks nei de Twadde Oarloch liet hja op in gearkomste fan de ôfdieling Drachten fan de NOV har lûd oer twatalich ûnderwiis op ’e nij hearre. Har rede ferskynde yn 1946 by Utjouwerij Kamminga yn Dokkum ûnder de titel De twatalige skoalle op Fryske grounslach. De printkosten kamen foar har eigen rekken. Hja begûn op ’e Rotfalster iepenbiere skoalle op eigen manneboet mei it yntrodusearjen fan twatalich ûnderwiis. Der is wol skreaun dat Zylstra foar dat feit in ‘berisping’ fan de ûnderwiisynspeksje krige. Dat is net wier. Allinnich in skoalbestjoer (yn dit gefal it gemeentebestjoer fan Smellingerlân) kin sanksjes oplizze.*** Troch kontakten mei de Eastfriezen, ûnder oaren mei Wilhelmine Siefkes, de skriuwster fan

88 Keerlke (yn it Frysk oerset as It wurdt skielk wer simmer) krige hja safolle niget oan it Dútsk, dat dy taal neffens har gaadlik wêze soe as frjemde taal yn it leger ûnderwiis (IHL, 1953; s. 148). Yn in ferslach fan ‘In reis troch Great-Fryslân’ (sjoch de bibliografy) jout hja in prachtige beskriuwing fan in ekskurzje nei de oare Fryslannen. As hja fertelt dat se by in boerinne ‘yn it lits-jumeaux rekke’ (de boer moast mar earne oars sliepe) krije wy in ynkykje dat jin in hiel soad jierren letter noch glimkje lit.

*Mei tank oan Jelle Krol; hy joech my de kopy út de Boargerlike Stân Smellingerlân en ynformearre my ek oer de missive fan it Kolleezje fan B&W fan Utingeradiel.

** Op 25 novimber 1920 skreaun hja oan Douwe Kalma dat op de Boarnster skoalle in missieve fan it Kolleezje fan B&W sirkulearre oer it brûken fan it Frysk, ‘hwat neffens ynsjen fan B&W net ta to litten is.’

*** Sjoch foar de krekte gong fan saken Koen Zondag, ‘Fan twatalich nei ientalich ûnderwiis’, PBL, 2002; s. 22-25. (H. Keuning, jierrenlang haad fan de ILS op ’e Rottefalle, fertelde yn in fraachpetear mei Trouw (21-2-1990) dat de ynspektrise en de boargemaster, nei’t hja juffer Zylstra foar de doar fan lokaal ôfharke hienen, konstatearren dat hja Frysk prate.)

89 6. Ta beslút

Lea Dasberg, yndertiid heechlearaar histoaryske pedagogyk oan de ‘Universiteit van Amsterdam’ hat ris sein dat de funskje fan de skiednis te ferlykjen is mei de efterútsjochspegel fan in auto. Wy sjogge der yn om feilich foarút te kommen. Lit ús in lytse reis meitsje.

Klimaatferoaring It sammele materiaal lit in grutte kleau sjen tusken it kulturele klimaat fan doe en no. Nei it ûnderwiiskongres fan 1948 konkludearre Hendrik Algra yn in haadartikel dat Fryslân mei it twatalich ûnderwiis ûnderweis is. Neffens him gong it om de fraach oft Fryslân al of net bestean soe. By in taspraak op de ‘Fryske Wâldwike yn Drachten’ (septimber 1946) spriek S. van Tuinen, boargemaster fan Dokkum, oer it tema ‘Hwat is Frysk?’ Hy woe in Fryske folkshegeskoalle op Fryske grûnslach oprjochtsje, dêr koenen Friezen ta Friezen foarme wurde. ‘Leafde en plicht rinne hjir gear, omdat God ús dit lân jûn hat.’ Hjoed de dei soenen sokke wurden beare as skuorde klokken. Ek J. Piebenga, F. Schurer en letter J. Noordmans lieten, sûnder har krityske rol as sjoernalist út it each te ferliezen, der yn har bydragen gjin inkelde twivel oer bestean dat hja foarstanners fan twatalich ûnderwiis wienen. H. Algra, J. Piebenga en F. Schurer wienen ‘feindliche Brüder’ dy’t elkoar it leksum liezen wêr’t dat mooglik en nedich wie, mar op gearkomsten fan it KFS songen se mei-elkoar en mei ynmoed út deselde bondel of itselde psalter. Doe’t ein 1968 it twatalich ûnderwiis yn ’e lytse loege siet, rôpen inkelde pommeranten de learkrêften fan de skoallen byelkoar. De gehoarseal fan de ‘Provinsjale Biblioteek’ siet fol mei juffen en masters út hiele Fryslân. Mei ynliedings, mar noch mear troch in ‘pastoraal’ wurd fan ynspekteur K. Elzinga, gie elk nei hûs mei it gefoel dat twatalich ûnderwiis in opdracht, faaks sels in ropping wie. Út de begeliedingspraktyk blykt dat sintrale gearkomsten noch altyd wurdearre wurde. Oerlis oer de praktyk en it bepraten fan fisy’s jout moed en perspektyf. De liedsters yn de Frysktalige boartersplakken en de ûnderwizers en ûnderwizeressen yn de twa- of trijtalige skoallen foarmje it ‘wurkkapitaal.’ Hja sille goed oplaat en begelaat wurde moatte. Wy neame hjir twa aspekten. Der soe in oplieding komme moatte op itselde nivo as de eardere akte Frysk L.Û.; wa’t dat foech hat, soe dêrfoar finansjeel goed beleanne wurde moatte. It ‘Taalsintrum Frysk fan Cedin’ dat yn de tradysje fan it PAB dwaande is mei ‘schoolnabije’ begelieding moat dat yntinsive wurk dwaan mei in hantsjefol minsken. Útwreiding fan dy stêf is in tige ferantwurde djipte-ynvestearring.

Taalkaart Doe’t de twatalige skoallen yn Fryslân op sneon 1 april 1955 begûnen, wie it plattelân, mei útsûndering fan inkelde gebieten, homogeen Frysktalich. Dy situaasje is foarby. In lytse yllustraasje út de praktyk. Op de dei dat dit ‘Ta beslút’ skreaun waard, kaam ‘Omrop Fryslân’ mei it nijs dat de Hitsumer basisskoalle ticht giet. In sjoernalist frege de bern om har miening, se fûnen it allegearre spitich, ‘spijtig’ sels. Fan de fiif, seis bern dy’t oan it wurd kamen, prate ien Frysk en alle oaren ABN. Sa’n petearke is in yllustraasje fan de feroare en feroarjende taalkaart. Yn desimber 2008 sei Jannewietske de Vries, de deputearre foar Ûnderwiis en Kultuer, yn in fraachpetear mei Gerrit van der Meer (PBL, 2008; s. 62-64) dat de delgong fan de omfang fan it Frysk opkeard wie en dat de behearsking fan dy taal ‘op dit stuit net mear efterút’ giet. Har útspraak waard mei beskaat troch in fluchhifking. Sa’n ûndersyk is gjin goede wjerspegeling fan de befolking en de respondinten binne oer it generaal ‘foar it Frysk.’ De útkomsten moatte dêrom mei de nedige sepsis besjoen wurde.

90 Nei in kritysk hifkjen fan de sifers sammele troch de ynspeksje fan it ûnderwiis kamen Jehannes Wijnstra en Koen Zondag ta hiel oare konklúzjes. Yn twa artikels (‘Streektaalgebrûk yn it neigean,’ yn PBL, 2006; s. 1-4 en ‘It Frysk op ’e brânwacht,’ yn PBL, 2007; s. 28-30) litte hja sjen dat it Frysk te krijen hat mei eroazje en dat it trochjaan fan it Frysk oan de bern ‘slim yn it neigean’ is. Alles pleitet der foar om yngeand ûndersyk te dwaan nei de oerdracht fan it Frysk troch de âlden oan de bern, it taalgedrach fan de bern yn ’e buorren en op it skoalplein en it behearskjen fan it Frysk troch bern yn it basisûnderwiis; allinne dan kinne wy oantoane hoe’t it lân der hinne leit. Om feilich fierder ride te kinnen, moatte wy goed om ús hinne sjen.

De kwaliteit fan it Frysk De jierren troch hawwe der kleilieten klonken oer it tebekgean fan de kwaliteit fan it Frysk. E.B. Folkertsma skreau dat it Hollânsk it Frysk yn it lid rekke. Hy soe it Ingelsk der no oan tafoege hawwe. Men hearde útdrukkings as ‘ferkattemolke Frysk’ en ‘wanskepen taal’. Dy lêste útdrukking brûkte ‘Taelwarder’ (= D.A. Tamminga) op 5 desimber 1959 yn syn rubryk ‘Op ’e taelhelling.’ Syn ‘hope yn dizzen is: twatalich ûnderwiis.’ Dy hope is folle faker útspruten; it resultaat hat net grut west. Kin it ûnderwiis in taal rêde? Soe de skoalle syntaktyske ynterferinsjes as ‘dat hie hy net moatte dwaan’ tsjinhâlde of bestride kinne? Wy tinke dat dy fraach ûntkennend beäntwurde wurde moat. Ûnderwiis kin allinne in bydrage oan it behâld en fuortsterkjen fan in taal leverje as inkelde krusjale sosjolinguistyske domeinen behearsking fan it Frysk needsaaklik meitsje soenen. Dat is yn Fryslân net it gefal. It is net oan de skoalle om oan te stjoeren op feroarings yn de ûnderskate domeinen. Soks soe in taak fan de Fryske beweging wêze kinne, mar de konstatearring fan prof. Goffe Jensma yn syn oraasje op 26 maaie 2009 dat de Fryske beweging ‘geen maatschappelijk mobiliserende kracht van betekenis meer’ is, liket mar al te wier te wêzen. Soenen oanfalsplannen helpe kinne? Wa’t weet hat fan eardere, tige lykwichtige plannen, bygelyks de nota Kultureel perspektyf (1961), soe by it formulearjen fan doelen en winsken net allinne beskiedener, mar foaral tûker wêze moatte.

Ynspeksje Yn it stikje oer de klimaatferoaring kaam de ynspeksje yn de figuer fan K. Elzinga al efkes op it aljemint. Hokker ynspekteur soe no noch beskikke oer it fermogen en de moed om yn sa’n selskip as ‘pastor’ te fungearjen? Nimmen, tinkt ús. De rol en it plak fan de ynspeksje binne dêrfoar tefolle feroare. Doe’t L. van de Zweep, ynspekteur yn de ynspeksje Ljouwert, yn 1947 in funksje yn Amsterdam akseptearre, skreau Th. Bakker dat syn fertrek in ferlies foar Fryslân wie. In beneaming fan in net-Fries yn de ynspeksje Dokkum late ta kommentaren en de beneaming fan Frysksinnige ynspekteurs yn de ynspeksjes Dokkum en Ljouwert waard tige posityf ûntfongen. No komme oer de beneaming fan in ynspekteur of ynspektrise gjin berjochten mear yn de kranten. De ynspeksje wurket op ôfstân. It kantoar oan hûs waard ferfongen troch in sintraal buro yn Ljouwert; no húsmannet de noardelike ynspeksje yn Grins. It behearskjen fan it Frysk is gjin beneamingseask. Wa’t de oproppen foar learkrêften lêst, fernimt dat foar dyen de passive behearsking fan it Frysk meastentiids foldwaande is. Hoe kin dan folweardich ûnderwiis yn it Frysk as fak en fiertaal jûn wurde en hoe kin de ynspeksje de skoallen beoardielje? By it ôfskie fan R.J. Sipkens brocht in hege amtner fan it ministearje fan Ûnderwiis en Wittenskippen de groetnis fan de minister oer. Hy sei dat in ynspekteur ‘niets mag, maar veel vermag.’ Elts wist wat bedoeld waard. Formeel sjoen moast de ynspeksje him net bemuoie mei it befoarderjen fan twatalich ûnderwiis, mar de praktyk wie oars. Sûnder minsken as Kr.

91 Boelens, K. Elzinga en R.J. Sipkens, alle trije neamd yn haadstik 5 fan Lange oanrin, koarte sprong, hie dy foarm fan ûnderwiis net sa’n ûntwikkeling troch makke. Fan de lettere ynspekteurs hawwe, yn de beskreaune jierren, allinne J. Kuindersma en S. de Jong har út in yntrinsike motivaasje wei ynset foar it twatalich ûnderwiis. Op dit stuit is de ynspeksje dwaande om nei te gean wat de skoallen oan it Frysk dogge. De konklúzjes komme ta stân mei fjouwertspuntsskalen. Op grûn dêrfan hat de ynspeksje hjoed de dei hiel wat yn ’e molke te krommeljen, mar dat betsjut noch net dat hja wat te sizzen hat.

De lûs en de presinning As jonkje lies P. Hemminga ‘yn ús memme Libelle myn earste en teffens lêste fúljeton.’ In ôflevering einige altyd mei de wurden ‘wordt vervolgd’. Hemminga brûkte dat byld yn syn foardracht ‘Enkele opmerkingen over de beleidsvorming betreffende het Fries vanuit een bestuurskundig perspectief,’ by gelegenheid fan it ferskinen fan it Juridisch woordenboek Nederlands-Fries op 11 desimber 2000. De lêzing ferskynde yn in oersetting fan T. Hoekema yn LF, april-juny 2001, s. 18-27. ‘Wordt vervolgd’, it betsjut dat ‘de kearnwearden fan ’e Hagemer beliedsmakkers yn ’e rin fan ’e tiid amper feroare binne. Foaral it departemint fan Ûnderrjocht hâldt stiif fêst oan it ienris ynnommen sintralistyske stânpunt.’ De tragens kin oanjûn wurde mei de skoalradio en de ferplichting. Yn 1954 pleite Kr. Boelens al foar skoalradio. Fryslân soe it foarbyld fan Skotlân en Wales folgje moatte. It duorre oant 1973 ear’t de earste útstjoering fan de Fryske skoalradio plakfûn. Yn de Rapporten Fryske Biweging 1940-1945 waard al praat oer de needsaak om beide talen as fak en fiertaal te brûken. It soe in hiel hoart duorje foar’t dy winsken honorearre waarden: earst mei yngong fan 1 augustus 1975 wie it mooglik it Frysk as fiertaal yn de hiele legere skoalle te brûken en de ferplichting fan it Frysk as fak folge op 1 augustus 1980. Yn it basis- en fuortset ûnderwiis hat it Frysk ‘in beskieden plakje’ krigen. Dy analyze is korrekt, mar it ûnderwiis yn Fryslân hat temin gebrûk makke fan dat beskieden plak. As dat bard wie, soe folweardich twatalich ûnderwiis sûnder mis mooglik west hawwe.

Widere kimen By it trochnimmen fan de bibliografy falt op dat it bepleitsjen fan twatalich ûnderwiis fierhinne berêst(e) op it Frysk en it Hollânsk sec. Ympulsen fan bûten, bygelyks filosofyske skôgings of foarbylden út de (wrâld)literatuer, komme amper foar. De meldij wie ienstimmich. Wy pleitsje der foar om nêst de psychologyske, psycholinguistyske en ûnderwiiskundige literatuer ek gebrûk te meitsjen fan poëzij, proaza en filosofy. Wy jouwe wat foarbylden út (ynternasjonale) publikaasjes. Guon binne in oanfolling op bygelyks de literatuer oer taalsosjology of psycholinguistyk, oare kinne liede ta (krityske) refleksje.

De Buddenbrooks fan Thomas Mann jout tal fan taalsosjologyske opmerkings. It boek ûntbrekt spitigernôch yn de hânboeken oer dat fak. In pear foarbylden. ‘Grote God, sukkel die je bent!’ riep de consul en vergat plat te praten van verontwaardiging.’ En Buddenbrook senior ‘verviel van misnoegen in het dialect.’ De Wet, in oar boek fan Thomas Mann, kin miskien tsjinst dwaan yn petearen oer trijetalich ûnderwiis. It boek giet oer Mozes, hy is troch omstannichheden en opfieding trijetalich wurden, mar wie ‘in geen taal bijster goed thuis en in drie tegelijk zocht hij naar zijn woorden.’ Komt soks yn de praktyk fan it trijetalich Frysk ek wolris foar? In oar foarbyld is de skôging fan Jaffe Vink (Trouw, 3 jannewaris 1992) oer it gedicht fan C.O. Jellema ‘Aan het Reitdiep.’ Dat gedicht, ynspirearre troch de mystisy, is ‘een schitterende verdediging van het lokale.’ It fers soe brûkt wurde kinne as guon oankomme mei it ferlechje dat omtinken foar it Frysk ta nasjonalisme liedt.

92 De wittenskiplik ûndersiker en dichter Leo Vroman wennet en wurket al fyftich jier yn de Feriene Steaten, hy praat en lêst de hiele dei Ingelsk, mar as it hert sprekt, as hy begjint te dichtsjen ‘dan is daar ineens dat wonderlijk soepele, vindingrijke Nederlands.’ (T. van Deel (2008), De troost van de vorm, Amsterdam : Trouw.) Vroman is him bewust fan syn dilemma. Yn ien fan syn gedichten skreau er oer it ferwurkjen fan ‘onze tweetaal.’ Elk bern yn Fryslân sit dêr ek mei tangele, miskien wol mei in ‘drietaal.’ As lêste neame wy Desiderius Erasmus. Yn syn Opvoeding (yn 2006 op ’e nij útjûn by Atheneum - Polak & Van Gennep) seit er op side 40 oer it oanlearen fan in taal:

Een echte kans om een taal zuiver te leren krijgt men vooral door te praten en dagelijks om te gaan met mensen die haar correct spreken, en ook door de voortdurende lectuur van auteurs die hun taal goed beheersen.

Sa learde Erasmus syn talen, mar doe’t er yn it lêste toevjen lei, wie it Latyn, de taal dêr’t er yn redenearre en skreaun hie, ynienen net mear beskikber; hy sei yn de taal dy’t syn mem him leard hie: ‘Lieve God.’

Alline it lêste foarbyld al is in rjochtfeardiging om mei help fan dichters, filosofen en skriuwers te sykjen nei in ferbreding en ferdjipping fan de ferhalen en bydragen oer twa- of meartalich ûnderwiis. Ik bin derfan oertsjûge dat troch har wurk de meldij polyfoan wurdt.

93 7. Bibliografy

1945

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Folkertsma, E. B., Rapporten Fryske Biweging 1940-1945 [mei in foarwird fan it Moderamen fen ’e Ried fen ’e Fryske biweging: E.B. Folkertsma, J.J. Kalma en K.A. Rienks], Ljouwert : Ried fen ’e Fryske biweging, 1945; 20 siden.

3006 fr

Yn dizze brosjuere, ek útjûn yn it Hollânsk, komme de folgjende aspekten oan ’e oarder: polityk, lânbou, hannel en niverheid, kultuer, folkspropaganda (parse, toaniel, radio en film), ûnderwiis, keunst, tsjerke en jongerein. Yn it ‘Foarwird’ is it doel sa oanjûn: ‘Hjirmei jowt op in histoarysk stuit: by de nije opbou fen de Nederlânske steat de Fryske biweging folk en ryk yn bitinken, hwet der nedich is for in bloeijend Frysk folkslibben, in geve Fryske folksnationaliteit en in sterke, rike Nederlânske steatsienheit en cultuermienskip.’ Út de ûnderwiisparagraaf nimme wy in tal aspekten oer. Yn it ‘Biwaerskoalleûnderwiis, binammen op it plattelân, wirdt de Fryske tael as omgongstael en as fiertael brûkt; ek by sjongen en boartsjen.’ It leger ûnderwiis moat oanslute by it mienskipslibben yn Fryslân. Dêrta is it nedich dat beide talen as fak en fiertaal brûkt wurde en dat it fak geakunde (in ‘gearfrisseling’ fan lokale skiednis, ierdrykskunde, natuerkennis, sjongen en folkskunde) yn it learplan opnommen wurdt. Op de kweekskoallen moat yn de reguliere lestiid romte komme foar lessen yn de ‘Fryske tael en skriftekennisse.’ Wa’t him yn it earste learjier hjirfoar opjout, is ferplichte dy lessen alle learjierren te folgjen. By metodyk moat omtinken jûn wurde oan geakunde. It Ryk moat foar de kosten stean.

Sjoch E.B. Folkertsma, 1945; C2. Sjoch J. Piebenga, 1945; C7.

Oanfolling It begryp geakunde is foar it earst yn 1932 brûkt troch J. Botke yn syn boek De gritenij Dantumadiel. It wie lykas it lettere begryp ‘wrâldoriïntaasje’ frijwat diffús. Foar guon wie it in gearfrisseling fan de hjirboppe neamde fakken; foar oaren betsjutte it in folslein oare wurk- en tinkwize. Geakunde soe it sintrale fak wêze moatte. Minsken as D. Franke, H. Twerda en S.E. Wendelaar Bonga hearden yn Fryslân ta de pioniers. Kr. Boelens neamde foarbylden fan geakunde yn bygelyks East-Fryslân en by de ferslaggen fan stúdzjereizen nei dat gebiet wurdt it begryp ‘Heimatkunde’ mear as ien kear neamd.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bakker, Th., ‘Hwat ús folk fan de polityk forwachtsje mei’, yn STIM, 14 desimber 1945; s. 3.

De politisy dy’t nei de oarloch de lieding fan de ARP foarmje, wolle mei it KFS romte foar it Frysk. Foar it leger ûnderwiis betsjut dat frijheid foar it Frysk as fier- en lestaal, ferplichte Frysk lêzen en skriuwen. Foar it fuortset ûnderwiis ‘elke wike ûnderwiis yn de Fryske tael, skriftekennisse en skiednis, foarsafier’t de aerd fan de skoalle him dêrfoar lient.’

B2. D[ykstra, K.], ‘In stap tobek’ yn “Út ’e Fryske Biweging”, yn FRFR, 15 juny 1945; s. 2.

94 Beswier tsjin de beslissing dat der gjin Frysk mear jûn wurde mei op de lânbouskoallen.

Sjoch D.A. Tamminga, 1946; C3.

B3. D[ykstra, J.K.], ‘Frysk op skoalle’ yn “Út ’e Fryske Biweging”, yn FRFR, 9 novimber 1945; s. 3. Op twa iepenbiere skoallen yn Ljouwert hawwe de âlden har mei in ferhâlding fan 9 op 1 útsprutsen foar it Frysk as fak yn de heechste klassen.

B4. Jong, C.S. de, ‘Nuver’, yn STIM, 13 july 1945; s. 3.

De evakuees geane wer werom, hja hawwe it Frysk, yn koarte tiid, goed yn ’e macht krigen. Yn har eardere natuerlike situaasje wie de taal fan hûs en skoalle itselde. Dêrtroch hawwe se gjin gefoel foar twataligens. Se brûke hjir op skoalle sûnder euvelmoed hieltiten Fryske wurden en de Fryske sinsbou.

B5. Wendelaar Bonga, S.E., ‘De kommende skoalle yn Fryslân’, yn STIM, 15 maaie 1945; s. 3-4.

Der moat in skoalle mei in oare grûnslach komme, mei in minder oerladen learplan en mear omtinken foar bygelyks arbeid en plichtsbesef. It ûnderrjocht moat folksaardich wêze, mei alle romte foar it Frysk.

B6. Wendelaar, Bonga, S.E., ‘Oer geakinde op ús skoallen,’ yn STIM, 22 juny 1945; s. 3-4.

De Fryske beweging freget de skoallen om har learlingen de grûnslaggen fan de geakunde by te bringen. Dat betsjut foar it bern in ferriking, in sterkere bân mei it gea en it oankweken fan heitelânsleafde en nasjonaliteitsbesef.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘In volle vrijheid,’ yn FD, 7 desimber 1945; s. 1.

As ferfolch op de fernijingskursussen yn it Woodbrookers sintrum yn Koartehimmen is yn Ljouwert in nije byienkomst holden. Op himsels in goede saak, mar it wie iensidich. Allinne de ynspeksje kaam oan it wurd.

Oanfolling De kursussen yn Koartehimmen stienen ûnder lieding fan L. Welling, de haadynspekteur fan de noardlike haadynspeksje. Ûnder syn lieding ferskynde om 1930 hinne de Leidraad, in oanset ta ûnderwiisfernijing. Nei 1945 hie haadynspekteur L.F. Kleiterp de redaksje fan dy boarne.

C2. F[olkertsma, E.B.], ‘Rapporten Fryske biweging 1940-1945,’ yn FD, 31 july 1945; s. 1.

Oankundiging fan de mei troch Folkertsma skreaune rapporten oer de Fryske beweging. Hiele Fryslân en Nederlân hawwe te krijen mei de ynhâld dêrfan.

C3. F[olkertsma, E.B.], ‘In Fryske Cultuerried (1),’ yn FD, 21 augustus 1945; s. 1.

95 Der wurdt wurke oan de oprjochting fan in Kultuerried. Wat is it doel fan sa’n ried? De ried makket sels gjin kultuer. Yn it twadde artikel formulearret Folkertsma de taak en it wurk fan de ried.

C4. F[olkertsma, E.B.], ‘In Fryske Cultuerried (2),’ yn FD, 23 augustus 1945; s. 1.

De ried kin foar de oansletten ynstellings en fermiddens nei gemeenten en Steaten gean om dêr har winsken te bepleitsjen, subsydzjes oan te freegjen. Koartsein, de belangen fan de hiele Fryske kultuer befoarderje.

C5. K[alma, J.J.], ‘Zelfbestuur of afhankelijke decentralisatie?’ yn LK, 30 juny 1945; s. 1.

Dr. L.J.M. Beel is minister fan Ynlânske Saken wurden. Yn dy funksje soe er de troch him yn 1935 yn syn dissertaasje formulearre tinkbylden oer desintralisaasjes realisearje kinne.

C6. K[alma, J.J.], ‘Een Kultuurraad voor Friesland,’ yn LK, 3 july 1945; s. 1.

De troch de Fryske beweging formulearre winsken oangeande in kultuurried lykje kâns fan slagjen te hawwen. De Fryske Deputearren moatte dêrta it inisjatyf nimme.

C7. P[iebenga, J.], ‘Een zeer verdienstelijk werk,’ yn LK, 9 juny 1945, s. 1.

De rapporten fan de RIEDFB binne fan grut belang. Se komme yn in tiid dat de Nederlânske steat wer opboud wurdt. Fryslân moat oanjaan wat it wol.

C8. P[iebenga, J.], ‘Onderwijsvernieuwing,’ yn LK, 27 novimber 1945; s. 1.

Der wie yn Ljouwert in ferfolch op de byienkomsten yn Koartehimmen. In goede saak, mar oer urginte kwestjes as it Frysk op skoalle en geakunde is gjin wurd sein. Dat is in ‘vrij slordige gang van zaken.’

1946

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Zylstra, W.L., De twatalige skoalle op Fryske grounslach, Dokkum : Kamminga, 1946; 16 siden.

3101 fr

Op 16 april 1945 hold Wike L. Zylstra in lêzing foar de ôfdieling Drachten fan de NOV oer it twatalich ûnderwiis. Dy lêzing waard publisearre en op har kosten útjûn. Op grûn fan ynternasjonale ûnderfinings bepleite hja dy foarm fan ûnderwiis ek foar Fryslân. Sok ûnderwiis is net ‘allinne in ûnderrjochtkundich en taelkundich, mar sels in steatkundich belang.’ Om twatalich ûnderwiis realisearje te kinnen moat der mear stúdzje fan makke wurde, binne mear learmiddels nedich en moat der frijheid fan ûnderwiis wêze.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bakker, Th., ‘In forlies foar Fryslân’, yn STIM, 19 april 1946; s. 3.

96 Yn 1938 waard L. van der Zweep (berne yn Ljussens) mei troch tadwaan fan haadynspekteur L. Welling beneamd as ynspekteur yn de Ynspeksje Leger Ûnderwiis Ljouwert. Hy wie it Frysk (op skoalle) tagedien. Syn fertrek nei Amsterdam is neffens Bakker in ferlies foar Fryslân.

B2. Dam, G, van, ‘Kongres foar ûnderwiisfornijing’, yn FRFR, 6 septimber 1946; s. 2.

Gearfetting fan it kongres fan 29 augustus 1946. It hat in goede gearkomste west. Ferslaggen fan de konferinsje binne ûnder mear te finen yn de LK fan 30 augustus 1946, it FD fan 2 septimber 1946 en HK fan 4 septimber1946; ek de tydskriften joegen gearfettings fan de lêzings. Yn de LK fan 12 septimber 1946 ferskynde nei oanlieding fan it kongres in ynstjoerd stik fan A.K. mei dêryn de opmerking dat hy gjin ferkeards sizze woe fan de Fryske taal, ek net fan har dy’t dêrfoar iverje, ‘maar men wachte zich voor overdrijving.’

Sjoch Geart H. Vledder (1987, s. 35-52), ‘Hink-Stap-Sprong,’ yn Koen Zondag, (red.), Ûnderrjocht, Ljouwert : FA en AFUK foar in beskriuwing en analyze fan de ûnderwiiskonferinsjes fan 1931, 1946, 1948, 1968 en 1982.

B3. F[olkertsma, E.B.], ‘Hwa’t mijen is,’ yn STIM, 5 july 1946; s. 2.

Wy hawwe in benaud bytsje frege: Frysk op de kweekskoallen, mei in jier as wat ferplichte ynfiering fan Frysk ûnderwiis op de legere skoallen, erkenning en beleanning fan de Fryske akte. Wy binne te mijen. Wy freegje te min. Hokker mindertal komt mei sokke meagere winsken?

B4. Haan, M.J. de, ‘Onderwijsvernieuwing, nu!’ yn JM, 27 april 1946; s. 5.

Elk is oertsjûge fan de needsaak ta ûnderwiisfernijing. It brûken fan de memmetaal heart by dy fernijing. Soe it net ‘een prachtige inzet zijn voor de onderwijsvernieuwing hier in Friesland’ as de memmetaal fan de bern syn gerak krije soe? Der moat aksje komme om it Frysk ‘als verplicht leervak’ op alle ûnderwiisfoarmen yn te fieren.

B5. Haan, M.J. de, ‘It Frysk kongres foar ûnderwiisfornijing’, yn NFR, 5 oktober 1946; s. 4.

De ynliedings fan J. Piebenga en E.B. Folkertsma ‘hawwe wol foldien, mar dy fan Bouma oer it taelûnderwiis – it kardinale punt – is der net goed foar weikaem. Yn de leechste klassen allinne mar Frysk! Jonge, hwer moat dat hinne!’ Der is ferlet fan in radikale feroaring. ‘Lit de praktyske útwurking sa evolutionair mûchlik forrinne, mar meitsje earst de geasten frij troch it bigjinsel radikael to stellen.’ Mei Ortega y Gasset en Han Fortmann bepleite De Haan in oare libbensstyl en oar ûnderwiis. De Fryske beweging mei yn alle frijmoedigens de eask stelle, ‘dat foar it earst nedige – it ûnderrjucht yn eigen tael – by need al it oare wike moat.’

B6. H[albertsma, Herrius], ‘Ûnderwiisfornijing,’ yn IHL, augustus-septimber 1946; s. 176- 177.

Yn it ûnderwiis is it ‘leare, leare!’ Sûnt 1918 is it minskdom geastlik en moreel efterút gien, benammen de jongerein stiet faai. Der moat in oar fûnemint komme. De fernijingskursussen dy’t op Koartehimmen holden binne, foarmje in bydrage ta de winsklik achte feroaring fan it ûnderwiis.

By it artikel is in foto pleatst fan haadynspekteur L. Welling, ynspekteur R.J. Sipkens en ynspektrise A. Keuning.

97 B7. K[ok, W.], ‘Hoe stiet it mei it Frysk ûnderwiis? In skoander initiatyf to Ljouwert’, yn “Kronyk”, yn STIM, 13 desimber 1946; s. 2.

Der moat aksje fierd wurde oant alle skoallen yn Fryslân Frysk jouwe. Wy hoege lykwols net pessimistysk te wêzen. Fan de seis kweekskoallen jouwe fiif Frysk. De gemeente Ljouwert hat sûnder te stimmen it útstel fan B&W oannommen om de Fryske akte te leanjen. Wethâlder J.K. Dykstra, immen dy’t in soad dien hat op it mêd fan it ûnderwiis yn it Frysk, fertsjinnet lof foar syn krewearjen. Kok ferwiist nei de rubryk ‘Fryske Saken’ yn de LK fan 13 desimber 1946: ‘Ljouwert hat dien, hwat Den Haech forsommet.’

B8. Leeuw, G. van der, ‘Land en gewest,’ yn STIM, 17 maaie 1946; s. 4.

Yn in lêzing hat de minister fan Ûnderwiis, prof, dr. G. van der Leeuw, sprutsen oer desintralisaasje. De provinsje moat in eigen karakter en in eigen funksje hawwe. De eigen taal heart ta syn rjocht te kommen. De PÛR hat de minister fersocht de bloei fan it Frysk te befoarderjen. De minister sil meiwurking jaan om it Frysk as learfak op de kweekskoallen yn te fieren, ferplichte foar de skoallen, fakultatyf foar de learlingen.

B9. P[iebenga, J.], ‘It Frysk yn it ûnderwiis’, yn “Fryske Kronyk” yn IHL, july 1946; s.146.

Wurdt de Fryske les ‘libben, fleurich, natuerlik, gemiensum’ jûn? Of meganysk, plichtmjittich en stiif? Der moat in fêste kommisje fan skoalmasters komme, ‘fan net to min lju fan alle rjochting en soarte, dy’t har inkeld en allinne bimuoit mei it Frysk ûnderwiis op de legere skoallen.’

B10. R[ienks-Wallinga, D.], ‘Oantekeningen nei de Fryske Dagen’, yn IHL, maaie 1946; s. 98-99.

Yn in skôging nei oanlieding fan de ‘Friesche Dagen 1946’, in útstalling oer it agraryske, kulturele en yndustriële libben yn Fryslân, neamt Rienks-Wallinga de fernijing fan it ûnderwiis en it Frysk op ’e kweekskoallen. Minister G. van der Leeuw achtet it Frysk in eigen taal, mar de ferplichting fan it Frysk op de kweekskoallen kin neffens him allinne fakultatyf wêze. De minister fynt dat it Frysk op skoalle ta syn rjocht komme moat, ‘op dit bitingst, it Nederlânsk mocht der gjin skea fan ûnderfine.’

B11. R[ienks-Wallinga, D.], ‘Kongres oer de fornijing fan it ûnderwiis fan 29 augustus 1946, yn “Fryske Kronyk” yn IHL, augustus-septimber 1946; s. 170-171.

Wy meie net ferwachtsje dat de op it kongres útsprutsen nije ideeën om oangeande de taal oan te sluten by it bekende daliks trochsette sil. De ûnderwizerswrâld sil tefolle yn ’t gat hingje.

B12. R[ienks-Wallinga, D.J.], ‘Standert-Frysk en dialekt’, yn “Fryske Rubryk” yn IHL, augustus-septimber1946; s. 171.

De ûnderwizer moat oanslute by wat it bern eigen is, ‘mar it is syn taek net dêr by stean te bliuwen!’ Op in mastersgearkomste fan de AFÛK sei G. van der Woude yn 1952 dat de skoalle in ‘algemien biskaefd Frysk’ ûnderwize moat.

B13. S[chippers, H.K.], ‘Frysk op skoalle’, yn STM, 30 novimber 1946; s. 3.

It kongres oer ûnderwiisfernijing hat west. Mar watkomt der fan op ’e hispel? E.B. Folkertsma seit: ‘Fryslân is altyd swier, mar it bernet nea.’ Mei it Frysk op skoalle is dat ek sa.

98 B14. T[werda, H.], ‘It ûnderwiis moat op ’e helling,’ yn FRFR, 23 augustus 1946; s. 2.

As tarieding op it kongres oer ûnderwiisfernijing yn Ljouwert op 28 ugustus 1946 skreau Twerda dat ‘ús Fryske skoalle folksfrjemd wurden is’ en ‘hwat taest djipper, hwat harket nauwer, hwat fielt fynder as de dingen dy’t ta jin komme yn de eigen tael en dy’t geane oer it eigen libben en it eigen folk?’

B15. Twerda, H., ‘Sitte wy mei ús Hollânske skoalmasters? Né, wy sitte mei ús Fryske masters’, yn FRFR, 13 septimber 1946; s. 3.

Wy hoege net yn te sitten oer it lytse tal Hollânske skoalmasters. Hja bliuwe mar in setsje, as hja bliuwe, kinne se wol meunsterje mei har Fryske kollega’s. Dy moatte foarljochting krije oer Fryske berneboeken, it Frysk in plak jaan op it roaster en in kursus Frysk folgje.

B16. Wijbenga, P., ‘Sintralisaesje of desintralisaesje?’ yn STIM, 26 april 1946; s. 6.

It is fan belang ‘dat de desintralisaesje bifoardere wurdt en de amtners oan alle kanten yn de folksmienskip biwoartele bliuwe.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Brouwer, J.H., ‘De Drachtster Wâlden en de ministerswurden,’ yn HK, 14 septimber 1946; s. 1. Sjoch S. van Tuinen, 1946; C1. Drachten is it middelpunt fan de Wâlden wurden. ‘Lit Drachten boppe al Frysk bliuwe!’ Drachten is ‘de motor op kultureel en ekonomysk gebiet foar de Wâlden; lit it de foarstap hâlde nei in takomst dy’t Fryslân weardich is!’

C2. F[olkertsma, E.B.], ‘Kongres oer ûnderwiisfornijing,’ yn FD, 30 augustus 1946; s. 2.

Goed 400 learkrêften besochten juster in kongres oer ûnderwiisfernijing. Hja hearden konkrete saken oer it Frysk, de Fryske skiednis, folkslibben en geakunde. De ynspeksje hat ek begryp foar dy aspekten. Oars hienen de masters en juffers gjin frij krigen en soe de ynspekteur fan de ynspeksje Snits, de hear R.J. Sipkens, de foarsit net op him nommen hawwe.

Oanfolling De kranteferslaggen oer de konferinsje binne taheakke oan dit nûmer.

C3. Tamminga, D.A., ‘Lânbouskoallen,’ yn LK, 16 jannewaris 1946; s. 2.

Nei it beslút fan it Ministearje fan Lânbou om it Frysk as fak yn de lânbouskoallen te skrassen, folge op de skoalle yn Snits in ûndersyk ûnder âlden, learlingen en âldlearlingen. Fan de 119 ferstjoerde formulieren kamen 102 werom; 92 respondinten hienen oanjûn dat it Frysk as fak bliuwe moast, 10 wienen tsjin. Op grûn fan dy sifers konkludearre Tamminga dat der in regeling komme moast foar it learfak Frysk op ’e lânbouskoallen. ‘Dit is in boerebilang en in ûnderwiisbilang.’

Sjoch J.K. Dykstra, 15 juny 1945; B2.

99

C4. Tuinen, S. van, ‘Hwat is Frysk?’ yn HK, 14 septimber 1946; s. 1.

Sjoch J.H. Brouwer, 1946; B1.

‘In Fries is nea net allinne Fries; hy is bi-patride, hat twa heitelannen, Nederlân is it forromme Fryslân.’ It moat, ek al binne der ferskillen, mooglik wêze in ‘ienriedich programma’ te ûntwikkeljen. S. van Tuinen wol in ‘Fryske folkshegeskoalle op Frysk-nasjonale grounslach; dy’t Friezen foarmet ta Friezen. Leafde en plicht rinne hjir gear, omdat God ús dit lân jown hat.’

1947

B. Publikaasje yn tydskriften

B1. B[okma, A], ‘Frysk op skoalle,’ yn NF, 6 desimber 1947; s. 3.

Yn it beukerûnderwiis, in ûnderwiisfoarm dy’t wy sels yn hannen hawwe, is it Hollânsk dominant. Men heart deselde ferlechjes as yn it leger ûnderwiis: hoe fier komt men mei it Frysk? Dêrom: ‘earst Nederlânsk.’ It beukerûnderwiis moat ús omtinken hawwe.

B2. Folkertsma, E.B., ‘Ienfâldige plicht,’ yn STIM, 19 septimber 1947; s. 1.

Ûnderwizers moatte bekwaam wêze foar it Frysk ûnderwiis, se moatte de stof kenne.

B3. Folkertsma, E.B., ‘Ien tsjin hûndert,’ yn STIM, 7 novimber 1947; s. 1.

‘Hollân rydt oer brede wegen, Fryslân kin yn ’e bermen lâns. Dy’t molken wirdt en him melke lit is Fryslân, dy’t melkt Hollân.’ Dy situaasje moat feroarje, dêrfandinne is der ferlet fan striid, ferwar en ferset, mar ek fan ûnderhanling, kompromis en ûntspanning.

B4. P[iebenga, Jan], ‘Skoalmasters exeunt,’ yn “Fryske Kronyk,” 38, yn IHL, maaie 1947; s. 98.

Mei 1.000 Frysksinnige learkrêften kin de saak wûn wurde, mar dy binne der net: se ferlitte it ûnderwiis, oaren desertearje om utens. ‘As de skoalmasters fordwine, falt it doek foar de slot-akte fan it Fryske drama.’

B5. Skoalmaster, ‘Frysk ûnderwiis,’ yn STM, 16 juny 1947; s. 3.

Net de âlden mar de faklju moatte beslisse oer it Frysk op skoalle. Goed twatalich ûnderwiis is goed foar beide talen: ‘Sa’t it no giet wurdt it Hollânsk yn Fryslân forbastere, it Frysk wol folslein pypsekke.’

B6. Skoalmaster, ‘In Fryske skoalle,’ yn STM, 29 septimber 1947; s. 10-11.

100 Lit faklju in learprogramma en learmiddels ree meitsje foar in te stiftsjen proefskoalle. As de proefskoallen better resultaat hawwe ‘as ús hollannistyske skoallen, dêr’t wy net oan twivelje, dan soene de skoalforienings op ús doarpen stadichwei har skoalle “omsette” kinne. Hwant in Fryske skoalle foar Fryslân is ús eindoel!’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. F[olkertsma, E.B.], ‘Ûnderwiis yn it Frysk,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 9 augustus 1947; s. 2.

Der is troch lêzers frege om foarljochting oer Frysk ûnderwiis. Der folget in oersjoch fan de mooglikheden. Der is mear as de Fryske lês- of taalles. Ek by de saakfakken en bygelyks sjongen kin it Frysk syn gerak krije. De AFÛK jout de mooglikheid om de Fryske akte te heljen. Op de measte kweekskoallen, ‘lit ús hoopje skielk alle kweekskoallen yn Fryslân,’ is in oplieding Frysk mooglik.

C2. P[iebenga, Jan], ‘Hoe stiet it mei it Frysk?’ yn LC, 14 maart 1947, s. 3.

Skôging nei oanlieding fan it ûndersyk fan de ynspeksje oer it tal skoallen dat Frysk as fak jout. Der binne 142 skoallen dy’t dat dogge: 87 prot. kristlik, 52 iepenbier en 3 roomsk-katolyk. Yn de ynspeksje Snits hawwe 74 fan de 160 skoallen it Frysk ynfierd, 40 fan de 140 yn de ynspeksje Ljouwert, yn Dokkum 22 fan de 171 en It Hearrenfean 6 fan de 80. Fan de stêden spanne Ljouwert en Snits de kroan. Ek de measte kweekskoallen biede Frysk oan. ‘Konklúzje: It koe minder. Mar op dit peil stean bliuwe kin ek net.’

C3. P[iebenga, Jan], ‘Kennis van land en volk’, yn LC, 20 novimber 1947; s. 1.

Oan de ein fan de 19e ieu klage ds. S. Bartstra oer ‘De ontfriesching van het Friesche volk.’ By ierdrykskunde en skiednis waard ‘Fryslân’ fergetten. Eins is der net folle feroare. Der is oangeande kennis fan de eigen skiednis in ‘gapende leegte in de hoofden van vele Friezen.’

1948

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Grondslagen en richtlijnen van A.R.-politiek in Friesland, s.p., 1948; 29 siden.

Rapport van de ARP oer de ferhâlding tusken Nederlân en Fryslân. Nei kultuer-histoaryske en politike skôgings folget de konklúzje dat de ARP net rêste kin ear’t ‘de Staat t.a.v. het Fries-eigene (taal en kultuur) binnen de eigen Fries-volksnationale sfeer de welwillendheid heeft aangenomen, de vrijheid heeft gegarandeerd, die hij sinds 1920 ook het Bijzonder onderwijs heeft gewaarborgd.’

Oanfolling De leden fan de kommisje wienen mr. J. Algera, deputearre fan de Steaten fan Fryslân, letter minister fan Wettersteat; mr. D. Okma, foarsitter fan de A.R.-fraksje yn de Steaten; P. van Tuinen, direkteur kristlike kweekskoalle yn Dokkum, A.L.J. Wytzes, âld-direkteur kristlike kweekskoalle yn Snits; drs. S. van Tuinen, boargemaster fan Dokkum; drs. L.H. Bouma, learaar kristlike H.B.S. yn Ljouwert; P. Wybenga, sjef-redakteur FD en Th. Bakker, haad kristlike skoalle yn Stiens. De lêste hat it rapport, foarsjoen fan in koarte taljochting, yn 1987 op ’en nij publisearre. Yn STIM, oktober 1975, nr. 8; s. 2,

101 komt Th. Bakker op it rapport werom. Hy skreau: ‘Ik haw noed, dat it opburgen is yn de archieven fan de fryske ôfdieling fan de A.R.-partij. Ek dàt giet ornaris sa.’

A2. Wijbenga, P., Decentralisatie : een recht en een noodzakelijkheid, Franeker : T. Wever, 1948; 128 siden.

B 6949

Sjoch H. Brugmans, 1964; B3. Sjoch S. van Tuinen, 1948; B21.

Op fersyk fan de Ried fan de Fryske Beweging publisearre P. Wijbenga in stúdzje oer desintralisaasje. It gie, sa’t yn de ûndertitel oanjûn wie, om ‘Een recht en noodzakelijkheid.’ De auteur bepleite it fuortsterkjen fan de provinsjale bestjoerslaach. De Kommissaris fan de Keninginne soe om politike toulûkerij yn De Haach te foaren te kommen it foech hawwe moatte om de boargemasters te beneamen en it provinsjaal bestjoer soe de rjochters beneame moatte. Benammen it departemint fan Ûnderwiis, Keunsten en Wittenskippen soe foar desintralisaasje yn ’e beneaming komme. Wybenga wiist ‘op de samenstelling van de lesrooster inzake geschiedenis, heemkunde, Friese taal, etc. In het algemeen dus de aansluiting bij het streek-eigene.’ Ek learboekjes om ‘de grote bezwaren van de centralistische instelling’ tsjin te gean en ûnderwiis yn de memmetaal wurde neamd. Wijbenga ljochte syn ideeën ta op de algemiene ‘Fryske Biwegingsdei’ fan 26 septimber 1947, sjoch dêroer FD en LC, 27 septimber 1947.

Oanfolling Mei troch de stúdzje fan Wijbenga waard op 10 jannewaris 1949 troch it Kolleezje fan Deputearre Steaten de ‘Provinciale Adviescommissie voor het Decentralisatievraagstuk’ ynsteld. It rapport fan de kommisje waard op 1-2 july 1952 behannele. (Sjoch FD, 2 en 3 july 1952 en LC 23 maaie 1952 en 2 en 3 july 1952.)

A3. Wytzes, A.L.J., De twatalichheit yn Fryslân en de skoalle, PÛR, Ljouwert : Van der Weij, 1948; 24 siden.

3411 fr

Sjoch H. Algra, 1948; C1. Sjoch E.B. Folkertsma, 1948; B4. Sjoch Y. Poortinga 1948; B13. Sjoch F. Schurer, 1948; C8.

Yn STIM (de nrs. 836, 838, 839, 840, 841 en 843 fan 1947) skreau A.L.J. Wytzes, de âld- kweekskoalle direkteur en ynspekteur foar it Kristlik Nasjonaal Ûnderwiis te Snits taalpsychologyske en pedagogyske artikels oer twataligens en twatalich ûnderwiis. Yn syn skôgings neamde er in grut tal

102 deskundigen op dat mêd. Njonken prof. M.J. Langeveld syn publikaasje Taal en Denken komt ek dr. G.J. Nieuwenhuis syn Het Nederlandsch in Indië oan ’e oarder. Fan de bûtenlânske spesjalisten bespriek Wytzes ûnder mear Stanley Hall, William Stern en Binet. Nei in grut tal arguminten, foarbylden en sifers konkludearre Wytzes: ‘... elk sil tajaen moatte, dat it sa psychologysk en didaktytsk forantwurde is en dat dus paedagogysk de wei himsels wiist.’ As basis foar syn stúdzje brûkte Wytzes in troch himsels gearstald boarneboek mei in wiidweidige literatuerlist (yn te sjen op Tresoar).

De brosjuere waard mei in troch de foarsitter en skriuwer fan de PÛR tekene begeliedend skriuwen tastjoerd oan alle legere skoallen yn Fryslân.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. D[ykstra, K.], ‘Frysk op al ús skoallen: ûndergong of ûnderrjocht,’ STM, oktober 1948, s. 1-2.

It Hollânsk hat alles foar, it Frysk alles tsjin. Der is mar ien kar: ‘Frysk ûnderrjocht of Fryske ûndergong! Hwa wifelet by dy kar? Nou dan, òp foar Fryske skoallen yn Fryslân.’

B1. D[ykstra, K.], ‘Foar in Frysk bern Frysk,’ yn STM, oktober, 1948; s. 6.

Wy moatte in fikse stap fierder as 1937. It giet om in twatalige skoalle op Fryske grûnslach. It is in pedagogysk rjocht en in libbensneedsaak foar Fryslân. Der binne fan inkelde oaren útspraken oer it Frysk op skoalle opnommen, bygelyks fan Sjoukje Bierma: ‘Sa as earen it Hollânsk moat nou de Friezen it Frysk op skoalle oplein wurde!’

B3. F[olkertsma, E. B.], ‘De Fryske ûnderwiissaek sûnt 15 april 1945,’ yn STIM, 10 septimber 1948; s. 1.

Der wurdt no op in tal skoallen foar fuortset ûnderwiis en de kweekskoallen Frysk jûn; it tal legere skoallen dat Frysk jout is ferlike mei 1940 net folle grutter wurden. Nei 1945 hat de beweging by offisjele ynstânsjes aksje fierd foar it Frysk op skoalle en yn artikels en nota’s is de argumintaasje ferbrede.

B4. F[olkertsma. E.B.], ‘De gefaerlike skoalle,’ yn STIM, 15 oktober 1948.s. 1.

Besprek fan de brosjuere fan Wytzes De twatalichheit yn Fryslân en de skoalle. Wytzes komt ta in radikaal stânpunt: ‘de beukerskoalle hielendal Frysk en yn de earste twa, trije klassen alle leger ûnderwiis yn ’e memmetael.’ Hy komt ta dy kar op ‘sielkundige grounen.’ B5. F[olkertsma, E. B.], ‘Petear oer it oansteand ûnderwiiskongres,’ yn STIM, 22 oktober 1948; s. 1.

Ûnderwizer Hornstra besiket syn kollega Tilkema der fan te oertsjûgjen om nei it kommende ûnderwiiskongres te gean. T. hat in skalk each op de Fryske beweging. H. seit dat T. syn beswieren op

103 de konferinsje nei foaren bringe moat: ‘Sis hoe’t jimme de ûnderwiiskwestje yn Fryslân oplosse wolle.’

B6. F[olkertsma, E. B.], ‘De kaei – de kweekskoalle,’ yn STIM, 5 novimber 1948; s. 1.

Nei it kongres is it dúdlik ‘hwer’t ús swak punt op it terrein fan it ûnderwiis leit: yn it ûnderwizerskorps.’ De oplossing leit yn ‘in Fryskeigen en Frysksinnige oplieding foar it oangean fan it amt: op ’e kweekskoalle.’

B7. H.A., ‘It ûnderwiiskongres ús slach,’ yn STM, oktober 1948; s. 3.

Wa’t net op it ûnderwiiskongres komt, is der fan oertsjûge dat it Frysk op skoalle ferplichte wêze moat.

B8. H.A., ‘Ûnderwizers en psychology,’ yn STM, oktober 1948; s. 3.

As de bern seis jier binne, kenne hja de taal. Oan dy leeftyd ta rint de ûntwikkeling normaal, as hja seis binne wurdt har taal negearre.

B9. H[aan, Simke de], ‘Roomsk Frysk Boun en ûnderwiis,’ yn FRFR, 9 april 1948; s. 2.

Op in gearkomste útskreaun troch it RFB spriek Tsj. de Jong oer de prinsipiële kant en Tsj. van der Zee oer de praktyske kant fan it ûnderwiis. De Fryske en net-Fryske learkrêften binne mûlk de wichtichste faktor. ‘De bistjûren moatte de stúdzje fan it Frysk by de learkrêften oanfiterje.’

B10. M[ulder, Tiny], ‘Frysk op de beukerskoallen,’ yn STIM, 15 oktober 1948; s. 3.

Op in gearkomste fan it bûn fan kristlike beukerskoallen yn Fryslân joech in deskundige út Amsterdam foarljochting oer it beukerûnderwiis. Hja hie der gjin aan fan hoe’t it taalkundige lân der hjir hinne lei; de memmetaal op skoalle wie in goede saak, mar it eigentlike doel moast de rykstaal wêze. Lokkich dat der op it kommende kongres omtinken wêze sil foar it beukerûnderwiis yn Fryslân.

B11. M[ulder, Tiny], ‘It ûnderwiiskongres,’ yn STIM, 5 novimber 1948; s. 1 en 6.

Troch in kongres binne wy fierder kaam, mar wy binne der noch lang net. ‘In lange wei fol biswieren leit foar ús. It wichtichste is lykwols, dat wy dy wei sjogge en al op paed binne.’

B12. P[iebenga, J.], ‘Nije ûnderwiis-aksje’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, 1948; s. 186.

Yn 1930 waard de Fryske Ûnderrjochtliga oprjochte. It blêd fan dat fermidden wie Folk en Tael. Nei 1945 kaam de ‘Liga’ net wer yn aksje. Dochs is der fan alles op priemmen set, bygelyks de oplieding foar de akte Frysk M.Û, mear learmiddels, ensfh. Mar der is gjin direkte aksje mear yn de rjochting fan learkrêften en bestjoeren.

Oanfolling

104 De yn 1955 oprjochte FSS naam de taak fan de ‘Liga’ (yndirekt) oer.

B13. P[iebenga, J.], ‘Ûnderwiiskongres’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, 1948; s. 234.

J. Piebenga sjocht werom op it holden kongres en konkludearret dat de ynliedings fan W. Thomas en J.P. Powell, de út Wales ôfkomstige sprekkers, der sa ynfoelen ‘om’t dizze mannen de libbene, linige synthese foun hiene fan theoretyske ûnderleinens, systematyske biwurking en praktyske tapassing.’ Wy binne yn Fryslân op wei, mar rûte en terrein binne noch ûnfoldwaande yn kaart brocht. ‘Der is wurk genôch foar in ûnderwiiskundich wurkforbân fan de Fryske Akademy!’

B14. P[oortinga, Y.], ‘It Frysk-eigene net bidrige?’ yn FRFR, 20 febrewaris 1948; s. 1.

Reaksje op in artikel fan dr. A.L. Heerma van Voss. Dy hat Friezen en net-Friezen oproppen om yn de Kultuerrie op te arbeidzjen; ta forheffing fan ’e kultuer yn Fryslân.’ Mar de Fryske ‘heethoofden’ wolle dy rie brûke foar har ‘extreme doelenden en strijdmethoden.’ De bedriging fan de Fryske kultuer troch de Nederlânske neamt Heerma van Voss in ‘stokpaard.’ Poortinga makket dúdlik dat soks net it gefal is. It ûnderwiis lit dúdlik sjen dat ‘de tsjintwurdige Nederlânske kultuer it Frysk-eigene stadich mar wis’ fermoardet.

B15. P[oortinga, Y.], ‘It nije ynsjoch,’ yn FRFR, 22 oktober 1948. s. 1.

Wytzes hat ús mei syn brosjuere De twatalichheit yn Fryslân en de skoalle de eagen iepene. Wy meie him, ín man mei gesach yn ûnderwiisfermiddens, ‘tankber wêze foar dizze jefte, dy’t er ús op syn âlde dei noch skinkt en foar it fjûr en de jonge krêft, dêr’t er mei opkomt foar ús natuerlik rjocht.’

B16. Post, P., ‘De Lingua Franca, de politiek en de moedertaal in Nederland (Friesland) en daarbuiten,’ yn PS, 1948; s. 216-228.

Yn de earste paragraaf stelt de auteur dat it ûnderwiis yn it Nederlânsk tekoart sjit. It ‘Algemeen Beschaafd Nederlands’ krijt te min omtinken. De didaktyske oanpak fan dr. G.J. Nieuwenhuis yn it eardere Nederlânsk-Ynje (Het Nederlandsch in Indië (19302) hat dúdlik makke dat bern it A.B. leare kinne as ‘de leerkrachten overtuigd worden van de noodzakelijkheid.’ Yn de twadde paragraaf pleitet Post foar ien taal op de legere skoalle, ‘behalve in bilinguale gebieden.’ Guon wolle Esperanto as fakultatyf fak, mar dat is in ‘koekoeksjong’. As tredde besprekt er de lingua franca yn Nederlânsk- Ynje: ‘Stellig verdient deze taal, die zich zo verwonderlijk snel ontwikkelt, de aandacht van allen, die in Indonesië een regeertaak hebben of aan wier hoede het onderwijs is toevertrouwd.’ De miening fan Post oangeande Fryslân komt yn paragraaf 4 nei foaren. It idee fan in ‘zeer militante groep’ foar in Fryske legere skoalle mei Frysk as fiertaal wurdt skerp feroardiele. Wol moatte de bern opheind wurde yn harren memmetaal, ‘gedurende het gehele eerste halfjaar minstens behoort het Fries de voertaal te zijn.’ It Nederlânsk moat yntrodusearre wurde as it bern ‘de aanvankelijke stadia van het lees-, schrijf- en rekenonderwijs achter de rug heeft.’ De oanpak fan Nieuwenhuis kin ek yn Fryslân fertuten dwaan. Goed A.B. leare, mei troch ‘spreekonderwijs’. Yn de hegere klassen is der romte foar it Frysk as fak, net allinne de itige lessen, mar ek ‘denkend stillezen.’ Ta beslút seit Post dat it yn Nederlân hantearre didaktyske systeem net liedt ta in goede behearsking fan de taal. Wy moatte op fernijing ta.

B17. Sch[ippers, H.K.], ‘De earste learjierren,’ yn FRFR, 22 oktober 1948; s. 1.

105 Frysk as fiertaal yn de leechste klassen is in ‘folslein nij bigjin.’ Wy moatte it paad fine, de learkrêften moatte in skoft yn alle rêst wurkje kinne en it is needsaaklik om de útkomsten fan it eksperimint ôf te wachtsjen.

B18. S[ikkema, M.], ‘Frysk op al ús skoallen: in natuerlik rjocht fêstlein yn ’e wet,’ STM, oktober 1948; s. 1-2.

Yn opdracht fan it FNJ makke J. Koopmans fan Hilversum plaksegels mei in figuer en tekst om it Frysk op skoalle te befoarderjen.‘FRYSK op al ús skoallen! In natuerlik rjocht fan it Fryske folk!’ Dêr tuskenyn wienen de hollen fan bern tekene. Sikkema brûkt figuer en tekst om it ‘Nederlânsk Regear’ op te roppen ‘him fan syn sintralistyske dwalings’ te bekearen en Fryslân en it Frysk ‘aktyf to biskermjen.’

B19. Sipkens, R.J., ‘Taspraek fan in L.Û.-ynspekteur,’ yn IHL, 1948; s. 214-215.

Nei it ûnderwiiskongres hold ynspekteur R.J. Sipkens in ferhaal foar de Regionale Omrop Noard oer it Frysk op skoalle. De Fryske striid is primêr in taalstriid, mar de skoalle moat soargje dat de rykstaal goed behearske wurdt. Allinne mei behâld fan it eigene kin Fryslân syn ‘greatste bydrage leverje oan in sterk, ienriedich Nederlân.’

B20. Strúnder, ‘Nei it ûnderwiis-kongres,’ yn “Hjoeddedei” yn STM, novimber 1948; s. 3.

Op it ûnderwiiskongres bepleite J.J. Hof om de foar it Frysk jildende rjochten ek ta te passen foar streektalen as it Saksysk. Dy opmerking roait neffens Strúnder igge noch seame. It Frysk is gjin streektaal en de striid foar it Frysk yn it ûnderwiis is ‘net inkeld in paedagogyske, mar ek in nasjonale striid.’

B21. Tuinen, S. van, ‘Boekskôging, P. Wijbenga, Decentralisatie, yn STIM, 30 april 1948; s. 7.

Wa’t de ‘brosjuere goed bistudearre hat, komt bislein op it iis en is sintralistyske spot en redenaesjes treast. Geale, sokke droppings mear!’ (De lêste sin wie in ferwizing nei Wijbenga syn dielname oan it ferset.)

B22. Twerda, H., ‘Frysk op de legere skoalle,’ yn FRFR, 22 oktober 1948; s. 1.

Eins soe it ûnderwiis yn it Frysk as fak al yn de fjirde klasse út ein sette moatte. ‘Dan earst soe de legere skoalle in slach bern ôfleverje dat him flot en feardich yn brief en opstel fan syn eigen tael bitsjinje koe. En kinne wy mei minder ta?’

B23. Weide, R. van der, ‘’n Volk red homsels,’ yn STM, oktober 1948; s. 6.

De auteur krige in brief fan in freon út Súd-Afrika. Op papier en slúf stie: ‘’n Volk red homsels! Praat, lees en skryf Afrikaans.’ Wy moatte stride foar it Frysk. ‘Mei dit lytse Súd-Afrikaenske byld ús dêrta oproppe.’

106 C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘Niet te weerspreken,’ yn FD, 26 oktober 1948, s. 1.

De brosjuere fan Wytzes De twatalichheit yn Fryslân en de skoalle ‘is zo overtuigend, dat zij o.i. op de hoofdstrekking niet te weerspreken valt.’ Wa’t no noch opponearret tsjin it Frysk op skoalle ‘kan onmogelijk ernstig worden genomen.’

C2. [Algra, H.], ‘Frysk ûnderwiiscongres,’ yn FD, 28 oktober 1948, s. 1.

Evaluaasje fan it ûnderwiiskongres 1948. Troch it kongres binne wy fierder kommen. Wy binne ûnderweis. ‘Het gaat om de vraag of het Friese volk zal bestaan of niet en daarom moeten we onherroepelijk vooruit. Dat vraagt van ieder, en in de eerste plaats van de onderwijsmensen, alle krachten.’

Opmerking Ferslaggen fan it kongres binne ûnder mear te finen yn FD 27 en 29 oktober 1948, FK en LC fan 28 oktober 1948. Yn NF, jg. 3, 1948; s. 8 steane foto’s fan P. Post, dr. J.D. Powell, Ir. W. Thomas (en syn frou) en in folle ‘Harmonie.’

C3. [Folkertsma, E.B.], ‘De Fryske skoalstriid,’ yn “Sneinspetiele”, yn FD, 16 oktober 1948; s. 1.

Oersjoch fan de ûntjouwings op it mêd fan it twatalich ûnderwiis. It begûn mei in ‘minmachtich espeltsje’, no binne de ideeën oer Frysk op skoalle yn ferskate fermiddens oan it feroarjen. It kommende ûnderwiiskongres makket dúdlik dat der reewilligens is om it Fryske ûnderwiisprobleem op te lossen.

C4. Kleiterp, L. F., ‘Openingswoord,’ yn FD en LC, beide fan 27 oktober 1948; s. 1.

Yn de kranten fan 27 oktober 1948 wurdt ferslach dien fan it iepeningswurd fan haadynspekteur L.F. Kleiterp op it ûnderwiiskongres. De man dy’t earder net bepaald waarmrûn foar it Frysk yn it ûnderwiis, sei by de iepening: ‘Gelukkig is het volk, dat zijn cultuur niet verwaarloost, maar daaraan bouwt. Zal het Friese Reveil in de toekomst doorstoten, dan zullen wij nu op de bres moeten staan voor de toekomst, dat wil zeggen, dat wij ons realiseren hoe wij door het onderwijs in het Fries de toekomst van de Friese taal kunnen verzekeren.’

C5. P[iebenga, J.], ‘Bilangstelling foar Frysk ûnderwiis,’ yn LC, 10 septimber 1948; twadde blêd, s. 1.

Oersjoch fan de ûntjouwings: de Fryske akte, Frysk M.Û., learmiddels, ynliedings foar de R.O.N. en in bysûnder barren: it ûnderwiiskongres.

C6. P[iebenga, J.], ‘Frysk op ’e kweekskoalle,’ yn “Fryske Saken,” yn LC, 4 oktober 1948; s. 2.

107 De Rykskweekskoalle yn Ljouwert jout no yn alle klassen ien oere wyks Frysk. De lesjouwers binne D. Rienks-Wallinga (de klassen 1 en 2) en L.F. Krips (de klassen 3 en 4).

C7. P[iebenga, J.], ‘Belangrijk debat,’ yn LC, 24 novimber 1948, s. 1.

Debat yn de Twadde Keamer oer desintralisaasje. Mr. J. Algera (ARP, J.H.J. van Maenen (KVP) en H.J. Scheps (PvdA) pleiten foar mear autonomy foar de provinsjes.

Oanfolling In part fan de rede fan mr. J. Algera (publisearre yn IHL, 1947; s. 30) is oan dit nûmer taheakke.

C8. S[churer, F.], ‘In stim út de praktyk,’ yn “Fan it Fryske fjild,” yn FK, 1 oktober 1948, 4.

Besprek fan de brosjuere fan Wytzes De twatalichheit yn Fryslân en de skoalle. Wytzes seit dat it roer om moat. ‘Sil men it nije paed op wolle nou’t it noch net to let is?’

C8. Sipkens, R.J., ‘Fryslân Frij,’ yn LC, 8 april 1948; s. 2.

De auteur is oertsjûge fan de needsaak om foar it Frysk te striden, it is in striid ‘op leven en dood’, mar hy twivelet oft it Striidboun ‘Fryslân Frij’ dêrfoar it gaadlike fermidden is. Is Fryslân better ôf as it in eigen finansjeel behear, belestingsheffing, rjochtspraak en polysje hat? It iverjen foar it Frysk is mear tsjinne mei ‘psychologisch-, politiek- en tactisch inzicht’ as mei ‘utopie, mythe en ressentiment.’

Oanfolling 1. It SBFF fersprate op 16 oktober 1948, yn in oplaach fan 5.000 eksimplaren, in spesjaal nûmer fan har blêd Wy sels. It gie oer ‘Frysk ûnderwiis.’ Troch dy foarm fan ûnderwiis ‘makket Fryslân syn plakje skjin yn de striid foar it minskdom, de striid op libben en dea om it materiële ûnderhearrich to meitsjen oan de geast.’ 2. P. Hemminga (2001) konkludearret yn syn artikel ‘De ferkearde namme: it Striidboun “Fryslân Frij,”’ yn Speculum Frisicum, red. Rolf H. Bremmer, Lammert G. Jansma en Piet Visser, Ljouwert / Leiden: Fryske Akademy dat ‘de dieden fan it Striidboun ... net folle fierder [gienen] as it beskriuwen fan geduldich papier ...’, s. 330.

C9. Sipkens, R.J., ‘Fries op de scholen,’ yn LC, 23 oktober 1948; s. 1.

Skôging oer it kommende ûnderwiiskongres. De wjerstân tsjin de memmetaal op skoalle wurdt lytser en it Nederlânske regear hat mear begryp krigen, mar der binne noch altyd minsken – ek Frysktalige Friezen – dy’t der neat foar fiele. De fraach oft it Nederlânsk te lijen hawwe sil fan omtinken foar it Frysk, hoecht net mear steld te wurden. Deskundigen hawwe dúdlik makke dat beide talen foardiel hawwe sille by twatalich ûnderwiis en Fryslân kin allinne mei ‘behoud van eigen aard en karakter zijn grootste bijdrage ... leveren aan een sterk, eendrachtig Nederland.’

1949

108

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Dykstra, A.W., ‘De striid foar Frysk ûnderwiis’ yn Tinkboek fan it hûndertjierrich bistean fan it Selskip foar Fryske Tael en Skriftekennisse 1844 – 1944, Ljouwert : It Selskip, [1949]; s. 237 – 249.

3625 fr

Oersjoch fan de ideeën, plannen en ûntwikkelingen fan it Frysk yn it leger ûnderwiis. Kaart fan Fryske organisaasjes en Frysk ûnderwiis om 1940 hinne. Tabel fan leger- en fuortset ûnderwiis en kweekskoallen mei tal (Frysksprekkende) learkrêften, tal aktebesitters (dat gebrûk makket fan de akte yn en bûten it ûnderwiis) en it tal dat Frysk ûnderwiist sûnder yn it besit fan in akte te wêzen. It artikel beslút mei in tal winsken. Frysk moat ferplichte wurde yn it leger en it fuortset ûnderwiis; yn de earste jierren fan it leger ûnderwiis moat it Frysk as fiertaal brûkt wurde, itselde jildt foar ‘biwaerskoallen en Sneinsskoallen.’

A2. Post, P., Bilinguïsme in Nederland, Groningen – Batavia : J. B. Wolters, 1949; 40 siden.

Pb 7272

Yn 1949 publisearre útjouwerij J.B. Wolters it earste nûmer yn de rige ‘Paedagogische Monographieën’. It wie Bilinguïsme in Nederland, in skôging oer de winsklikens fan in Frysk- Nederlânske skoalle yn Fryslân, skreaun troch P. Post, ien fan de fiif leden fan de redaksje. It giet Post om ‘de belangen der kinderen’, hy hat ‘geen oor voor wenselijkheden in verband met een of ander idealisme.’ Wat foar of tsjin it hanthavenjen fan it Frysk giet, ‘raakt ons nu niet.’ Yn twatalige gebieten stiet de skoalle ‘vrijwel alleen voor de taak de kinderen het Nederlands bij te brengen.’ It is in pedagogysk fersin as men it jonge bern ‘plompverloren voor de ontstellende taak stelt drie technieken in een volkomen onbekende taal aan te leren en dan veronderstelt dat die taal en passant beheerst zal worden.’ Yn in twatalich gebiet as Fryslân moatte de bern de trije techniken yn har memmetaal oanleare, de twadde taal moat earst as fiertaal brûkt wurde as de learling dy sels brûke kin. Post besprekt de soms ûngeunstige útslaggen fan twatalige bern; dy binne te witen oan ‘slordige taaldidaktiek op de scholen: gebrek aan aandacht voor de moedertaal en haar didaktiek en voor de speciale didaktiek der vreeemde voertaal.’ De swierrichheden fan ymmigrantebern hawwe te krijen mei in ferkearde taaldidaktyk. Post jout rjochtlinen foar in ‘goede moedertaal- en vreemde voertaal- didaktiek voor een fries-nederlandse school,’ It learen fan de frjemde taal moat al yn de earste en twadde klas syn gerak krije: acht oeren wyks. Op in moderne skoalle moat men útgean fan ‘de aanschouwelijke grondslag,’ net fan ‘taalboekendidaktiek’. It giet om: ‘harmonisch taalonderwijs, een geheel, waarin spreken, stellen, luisteren en lezen domineren blijven en de andere delen in verantwoorde relatie worden onderwezen.’ As lêste neamt Post de ferantwurdlikens foar de ynfiering. Dat is in kwestje fan saakkundigen. De âlden moatte wittte ‘dat beslissingen van deze aard buiten de grenzen hunner competentie liggen.’

Sjoch R., 1949; B13. Sjoch M. Sikkema, 1949; B19.

109 A3. Weijnen, A., Tweetaligheid, Tilburg: Drukkerij van het R.K. Jongensweeshuis, 1949; 60 siden.

Pb 7170

Yn de rige ‘Onderwijskundige brochurenreeks’ ûnder lieding fan frater S. Rombouts, ferskynde yn 1949 nûmer 139, it boekje Tweetaligheid fan dr. A. Weijnen. Meartaligens is befoarderlik foar de ûntjouwing fan de persoanlikheid, benammen oangeande it ferstân. Mar de medalje hat twa kanten. Der binne ek neidielen. Twataligens kin liede ta ûnsuverens fan taal, mar ek ta it opkearen en ferminderjen fan ekspresje. Yn guon gefallen liedt twataligens sels ta arrogânsje, yn oare gefallen ta in minderweardichheidskompleks. Eintsjebeslút mei men konkludearje dat der gjin earnstige beswieren tsjin twataligens binne. Bern meie op skoalle net al te ier konfrontearre wurde mei in twadde taal: ‘Men dient enkele jaren te wachten; hoe langer, des te beter.’ Ûnderwiis yn it pleatslike dialekt is by it begjin fan it ûnderwiis in goede saak, ‘maar spoedig reeds neme men het Algemeen Beschaafd als voertaal.’ Dat jildt ek foar Fryslân, faaks yn in wat stadiger tempo ‘... want hun taal wijkt sterk van het Algemeen Beschaafd af.’ Dat alles nimt net wei dat it Nederlânsk sa gau mooglik de fiertaal wêze moat, dat is in taal ‘die hun meer mogelijkheden biedt.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Ad Interim (= J.H. Brouwer), ‘Rottefalle,’ yn “Fryske Kronyk”, yn IHL, 1949; s. 122.

De krante fernijt dat de iepenbiere legere skoalle yn ’e Rottefalle begjinne sil mei twatalich ûnderwiis.

B2. Ad Interim (= J.H. Brouwer), ‘Ûnderwiis,’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, 1949; s. 178.

Der is gâns feroare oangeande it Frysk op skoalle. De ynspeksje pleitet foar twatalich ûnderwiis, der komme lêsmetoade en lêsboekjes. Mar der is ferlet fan mear (help foar de learkrêften, learmiddels en stúdzje), it PWF kin hjir wichtich wurk dwaan.

B3. Ad Interim (= J.H. Brouwer), ‘Toloarstelling,’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, 1949; s. 202.

It is in grutte teloarstelling dat der de lêste tiid by de ynspeksje minsken beneamd wurde dy’t gjin aan hawwe fan de ûnderwiisfraachstikken yn Fryslân. Der wurdt grute dat ‘De Haech’ en ‘Ljouwert’ om binne en – miskien as reaksje op it ‘Striidboun’ – gjin Frysksinnige minsken mear beneame wolle op kaaiposysjes.

Sjoch H. Algra, 1950; C1. Sjoch S[ikkema, M.], 1949; B17. B4. Boelens, Kr., ‘It Ingelsk op ’e folksskoallen yn Wales,’ yn PBL, 1949; s. 117-119.

Yn Wales leare Welsktalige bern it Ingelsk mei de direkte metoade. Der wurdt gjin gebrûk makke fan de eigen taal. Dy metoade slút goed oan by it troch Post brûkte begryp ‘natuerlik bilinguïsme’. It soe goed wêze om jin te berieden oer ‘ús metoade fan forgelykjen en njonken elkoar setten.’ Sûnder it

110 begryp te neamen freget Kr. Boelens him ôf oft de konstrastive linguistyk didaktysk sjoen wol in goede oanpak is.

B5. F[olkertsma, E.B.], ‘Fryske twatalichheit,’ yn STIM, 11 maart 1949; s. 1.

‘It Frysk ûnderwiis mist alle striidberheit. It besielet net.’ De Fryske beweging moat stride ‘oant yn it ûnderwiis en de literatuer ta. Dat is har iennichst wurk.’

B6. F[olkertsma, E.B.] , ‘Dream fan Fryslân!’ yn STIM, 24 juny 1949; s. 1.

Yn in dream seach de auteur gâns frjemde saken. Sa waard yn in rjochtseal immen beskuldige om’t er syn bern fanwegen ûnfrysk ûnderrjocht al moannen thúsholden hie ‘en hy bekende it greatsk.’ Yn in tsjerke ‘preke en harke it rêstich fuort. Mar op in stuit heakke de dûmny, krige in kleur, seach bjuster om him hinne en foel yn it Frysk.’ It joech in hiele opskuor.

B7. F[olkertsma, E.B.], ‘Dêrre en hjir,’ yn STIM, 28 oktober 1949; s. 1.

Regear en folksfertsjintwurdigers fan Sleeswyk-Holstein hawwe de Noardfriezen ‘ûnderskate rjochten ynskikt.’ ‘By Kiel [ferlike] slacht den Haech in allerdrôvichst figuer.’

B8. F[olkertsma, E.B.], ‘Hwer is it wachtsjen op?’ yn STIM, 25 novimber 1949, s. 1.

Op it ûnderwiiskongres fan 1948 is der troch ‘Friezen, Hollanners en Welshmen wakker oanstien op Frysk ûnderwiis yn de leechste klassen. ‘Sûnt grutet it oer Fryslân, mar fierder as grútsjen wol it ek mar net komme.’ Der is ien útsûndering: juffer W.L Zylstra fan De Rottefalle is op 1 april út ein set mei twatalich ûnderwiis. ‘Kinne de ried fan ’e biweging, de ûnderwiisried en it paedagogysk wurkforbân fan de Fryske Akademy der gjin skot yn bringe?’

B9. H.A., ‘Noch in skoaljuffer dy’t foarljochtet,’ yn STM, 1949; s. 8.

Yn SBL hat in artikel stien fan in juffer dy’t ferûnderstelt dat Fryske bern net efter bliuwe, ‘vooral niet, waar het betreft de schriftelijke uitdrukking.’ Mei in foarbyld fan it opstel ‘Van twee lammetjes’ – mei flaters as ‘De sinne skind. En de vogels sgonge’ - makket de auteur dúdlik dat it tsjintwurdige Hollânske taalûnderwiis ferkeard is.

B10. Haan, M.J. de], ‘Het Friese onderwijsvraagstuk’, yn SBL, 1949; s. 30-31.

Yn 1931 frege de ôfdieling Ljouwerteradiel oan it haadbestjoer fan de ‘Algemene Vergadering van de Bond van Nederlandse Onderwijzers’ (de foargonger fan de NOV) ‘een commissie te benoemen, die de kwestie van het Fries op de L.S. uitvoerig onderzoekt en daarvan rapport uitbrengt aan een volgende Alg. Verg’ (sjoch yn ek haadstik 5 ‘Persoanen’, Jant Visser-Bakker). Ûnder lieding fan de tûke foarsitter Theo Thijssen waard it prinsipe fan de twatalige skoalle yn prinsipe akseptearre. It útwurkjen fan dat útgongspunt is in drege saak. Dat komt mei troch in eigenaardige trek yn it Fryske karakter ‘n.l. de drang naar het absolute en het daarmee samenhangende gevoel van individuele verantwoordelijkheid voor wat men in beginsel aanvaardt.’ Op it ûnderwiiskongres fan 1948 waard de winsklikens útsprutsen foar eksperiminten yn in tal skoallen. De twatalige skoallen kinne der ta bydrage dat de Fryske minske him neffens eigen aard en styl ûntwikkelje kin.

111

B11. K[ok, W.], Ûnderwiisjoun yn Drachten,’ yn “Kronyk,” yn STIM, 4 maart 1949.

Nei it kongres fan 1948 bleau it wakker stil. Ûngeduld is in goede saak, ‘as it mar gjin ûnfoarsichtigens wurdt.’ Om nije stappen sette te kinnen, sprieken op in ûnderwiisjûn yn Drachten P. Post en W.Kok. De konklúzje oan de ein fan de byienkomst wie: ‘Wy binne ûnderweis en kenne it doel; de goede wei fine wy mei-inoar wol.’

Oanfolling Yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 ‘Nei spried en tal’ wurdt wiidweidich yngien op de situaasje yn Smellingerlân, benammen Drachten krijt omtinken.

B12. Opmerker, ‘B.L.O. problemen’, yn STM, 1949; s. 5.

It haad fan in yn Drachten te iepenjen B.L.Û.-skoalle (spesjaal ûnderwiis) hat yn in lêzing praat oer it doel en de mooglikheden fan dat ûnderwiis. It Frysk, de memmetaal fan party learlingen, kaam net te praat. De kâns bestiet dat troch Hollânsktalige testen, bern dy’t dêr eins net thúshearre, nei in skoalle foar spesjaal ûnderwiis ferwiisd wurde. ‘Sa sil hwat as in seine bedoeld is faeks noch wurkje as in flok.’

Oanfolling Yn STM, 1954; s. 4 komt it probleem nochris op it aljemint. No nei in oprop fan it kolleezje fan B&W fan Snits foar in nij haad oan de iepenbiere B.L.Û.-skoalle. In sintsje as ‘kennis van het Fries zéér gewenst’ hie op syn plak west. (It berjocht is taheakke oan dit nûmer.)

B13. R., ‘Een tweetalige Friese school?’ yn OO, 3 desimber 1949, s. 3

Tige krityske reaksje nei oanlieding fan de brosjuere fan P. Post Bilinguïsme in Nederland. ‘Zelden hebben we met zoveeel genoegen een geschrift gelezen waarmee we het niet eens zijn, als de beschouwing over de wenselijkheid van een Fries-Nederlandse school in Friesland.’ De oare talen dy’t Post neamt, bygelyks Javaansk-Nederlânsk-Maleisk, steane folle fierder fan elkoar ôf as Frysk en Hollânsk. Der is ek in maatskiplik beswier. Twataligen skoallen binne sletten foar net-Fryske bern en ûnderwizers.

Sjoch M. Sikkema, 1949; B19.

B14. [Redaksje], ‘De ûnderwiisfornijing,’ yn KLF, 1949; s. 3-4.

Sa stadichoan wurdt dúdlik dat de skoalle begjinne moat mei it bern. Dat kin troch twatalich ûnderwiis. Der komme proefsskoallen. ‘In raer wurd dat proef. Der hoecht net ûndersocht to wurden hwat wittenskiplik fêst stiet.’ Kritebestjoeren en leden fan it RFB wurde oproppen by te dragen ‘ta it slagjen fan de “proefskoallen.”’

B15. [Redaksje], ‘Frysk op Skoalle, ja of né,’ yn KLF, Twadde Kontaktblêd, 1949; s. 4-5.

112 Der komme hieltyd mear skoallen dy’t it Frysk as fak jouwe. In skoalbestjoer yn in grut plak yn Fryslân stjoerde in brief oan de âlden dat it Frysk yn de klassen 5 – 7 fakultatyf op it roaster stie. Wa’t fan de âlden der priis op stelde ‘dat uw jongen hiervan wordt vrijgesteld’ koe dat opjaan. ‘Het onderwijs in Fries wordt dan vervangen door Ned. Taal.’ (Út de formulearring ‘uw jongen’ is ôf te lieden dat it om in RK jongesskoalle gie.)

B16. S., ‘Nei ien jier’, yn STM, 1949; s. 5.

Wat is der bard nei it kongres fan ferline jier? Der binne twa lêsmetoaden reekommen en der is in PWF oprjochte. Dat is lykwols net foldwaande. De oerheid lit it sitte. Hoe sit it mei de proefskoallen? Wurdt der by it beneamen fan ynspekteurs om tocht dat hja saakkundich binne op it mêd fan twataligens en twatalich ûnderwiis? En soe de oerheid de kosten foar de kommende proefskoallen net op royale wize drage moatte? De beweging moat de oerheid op har taak wize, by need twinge. ‘De tiid dat in nasjonaliteit tsjin kulturele genocide alhiel warleas wie, liket sa linkelytsen foarby to wêzen.’

Oanfolling Yn de skreaune media waard aksje fierd om jild byelkoar te krijen foar de learmiddels fan de proefskoallen. In foarbyld. Yn STIM fan 4 jannewaris 1952 stiet de tredde ferantwurding oant 31 desimber 1951. Der wie doe fl. 897,72 sammele.

B17. S[ikkema, M.], ‘Ûnwil of ûnnoazelens,’ yn STM, 1949; s. 1-2.

Krityske opmerkings nei oanlieding fan de beneaming fan in Hollânsktalige ynspekteur yn de ynspeksje Dokkum. Faaks falt it ta, mar ‘hy kin likegoed immen wêze dy’t bisiket de saneamde Hollânske ûnderwiisfornijing yn Fryslân troch te setten, dêr’t hjir al fierstofolle mei pield wurdt en dy’t mear skea as goed docht om’t de grounslach: de fiertael nou ienris net doocht.’

B18. S[ikkema, M.], ‘Hollânsk ûnderwiis en Frysk,’ yn STM, 1949; s. 7.

Yn it blêd fan de c.v.o.- skoallen (de herfoarme skoallen) fan maaie 1949 stie in ferslach fan J. Drop, ynspekteur foar dy skoallen. Men heart wolris, sa skriuwt er, dat Fryslân him ferwiderje wol fan de rest fan it lân. Op grûn fan skoalbesites formulearre er oer it ferlet om it Frysk yn de leechste klassen as fiertaal te brûken: ‘Ook in de klassen 1 en 2 verstond men de onderwijzer(es) goed, zelfs als hij (zij) kersvers uit ‘Holland” kwam.’ It is nuver skriuwt S. dat minsken mei foarútstribjende ideeën oer it ûnderwiis ‘ôfsakje ta sa’n ûnwittenskiplik, om net te sizzen ûnnoazel peil dat diskúsje eins net mear mooglik is.’ Wat sille hja skriuwe as wy ‘tsien of sels fiif jier fierder binne.’

B19. S[ikkema, M.], ‘Ûnder peil,’ yn STM, desimber-jannewaris 1949-1950; s. 1-2.

Sjoch R., 1949; B13.

Reaksje nei oanlieding fan it stik fan R. Syn krityk doocht net, mar hy hat dúdlik makke dat Fryslân, salang’t himsels net wurdt, ‘it Nederlânske Ryk in Hollânsk Ryk’ is.

B20. Sipkens, R.J., ‘Frysk Ûnderwiiskongres 1948’, yn PS; s. 11-17.

113 Oersjoch fan it Ûnderwiiskongres fan 27 oktober 1948. Mear as 700 dielnimmers hearden nei in tal ynliedings. Nei it iepeningswurd fan haadynspekteur Kleiterp (sjoch 1948; C3) kaam P. Post, wittenskiplik meiwurker fan it Nutsseminarium, oan it wurd. By in goede didaktyk hoecht twataligens gjin flok te wêzen. It is net te begripen dat skoallen yn Fryslân yn it begjin fan it leger ûnderwiis noch altiten yn it Hollânsk begjinne. Dat is ‘een verderfelijke methode.’ Middeis kamen fertsjintwurdigers út Wales oan it wurd. Haadynspekteur W. Thomas fertelde dat de Welsktalige bern fan 5-7 jier yn it Welsk ûnderwiisd wurde; fan 7-9 jier bliuwt it Welsk fiertaal, it Ingelsk wurdt eltse dei ien oere as fak jûn. Yn mingde taalgebieten kinne bern troch ‘verticale classificatie’ by it begjinûnderwiis ûnderwiis yn de memmetaal krije. De filolooch J.D. Powell sei dat Wales net stribbet nei folsleine twataligens. It Ingelsk moat as konversaasjetaal behearske wurde, mar de djipste emoasjes sil in bern altiten yn syn memmetaal uterje. Foar godstsjinst, literatuer en skiednis moat it Welsk de fiertaal wêze. ‘The education of the child ought to be carried out through the mother tongue.’ Middeis waard yn seksjes oer de ferskate ûnderwiisfoarmen praat. Sipkens konkludearret dat it kongres fan 1948 ‘een mijpaal kan worden in de strijd om de emancipatie van de Friese taal.’

B21. Sk., ‘Nei in nije skoalle yn Fryslân,’ yn STM, 1949; s. 8.

Oankundiging fan de brosjuere Bilinguïsme in Nederland. In net-Fries hat op wittenskiplike grûnen sein dat Fryslân rjocht hat op in skoalle dêr’t de taal fan de bern syn gerak krijt.

B22. Tamminga, D.A., ‘De mûdhoun yn ’e reinwettersbak,’ yn PBL, 1949; s. 1-8.

Sjoch W.L. Zylstra, 1950; A4.

Op 10 augustus 1948 hold Douwe Tamminga in taspraak op de gearkomste fan de lesjouwers fan de AFÛK. Yn it ferline moast in mûdhûn it wetter yn ’e reinwettersbak skjin hâlde. De AFÛK is in mûdhûn op it gebiet fan taal en kultuer. Tamminga jout foar de ûnderskate skoaltypen oan wat der barre moat. Boppedat fernijt er dat de PÛR in kommisje ynsteld hat dy’t ‘de kwestje fan it Frysk op alle soarten skoallen bistudearret en dêr rapporten oer gearstalt.’ Dat as oanrin ta in kongres dat de PÛR yn ’e hjerst hâlde wol. De kommisje hat de lêsmetoade fan juffer W.L. Zylstra ‘bistudearre en to’n earsten goedkard.’ Tamminga fertelde dat der yn april 1949 twa proefskoallen úteinsette sille: de iepenbiere legere skoalle fan De Rottefalle en de bysûndere skoalle fan De Tike (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 ‘Nei spried en tal’). D.A Tamminga hat soarch oer it meilibjen en de ynset fan de learkrêften oangeande twatalich ûnderwiis, Doe’t R.J. Sipkens en A.L.J. Wytzes de learkrêften yn de ynspeksje Snits útnoegen foar in besprek dêroer joegen mar fiif fan de 300 útnoege minsken har op. Nimmen kin him foar de nije skoalstriid wei wine. Lit ús de striid oangean. De saak fan it folk is in saak fan rjocht.

Oanfolling De kommisje dêr’t Tamminga op doelde wie de FÛSK, de ‘Fryske Ûnderrjocht en Stúdzjekommisje’.

B23. Tuinen, R van, ‘Koart dei’, yn STM, 1949; s. 5.

It brûken fan it Hollânsk op de beukerskoallen is in pest. Wy moatte oan ’e slach om dat te feroarjen. Alleman moat oan it wurk, ‘sûnder op in oar to wachtsjen.’ Soe it FNJ net in ‘beukermoanne’ of in ‘beukerdei’ fêststelle kinne?’

114

B24. Visser, B., ‘De Friezendei’, yn FRFR, 22 july 1949; s. 1.

Op de Friezendei fan snein 17 july 1949 kamen twa sprekkers oan it wurd: J. Winkelman, de foarsitter fan it ‘Bûtenboun’ en Fedde Schurer. De earste sei dat it Frysk ûnderwiis de haadtaak is yn ’e Fryske striid. De twadde hie it oer de needlotsoere fan Fryslân. Der is wol wat dien, mar ‘efter dizze generaesje steane gjin opfolgers.’ Der moat in radikale feroaring komme ‘en it aller belangrykste is it ûnderwiis. De slach om it ûnderwiis moat woun wurde, de bonke dy’t ús tasmiten is, is net genôch, it Frysk moat forplichte steld wurde of oars giet Fryslân forlern.’

B25. Wytzes, A.L.J., ‘Biwaerskoalle en beukerskoalle,’ yn STIM, 11 novimber 1949; s. 3.

It hat lang duorre ear’t wy it bern as bern ûntdutsen hawwe. Troch de stúdzjes fan (berne)psychologen hawwe wy no weet fan it eigen ûntjouwingsritme fan it bern. Dêr moatte wy fan útgean. It beukerûnderwiis moat in eigen plak yn ’e wet krije.

B26. Wytzes, A.L.J., ‘It minskewurden fan it bern,’ yn STIM, 25 novimber 1949; s. 5.

Nederlânske (taal)learden as Ph. Kohnstamm, G.F. Rombouts hawwe har skôgings allegearre rjochte op de ûntjouwing fan it Nederlânsk. Yn Dútslân wie wol omtinken foar it dialekt. De ûntjouwing fan de minske komt ta stân troch syn memmetaal. It artikel beslút mei in koarte gearfetting fan de taalûntjouwing, benammen de honger nei symboalen.

B27. Wytzes, A.L.J., ‘Opwaekse yn ’e memmetael,’ yn STIM, 3 desimber 1949; s. 4-5.

Yn it tredde libbensjier fan it bern feroaret der in soad. It bern krijt masterskip oer de taal; de ynhâld fan de wurden en begripen wurde him eigen. Sa wurdt it ynlaat yn ‘de kultuer fan syn folk ... de tael is dè kultuerforskining, op it allerynlikst mei it libben fan de minsken forboun; hja is dè bân dy’t it folk ta in mienskip makket.’ Hollânsktalich ûnderwiis docht Frysktalige bern te koart.

B28. Wytzes, A.L.J., ‘De beukerskoalle Frysk,’ yn STIM, 9 desimber 1949; s. 2.

Wytzes pleitet der yn dit artikel foar om it bern sa lang mooglik ientalich te hâlden. Mei W.D Whitney (1875) The life and growth of language (yn Tresoar yn oersetting oanwêzich: C 1933) seit Wytzes: ‘Oanbilangjende de algemiene tarissing fan de geast foar geastlik wurk (dus praten, tinken, û.o) docht it allerearste learen fan in memmetael foar de ienlingminske hwat letter net wer herhelle wurde kin.’

B29. W.S., ‘In skoaljuffer ljochtet foar’, yn STM, 15 maart 1949; s. 3-4.

Yn it SBL fertelt in pensjonearre ûnderwizeres har ûnderfinings mei de bern yn de earste twa klassen. De bern yn Fryslân kinne it Hollânsk ferstean en se bliuwe net benefter ‘in uitdrukking van gedachten bij anderen.’ Der moat gewoan ûnderwiis yn it Nederlânsk jûn wurde en de ‘fanatiekelingen ... moatte yn Den Haech de kniper op ’e noas krije.’

B30. Zylstra, W.L., ‘It lêsrak yn ’e maek,’ yn FRFR, 7 jannewaris 1949, s. 1-2.

Sjoch ek D.A. Tamminga, 1949; B22.

115 It lêsrak is hast klear, de ûnderfinings lykje goed. Op de earste dei wurdt tagelyk mei it lêzen fan de earste normaalwurden ek mei it skriuwen fan dy wurden begûn. De lêsmetoade is op besjen te krijen.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. ‘Algra wiist paed foar Fryske skiednisstúdzje,’ yn LC, 7 july 1949; twadde blêd s. 1.

Ferslach fan syn lêzing ‘Hwat libbet yn ’e stiltme?’ op de jiergearkomste fan de FA. It lytse yn de skiednis moatte achtslein wurde. Dat bart net. ‘It ûnderwiis yn Fryslân hat dêr skuld oan.’ In histoarysk wurkferbân moat de ‘hjir en dêr forsille’ stof sammelje en útarbeidzje. ‘It moat sa wêze dat men der suver oars fan wurdt. Sûnder God sil dit alles net bistean, mar yn bitrouwen op Him meije wy sizze: Âldfaers erf, wy weitsje oer dy.’

1950

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Boelens, Kr., Hwat sizze de bern?, Boalsert : A.J. Osinga, 1950; 20 siden.

3621 fr

Ûndersyk nei de útspraak fan de ea-wurden. Sizze de bern yn it gebiet Harns, Warten en Ferwâlde in delgeand twalûd of in lange ee? De konklúzje is dat de troch J.J. Hof yn dy syn Friesche Dialectgeographie (1933) fêststelde isoglossen eins net feroare binne. De fraach oft it ûnderwiis fan ynfloed is op de útspraak kin net beäntwurde wurde: ‘Der kinne safolle dingen tagelyk op it bern ynwurkje, dat it, fral sa út ’e fierte wei min to sizzen is, hwat de oarsaek is’ [fan it behâlden of feroarjen fan de útspraak]. As tajefte folgje inkelde opmerkings oer noas en ‘neus’. Der komme langer wat mear ‘neuzen’. In famke kaam ta in kompromis: [nøəs]. ‘As soks wier by de lytsere bern bigjint … soe it dan gjin tiid wurde om mei Frysk ûnderwiis yn de leechste klassen to set?’

A2. Haakma, K. en H.C. Doevendans, Fryslân : Frysk Ierdrykskundeboekje, Grins : Noordhoff; 1950; 95 siden.

3634 fr

Sjoch Kr. Boelens, 1950; B2.

Eigen krite, streek en gea krije har gerak net yn it ûnderwiis. De auteurs wolle yn dat tekoart foarsjen. De leafde ta it heitelân hat har dreaun. ‘Dêrfandinne dat wy it ek oandoarsten en brûk de Fryske tael. Dat jim, kollega’s, der krekt sa ûnder stean meije by it brûken fan dit boekje.’

A3. Wartena, T., Enige mededelingen en enige vragen over het Fries en het Nederlands op kleuterscholen en lagere scholen in Friesland, [195x]; 6 siden (hânskrift).

116 Hanskrift T. Wartena

Op de konferinsje fan 1948 wachten de dielnimmers fan de seksje ‘Beukerûnderwiis’ op de miening fan de ‘schoolopziener’ juffer T. Wartena. ‘Maar het was mij niet mogelijk na een langdurig verblijf in “Holland” een mening’ te hawwen oer it brûken fan it Frysk en it Hollânsk op de beukerskoallen yn Fryslân. Nei inkelde jierren ûnderfining hie hja har miening foarme. (Sjoch foar de útwurking it earste haadstik fan Lange oanrin, koarte sprong, paragraaf 1.2.4)

A4. Zylstra, W.L., Fan praten ta lêzen en skriuwen : lytse hantlieding ta dit ûnderrjocht mei it lêsrak, Drachten : Laverman N.V., 1950; 11 siden.

3515 fr

Sjoch D.A. Tamminga, 1949; B22. Sjoch W.L. Zylstra, 1949; B30.

Útlis fan har wurkwize. Juffer Zylstra wie eins fan betinken dat it yn de leechste klassen wol sûnder boeken koe. ‘Alle lês- en learstof ûntstiet yn de klasse.’ De bern nimme ‘stof ta lêzen en skriuwen mei. En men kin mei harren der op út gean, en prate en lêze en skriuwe oer hwat men mei sin waernommen hat. It is sa aktivearjend, dat it tal sittenbliuwers lytser wurdt: de skoalle is ommers langer net in rekkenskoalle, mar in lês,- in taelskoalle.’ Letter fûn juffer Zylstra dat de hantlieding fergees te lang wie.

Oanfolling Goasse van der Woude skreau yn STIM: ‘De lytse hantlieding fan juffer W.L. Zylstra by har metoade is in prospektus’ (7 july 1950; s 3). Oan dit nûmer is taheakke in troch W.L. Zylstra skreaun wurd foarôf út 1948. Hja sitearret mei ynstimming de beoardieling fan S.W. Wendelaar Bonga en juffer A. Hiemstra, Dy fûnen de metoade hiel goed. ‘Net forfeelsum, net slop en net ûnfoldwaende hwat de leargong oanbilanget ... Dat wy bifele dit wurk beide tige oan.’ Hja is ek bliid mei it positive oardiel fan de FÛSK. Dy hat ‘har efter dizze útjefte steld.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Nije kânsen foar alle legere skoallen’, yn FRFR, 9 juny 1950; s. 1.

It ûnderwiis siket nije wegen. Mear selsstannigens foar de learkrêften, bgl. it meitsjen fan eigen learplannen foar skiednis, minder omtinken foar it rekkenûnderwiis en mear tiid foar projektûnderwiis. Ek de ideeën fan de Frânske ûnderwizer Célestin Freinet oer in skoalleprinterij kinne fan betsjutting wêze. (Boelens hie sa’n printerij yn de jierren dat er haad fan de bysûndere skoalle yn Hidaard wie.)

Sjoch S.E. Wendelaar Bonga, 1951; B14.

117 B2. Boelens, Kr., ‘Dêr is it dan : in alderkostlikst moai ierdrykskundeboekje,’ yn FRFR, 1 septimber 1950; s. 3.

It ierdrykskundeboekje fan K. Haakma en C.J. Doevendans (1950; A2) ‘heart op alle skoallen yn Fryslân brûkt to wurden.’ Ek foar de master dy’t Hollanner is en ‘noch gjin wurd Frysk forstiet, dit mei him en syn bern net ûntkomme.’

B3. F[olkertsma, E.B.], ‘1 april 1950’, yn STIM, 7 april 1950; s. 1.

‘Lit ús dizze datum, de earste deis fan ’e Gersmoanne fan it jier fan ús Heare 1950, foar altyd oantekenje.’ Sa begûn Folkertsma syn artikel yn STIM oer it begjin fan it twatalich ûnderwiis op 1 april 1950. Der is alle hope dat it eksperimint slagje sil. Sok ûnderwiis slút ommers oan by ‘de kennis, it aerd, de skiednis en it formidden fan ’e bern’ en ‘it wurdt jûn troch ûnderwizeressen en ûnderwizers dy’t der foar fiele. Hja dogge dit wurk mar net út plicht allinne; né, ek út oertsjûging en út leafde. En dêrom komt it goed.’

B4. F[olkertsma, E.B.], ‘Op ’e kweekskoalle ta’, yn STIM, 21 july 1950; s. 1.

Twatalich ûnderwiis sil it allinne rêde mei goede learmiddels en genôch learkrêften. Om dat te berikken moat der in folslein Fryske oplieding komme. Dêrta is in herfoarming fan it ûnderwiis op de kweekskoallen needsaaklik.

B5. F[olkertsma, E.B.], ‘Fan hert ta hert,’ yn STIM, 15 septimber 1950; s. 1.

Yn in brief leit Folkertsma oan in ‘Achte Hear’ út dat dy de ynfloed fan de ‘forstanlike argumintaesje’ oerskat. ‘By alle intelligint, handich en bikwaem gebrûk fan ’e forstanlike reden sille wy boppe al de reden fan it hert yn ’e pleite smite’ moatte. ‘Wy sille de striid emosjoneel fiere: moedich, fleurich, forgrime, mei it hert.’

B6. J[ong, I. de], ‘It sintrale front’, yn STM, 24 novimber 1950; s. 1.

It Frysk is ferkattemolke. De húshâlding is it sintrale front om fierder bedjer fan de taal te foaren te kommen. Mar wy sille ek sterk stean ‘tsjin dit kwea, as wy forplicht Frysk ûnderwiis krije fan oertsjûge skoalmasters, dy’t de bern net allinne Frysk lêzen en skriuwen leare, mar harren ek stiel yn it bloed en kriich yn de siel taepje.’

B7. P[oortinga, Y.], ‘In nij bigjin. Op 1 April sette de “proefskoallen” út ein’, yn FRFR, 31 maart 1950; s. 1.

De earste april fan 1950 is in histoaryske dei. De proefskoallen begjinne. It is pionierswurk dat op in wittenskiplike ferantwurde manear begelaat wurde sil. Ûnderfinings yn oare twatalige gebieten hawwe dúdlik makke dat dy foarm fan ûnderwiis ‘nei trije kanten in forbettering is: foar de persoanlikheitsfoarming, foar de twadde tael, foar de eigene tael.’ Twatalich ûnderwiis kin ek de ôfbraak fan it Frysk keare. Út in publikaasje fan Boelens (sjoch 1950; A1.) wurdt dúdlik hoe grut dy ôfbraak al is.

B8. [Redaksje], ‘De ûnderwiisfornijing,’ yn KLF (Kontaktblêd), nr. 3, [1950]; s., 3-4.

118 ‘Ûnderwiisfernijing yn Fryslân hat gjin sin as it net op Fryske leest skoeid wurdt.’ It wurd proefskoalle is eins in raar wurd. ‘Der hoecht net ûndersocht to wurden hwat wittenskiplik fêst stiet. It is de wei en dêrmei út.’

B9. R[ienstra, J.J.], ‘Libbet it wol’, yn “Fryske Rubryk”, yn IHL, 1950; s. 98-99.

It is tige yn oarder dat der proefskoallen kommen binne. Mar hoe giet it fierder yn de tredde klas? Is der moed om ek dêr it Frysk as fiertaal te brûken? ‘Byneed tsjin alle amtlike regels yn, simpel omdat it neffens de rigel fan it soun forstân is en oars op ’e nij de hollânske nacht delsakket oer fryske bern, al kinne hja dan hwat better by-nacht sjen as de harten fan seis fan nou.’ Der moat in ein komme oan de ûnnatuer.

B10.Wendelaar Bonga, S.E., ‘Geakunde yn ’t fjild,’ yn PBL, 1950; s. 30-32.

In goede fernijing fan it ûnderwiis sil net ta syn rjocht komme ‘as wy de twataligens net oandoare en it fak geakunde net yn it learprogramma bringe.’

Sjoch E.S. Wendelaar Bonga, 1951; B13.

B11. Wilkeshuis, C., ‘Tweetaligheid op de Friese scholen,’ yn HKI, nr. 8, 1950; s. 19-20 en 22.

Der binne in soad fragen oer de foarnimmens om yn Fryslân oer te gean op twatalich ûnderwiis. Yn de earste learjierren oanslute by de memmetaal? En yn hoefier dan? It Frysk as fiertaal brûke, mar it lês- en rekkenûnderwiis yn it Hollânsk jaan? Op it kongres fan 1948 wiisde Post op de ôfstân tusken talen. Jilde syn foarbylden út Yndonesië of dy fan de sprekkers út Wales ek foar Fryslân? Tusken it Frysk en it Hollânsk is ‘een betrekkelijk nauwe verwantschap.’ Boppedat hawwe de bern as hja op de legere skoalle komme wolris Hollânsk heard, troch de radio bygelyks.

B12. Zylstra, W.L., ‘Eat út de Rottefalster skoalle’, yn STM, jg. 5 maaie 1950; s. 4.

Beskriuwing fan de earste ûnderfinings fan it twatalich ûnderwiis op de iepenbiere skoalle fan De Rottefalle. De ienfâldige Fryske boekjes winne it fan de folle rynsker yllustrearre útjeften fan Ot en Sien ‘troch it totael eigene en echte fan de sfear en it praet; troch de humor, en de kostlike fantasije bytiden.’ It lêzen fan dy teksten troch de bern joech Zylstra ûntroering en blidens. Jout de nije wurkwize mear wurk? ‘Nea haw ik sa licht en fleurich arbeide as de lêste twa jier. Nea hawwe de berneherten har sa iepene as dizze jierren.’

B12. Z[ylstra, W.L.], ‘Wurdearring en krityk’, yn STM, 19 maaie 1950; s. 6.

Yn it blêd fan Vernieuwing van opvoeding en onderwijs wjerleit P. Post yn ‘in kostlik artikel’ de beswieren tsjin twatalich ûnderwiis. By it beskriuwen fan de posysje fan de Hollânsktalige bern yn in twatalige skoalle en in Frysktalich bern, kommend fan sa’n skoalle, dat om utens giet, makket hy neffens Zylstra in flater. Om sokke bern swierrichheden te besparjen stelt Post út om it ‘Nederlânsk as learfak’ al yn de leechste klassen yn te fieren. Dat is in ferkearde konklúzje. It jonge bern heart ‘net mei in twadde tael lestich fallen to wurden.’ Men soe, útgeande fan lykweardigens, earder ferwachtsje meie dat skoallen bûten Fryslân it Frysk as learfak jaan soenen.

C. Publikaasje yn deiblêden

119 C1. [Algra, H.], ‘Ze begrijpen het niet eens,’ yn FD, 10 maart 1950, s. 1.

Krityk op de beneaming fan in ynspekteur foar it leger ûnderwiis yn de Ynspeksje Dokkum. It hie in man wurde moatten ‘geknipt voor Dokkum.’ Der is lykwols in amtner beneamd, immen dy’t it Fryske libben yn de Noardeasthoeke fan Fryslân net ken, ‘een man, die ... even goed gepast had in Oostburg of in Lochem.’ De advertinsje is neffens de minister pleatst yn in grut tal kranten. ‘Blijkbaar dagbladen die in Holland verschijnen.’ Dat de oprop net yn it FD mar wol yn de LC en it Nieuwsblad van het Noorden stien hat, stekt de auteur.

Sjoch ek Ad Interim, 1949; B3. Sjoch ek S[ikkema, M.], 1949; B17.

C2. P[iebenga, J.], ‘De eerste April’, yn LC, 22 maart 1950; s. 1.

Op 1 april begjinne de proefskoallen. As de proef slagget, sille Frysk bern net langer analfabeet yn harren eigen taal wêze, sille de bern better ynsjoch hawwe yn de ferskillen tusken it Frysk en it Hollânsk en sil de harmoanysker sfear liede ta mear frijmoedigens ‘tot mondelinge uiting in het openbaar.’

Oanfolling Yn LC fan 31 maart 1950; s. 5, stiet in artikel oer it begjin fan de Fryske proefskoallen op 1 april (in sneon). It is ‘Gjin 1 Aprilgrap, mar histoarysk barren.’ Foar it fûns foar de learmiddels is yn koarte tiid al 2.000 gûne byelkoar brocht, royaal boppe it winske bedrach. ‘

1951

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Kalma, J.J., S.J. van der Molen, M. Wiegersma (red.), Hantlieding foar geakunde, BKB (spesjaal nûmer), maart 1951; 99 siden.

Beskriuwing fan de mêden dy’t by geakunde hearre, bygelyks kaarten fan Fryslân, wettersteat, boukeunst, gea en antropology fan Fryslân. (De bydragen fan M. Wiegersma en S.E. Wendelaar Bonga wurde hjirûnder opnommen.)

A2. Post, P., Over de woordenschat van zesjarige kinderen in tweetalig Friesland, Groningen, Djakarta : J. B. Wolters, 1951; 80 siden.

D 1403/49

Sjoch H. Twerda, 1951; B10. Sjoch C. Wilkeshuis, 1951; B18. Sjoch G. van der Woude, 1951; B20.

Yn de rige meidielingen fan it ‘Nutsseminarium voor Paedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam wurdt yn nr. 49 ferslach dien fan it ûndersyk nei de wurdskat fan seisjierrige bern út de earste klassen fan de njoggen proefskoallen yn Fryslân. It wie bedoeld om de omfang fan de Fryske en de

120 Nederlânske wurdskat nei te gean om op grûn dêrfan a) oanwizings jaan te kinnen foar in definitive kar oangeande de fiertaal yn de legere klassen en b) de ‘verzorging’ fan de twadde taal. It ûndersyk waard dien mei in wurdlist fan 125 wurden: 79 haadwurden, 34 tiidwurden en 12 eigenskipswurden, resp. 63, 27 en 10 persint. Alle wurden waarden yn it Frysk en Hollânsk frege. Fan de 125 Fryske wurden wisten de bern 97 (77,6%), fan de Hollânske 33 (26,4%). Yn de begjinklassen moat it Frysk de fiertaal wêze, mar de bern binne ta in beskate hichte al twatalich. Post wol dat de skoallen al betiid ‘eenvoudige Nederlandse lessen’ ynfiere, rjochte op ‘taalschatverrijking, goede uitspraak en goed idioomgebruik, zoals dat zes à zevenjarigen ligt.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Geakundige moat yn folle wittenskippen thús wêze,’ yn FRFR, 12 oktober 1951; s. 5.

Boelens jout oan dat de geakunde gjin ienmanswurk is. De publikaasje fan Smellingeralân is dêrfan it bewiis. Dat boek is skreaun troch in groep faklju. De doarpsskiednis is foar de sneuper. Dy hat syn rjocht ‘fan bistean net forlern ...’ Foar de skoallen binne ûnder mear de folgjende geakundeboekjes makke: Gersdroegjen en Redens.

B2. Boelens, Kr., ‘In oantreasting foar de sneupers,’ yn FRFR, 19 oktober 1951, s. 2.

Ferfolch fan B1. Der bliuwt wurk genôch foar de sneupers, se hoege de pinne net del te lizzen. ‘De skriuwer fan in doarpsskiednis is yn it doarp hikke en tein of yn elts gefal der troch-en-de-wer-troch thús ...’ De geakundige ‘is in fakman, dy’t it gea as stúdzjeobjekt nommen hat.’

B3. Fear, Ypk fan der, ‘De nije skoalle yn Fryslân,’ yn FRFR, 23 maart 1951; s. 5.

Ferslach fan in besite oan de iepenbiere twatalige skoalle op ’e Rottefalle. De skoalle ‘wurket bêst.’ De learkrêften fan de proefskoallen moatte de moedfearren net hingje litte, ‘mei jimme wurk stiet of falt Fryslân.’

B4. Hemrica, A., ‘It ûnderwiis en de oplieding yn Fryslân’, yn STM, 5 jannewaris 1951; s. 6.

Eltse bewust libjende Fries sil ‘yn ’t foarste plak it Frieswêzen’ as opfiedingsdoel hawwe. Der binne noch te folle minsken ‘dy’t it ûnnatuerlike stelsel fan de lêste ieuwen as it “gewoane” sjogge. Mar sa’t der yn de proefklassen wurke wurdt is “gewoan” en al it oare is ûngewoan.’

B5. Jonkman, G., ‘Gearfetting fan de lêzingen op ’e lêste biwegingskonferinsje to Oentsjerk (Stania State),’ yn STM, 9 febrewaris 1951; s. 2.

Op de konferinsje waarden twa ynliedings holden. De earste gie oer it ûnderwiis, de twadde oer it Fryske boek. Allinne de earste komt hjir oan bar. Dr. W. Kok sketste de stân fan saken oangeande it Frysk op de ûnderskate skoallen. In taheakke learjier foar it leger ûnderwiis kin foar it Frysk gruttere mooglikheden jaan. Oer it generaal is de tsjinstân tsjin it Frysk op skoalle net sa grut.

B6. [Redaksje], ‘Om it spul en om ’e knikkerts’, yn FRFR, 28 desimber 1951; s. 1.

121 Minister F.J.Th. Rutten wol de Fryske akte net erkenne; de learkrêften krije dy akte dus ek net betelle. It gefolch is dat hja leaver studearje foar oare akten. (It technyske begryp foar it net honorearjen fan de Fryske akte wie de ‘ontknikking’).

B7. Scheps, J.H., ‘Het Friese vraagstuk en de Partij van de Arbeid (1),’ yn FRFR, 1 juny 1951; s. 1.

De demokraat leaut net yn it massale, hy fersmyt it sintralisme en seit mei dr. A. Kuyper dat éénvormigheid’ in flok is. It federative en de desintralisaasje moatte it útgongspunt wêze. De Friezen binne, yn ferliking mei de Flamingen, net radikaal genôch. ‘Hetgeen zij met het natuurlijkste gezicht van de (Friese) wereld moesten eisen, vragen zij nog veel te schuchter en te nederig en te beperkt.’

B8. Scheps, J.H., ‘Het Friese vraagstuk en de Partij van de Arbeid (2)’ yn FRFR, 8 juny 1951; s. 1.

Yn dizze bydrage de konkretisearring fan it earste artikel fan Scheps. Foar him is it sa helder als glês: ‘zonder een volledig Friesland gaat Friesland, Vlaams gesproken, naar de diederik.’ De Friezen binne in eigen folk, mei in eigen taal. De Haach sjit tekoart. It is goed dat yn it rapport fan de PvdA romte bean wurdt foar Fryslân, mar ‘Er zal nog veel gezond radicalisme nodig zijn om dit vraagstuk tot verstilling te brengen en aan Friesland recht te doen.’

Sjoch P. Wybenga, 1949; B15-B16.

B9. Sipkens, R.J. ‘Ynspecteur Sipkens oer Fryske proefskoallen,’ yn LC, 29 desimber 1951, s. 2.

Ferslach fan de lêzing fan R.J. Sipkens oer twatalich ûnderwiis op it kongres fan de ‘Fryske Studintefederaesje’ yn Frjentsjer. ‘De proef mei de proefskoallen is net sa botte spectaculair, mar de slach om de skoalle yn Fryslân is hast sa wichtich wol as dy op it Saeilân. Oer de takomst fan Fryslân wurdt op de legere skoalle beslist ...’

Oanfolling Mei de slach op it Saailân doelde Sipkens op freed 16 novimber 1951, Kneppelfreed. Dy dei hat foar it Frysk yn it ûnderwiis en it amtlik ferkear fan belang west. Yn dizze bibliografy bliuwe de dêroer ferskynde artikels bûten beskôging. Yn Lange oanrin, koarte sprong wurde yn 1.3.3 oer dat barren en de konsekwinsjes dêrfan wol inkelde opmerkings makke. In folslein oersjoch fan de gong fan saken is te finen yn Peter R. Boomsma, Kneppelfreed: gevecht om de taal met wapenstok en kanon, Franeker : Van Wijnen, 1998; 128 siden, Tresoar C 49476. Yn in iepen brief kaam in tal net-Friezen mei in ferklearring. De ferhalen oer separatisme binne geroften. Lykas yn eltse kultuerstriid spilet de taal, ek yn Fryslân, in grutte rol. Hja hienen begryp foar de Fryske striid. Ta de ûndertekeners (mei-elkoar 30) hearden ûnder mear mefr. F. Kalma-Koops, Herfoarme pastorije Lekkum; C.A. de Roo, direkteur NV Laverman, Drachten; W. Scherpbier, direkteur Herf. Kweekskoalle, Ljouwert; mefr. A.A. Vondeling-van ’t Hof, riedslid PvdA yn de gemeente Ljouwert.

B10. Twerda, H. ‘P. Post, Over de woordenschat van zesjarige kinderen in tweetalig Friesland,’ yn “Nije Boeken,” yn PBL, 1951; s. 70-71.

It ûndersyk makket dúdlik dat ‘it Fryske bern earst Hollânsk leare moat, ear’t der him yn leard wurde kin. En dat de skoalle yn Fryslân , hwat de tael oanbilanget, him sette moat op it uterjen fan it bern, mounling en yn skrift, yn it oanbigjin foaral. Hwant dêr giet it by einsluten om.’

122 B11. Veenstra, T., ’Een kleine school, een groots werk,’ yn Onze Vacatures, (oernommen yn STM), 6 july 1951; s. 3.

Ferslach fan in besite oan de twatalige skoalle fan Easterein. It falt op dat alles ‘zo heel gewoon is. De juffrouw praat gewoon, de kinderen doen het ook en voelen zich op hun gemak. We horen nergens een halfbakken Nederlands of een geradbraakt Fries.’ De ûnderwizeres (juffer G. Wijma, ien fan de pioniers fan it twatalich ûnderwiis) fertelt optein oer de wurkwize en de resultaten. De bern lêze like flot Frysk as oars Hollânsk. ‘En ze begrijpen alles en lezen op toon.’ It haad fan de skoalle, master A. Kornelis, leit út hoe’t it is mei ‘de taal in vorming’, it Hollânsk, giet. Men soe dy taal ‘van die vijf- en zesjarigen kunnen vergelijken met een vloeistof in gisting. Dit proces moet eerst zijn afgelopen en de vloeistof moet zijn gekristalliseerd tot eigen vorm en graad van vastheid. Pas dàn, na afloop dus van de gevoelige “weke” periode, kun je er iets “bovenop” plaatsen.’

B12. Wellinga, E., ‘De oplieding fan de beukerliedster,’ yn FRFR, 27 july 1951; s. 1.

De beuker is in ‘aestheticus,’ ien dy’t him útlibbet yn tekenjen, fervjen, bouwen, ensfh. It bern fan de legere skoalle is in yntellektueel, foar him binne prestaasjes by taal, rekkenjen, skiednis, ensfh. fan grut belang. Op grûn fan dy ferskillen moat de oplieding fan de beukerliedsters oars wêze as dy fan de learkrêften oan de legere skoalle. It sprekt fansels dat de liedster ‘ûnderwiis jaen sil yn de tael, dêr’t de beuker him yn útlibbet, [dit is] yn Fryslân: Frysk.’

B13. Wendelaar Bonga, S.E., ‘De skoalle en de geakunde,’ yn BKN, 1951; s. 96-99.

Geakunde is in konsintraasjefak. It hellet syn learstof út de fakken godstsjinst, taal, sjongen en de saakfakken. De skieding tusken ierdrykskunde, natuerkennis en skiednis ferfalt. It doel fan geakunde is benammen pedagogysk. It liedt ta ‘in stevige persoansfoarming en úteinlik forsterking fan de folkskrêft.’ Geakunde hat in sterk lokale ynslach, it is hast ûnmooglik in algemiene hantlieding te meitsjen. De learkrêft moat ‘it doarp, it gea trochkruse.’

B14. Wendelaar Bonga, S.E., ‘Bernewurk,’ yn STIM, 16 novimber 1951, s. 3.

Opmerkings nei oanlieding fan in lêzing fan Kr. Boelens oer de skoalleprinterij. As de proefskoallen dêrmei leskes meitsje soenen en dy oan elkoar beskikber stelden, soe de lêsstof foar in bytsje sinten gâns útwreide wurde kinne.

B15. Wybenga, G., ‘De A.R.-Partij en de Fryske Biweging (1),’ yn FRFR, 14 septimber 1951; s. 1.

Sjoch J.H. Scheps, 1951; B7-B8.

Op grûn fan útspraken en stúdzjes fan kalvinistyske foarmannen as Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper stelt Wybenga dat syn politike partij, de ARP, foar desintralisaasje is. Kuyper skreau ûnder mear: ‘Tegen wat provincialisme zien we dus volstrekt niet op, maar wenschen het veeleer, wijl een krachtig leven in de deelen juist den besten waarborg biedt voor veerkracht in geheel het lichaam.’

B16. Wybenga, G., ‘De A.R.-Partij en de Fryske Biweging (2),’ yn FRFR, 21 septimber 1951; s. 1.

Nei it teoretyske ferhaal yn it earste artikel komt de praktyk oan ’e oarder. Foar 1940 wie de provinsjale polityk ‘in deade boel.’ Nei de Twadde Wrâldoarloch kaam der feroaring. Ek oangeande it Frysk. De ARP hat dêr syn bydrage oan levere. Mar it is winst dat de partijen yn de steaten ‘hwat langer hwat mear op elkoar ynspylje en sa it Fryske bilang meiinoar tsjinje.’

123 B17. Wiegersma, M., ‘Hwat is geakunde?’ yn BKN, 1951; s. 1-3.

Mei J. Botke, de auteur fan De gritenij Dantumadiel, stelt Wiegersma dat geakunde de grûnslach wêze moat ‘fan it ûnderwiis yn ’e ierdrykskunde, skiednis en plant- en dierkunde op de legere skoallen en ek foar it forfolchûnderwiis.’ Troch geakunde krije wy in Frysker Fryslân.

B18. Wilkeshuis, C., ‘P. Post. Over de woordenschat van zesjarige kinderen in tweetalig Friesland,’ yn “Boekbespreking,” yn OO, 1952; s. 90-93.

Nei’t Wilkeshuis de sifers út it rapport fan Post werjûn hat, skriuwt er dat de stúdzje gjin oplossing foar it probleem bean hat. De útslaggen foarmje gjin ‘onweerlegbaar argument voor de wenselijkheid van een tweetalige school in de Landfriese gebieden.’

B19. Wytzes, A.L.J., ‘De learkrêften oan ús skoallen,’ yn STIM, 5 jannewaris 1951; s. 5.

Yn dit postúm ferskynd artikel wurdt steld dat de learkrêften, ek dy’t om utens wei nei Fryslân ta kommen binne, skoan wurk dogge. ‘Hja sille der dus hwat foaroer hawwe yn ’e Fryske skoalle te stappen, ek as soe der gjin aparte bileanning oan sitte, hwat fansels abslút moat.’ Eltse learkrêft dy’t de Fryske akte hat soe jiers 100 gûne ekstra krije moatte. Wy steane oan it begjin fan de fernijing fan it ûnderwiis. De kweekskoallen moatte soargje dat der genôch learkrêften binne dy’t dy fernijing realisearje kinne. Bestjoeren moatte ‘goed út ’e eagen sjen hwa’t hja bineame oan de skoallen.’

B20. Woude, G. van der, ‘Over de woordenschat van zesjarige kinderen in tweetalig Friesland,’ yn “Oan it ingster,” yn STIM, 31 augustus 1951; s. 2.

G. van der Woude is bliid mei it ûndersyk fan P. Post. Dy leit de klam lokkich op taalûnderwiis. Twatalich ûnderwiis is in didaktyske kwestje. It rapport is in goede boarne foar learlingen fan de kweekskoallen en haadaktestudinten. Net allinne om de taaldidaktyk, ‘mar ek om ynsjoch to krijen yn moderne testmethoaden en dan mei materiael dat foar elk yn Fryslân foar de hân leit.’

B21. Zylstra, W.L., ‘Wer eat út de Rottefâlster skoalle,’ yn STM, 23 febrewaris 1951; s. 7.

It lêzen learen yn it Frysk is gjin swier stik, it giet ‘fleurich en licht. En de minsten dogge mei. En kinne mei, en geane mei.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘Decentralisatie,’ yn FD, 28 juny 1951; s. 1.

De troch de provinsje ynstelde kommisje oangeande de desintralisaasje hat syn rapport út brocht. ‘Dit rapport is een pleidooi voor een belangrijker, vruchtbaarder en sterker positie van de provincie.’

C2. P[iebenga, J.], ‘De feiten spreken,’ yn LC, 19 april 1951; s. 1.

Der is in feroaring te merkbiten oangeande it Frysk op skoalle. Net by elkenien lykwols: ‘op heel wat dorpen [gaat] men nog door op de kleuterscholen alsof er geen Fries bestaat.’ Ek legere skoallen ferjitte noch te faak de memmetaal fan de bern. It rapport fan P. Post oer de wurdskat fan de seisjierrige bern yn Fryslân is in dúdlike oantrún foar it brûken fan de memmetaal ‘op alle gebieden des levens en ’n betere beheersing van de rijkstaal dan thans het geval is.’

124 1952

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. De Friese kwestie, een Nederlandse zaak! [:enige opmerkingen door enkele burgers van Friesland,] [Leeuwarden,] 1952; 15 siden.

3920 fr

Yn in stinsele pamflet uteren inkelde boargers fan Fryslân yn oktober 1952 anonym har soargen oer de neffens har gefaarlike ûntjouwings yn Fryslân: de winsken oangeande desintralisaasje, it stribjen nei twatalige plaknammebuorden en sa mear. It Frysk op skoalle ‘is niet meer een bloot leervak, maar uiting en werktuig van een politiek streven geworden.’ Der binne inkelde stikken taheakke. Rede fan de boargemaster fan Drylts (29 augustus 1952) oer de twatalige plaknammebuorden, it ferslach fan in gearkomste organisearre troch de krite Drylts fan it KFS, SBFF, RIEDFB en de yn Drylts fersprate pamfletten.

Sjoch Y. Poortinga, 1952; B11.

A2. Foppema, Yge, Het Fries in Nederland, Drachten : Laverman, 1952; 59 siden.

3827 fr

Tekst fan de op 21 juny 1949 holden ynlieding foar de ‘Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.’ Taheakke: in koarte blomlêzing fan de nije Fryske literatuer. Basearre op de stúdzjes fan inkelde auteurs bepleitet Foppema op de siden 35-40 twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Mei troch dy foarm fan ûnderwiis sil de yn Fryslân besteande ‘anderhalftaligheid’ ferdwine kinne. De Fryske striid is benammen in sosjale kwestje.

Oanfolling Yn de ynternasjonale literatuer oer twataligens brûkt men de term healtaligens of ‘semilingualism’.

A3. Kok, W., Onderscheiden – ongescheiden, Franeker : T. Wever, 1952; 55 siden.

3825 fr

Beskriuwing fan de posysje fan it Frysk yn Nederlân: tal útjeften, Frysk yn it ûnderwiis. Nei opmerkings oer oerheid en kultuer folget in oersjoch fan de bedraggen dy’t de provinsjes útjouwe foar monumintesoarch, muzyk, toaniel, keunst, ûnderwiis en musea. It docht bliken dat Fryslân trochelkoar fierwei it measte jild beskikber stelt.

A4. Post, P. en M.C.J. Scheffer, De Friese proefscholen: rapport over de resultaten der Friese proefscholen over de cursusjaren 1950-1951 en 1951-1952, Groningen – Djakarta : J. B. Wolters, 1952; 15 siden. (Nûmer 52 yn de rige ‘Mededelingen van het Nutsseminarium voor Paedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam.’)

3959 fr

125 Nei in beskriuwing fan it ûntstean en it belang fan it twatalich ûnderwiis folget in ferslach fan it ûndersyk nei de lêsprestaasjes yn de ien- en twatalige skoallen: ‘Met een wire-recorder trokken wij de scholen in en de prestaties van de kinderen werden op de draad vastgelegd.’ De resultaten fan de proeven wienen befredigjend. Twatalich ûnderwiis waard, sa’t guon foarspeld hienen, gjin ramp. Yn it twadde jier fan it eksperimint wie dy foarm fan ûnderwiis ‘door de friese gemeenschap, dus ook de ouders, aanvaard, als de natuurlijkste zaak der wereld.’ Yn maaie 1952 koenen de learkrêften har oardiel jaan oer it twatalich ûnderwiis en de lêsmetoaden. Hja wienen ienriedich; de proef wie: ‘geslaagd,’ ‘zeer goed geslaagd’, ‘uitstekend geslaagd.’ De lêsmetoade Zylstra waard ‘met goed gevolg’ allinne troch harsels brûkt, in fierder oardiel wie dêrom net mooglik. Oer de metoade Wytzes hearde de kommisje inkelde krityske lûden. It útstel fan de auteur om de analyze alhiel oer te litten oan de ‘kinderlijke spontaneïteit’ is yn de praktyk net útfierd; de technyske swierrichheden moatte ferdield wurde ‘over een ruimer veld.’ De sinjalearre tekoarten sille yn in nije printinge ferbettere wurde. De auteurs sizze dat de kommisje gjin foarkar hat foar in beskate metodyk. It rapport ferskynde sûnder meiwitten fan de Fryske leden fan de begeliedingskommisje, de Kommisje fan Trije. Dat die de ferhâldings tusken Fryslân en Amsterdam ûnderstek.

Sjoch Kr. Boelens, 1953; B3.

Oanfolling De fragelist en de antwurden fan de skoallen binne taheakke. De korrespondinsje tusken P. Post en en R.J. Sipkens oer de spjalt tusken ‘Amsterdam’ en Fryslân is taheakke.

A5. Post, P. en M.C.J. Scheffer, Richtlijnen voor nieuw taalonderwijs in de Friese proefscholen, Groningen – Djakarta : J. B. Wolters, 1952; 28 siden. (Nûmer 53 yn de rige ‘Mededelingen van het Nutsseminarium voor Paedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam.’)

3960 fr

Yn in detaillearre oersjoch komme de folgjende aspekten fan it taalûnderwiis oan ’e oarder: it harkjen en lêzen, de ferbale ekspresje, it stellen en it suver skriuwen. De sprutsen taal is de grûnslach foar de skreaune taal. De learkrêft moat it groeiproses fan de taal begeliede: ‘deze van alle zijden voedend, te leiden in veelzijdige relatie tot natuur en cultuur, het milieu.’ Dêrnei folget de útbou fan de skreaune taal, it giet om de ynhâld; it ‘taaluiterlijk,’ de stavering is ek fan belang mar mei net dominearje. De learkrêft moat de ûntjouwing fan de bern fêsthâlde troch alle dagen notysjes te meitsjen, in learlingfolchsysteem ‘avant la lettre’. De ‘richtlijnen’ kinne ek ‘richtende kracht bezitten voor het taalonderwijs in de nederlandse scholen buiten Friesland.’

Sjoch Kr. Boelens, 1953; B4. Sjoch Y. Poortinga, 1953; B33.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. F[olkertsma, E.B.], ‘Analyse fan fakultatyf ûnderwiis,’ yn STIM, 1 febrewaris 1952; s. 1.

126 Doe’t it yn 1937 mooglik waard om it Frysk fakultatyf te jaan, namen de idealisten de foarstap; hja joegen Frysk op ideële grûnen. Troch propaganda en oertsjûging soenen de oaren wol folgje. Dat is net bard. It is de fraach oft wy sa wol fierder komme.

B2. F[olkertsma, E.B.], ‘Gjin genôch wurdearring,’ yn STIM, 22 febrewaris 1952; s. 1.

De bern fernimme dat it Frysk op skoalle net serieus nommen wurdt. Master slacht de Fryske les wolris oer. It Frysk is der op ta. ‘Yn sa’n sfear en geast nou, by âlden, ûnderwizers en bern, forkeart foar in great diel it ûnderwiis yn ’e eigen tael op ús skoallen. En der is neat gjin reden om oan te nimmen, dat dat feroarje sil. Fakultatyf ûnderwiis hâldt dy wurdearring.’

B3. Gielen, Jos, J., ‘KVP en de Friese kwestie,’ yn FRFR, 18 april 1952; s. 1.

As ferfolch op de artikels fan J.H. Scheps (1951, B7 en B8 ) en Wybenga (1951, B15 en B16 ) joech Jos. J. Gielen it stânpunt fan de KVP wer. De kearn fan it artikel, basearre op it prinsipe fan de subsidiariteit, is sa wer te jaan: ‘Territoriale gemeenschappen die de behartiging van het algemene welzijn binnen haar gebied nastreven, behoren in haar zelfstandigheid te worden geëerbiedigd, behoudens toezicht van de Staat.’ Wat mear kânsen Fryslân krijt wat sterker ‘het gemene vaderland’ wurdt. De tiid sil útwize oft ‘deze taal en cultuur recht van bestaan bezitten ...’.

B4. K., ‘Jan en it ûnderwiis yn it Frysk,’ yn STM, 4 april 1952, s. 4 en STM, 11 april 1952; s. 4.

Besprek fan Het woordblinde kind fan A. Nanninga-Boon (Groningen : Wolters, 1951). In gefalsbeskriuwing fan Jan, in twatalich bern (yn Grinslân) mei lêsproblemen. A. Nanninga-Boon freget har ôf oft de swierrichheden fan it bern net lytser west hienen as syn memmetaal yn it ûnderwiis syn gerak krigen hie. Yn alle hoedenens stelt hja dat har konklúzje wolris jilde koe foar in soad twatalige bern. De resinsint beklammet dat it Frysk op skoalle in pedagogyske eask is.

B5. Kamp, J. van der, ‘It Frysk op ús stêdsskoallen,’ yn SKN, augustus 1952; s. 1.

It is winsklik dat alle bern by it ferlitten fan de legere skoalle it Frysk ‘op syn minst lêze kinne.’ En hoe sit it mei it Stedfrysk? Om dat as ûnderwiistaal brûke te kinnen, moat der in ûntwikkeling plakfine: de stavering, de lûdlear ensfh. ‘moatte wittenskiplik fêststean.’ Salang’t dat net it gefal is, ‘sil de stedsk-pratende Snitser in kar dwaen moatte.’

B6. Keuning, S., ‘Aardrijkskunde’ yn OO, 1952; s. 73-84.

Sjoch S. Keuning, 1956; B19.

Yn syn bydrage fertelt S. Keuning, haad fan de iepenbiere skoalle yn Feanwâlden, hoe’t er de bern mei in troch himsels betocht systeem de topografy en ierdrykskundige begripen bybringt. Itselde systeem wurdt tapast by it learen fan de Fryske stavering: ‘projecteren van het ene woord, aanwijzen van de moeilijkheid, of de letters, waarop ze moeten letten, afschermen en opschrijven. ’t Woord weer projecteren en laten corrigeren.’

B7. Mark, P. van der, ‘In ried oan ûnderwizers yn 1816,’ yn STIM, 7 maart 1952; s. 1.

127 Yn it Ûnderwiis Almenak foar it jier 1816 seit de ‘schoolopziener’ dat it ‘friesch boers’ op skoalle net tastien is.

Oanfolling Foar 1940 hie S.E Wendelaar Bonga ek al op dat almenak wiisd; yn 1979 stelde Tony Feitsma it ûnderwerp oan ’e oarder op it filologekongres. It almenak dêr’t op doeld wurdt, is Almenak voor lager onderwijs en de opvoeding, vooral in Friesland, voor het jaar 1816 : Sneek, F.W. van Breest Smallenburg, 1815. (Tresoar A 1463.)

B8. Mulder, B., ‘It wiist nei ûnderen mei ús ûnderwiis,’ yn STM, 11 april 1952; s. 1.

It giet net goed mei it Frysk op skoalle. Der moat feroaring komme by de masters en op de kweekskoallen. It wurdt tiid dat it Frysk as ferplichte fak ynfierd wurdt op dy skoallen en dat it besit fan de Fryske akte ta in heger salaris liedt.

B9. [Poortinga, Y.], ‘De ein fan in fabeltsje,’ yn FRFR, 29 febrewaris 1952; s. 1.

It NIPO hat in ûndersyk holden ûnder minsken dy’t ‘in goede wjerspegeling foarmen fan it Nederlânske folk.’ De earste fraach gie oer it Frysk op skoalle, de twadde oer it brûken fan it Frysk yn de rjochtseal. De sifers oer it Frysk op skoalle yn hiele Nederlân wienen: 56% foar Frysk en Nederlânsk, 32% foar allinne Nederlânsk, 12 % hie gjin oardiel en 1% woe allinne Frysk. Yn Fryslân ‘wienen de sifers yn ’e selde folchoarder: 74%, 23%, 3% en ... 0%!’ Foar it brûken fan it Frysk yn ’e rjochtseal waarden de folgjende sifers fûn: yn hiele Nederlân 53% tsjin, 25% foar en 22% gjin oardiel. Yn Fryslân 55% foar, 23% tsjin en 22% gjin oardiel. Yn it Frysktalige part fan Fryslân sille de sifers foar it Frysk noch geunstiger wêze. Sil it ûndersyk in ein meitsje oan it fabeltsje dat de ‘Fryske beweging gjin wjerklank fynt yn it Fryske folk?’ De skriuwer hat ‘der net folle moed op. Fabeltsjes as dizze hawwe in taei libben.’

B10. [Poortinga, Y.] , ‘In knap stik wurk,’ yn FRFR, 27 juny 1952, s. 1.

In kommisje ynsteld troch it bestjoer fan de PvdA hat in rapport útbrocht oer it Fryske fraachstik. Yn it part oer it ûnderwiis steane fiif konklúzjes: de beukerskoalle moat Frysktalich wêze; yn de earste klassen fan de legere skoalle heart it Frysk de fiertaal te wêzen; it foech fan gemeente- en skoalbestjoeren om it Frysk op skoalle yn te fieren, moat wetlik fêstlein wurde; it Frysk moat op alle skoaltypen as fak jûn wurde en de Fryske akte moat, ek wat it salaris oangiet, wetlik erkend wurde. De PvdA jout in klear lûd. ‘Foar de oare Nederlânske partijen, dêr’t guon ek stúdzjekommisjes fan ynsteld hawwe, is dit rapport in oantrún en foarbyd.’

Oanfolling De kommisje bestie út de folgjende persoanen: Ir. J.W. Albarda, ds. D. Bakker, J. Johs. de Boer, J. Klok, prof. dr. J.P. Kruyt, D. de Loor, J. Piebenga, J.H. Scheps, P. Sikkes, J. Tuin en K. Voskuil.

B11. [Poortinga, Y.], ‘Snieballen mei stiennen,’ yn FRFR, 10 oktober 1952; s. 1.

Sjoch De Friese kwestie, een Nederlandse zaak; A1.

Reaksje op it anonime pamflet De Friese kwestie, een Nederlandse zaak. De skriuwers smite ‘har snieballen efter it sket fan ’e anonimiteit wei. Dat is net ridderlik. En noch minder ridderlik is it ynsinuaesjes as stiennen yn de snieballen to biplakken. Wy, as jonges, sleaten sokken altyd by it sniebaljen út.’ B12. [Poortinga, Y.], ‘In ynkonsekwinsje,’ yn FRFR, 4 desimber 1952; s. 1.

It wykblêd De Groene Amsterdammer soe it in ramp fine dat by it tapassen fan it systeem fan de proefskoallen de ûnderwizeressen yn ’e legere klassen en it haad fan de skoalle Friezen wêze moatte

128 soenen. Learkrêften út oare hoeken fan Nederlân, dy’t har oanpasse wolle, binne wolkom. It troch De Groene sinjalearre isolemint is net reëel.

B13. S.P., ‘It bilang fan it bern (1),’ yn STIM, 15 febrewaris 1952; s. 1.

Noch altyd freegje âlden nei it nut fan Frysk op skoalle. Hja hawwe sels it Hollânsk te min yn ’e macht en wolle dat de skoalle mear oeren oan dy taal besteget. Mar dat is bûter oan de galge, wy moatte ta ‘op in folslein oare methoade.’

B14. S.P., ‘It bilang fan it bern (2),’ yn STIM, 22 febrewaris 1952; s. 1.

Wy hawwe it Frysk ûnderwiis ‘to folle isolearre ... fan it hiele ûnderwiis. Mar seagen wy it wier as in yntegrearjend bistândiel fan it hiele ûnderwiis, dan soene de fortuten net binefter bliuwe.’

B15. S.P., ‘It bilang fan it bern (3)’, yn STIM, 29 febrewaris 1952; s. 2.

Âlden soenen harren ynfloed jilde litte moatte. De oerheit lit it sitte. De geast fan it sintralisme ‘waret noch om ús allegearre hinne.’

B16. Wadman, Anne, ‘Frysk ûnderwiis op ’e twasprong (1),’ yn FRFR, 30 desimber 1952; s. 1.

Sjoch A. Wadman, 1953; B41.

Der binne wat de takomst fan it Frysk op skoalle oanbelanget twa ‘sjenswizen’. De beweging wol dat it ryksregear ferantwurdlik is foar it Frysk yn it ûnderwiis; it regear wol de ferantwurdlikens by Fryslân lizze. De sintrale fraach is oft it ‘Frysk ûnderwiis oerlitten wurde moat oan de faktor fan de frijwillichheit of net?’ De diskusje dêroer is in hiele toer: ‘breklik ynsjoch yn kulturele dingen, materialistysk ... en dan by einsluten de anti-Fryske biwegings-kampagne yn ûnderskate formiddens, meitsje yn dit stik fan saken de hiele vox populi ta in twivelige saek, lûkt in ûnderwiistechnysk en kultureel probleem yn in sfear fan patriottisme en demagogy.’ Kinne gemeente- en skoalbestjoeren wat dwaan? Harren fisy op Frysk yn it ûnderwiis wurdt fertribele troch harren idee fan de Fryske beweging. Hoe sit it mei de learkrêften yn de legere skoallen en harren oplieders? It konservatisme yn de ‘ûnderwizersrigen’ kin in opkearende faktor wêze.

B17. Zylstra, W.L., ‘Út ien fan ús proefskoallen,’ yn STM, 7 maart 1952; s. 4.

Útlis oer de wurkwize mei it lêsrak. As it rak yn it lyts te krijen wêze soe, koenen Frysksinnige memmen de bern thús mar Frysk lêzen en skriuwen leare, as de skoalle dêr noch net ree ta is.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Folkertsma, E.B.], ‘Oerdreaun?’ yn “Sneinspetiele” yn FD, 2 jannewaris 1952; s. 2.

Oerdriuwt de Fryske beweging ‘as hja goed Frysk ûnderwiis en goed ûnderwiis yn ’e rykstael hâlde en krije wol? Nee, de Fryske beweging is, ferlike mei bygl. de Flaamske en de Welske beweging, ‘yn har utering, aksje en striid de kalme kant neist.’ Men kin har earder te grutte foarsichtigens, ynbannigens, evenredichheid, ‘ja freze sels’ ferwite.

129 1953

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. De Friese desiderata op het gebied van onderwijs en cultuur: Rapport van de Commissie ingesteld door de Minister van Onderijs, Kunsten en Wetenschappen, ’s-Gravenhage : Staatsdrukkerij en Uitgeverijbedrijf, 1953; 10 siden.

4064 fr

Nei Kneppelfreed waarden yn ferbân mei de ‘Friese kwestie’ twa kommisjes ynsteld: 1. de kommisje- Kingma Boltjes foar it bestudearjen fan it brûken fan it Frysk op it mêd fan it rjochtsferkear en 2. de kommisje-Wesselings foar de Fryske winsken oangeande ûnderwiis en kultuer. De lêste kommisje beprate fiif aspekten: 1. ûnderwiis yn de Fryske taal yn it leger ûnderwiis; 2. in bydrage fan it Ryk foar de kosten fan de learmiddels foar it twatalich ûnderwiis; 3. it opnimmen fan it Frysk yn it learplan fan de rykskweekskoallen yn Fryslân; 4. erkenning en beleanning fan de legere akte Frysk en 5. erkenning en beleanning fan de middelbere akte Frysk.

It brûken fan it Frysk as fiertaal yn de legere klassen is ‘op paedagogisch-didactische gronden gewenst.’ It Frysk as ferplichte fak waard ôfwiisd. De kommisje advisearre ‘Uwe Excellentie’ in fersyk om in finansjele bydrage yn de learmiddels foar it twatalich ûnderwiis ‘in welwillende overweging te nemen.’ It Frysk as ferplichte fak op de rykskweekskoallen hat de ynstimming fan minister Rutten. De akte Frysk sil tenei in ryksakte wêzen; de fertsjintwurdigers fan it ministearje hawwe lykwols formele beswieren tsjin it jaan fan in fergoeding dêrfan. Salang’t de akte net wetlik regele is, kinne gemeente- en skoalbestjoeren de aktebesitters in beleanning jaan. Yn in taheakke wurdt in konsept opnommen fan de wet ‘Verruiming van de mogelijkheid tot het geven van onderwijs in de Friese taal aan lagere scholen.’

Oan dit nûmer binne taheakke de stikken oer it behanneljen fan it konsept wetsútstel troch de NOV- Friesland op 19 desimber 1953. De grutte mannichte fan de oanwêzigen wie fan betinken ‘dat de zaak geforceerd is door de Friese beweging’.

A2. Haan, M. J. de, Op it politike paed, Ried fan de Fryske Biweging, [Ljouwert : Visser], 1953; 16 siden.

4086 fr

Skôging oer ‘De Fryske biweging yn de tsjintwurdige tiid.’ Yn syn wurd foarôf neamt E.B. Folkertsma de skriuwer ‘ien fan ús skerpste theoretisi.’ Yn ‘suver ûnfryske drystens’ stelt er ‘dat de oplossing fan ’e Fryske kwestje yn Den Haech leit en it Nederlânsk biwâld Fryslâns nasjonale oerheit to neamen.’ Oan de ein formulearret M.J. de Haan it sa: ‘It stean op forplichte Frysk ûnderwiis is gjin kwestje fan tempo, mar fan koerts. Sûnder it opnimmen fan dy forplichting yn de wet kin de Nasionale Oerheit gjin opbouplan foar it Fryske ûnderwys opsette, lit stean fan trochfiere. Hja soe dêrmei ommers de rjochten fan gemeente- en skoalbestjûren oantaeste.’ De Fryske beweging moat ‘har forantwurdlikheit kenne en klear de wei wize dy’t Fryslân út ’e need helpe kin, dat is de nasionale Nederlânske wei - of - harsels en oaren wysmeitsje, dat Fryslân sûnder krêftige lieding fan de nasionale oerheit noch rêdden wurde kin.’

Sjoch W.L. Zylstra 1954; B35.

130

A3. Veen, G. van, Enkele beschouwing over de “Friese Kwestie”, overdrukken uit het Nieuwsblad voor Zuid-Friesland, [1953], 8 siden.

Pb 23957

In fel en emosjoneel protest tsjin it brûken fan it Frysk as fiertaal yn it leger ûnderwiis. De grutte mearderheid fan de Friezen is tefreden ‘als onze kinderen op school in de kortst mogelijke tijd Fries leren lezen en schrijven voor intiem gebruik.’

Oanfolling Gerrit van Veen (1880-1964) wie (adjunkt-)direkteur fan it ‘Nutsseminarium voor Paedgogiek’ fan de universiteit fan Amsterdam. Nei syn pensjonearring waard er foargonger fan de Menistegemeente fan Boppeknipe. Yn Ivo van Hilvoorde (2002), Grenswachters van de pedagogiek, [Baarn] : HB Uitgevers is neiere ynformaasje te finen oer G. van Veen. It boek is op Tresoar oanwêzich, sinjatuer C 59900.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. [Algra, H.], ‘Gjin protest, wol warskôging,’ yn FRFR, 12 juny 1953; s. 1.

Rede fan Algra op ‘demonstratyf kongres’ fan RIEDFB. It giet net om geunsten, mar om ‘rjochten.’ Wy kinne net ta mei in plak op de bûthússtâl. De twadde sprekker wie P.W. Pietersen. Yn de op it kongres oannommen resolúsje waard steld dat it Frysk ‘onverwijld’ in ferplichte fak wurde moast op de kweekskoallen, foar de learkrêften soenen der applikaasjekursussen komme moatte.

Sjoch P. W. Pietersen, 1953; B32.

B2. Boelens, Kr., ‘P. Post en M.C.J. Scheffer, Richtlijnen voor nieuw taalonderwijs in de Friese proefscholen (1),’ yn “Oan it Ingster,” yn STIM, 6 febrewaris 1953; s. 4.

De skriuwers hawwe ‘ús in greate deugd dien ... mei wegen oan to jaen foar modern taalûnderwiis.’ ‘Allinne it forbân lizzen tusken beide fiertalen, yn hokfor foarm ek, liket my noedlik ta, binammen foar inoar sa nei bisteande talen as it Frysk en it Nederlânsk.’

B3. Boelens, Kr. ‘P. Post en M.C.J. Scheffer, ‘De Friese proefscholen,’ yn “Oan it Ingster,” yn STM, 13 febrewaris 1953; s. 4.

De resultaten fan de proefskoallen binne geunstich. Jan en alleman moat it rapport lêze. No’t de proef slagge is, moatte wy ús fûler ynsette foar ferplichte Frysk ûnderwiis.

B4. Boelens, Kr., P. Post en M.C.J. Scheffer, ‘Richtlijnen voor nieuw taalonderwijs in de Friese proefscholen (2),’ yn “Oan it Ingster,” yn STM, 20 febrewaris 1953; s. 2.

It advys fan de skriuwers om jins eigen metoade te meitsjen wurdt bekritisearre. Der ‘moat in methoade achter ús stean.’ Ûnderwiisfernijing is ‘in kostlik ding. Hja moat net ûnmûglik makke wurde, troch it ûnmûglike to fergjen fan learaer(es) en learling.’

B5. Brouwer, J.H., ‘Petear oer ’t Frysk ûnderwiis,’ yn FRFR, 24 july 1953; s. 1.

131

De faklju sille oanjaan moatte hoe’t twatalich ûnderwiis yn de praktyk realisearre wurde kin. Dat jildt ek foar it tempo fan it ynfieren. Wy moatte net wachtsje ‘oant de lêste slûgerd ek wekker wurden is’, mar it is nedich in iepen each te hawwen foar de beswieren, bygelyks de ûnderwizers ‘dy’t mentael noch net ryp binne foar dit ûnderwiis.’

Oanfolling J.H. Brouwer wie de earste dy’t yn FRFR in ‘petear’ oer it Frysk ûnderwiis hie. Nei him kamen W.J. Buma, K. Fokkema, G. Gosses en P. Sipma oan it wurd.

B6. Brouwer, W., frater, ‘Ús urginsjeprogram,’ yn KLF, 17 oktober 1953; s. 6-8.

Frater W. Brouwer, learaar oan de R.K. kweekskoalle yn Hilversum, wol foar Fryske bern Frysk ûnderwiis: yn de earste twa klassen Frysk as fiertaal en letter as learfak. Foar de net-Frysktalige bern Frysk ‘as learfak yn ’e hegere klassen, om sa op ’e hichte te kommen mei de tael fan har folk, dêr’t hja letter in bulte kontakt mei krije sille.’

B7. Bruinsma, K., ‘De boeken moatte iepen,’ yn STM, 6 maart 1953; s. 3.

‘It gambyt dat minister Cals oanbea sil it Fryske folk wegerje. Hy jowt de pion fan de fakultative forromming wei en tinkt sa ús kening, ús rjocht, ús to ûntfytmanjen.’ Binne de Fryske leden fan de Kommisje Wesselings akkoart gien mei dat útstel?

Oanfolling Sjoch R.J. Sipkens yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen.’

B8. Bruinsma, K., ‘Misdiedigers,’ yn STM; 3 april 1953, s. 1.

Tirade tsjin de skoalmasters fan it NOV dy’t har fersette tsjin twatalich ûnderwiis. Skoalmasters dy’t de rjochten fan de bern oangeande har eigen taal (yn it ûnderwiis) net erkenne, binne misdiedigers.

B9. B[ruinsma, K.], ‘Hwat bart der efter de skermen?’ yn STM, 3 july 1953; s. 1.

By de iepening fan in sitting fan de Steaten hat de Kommissaris fan de Keninginne wat sein oer de ferhâlding tusken Fryslân en De Haach. De oerheid yn Fryslân wol yn goedens, mar De Haach sit ús dwers. It Haachske skerm begjint op in izeren gerdyn te lykjen. De hearen moatte foar it fuotljocht komme.

B10. Buma, W.J., ‘Petear oer ’t Frysk ûnderwiis,’ yn FRFR, 7 augustus 1953; s. 3

Der bart in hiel soad, mar de posysje fan it Frysk moat ferstevige wurde. ‘Lit ús hoopje dat de foaroanmannen de oantrún fan it Frânske “frappez toujours” forstean meije. Dan binne wy foar de neiteam forantwurde en kinne wy de takomst mei bitrouwen tomjitte sjen.’

B11. D[alstra, W.], ‘Bêste Auke,’ yn STM, 9 oktober 1953; s. 1.

Yn it rapport fan de Kommisje Wesselings stiet dat it Frysk as fiertaal yn de earste trije learjierren brûkt wurde mei. ‘Hwat ha wy eins krige? Neat ommers, hielendal neat!’ Der is mar ien oplossing: it Frysk moat ferplichte wurde.

B12. Fokkema, K., ‘Petear oer ’t Frysk ûnderwiis,’ yn FRFR, 10 july 1953, s.

132 ‘As wy Friezen bliuwe wolle – en dat it dochs bûten kiif – dan kin it net mear sûnder it Frysk as fiertael yn ’e earste jierren, en letter as ûnderwiisfak op alle skoallen yn Fryslân.’

B13. F[olkertsma, E.B.], ‘Sil it ûnrjocht bistindige wurde?’ yn STIM, 30 jannewaris 1953, s. 1.

As it Frysk in ûnferplichte fak is, krijt it fan de bern, de learkrêften en de âlden gjin genôch wurdearring.

B14. F[olkertsma, E.B.], ‘Wegering,’ yn STIM, 20 febrewaris 1953; s. 1.

De beweging mei net akkoart gean mei it útstel fan minister J.H.L.Th. Cals. Der is mar ien goed antwurd: ‘meistimming wegerje’ en easkje dat fuortynienen it Frysk ferplichte wurdt op de kweekskoallen ‘en mei noch in koarte oergongstiid op ’e legere skoalle.’

B15. F[olkertsma, E.B.], ‘Antwurd,’ yn STIM, 6 maart 1953; s. 1.

Nochris in oprop om de ústellen fan minister Cals te wegerjen.

B16. F[olkertsma, E.B.], ‘Om ’e wille fan ’e proefskoallen,’ yn STIM, 11 septimber 1953; s. 1.

De proefskoallen stean ‘der frijhwat wankel foar.’ Tafallige faktoaren bepale de takomst. ‘Der hoecht mar in ûnderwizeres to trouwen, in ûnderwizer in bineaming earne oars oan to nimmen, in learkrêft op pensjoen te kommen, of der stiet wer in proefskoalle faei.’

B17. F[olkertsma, E.B], ‘Op losse skroeven,’ yn STIM, 9 oktober 1953; s. 1.

‘Hwer to wrâld wurdt it noch mei fakultatyfstelling bisocht? Dy dagen binne oer. It tempo en de dynamyk fan ús tiid sawol as de kulturele en de politike situaesjes litte dat net langer ta.’

B18. F[olkertsma, E.B.]. ‘It Wetsútstel Cals,’ yn STIM¸ 4 desimber 1953; s. 1.

It wetsútstel Cals berêst op belang en opportuniteit, net op rjocht.

B19. Gosses, G., ‘Petear oer it Frysk ûnderwiis,’ yn FRFR, 3 july 1953; s. 3.

‘De ingelske kultuer-histoarikus Toynbee, dy’t op dit pas wer tige yn ’t omtinken is, hat yn ’t forrin fan ’e kultueren it rhythme fan challenge and response, d.i. útdaging en antwurd ûntdutsen. Bilibbet in kultuer in krisis, dan wurdt hja ferge (de útdaging) op in antwurd. Komt dat net of is it forkeard, dan folget de desintegration, de ûntbining. Fryslân, Heitelân, Jins tael, Jins langer-as-tûzenjierrich erfbisit, Jins kultuer-reservoir stiet yn ’e kiif, is faei. Jo wurde op in antwurd ferge, klear en dúdlik, dat den Haech it heart.’

B20. H., ‘It kongres fan 6 juny 1953,’ yn STIM, 19 juny 1953; s. 3.

It kongres fan de Ried fan de Fryske Beweging wie mear ynstruktyf as demonstratyf. P.W. Pietersen hie op in ûnderwiiskongres in treflik figuer slein. Mar is it wol goed om op sa’n kongres ‘krekt de nasjonale arguminten’ wei te litten?

B21. Haakma, K., ‘It ûnderwiis yn ’e brânning,’ yn FRFR, 10 april 1953; s. 1.

133 Sjoch D. Kalma, 1953; B25.

De Fryske beweging hat in taktyske flater makke troch op in ûnderwiiskongres in bewegingsman oan it wurd te litten. De eask ta ferplichte Frysk bringt it ûnderwiis ‘by de lju, dy’t dat drage moatte: de skoalmasters’ yn diskredyt. Oan de oare kant moat sein wurde dat in rûnte dy’t lieding jaan kinne soe, nammentlik de ‘Friese Propaganda Kommisje’ fan de NOV, it sitte lit. Dy groep hie in eigen, pedagogysk fundearre antwurd jaan moatten, mar hat allinne warskôge tsjin it ‘ûnforantwurde driuwen fan de Fryske Biweging.’

B22. Jonkman, Geart, ‘Fakultative forromming fuortsetting fan ’e fordomming,’ yn STM, 6 novimber 1953; s. 3.

‘Fakultative forromming komt del op fuortsetting fan ’e fordomming, yn ’e twaderlei bitsjutting ... bifoardering fan domheit èn it ta weismiten kearen.’

B23. Jonkman, Geart, ‘Friezen, let op uw zaak!’ yn STM, 6 novimber 1953, s. 3.

Yn De Groene Amsterdammer ferskynde in artikel oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Dat is op pedagogysk-didaktyske grûnen te billikjen, mar it hat fan gefolgen dat der om Fryslân in Sjineeske muorre komt. ‘Afgesloten voor alle invloeden van buiten zou het leven er verarmen en verschralen.’ De Friezen meie dan leafde foar har taal hawwe, mar de skriuwer jout de Friezen ‘de welgemeende raad: let op uw zaak!’ Jonkman weeft ôf mei dat praat. It ferhaal yn it wykblêd liket ‘as twa drippen wetter ... op de artikels en radiopraetsjes fan de fusilearre folksforrieder Max Blokzijl.’

B24. Jonkman, Geart, ‘Iepen brief oan minister Cals,’ yn STM, 27 novimber 1953; s. 1.

Yn it brief makket Jonkman beswier tsjin de útstellen yn it ‘Wetsontwerp Cals.’ Wy hawwe it rjocht ‘om ús bern en ús folk to biwarjen foar analfabetisme yn de eigen memmetael.’ Yn it konsept- wetsfoarstel wurdt ús dat rjocht ûntholden.

B25. Kalma, D., ‘Jitris: It ûnderwiis yn ’e brânning,’ yn FRFR, 24 maart 1953; s. 1-2 .

Sjoch K. Haakma, 1953; B21.

Reaksje op it artikel fan K. Haakma. D. Kalma wol hawwe dat de skuld by de ûnderwizers leit, ‘by har tokoart oan oarspronklikens, oan moed en forbounens mei it libben fan it folk dêr’t hja mank arbeidzje.’ Haakma reagearret. De organen dy’t krewearje foar it Frysk op skoalle moatte de ûnderwizers net allinne oanfiterje, mar ek lieding jaen ...’

B26. Kalma, D., ‘Hoe nou?’ yn LF, july 1953; s. 1-2.

Oan de ein fan it Bewegingskongres fan 6 juny 1953 is in yn sân hasten gearstalde resolúsje (troch de foarsitter yn it Hollânsk foarlêzen) oannommen. Sa’n resolúsje hie net nedich west. In jier lyn wie der dochs in urginsjeprogramma fêststeld? Dat wie koarter en dúdliker. Dy punten binne en bliuwe de kearn.

B27. [Kalma, D.], ‘Anno 19610’ yn LF, septimber 1953; s. 1.

De Fryske Beweging sil de minister priizgje foar ‘syn romme en roaijale hâlding en forklearje dat nou har doel sa goed as birikt is.’ De minister kin rekkenje op in stanbyld yn De Haach, dat sil ‘de tinkstien op it Reaklif wolris oerduorje kinne.’ De fraach is ‘oft de ûntfryskjende machten de krêften dy’t Fryslân opbouwe, oermânsk wêze sille of net. En yn in sintralistyske steat as de Nederlânske kin it

134 regear, hokfoar konsessy’s it ek docht, dêr wol aardich gerêst op wêze.’ (Yn de titel wurdt it getal 19610 neamd. Dat sil faaks 1961 wêze moatte.)

B28. K[euning], H. ‘Het NOV en het onderwijs in het Fries,’ yn SB, 2 maaie 1953; s. 265.

De Fryske ôfdieling fan de NOV hat him tsjin de ûntjouwings oangeande it Frysk op skoalle keard. R.J. Sipkens hat koartby skreaun dat de fijân net yn De Haach sit, mar yn Fryslân. De gong fan saken by de NOV lit sjen dat hy gelyk hat.

B29. P[iebenga. J.], ‘Âlden, lit jim dochs jilde,’ yn “Fryske Kronyk”, yn IHL, 1953; s. 43.

‘Toe âlden, lit jim lûd hearre en freegje foar jim bern hwat de skoalle heart to jaen mar oant nou ta alhiel of foar in great part forsommet.’

B30. P[iebenga, J.], ‘Forplichte of net,’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, april; s. 63.

Der is in mieningsferskil yn de Fryske beweging oer it ferplichte Frysk. Wannear ynfiere? Der is ferskil yn metoade en taktyk. It earste wat barre moat is dat ‘biwust-Fryske skoalmasters ophâlde nei Hollân to emigrearjen en dat hja, dy’t al om utens sitte, har bêst dogge om yn it âlde heitelân mei oan de dyk to stean.

B31. P[iebenga, J.], ‘Birop op masters en juffen,’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL,1953; s. 123- 124.

Oprop om te studearjen foar de Fryske akte.

B32. Pietersen, P.W., ‘De slach om ’e nije skoalle moat hjoed bigjinne,’ yn FRFR, 12 juny 1953; s. 1.

Sjoch H. Algra, 1953; B1.

Op it kongres fan de Fryske beweging hold P.W. Pietersen, haad fan de proefskoalle yn Menaam in ynlieding oer it twatalich ûnderwiis. De resultaten fan it eksperimint binne goed. Dit jout rjocht ‘om tonei yn Fryslân mei de memmetael útein to setten.’ De twatalige skoalle fiert nei ‘in libben, natuerlik ûnderwiis, dy bringt jim bern, dy’t [har] spontaen ... uterje.’ De bern komme troch dizze foarm fan ûnderwiis ‘yn in paedagogysk en psychologysk forantwurde situaesje. Hwant it giet, lit ús dat net forjitte, net om de skoalmaster, mar om it Fryske bern.’ It ryk, de ynspeksje, soe applikaasjekursussen organisearje moatte.

Oanfolling Nei’t yn 1974 it beslút fallen wie om it Frysk yn 1980 as ferplichte fak yn te fieren, krige P.W. Pietersen de lieding oer de doe ferplichte applikaasjekursussen.

B33. P[oortinga, Y.], ‘Skielk in reed foar?’ yn FRFR, 9 jannewaris 1953; s. 1.

Nei oanlieding fan de brosjueres fan P. Post en M.C.J. Scheffer (sjoch 1952; A4 en A5) wurdt de konklúzje lutsen dat Fryslân, troch it ûnderwiis op de proefskoallen, mei de algemiene fernijing wolris in reed foar wêze koe op Hollân.

B34. P[oortinga, Y.], ‘Bliuwt it in heal spul?’ yn FRFR, 13 maart 1953; s. 1.

It liket der op dat wy mei it kommende Wetsútstel Cals foar it Frysk yn it leger ûnderwiis neat fierder binne as yn 1937. It Frysk op skoalle wurdt wer oan ‘ebbe en floed fan frijwillichheit’ oerlitten.

135

B35. P[oortinga, Y.], ‘Stean op jim rjocht,’ FRFR, 5 juny 1953; s. 1. Oankundiging fan it demonstrative kongres fan de Fryske beweging. ‘Hwat wy Sneon freegje, is dat de Oerheit ús rjocht docht en har plicht neikomt.’

B36. [Redaksje STIM], ‘It Kristlik Histoarysk rapport oer ûnderwiis en kultuer,’ yn STIM, 20 maart 1953; s. 4.

De CHU dielt de easken fan de Fryske beweging oangeande ûnderwiis (ferplichting) en desintralisaasje.

B37. SBFF, ‘It Striidboun oer de foarnimmens fan Minister Cals,’ yn STIM, 27 maart 1953, s. 3.

It ‘dienstwillig Bestuur’ fan SBFF rjochte him ta Minister Cals oer it Wetsútstel oangeande it Frysk yn it ûnderwiis. It bûn is net tefreden en wol syn beswieren adstruearje. Yn it foarste plak is it nedich om it Frysk net allinne as fiertaal mar ek as ‘leervak’ yn te fieren. It twadde beswier jildt it fakultative karakter. Fanwegen de gefaren fan de tsjintwurdige tiid ‘als daar zijn massaficatie, verbastering, amorfisering’ is ferplichte ûnderwiis yn de eigen taal ‘een culturele noodzakelijkheid van de eerste orde.’

B38. Sybesma, Sybe Rintsjes, ‘Dit rotfolk dat himsels forgetten is!’ yn STIM, 13 maart 1953, s. 2.

It SBFF is wrantelich oer de frijheid dy’t wy troch it Wetsûntwerp Cals krije. It regear koe net fierder gean. Wy hawwe alle romte. It ‘Boun’ ‘hat mei syn request ... himsels, syn namme, en ús hiele folk ûnear en skea dien.’ Ús folk ‘is in rotfolk, in lamlindich, dôfhûdich, slap rotfolk – it is tagelyk in prachtich, greatsk – it bêste folk fan ’e ierde.’ Mar as it dat net ‘sels hanthavenet of op ’e nij stal jowt, mar as in foai of as in twang fan bûten ôf optwongen kriget, dan sil it frysk wêze, om it mei hert en siele to forleagenjen! Fryslân, je t’aime malgré vous.’

Oanfolling Yn STIM fan 20 maart 1953, s. 2 steane trije felle ynstjoerde stikken tsjin S.R. Sybesma.

B39. Sipma, P., ‘Petear oer ’t Frysk ûnderwys,’ yn FRFR, 28 augustus 1953; s. 1-2.

Oersjoch fan de ûntjouwings op it mêd fan twataligens en twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Der is ‘noch gjin reden om yn noed to sitten oer efterútgong of forlies fan de Fryske kultuer.’ Wy hoege ús gjin soargen te meitsjen oer massifikaasje yn Fryslân, mar wy moatte wol wach wêze. ‘Der wurdt skrept en bodde ta it bihâld en de ûntjowing fan de Fryske kultuer en tael. En it alderearst en aldermeast dêrby is: ûnderrjocht yn it Frysk en op Fryske grounslach.’

Oanfolling De oare auteurs yn de rige petearen brûkten it wurd ûnderwiis.

B40. Vries, G. de, ‘Het Friese taalprobleem,’ yn “Wetenschappelijke Beschouwingen”, yn OO, maart 1953; s. 88-92.

Sjoch C. Wilkeshuis, 1950; B11.

Twatalich ûnderwiis in bedoeld om beide talen har gerak te jaan. ‘Het Nederlands moet behoorlijk beheerst worden door elke Fries: geen zinnig mens in Friesland die het anders wenst. Maar wij willen

136 waken tegen de ondergang van onze eigen oude cultuurtaal; dat zou vervlakking, nivellering, massaficatie tengevolge hebben.’

B41. Wadman, Anne, ‘Frysk ûnderwiis op ’e twasprong (1),’ yn FRFR, 9 jannewaris 1953, s. 1.

Der skine steatsrjochterlike beswieren te wêzen tsjin it ferplichte ynfieren fan it Frysk. Amtners tinke net kultureel, mar juridysk. ‘It skema is yn Nederlân ien tael, it Nederlânsk, al it oare is ballêst en ... folkloristyske franje.’ Der wurdt noch in beswier utere. It Fryske taalgebiet ‘falt net gear mei de provinsje Fryslân.’ Foar it Bilt of de stêden soe in aparte regeling komme kinne. Guon sizze dat in ferplichte ynfiering ‘dearinne soe op in tokoart oan learkrêften. Faaks ûntbrekt it guon learkrêften oan de goede wil. Mar by in ferplichte ynfiering jildt de wet ‘en dêr’t de wet foargiet folget de minske gau genôch.’ As besletten wurde soe om yn klas 6 stjerrekunde yn te fieren , soe sabotaazje dêrfan in wetsoertrêding betsjutte. De Fryske beweging mei mei net minder tefreden wêze as: ‘forplichte Frysk op alle skoallen yn it Fryske taelgebiet; ûnder folsleine en fan herten oannommen forantwurdlikheit fan it Ryksregear sels.’

B42. Wendelaar Bonga, S.E., ‘Oer de proefskoallen,’ yn KLF, 17 maart 1953, s. 9-12.

Oersjoch fan de ûntjouwing en de stân fan saken oangeande de proefskoallen.

B43. Woude, G. van der, ‘Frysk Ûnderwiis en Standertfrysk,’ yn PBL, 1953; s. 29-35.

Sjoch Úlkje Boersma en Tony Feitsma, 1959; B2.

Yn in lêzing foar de mastersgearkomste fan 1952 sei G. van der Woude: ‘It is ynkonsekwint, it is ûnnatuerlik, it is ûnwittenskiplik, ik wit it allegearre en dochs hâld ik út: it ûnderwiis moat Standertfrysk ûnderwize.’

B44. Zee, T. van der, ‘De skiednis fan it Frysk ûnderwiis,’ yn KLF, 17 oktober 1953; s. 2-5.

Oersjoch fan de ûntjouwing fan it Frysk op skoalle, foaral nijsgjirrich om’t der ferwiisd wurdt nei in adres fan it RFB oan it regear (1926). It is fan de hân fan ien fan de oprjochters fan it RFB, magister A.C. Doodkorte. ‘It liket adressanten binlik ta, dat it Ryksregear de Fryske folksdeugden biskermt, lykas ‘levenseenvoud, afkeer van valse voornaamheid, zin voor gepaste vrijheid, trouw, aanhankelijkheid, voorzichtige voortvarendheid, zin voor ideale goederen, openbare eerbaarheid enz.’

B45. Zylstra, W.L., ‘De skoalle yn it Fryske taelgebiet (1),’ yn IHL, 1953; s. 32-34.

Ûntstean fan de twatalige skoalle, de wurkwize en de positive resultaten.

B46. Zylstra, W.L., ‘De skoalle yn it Fryske taelgebiet (2),’ yn IHL, 1953; s. 52-53.

Troch twatalich ûnderwiis witte de bern wat Frysk is. ‘Boven, is dat Frysk? Né, boppe!’ Se witte dat better as guon ûnderwizers. De oplieding moat oars. En ‘de skoalle-oplieding ta goede Nederlanners mei net langer gean op kosten fan de Fryske minske en de Fryske folksmienskip!’

B47. Zylstra, W.L., ‘De skoalle yn it Fryske taelgebiet (3),’ yn IHL, 1953; s. 65-66.

Beskriuwing fan de didaktyske oanpak. Oan de ein fan de twadde klasse of oan it begjin fan de tredde klasse wurdt it Hollânsk yntrodusearre. Lykas yn oare stikken stelt W.L. Zylstra dat men ‘normale bern yn in jier de stavering leare’ kin.

137

B48. Zylstra, W.L., ‘Al wer in nije stavering?’ yn FRFR, 1953’s. 5.

W.L. Zylstra is fan betinken dat de besteande stavering yn de twa leechste klassen (oan)leard wurde kin. ‘En as dêr de hân oan holden wurdt, dan binne der yn de hegere klassen ek gjin staveringsboekjes mear nedich.’

B49. Zylstra, W.L., ‘De skoalle yn it Fryske taelgebiet (4),’ yn IHL, 1953; s. 126-127.

Beskriuwing fan en pleitsjen foar learmiddels. Mei goede learmiddels kinne de bern goed Frysk leare. ‘Hjir yn de Wâlden hawwe wy de fjotten- en de bjadskipkwael. Neffens guon heart soks ta normale taelûntjouwing. Neffens my is it in degeneraesje-forskynsel yn ’t kwadraat.’

B50. Zylstra, W.L., ‘De skoalle yn it Fryske taelgebiet (5),’ yn IHL,1953; s. 148.

It Hollânsk is foar ús bern in keunsttaal. ‘De tiid fan ús bern kin better bistege wurde oan it learen fan it Ingelsk of it Dútsk.’ Sûnt in reis nei East-Fryslân kiest W.L. Zylstra foar it Dútsk. ‘Sa ienfâldich en swietlûdich wurdt it dêr brûkt.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘Bevredigend,’ yn FD, 16 oktober 1953; s. 1.

Sjoch J. Piebenga, 1953; C5.

It rapport fan de Kommisje Wesselings is in ‘historisch document.’ Guon fine it in omisje dat it Frysk as fak noch net ferplichte wurdt. Op ’en djoer moat dat wol. Mar no kin it noch net. Der is noch te min bekend fan de proefskoallen. Boppedat is it no tiid ‘de zaak op de kweekscholen te regelen.’ As dit rapport troch it regear oannommen wurdt, ‘dan kunnen er grote dingen in Friesland gebeuren.’

C2. Esveld, J.G.M. van, ‘Onderwijzers en moedertaal,’ yn FK, 25 maart 1953; s. 3.

Sjoch F. Schurer, 1953; C7.

Fedde Schurer hie in skerp artikel skreaun oer de beslissing fan de ôfdieling Fryslân fan de NOV om har te oriïntearjen oer it foar en tsjin fan it ynfieren fan ûnderwiis yn it Frysk op de legere skoalle. Van Esveld, de skriuwer-skathâlder fan dy feriening, reagearret: F. Schurer ferdigenet allinne de belangen fan it Frysk. ‘Maar Uw Friese onderwijzers zijn ook Nederlandse onderwijzers.’ Op de gearkomste fan de NOV is ‘gewaarschuwd tegen voorbarig en dus paedagogisch onverantwoord handelen en deze oproep blijft na Uw antwoord onveranderd van kracht.’

C3. [Folkertsma, E.B.], ‘Fakultatyf of forplichte?’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 14 maart 1953; s. 2. Sjoch H. Algra, 1953; C1.

Yn tsjinstelling ta H. Algra bepleite E.B. Folkertsma yn deselde krante dat it net mear ta kin mei fakultatyf ûnderwiis. It giet om ‘forplichte Frysk ûnderwiis, fuortynienen op ’e kweekskoallen en mei in koarte oergongstermyn op ’e legere skoalle.’

C4. P[iebenga, J.], ‘De deur op een kier,’ yn LC, 21 febrewaris 1953; s. 2.

Yn de Twadde Keamer stelde de KVP-er J.M. Peters it Frysk oan ’e oarder, ‘echter zonder haar blijkbaar van binnen uit te kennen.’ W. Gortzak (CPN) wist better wêr’t it om gie en oaren betsjûgen

138 ynstimming mei syn wurden. D. de Loor (PvdA), in ûnderwiisman, stelde út om de saak fan it Frysk yn it ûnderwiis op koarte termyn ôf te hanneljen. In wurdfierder fan minister Cals hie in hoart lyn sein dat de minister it Fryske ûnderwiis en de Fryske kultuer ‘een goed en warm hart toedraagt.’ Der is dus hope. De realisearring leit lykwols yn de hannen fan de learkrêften: ‘De wet kan hen alleen de weg openen en zover is het dan haast. Maar de weg begaan moeten zij zelf; doen zij dat van harte dan zullen duizenden Friese ouders daar dankbaar voor zijn.’

C5. P[iebenga, J.]. ‘Mogelijkheid,’ yn LC, 12 desimber 1953; s. 1.

Sjoch H. Algra, 1953; C1.

It rapport Wesselings is ferskynd. It is in teloarstelling dat net advisearre is om it Frysk as ferplichte fak yn te fieren. Gemeente- en skoalbestjoeren moatte it belang fan it fakultative fak Frysk ynsjen, learkrêften moatte it fakultative fak mei leafde jaan en de ynspeksje moat de saak stimulearje en yntinsivearje.

C6. P[iebenga, J.], ‘Recht gesproken,’ yn LC, 12 desimber 1953; s. 1.

Troch de útstellen yn de rapporten fan de Kommisje Wesselings en Kingma-Boltjes wurdt rjocht dien oan it Fryske folk ‘dat in eerbied voor zijn geschiedenis en eigen cultureel bezit wil leven.’

C7. Schurer, F., ‘Onderwijzers en moedertaal,’ yn FK, 18 maart 1953; s. 1.

Sjoch J.G.M,. van Esveld, 1953; C2.

Reaksje op it beslút fan de Fryske ôfdieling fan de NOV oer it Frysk op skoalle. Op útstel fan de leden út Dokkum wurdt besletten ‘dat deze afdeling zich zou oriënteren over het voor en tegen van de invoering van het onderwijs in Fries op de lagere school, en zoveel mogelijk haar invloed aanwenden dat dit eventueel zo zou geschieden, als dit voor het lager onderwijs het beste is. Men ziet voorzichtiger kan het niet.’

C8. Schurer, F., ‘Onderwijsvernieuwing,’ yn FK, 20 novimber 1953, s. 1

Beoardieling fan it Wetsûntwerp-Cals. ‘Onze indrukken over dit wetsontwerp samenvattende, kunnen wij constateren dat een belangrijke onderwijsvernieuwing in Friesland wel niet is ingevoerd, maar althans mogelijk gemaakt.’

C9. S[ikkema, K.], ‘Ienriedich,’ yn LC, 23 desimber 1953; s. 5.

De steateleden hawwe unanym ynstimd om it regear in resolúsje te stjoeren dêr’t hja har ynstimming yn betsjûgje mei de foarnimmens oangeande it befoarderjen fan it Frysk yn it ûnderwiis en it rjochtsferkear.

C10. Zylstra, W. L., ‘N.O.V.- Bistjûren,’ yn LC, 25 maart 1953; s. 3.

Protest tsjin de hâlding oangeande it Frysk op skoalle fan de ôfdielingsbestjoeren fan de NOV. Hja freegje in bûtensteander, in foarstanner fan de globalisaasjemetoade, om foarljochting te jaan oer it begjinnend lêsûnderwiis. In ûnderwizeres út it midden fan it lân demonstrearre learmiddels. It bestjoer soe dochs witte moattte dat flakby ek minsken (bedoeld is W.L.Zylstra, KZ) mei sa’n metoade wurkje.

1954

139 A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Jouwsma, P., Rapport over het Fries op de lagere scholen, Den Haag : Protestants Christelijke Onderwijzersvereniging, [1954]; 40 siden.

4119 fr

Sjoch E.B. Folkertsma, 1954; B12.

In troch it haadbestjoer fan de PCOV beneamde kommisje bestudearre op yngeande wize it fraachstik fan de twataligens en it twatalich ûnderwiis. De konklúzje dat twataligens in natuerlik gegeven is en dat der, lykas yn it bûtenlân, yn Fryslân ‘een verantwoorde paedagogische en didactische oplossing voor het onderwijs’ komme moat. De kommisje stimde oangeande de ferplichting fan it Frysk yn it leger ûnderwiis yn mei it ‘Rapport van de Commissie voor het Decentralisatievraagstuk.’ De Steaten fan Fryslân moatte it rjocht hawwe ‘om voor gedeelten van Friesland het onderwijs in het Fries verplicht te stellen.’ It rapport beslút mei in literatuerlist en in wiidweidich oersjoch fan de doe beskikbere learmiddels.

Oanfolling De leden fan de kommisje wienen Th. Bakker, Stiens; H. Folkersma, Frjentsjer; Y. Jongbloed, Ljouwert; P. Jouwsma, Enschede; W. Nauta, Snits en A. Tjoelker, Surhústerfean. Kr. Boelens en J. Boersma fungearren as adviseurs.

A2. Post, P. en M.C.J. Scheffer, Nederlandse desiderata in Friesland, Groningen : J.B. Wolters, 1954; 12 siden. Nûmer 54 yn de rige ‘Mededelingen van het Nutsseminarium voor Paedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam. (Oerprintsel út PS, januari 1954.)

4093 fr

It Wetsútstel Cals jout de skoallen de mooglikheid om yn de earste trije jier it Frysk as fiertaal te brûken. P. Post en M.C.J. Scheffer binne fan betinken dat der wat mist, nammentlik ‘aanwijzingen ten aanzien van de landstaal, het Nederlands, die ook in Friesland, toch de hoofdschotel is van het onderwijs op de lagere school.’ Neffens har moat it Nederlânsk yn de earste klasse as ‘leervak’ al ‘enige tijd’ oan ’e oarder komme. ‘Dan is er in het derde leerjaar kans, dat men de tweede taal kan gaan gebruiken als voertaal.’

Sjoch T. Kingma, 1954; B22. Sjoch H. Twerda, 1954; B33. Sjoch W.L. Zylstra, 1954; B34.

A3. Sipkens, R.J. en S.E. Wendelaar Bonga, Voorlopig rapport over de resultaten van de Friese Proefscholen, [Leeuwarden : Coulonhûs], 1954; 8 siden.

4094 fr

Nei in beskriuwing fan it ûntstean fan de twatalige skoallen, it tal proefskoallen en it doel folget in oersjoch fan de resultaten. De bern op de proefskoallen hawwe yn de normale tiid lêzen leard. As de bern Frysk lêze kinne, is it Hollânsk foar har gjin probleem. De bern komme al yn de earste klasse yn

140 ’e kunde mei it Nederlânsk. Oan de ein fan de twadde klas kinne de learlingen ‘voldoende vaardig’ Nederlânske boekjes lêze. It oanlearen fan de skriuwtechnyk joech gjin problemen. It brûken fan it Frysk as fiertaal by bygelyks sjongen en godstsjinstûnderwiis joech grutte foardielen. Oft it brûken fan it Frysk as fiertaal yn de begjinklassen befoarderlik is foar it oanlearen fan it Nederlânsk, kin yn dit stadium fan de proef noch net sein wurde. Yn algemiene sin jildt dat de passive behearsking fan it Nederlânsk en de stavering ridlik behearske wurde, mar ‘van het “spreken” der leerlingen, het werkelijk formuleren van gedachten in behoorlijke zinnen, komt zeer weinig terecht.’ Der falt nimmen wat te ferwiten. It hat altyd sa west, mar yn de proefskoallen sil al eksperimintearjend in paad foar in nije en bettere didaktyk fûn wurde moatte. Ta beslút wurdt sein dat it Frysk as fiertaal allinne mooglik is ‘waar het Fries voor het grootste deel der leerlingen moedertaal is.’ It is net winsklik dat yn de earste twa klassen allinne Frysk praat wurdt. Minsken dy’t sizze dat it eksperimint mei de proefskoallen al slagge is, moatte har realisearje dat de ‘eindconclusie pas over enige jaren getrokken kan worden.’ As de wet it talit om mei twatalich ûnderwiis te begjinnen, is ‘invoering op grote schaal pas over enige jaren gewenst, omdat niet eerder verwacht mag worden, dat er voldoende leermiddelen en handleidingen beschikbaar zullen zijn.’

A4. Standpunt van de Commissie ingesteld door de P.C. van de Nederlandse Onderwijzersvereniging in Friesland, omtrent de paedagogische en didactische achtergronden van het wetsvoorstel van de Minister van O.K. en W., naar aanleiding van het rapport : Friese desiderata op het gebied van onderwijs en cultuur (z.g. Commissie Wesselings), Leeuwarden, 1954; 9 siden.

4139 fr

Sjoch M.J. de Haan, 1954; B16.

Oanfolling It rapport is ek yn printe foarm ferskynd, sinjatuer 4139a fr.

De NOV formulearre yn alle hoedenens in posityf stânpunt oangeande twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Ûndersyk hat oantoand dat yn it ‘Friessprekende deel van Friesland de Friese taal in het eerste en tweede leerjaar als voertaal moet worden gebezigd.’ Mar de proefskoallen hawwe noch net bewiisd dat dy foarm fan ûnderwiis liedt ta ‘een betere beheersing van de Nederlandse taal, maar er is voldoende grond voor een gematigd optimisme. De ferplichting is net neamd.

Oanfolling Taheakke is in brief fan 7 jannewaris 1954, mei dêryn it stânpunt fan it personiel fan de iepenbiere proefskoallen. Hja roppe har kollega’s op ‘net konservatyf’ te wêzen ‘en de mûglikheden dy’t dizze wetswiziging ús jowt’ net yn it foar ôf te wizen. In twadde taheakke befettet in tal ynstjoerde stikken fan ûnderwiisminsken oer it foar en tsjin fan twatalich ûnderwiis.

A5. Veen, G. van, Bijdrage inzake het vraagstuk van het Fries op de Lagere Scholen in Friesland, door de Besturen der Afdelingen Heerenveen en Baarderadeel van de Nederlandse Onderwijzersvereniging, s.p., [1954]; 11 siden. (Overdruk uit Heerenveense Courant.)

Sjoch NOV, 1954; A2.

Protest tsjin it beslút fan de Ôfdieling Fryslân fan de NOV oangeande it Frysk as fiertaal. ‘Als wij (G. van Veen, KZ) ons met klem tegen het Fries als voertaal verzetten, dan is het, omdat de Friese Beweging daarmee het onderwijs in het Fries in gevaar brengt.’ Tsjin ûnderwiis yn it Frysk yn de

141 klassen 5 en 6 is gjin beswier, ‘omdat men daarmee veel tijd uitspaart in de lagere, in de tweede plaats, omdat de Friese taal hier pas volledig tot haar recht komt en als cultuurbezit mee door het leven gaat.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bakker, Th., ‘In A.R. Professor-Senator bioardele,’ yn STIM, 12 maart 1954; s. 1.

Sjoch K. Bruinsma, 1954; B6- B7.

Professor I. A. Diepenhorst (senator foar de ARP) hat him by de behanneling fan it Wetsútstel Cals hiel negatyf útlitten oer it Frysk op skoalle en it brûken fan de eed yn it Frysk. Bakker wol him yn oprjochtens warskôgje. ‘Noch in pear sokke redefierings ... en hy hat himsels as kristen-politikus forgoed ûnmûglik makke.’

B2. Bakker, Th., ‘Boal of profeet?’ yn STIM, 26 maart 1954; s. 1.

In twadde feroardieling fan Th. Bakker oangeande professor I.A. Diepenhorst. No op grûn fan godstsjinstige arguminten. ‘Mar hwat God yn syn forburgen Ried oer Fryslân bisletten hat, witte wy net, noch net. En ús boal-professor wit [it] likemin, hwant hy hat gjin sit yn Gods ried.’

B3. Boelens, Kr., ‘De lagere school en het Fries (1),’ yn C.P.S.-blad, 1954; s. 248-255.

Nei it oanheljen fan (ynternasjonale) gegevens oer twatalich ûnderwiis konkludearre Kr. Boelens dat a) de memmetaal yn it ûnderiis syn gerak krije moat; bart dat net dan wurdt ‘de harmonische groei van de persoonlijkheid’ ôfremme en b) dat in bern mei njoggen à tsien jier ryp is foar ûnderwiis yn in twadde fiertaal.

B4. Boelens, Kr., ‘De lagere school en het Fries (2),’ yn C.P.S.-blad, 1954; s. 273-278.

Beskriuwing fan it ûntstean en de wurkwize fan de proefskoallen.

B5. Boelens, Kr. ‘De lagere school en het Fries (3),’ yn C.P.S.-blad, 1954; s. 312-316.

It giet om jild foar learmiddels en applikaasjekursussen en foech foar de Steaten fan Fryslân ‘om te beoordelen waar en wanneer de verplichting van kracht zal zijn.’ Dat is lykwols net genôch: ‘Voldoende is slechts de aandacht, de zorg, de liefde van de onderwijzer, ook voor het Friese kind.’

B6. Bruinsma, K., ‘Heechlearde oanfal ôfslein (1),’ yn STM, 2 april 1954; s.4.

Sjoch Th. Bakker, 1954; B1-B2.

Feroardieling fan de útspraken fan prof. I.A. Diepenhorst oer it Frysk.

B7. Bruinsma, K., ‘Heechlearde oanfal ôfslein (2),’ yn STM, 9 april 1954; s. 1.

Sjoch Th. Bakker, 1954; B1-B2.

Twadde feroardieling fan de útspraken tsjin it Frysk troch prof. I.A. Diepenhorst. Der binne twa dingen wis: ‘de Friezen moatte har ré meitsje ta in fûle striid’ en de Steateferkiezings binne fan grut belang ‘om’t troch de Steaten ek de Fryske fortsjintwurdigers yn ’e Earste Keamer keazen wurde.’

B8. Dam, Freark, ‘Sil eigenheit fan Drachten forlern gean?’ yn FRFR, 4 febrewaris 1954; s. 3.

142

In pear moanne lyn waard de 11.000ste ynwenner fan Smellingerlân (Drachten) ynskreaun. Der ûntstiet in nij plak mei in nij type Drachtster. Der komme feroarings. ‘Yn wêzen is Drachten en binne de Wâlden om Drachten hinne it proeffjild dêr’t de Friezen en binammen ek de lju fan de Fryske biweging har kinnen, har piid biwize moatte.’

Oanfolling Taheakke is it ferslach út de LC fan 19-7-1954 oer it ôfskie fan M. Wiegersma, dosint oan it Drachtster lyseum. Yn syn ôfskiedstaspraak sei Wiegersma dat er der wiis mei wie dat it Drachtster lyseum ‘de meast Fryske middelskoalle’ yn Fryslân west hat. Hy die in berop op de learlingen om de Fryske lessen te folgjen. Drachten moat Frysk bliuwe. ‘De nije tiid freget foar Fryslân persoanlikheden. Dat dit lyceum dy opbringe mei.’

B9. F[alkena, R.], ‘Aprilgrap of willemoeds dwersbongeljen,’ yn STM, 9 april 1954; s. 1.

Op tongersdei 1 april skreaunen de kranten oer it foarriedich ferslach fan it ûntwerp ‘ter regeling van het onderwijs in de Friese Taal en het gebruik van die taal of van een streektaal als voertaal bij het L.O.’ As men sjocht wat guon keamerleden sizze of freegje moat men oan in aprilgrap tinke. ‘Ta it ynwilligjen fan ús easken sil Den Haech dochs komme moatte!’

B10. F[olkertsma, E.B.], ‘It rjocht fan ’e mearderheit,’ yn STIM, 29 jannewaris 1954; s. 1.

By it besprek fan it Wetsûntwerp Frysk yn it Leger Ûnderwiis hawwe yn de Twadde Keamer guon har soargen útsprutsen oer de minderheid. Hokker? Se bedoele de net-Fryske bern en de net-Frysktalige âlden. Dat de Friezen in minderheid binne en opoffere wurde oan de mearderheid seit harren neat.

B11. F[olkertsma, E.B.], ‘Brief oan in skoalbistjûr,’ yn STIM, 19 febrewaris 1954; s. 1.

Folkertsma hat trije útstellen foar de skoalbestjoeren. Foarst: it ynfieren fan it gymnastykûnderwiis, ‘dêrby ynsluten ûnderwiis yn it keatsen, swimmen en yn rhythmyske [dounsen] en folksdounsen.’ Twad: it ynfieren fan muzyk- en sangûnderwiis, ‘dêrûnder te biflappen de folkssang, dat ús bern, as hja mei elkoar op in paed binne, ek oars wat sjonge kinne as: hou er de moed maar in en ouwe taaie.’ Tred: sa gau mooglik oerskeakelje op Frysk ûnderwiis. Yn de earste trije learjierren as fiertaal, yn de oare klassen as learfak. Yn de heechste klassen moat de grûnslach fan de skriftekennisse oan ’e oarder komme.

B12. [Folkertsma, E.B.], ‘Rapport op peil,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD 1 maaie 1954; s. 2.

Besprek fan it rapport P. Jouwsma (sjoch 1954; A1). E.B. Folkertsma fynt de nota fan de ‘Vereniging van Christelijke Onderwijzers’ in ‘rapport op peil.’ It moat op romme skaal ferspraat wurde: nei de Steateleden, nei de 150 leden fan de Steaten Generael en net ‘to ferjitten nei de ûnderwizers, de skoalbistjoeren en de âlderkommisjes of forieningen.’

B13. [Folkertsma, E.B.], ‘It rapport fan ’e iepenbiere ûnderwizers,’ yn “Sneinpetiele,” yn FD, 5 juny 1954; s. 2.

Sjoch Standpunt van de commissie ..., 1954; A4.

Nei de ‘Vereniging van Christelijke Onderwijzers’ hawwe no ek de by de NOV oansletten learkreften in posityf rapport skreaun oer it Frysk yn it ûnderwiis.

B14. F[olkertsma, E.B.], ‘Spits fan ’e striid (1),’ yn STIM, 5 novimber 1954; s. 1.

143 No’t de Twadde Keamer de wetsútstellen oangeande it Frysk op skoalle oannommen hat, moat ‘al hwat Biweging is, of wêze wol, de saek oan ’e oarder stelle’ by bestjoeren, skoalleferienings en âlderkommisjes.

B15. F[olkertsma, E.B.], ‘Spits fan ’e striid (2),’ yn STIM, 12 novimber 1954; s. 1.

By it bepleitsjen fan it Frysk op skoalle moatte de kriten ek oan ’e slach. ‘Hiel hwat dêrfan binne langer net botte warber ...’ It PWF fernimt men de lêste trije jier in bytsje fan. De beweging moat ‘deskundich materiael ta de propaganda en de wittenskiplike wapens ta de striid leverje.’ De AFÛK moat it net op in sêft sin sette. Der binne nea genôch kursussen en leargongen. ‘De striid om ’e skoalle wurdt net allinne yn, mar minstens likefolle bûten skoalle en skoalleformidden woun.’

B16. Haan, M.J. de, ‘N.O.V. sil oer Frysk ûnderwiis gear,’ yn FRFR, 25 febrewaris 1954; s. 1.

Sjoch Standpunt omtrent ... 1954; A4.

It NOV giet yn tsjin de folkswil. ‘Meitsje jimme net langer ta spot. Bitink hwer’t jimme weikommen binne. Stean net langer tsjin jimsels èn tsjin jim folk, dat, moedsum wrakseljend, út nacht en dize it ljocht fan de dei tomjitte giet.’

B17. Hoekema, Teake, ‘The Bilingual Folk School in West Friesland,’ yn Danish Outlook, 1954; s. 820-822.

Beskriuwing fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. De konklúzje is dat ‘At the end of the third year, the pupils of the experimental school read, talk en write the new language better than those in’ ientalige skoallen.

B18. Keuning, H., ‘It ûnderwiis yn Fryslân (1), yn STM, 20 febrewaris 1954; s. 1.

It rapport fan de Kommisje Wesselings en it Wetsútstel Cals ‘hawwe de oars noch al rêstige Fryske ûnderwiiswrâld yn biweging brocht.’ De ien seit dat de beweging net akkoart gean kin mei it útstel. In oar fynt it te betiid om no de ferplichting yn te fieren en wer in oar fynt dat men wachtsje moat op de resultaten fan de proefskoallen.

B19. Keuning, H., ‘It ûnderwiis yn Fryslân (2),’ yn STM, 5 maart 1954; s. 1.

Hoe komt it mei it Hollânsk freegje minsken har ôf. It rapport oer de resultaten fan de proefskoallen lit sjen dat men ‘gematigd optimistisch’ wêze kin. It Hollânsk sil syn gerak krije. De beweging moat witte dat it by de proefskoallen giet om it ‘ynfieren fan in nije paedagogysk forantwurde taelmethoade, de iennichst mooglike forantwurde taelmethoade yn Fryslân ...’.

B20. Keuning, H., ‘It ûnderwiis yn Fryslân (3),’ yn STM, 12 maart 1954; s. 1.

De Kommisje Wesselings formulearre dat it ynfieren fan it Frysk as ferplichte fak op dit stuit net gaadlik is. Neffens Keuning hat de kommisje twa beswieren sjoen: it tekoart oan learmiddels yn de middenklassen en it feit dat de ûnderwizers der noch net ree ta binne. It is in goede saak dat de NOV de saak op ’e nij yn stúdzje naam hat.

B21. Keuning, H., ‘It ûnderwiis yn Fryslân (4),’ yn STM, 19 maart 1954; s. 1.

144 Om de útstellen fan de Kommisje Wesselings realisearje te kinnen, moat in Fryske Ûnderwizers Liga, ‘in stúdzje- en aksjefermidden op it gebiet fan it Frysk ûnderwiis’ oprjochte wurde. Dêrnjonken moat der in skoallediploma Frysk leger ûnderwiis komme, ‘krekt as it Forkearsdiploma.’

B22. Kingma, T., ‘It giet harren net om it Frysk,’ yn STIM, 26 maart 1954, s. 3.

Sjoch P. Post en M.C.J. Scheffer, 1954; A2.

By syn besprek fan de brosjuere fan P. Post en M.C.J.. Scheffer Nederlandse desiderata in Friesland konkludearret T. Kingma dat it de auteurs om twa dingen giet: de bern en it Nederlânsk. De skôging oer it Frysk ûntbrekt. Dat is in ‘lêstpost, dy’t bernesieltsjes biswierret, dy’t skoalmasters argewaesje jowt, dy’t ûnderwiissystemen yn dusoarder bringt ...’

B23. L[eij, A. van der], ‘Proefskoalle impressys,’ yn SKN, april 1954; s. 1-2.

A. van der Leij wie haad fan de proefskoalle yn Gersleat. ‘Spitigernôch moast de proef ûntidich ôfbrutsen wurde, omdat de learkrêft fuortgie en der gjin geskikte opfolger to krijen wie.’

Oanfolling Yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 ‘Nei spried en tal’ binne neiere gegevens oer de skoalle yn Gersleat opnommen.

B24. P[iebenga, J.], ‘De learmiddels,’ yn “Fryske Kronyk,” yn IHL, 1954; s. 58.

Sa njonkelytsen binne der wol aardich wat learmiddels, mar der bliuwe winsken genôch.

B25. [Terpstra, P.], ‘De greate sprong,’ yn FRFR, 14 jannewaris 1954; s. 1.

As it Wetsútstel Cals oannommen wurdt, kin in grutte sprong makke wurde. Troch twatalich ûnderwiis krijt it Frysk syn gerak en wurdt it Nederlânsk better. P. Post en M.C.J. Scheffer lizze lykwols de klam op dy taal. ‘Wy kinne har dêryn net meistimme, omt it ús likefolle om it Frysk as om it Nederlânsk to dwaen is ...’.

B26. [Terpstra, P.], ‘Hwat it swierste is ...’ yn FRFR, 11 febrewaris 1954; s. 1.

Sjoch Standpunt omtrent..., 1954; A4-A5.

By de NOV krigen se ryklik let troch dat der in Wetsútstel Cals leit. No sille se halje-trawalje de saak bestudearje. By dy stúdzje moat al betocht wurde dat it yn it ûnderwiis foaral om ‘lykwichtige en harmonyske’ foarming giet. ‘Der binne yn Nederlân party Friezen oan to wizen, dy’t it ta hege en heechste posten brochten, net om’t hja de lânstael sa goed yn ’e macht hiene, hwant dat hat der by guon wol oan, mar om’t hja harsels ta sterke geve persoanlikheden ûntjoegen. En dêr is mear as ea forlet fan.’

B27. [Terpstra, P.], ‘Foartidich útslútsel,’ yn FRFR, 25 febrewaris 1954; s. 1.

Sjoch Standpunt omtrent ... 1954; A4-A5.

De NOV sil oer it Wetsútstel Cals gear. Komt dat ‘dizze tomûke tsjinstanners wier oer it mad? Dan hawwe se sliept ynpleats fan to studearjen.’ De stimming dy’t de NOV ûnder har leden hâldt, berêst op in ‘wankele basis, ûnderwrotten troch sentimint.’ De útslach sil ‘in foartidich útslútsel wêze.’

B28. [Terpstra, P.], ‘Fryslân bistiet!’ yn FRFR, 4 maart 1954; s. 1.

145

De ‘Friese Propaganda Commissie’ fan de NOV woe de stúdzje nei it Frysk yn it ûnderwiis útstelle, mar de Fryske ûnderwizers tochten der oars oer. De kommisje ‘kin der nou net foar wei en rop in kommisje yn it libben, dy’t deskundigernôch is om mei útstellen to kommen, dy’t hout snije en de NOV yn Fryslân net ûnweardich binne.’

B29. [Terpstra, P.], ‘Gjin monopoalje,’ yn FRFR, 1 april 1954; s. 1.

De striid foar it Frysk yn it ûnderwiis kin ‘net it monopoalje fan ’e opfiedkundigen en ûnderwiisfaklju wêze. De Fryske Biweging sil hieltyd weroan it Frysk ûnderwiis as in saek fan rjocht ... foar eagen hâlde moatte en foar de erkenning fan dat rjocht de striid oangean.’

B30. [Terpstra, P.], ‘Striidorgaen?’ yn FRFR, 20 maaie 1954; s. 1.

Ds. G. van Veen, in bestrider fan it twatalich ûnderwiis, in man dy’t de NOV-ôfdielings fan Baarderadiel en It Hearrenfean bystie yn harren striid tsjin sok ûnderwiis, is beneamd ta haadredakteur fan de Heerenveense Courant. Dat is in lokwinsk wurdich; der binne genôch meistanners, mar te min bestriders op nivo. G. van Veen wurdt minlik frege om wol de goede arguminten te brûken.

B31. [Terpstra, P.], ‘De goede kant út,’ yn FRFR, 10 juny 1954; s. 1-2.

Op ’en nij komt dûmny G. van Veen op it aljemint. Hy hat wer oer it Frysk op skoalle skreaun. Yn tsjinstelling ta earder makket G. van Veen no in iepening. Oan de ein fan syn artikel skriuwt hy lykwols dat it ‘leren lezen en vooral schrijven van het Nederlands gemakkelijker is’ as it Frysk. In nijsgjirrige, ‘om net to sizzen bjusterbaerlike’ útspraak.

B32. [Terpstra, P.], ‘Hoe nou fierder!’, yn FRFR, 4 novimber 1954; s. 1.

De leden fan de Twadde Keamer hawwe har ynstimming betsjûge mei it Wetsútstel Cals. De aksjes foar it Frysk op skoalle moatte trochgean. Soe de Fryske Biweging ‘byneed efter de skermen’ gjin oerlis fiere kinne mei de ûnderwiisautoriteiten? ‘Sûnder stimulearjen fan boppen ôf kin it net.’

B33. Twerda, H., ‘P. Post en M.C.J. Scheffer, Nederlandse Desiderata in Friesland,’ yn “Nije Boeken” yn PBL, 1954; s. 42.

Sjoch Standpunt omtrent ..., 1954; A4-A5.

Nei in koarte werjefte fan de ynhâld freget H. Twerda him ôf oft ‘by de skriuwers de harmonyske foarming fan it bern nou op it earste of op it twadde plan’ komt. Mei oare wurden: giet it harren om it Frysk of it Hollânsk?

B34. Zylstra, W.L., ‘Oer it doel fan de twatalige skoalle op Fryske grounslach, de saneamde proefskoalle,’ yn PBL, 1954; s.72-75.

Sjoch P. Post en M.C.J. Scheffer, 1954; A2. Sjoch Standpunt omtrent ..., 1954; A4-A5.

Yn har artikel neamt W.L. Zylstra in tal rapporten oer it Frysk op skoalle: P. Post en M.C.J. Scheffer en de Fryske NOV wurde kritisearre. Yn beide rapporten wurdt net sein hoe slim it Hollânsk it Frysk oantaast hat. ‘Wy wolle krekt de skoalle ta in bolwurk meitsje foar de Fryske tael, lyk de skoalle dat rounom foar elke tael is.’

146 B35. Z[ylstra, W.L.], ‘Op it politike paed,’ yn LF, febrewaris 1954; s. 2-5.

Sjoch ek M.J. de Haan, 1953; A2.

Besprek fan de brosjuere fan M.J. de Haan Op it politike paed. ‘Yn greate linen is dit in knap stikje wurk.’ Mar ... ‘it spitige fan ditte is, dat nei’t E.B. Folkertsma en M.J. de Haan mankoar in plom op ’e hoed stutsen hawwe, hja by har bûgemint nei De Haech, ús Ryksregear biplomkestrykje ta “ús nasjonale oerheit.”’ Beiden hawwe in ferkeard útgongspunt keazen. De Fryske striid is benammen ‘de striid fan persoanlikheit en folkspersoanlikheit. En gjin libbenskearn hat tank sij har lieder (D. Kalma, KZ) sa bifruchtsjend ynwurke op de biweging as de Jongfryske Mienskip...’ Troch ‘Douwe Kalma [is] it Frysk-nasjonale fûnkje in trochbaernend fjûr wurden ...’ De Haan komt net út dat fermidden en dêrfandinne ‘is it net sa’n wûnder dat hy minder each foar dizze dingen hawn hat.’

B36. Z[ylstra, W.L.], ‘Kronyk en krityk,’ yn LF, april 1954; s. 2-4.

Nei krityske opmerkings oer it twatalich ûnderwiis beskriuwt W.L. Zylstra wêr’t it yn it twatalich ûnderwiis yn wêzen om giet: ‘De bern hawwe nou ûnderfoun hwat lêzen is. It hat harren wat “dien”, har siele is rekke, mear as yn in ûneigen tael foar bern mûglik is.’

B37. Z[ylstra, W.L.], ‘N.O.V.-gearkomsten,’ yn LF, july 1954, s. 3.

Sjoch Standpunten omtrent ..., 1954; A4-A5.

De NOV, in organisaasje dy’t earder in soad muoite hie mei it Frysk op skoalle, hat no mei grutte mearderheid it rapport Frysk op skoalle oannommen: ‘De NOV moast fier wei kommen en is fier weikommen.’ Ds. G. van Veen c.s. hawwe de slach ferlern, ‘de delegaty ... is sûnder súkses wer ôfset.’

B38. Z[ylstra, W.L.], ‘28 oktober 1954,’ yn LF, desimber 1954; s. 1-3.

De Twadde Keamer hat ynstimd mei it Wetsútstel Cals. Dat betsjut it rjocht om it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen te brûken en dy taal fakultatyf as fak ta te stean. W.L Zylstra hat nêst wurdearring (benammen foar de Steatssiktaris juffer A. de Waal) ek krityk. De formulearring ‘Hwer’t bihalve de Nederlânske tael de Fryske tael yn libben gebrûk is’ doocht net. It keart de feiten om. Yn it Fryske taalgebiet is it Frysk yn libben, ‘it Nederlânsk yn ‘dea’ gebrûk by it folk, it nimt it inkeld passyf op. “It Frysk kin mei as fiertael brûkt wurde.” Dat slút wol kostlik by dy omkearing oan.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘Bewijs gevraagd,’ yn FD, 30 oktober 1954; s. 1.

Sjoch Standpunten omtrent ..., 1954; A5.

Nei oanlieding fan it rapport fan de learkrêften fan de NOV-ôfdielingen Baarderadiel en It Hearrenfean, ‘gesecundeerd door den heer G. van Veen’, freget H. Algra de skriuwers oft hja it bewiis leverje kinne foar har stelling dat de Fryske Beweging yn de oarlochsjierren yn hannen fan de ‘nationaal-socialistische rattenvanger’ fallen is.

C2. Boelens, Kr., ‘Fryske skoalradio is nedich,’ yn LC, 13 april 1954; s. 3.

Skotlân en Wales hawwe al skoalradio. ‘Hilversum soe in rige taellessen jaen moatte foar bern yn Fryslân dy’t it Frysk net machtich binne.’

147 C3. Boelens, Kr., ‘Frysk ûnderwiis op skoalle,’ yn FRCR, 29 oktober 1954; s. 1.

Bydrage oer ûntstean en wurkwize fan de proefskoallen, in oprop om in pedagogysk sintrum op te rjochtsjen en de needsaak om nei te tinken oer it Frysk op de stedsskoallen.

C4. Brouwer, J.H., ‘Nul op het rekest?’ yn LC, 18 febrewaris 1954; s. 3.

De Ried fan de Fryske Beweging hat syn teloarstelling utere dat it net eint mei wetsútstellen oangeande it Frysk. J.H. Brouwer besprekt de situaasje fan it ûnderwiis. De Haach skynt net te begripen dat der jild op it kleed komme moat om it Frysk op skoalle te realisearjen. Hy rûst dat der alle jierren sa’n hûnderttûzen gûne komme moat.

1955

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Charles, J.B. [= Willem Hendrik Nagel], Volg het spoor terug, Amsterdam : De Bezige Bij, 1953; 335 siden.

Bondeling fan in rige artikels yn it blêd Podium. J.B. Charles sjocht werom op de oarloch en it ferset. Der wurdt omtinken bestege oan it nasjonalisme. Yn de paragraaf oer Fryslân referearret J.B. Charles oan it twatalich ûnderwiis. Der binne njoggen proefskoallen. ‘Er was nu eenmaal geen grotere belangstelling voor. Dan moet die belangstelling er kómen, eisen de drijvers van hun “volk”. Waarom?’ ... ‘Als deze beweging zich doorzet en volledig sukses zal hebben, zal er, maar dat ziet men niet, een tijd komen waarin het volk van Rotpokkeweer zich met tranen in de ogen tegen het algemeen beschaafd fries zal keren en rotpokkeweers op de scholen en de verkeersborden wensen.’

Oanfolling De publikaasje fan J.B. Charles late ta in wjerwurd fan W.F. Hermans (1955), Mandarijnen op zwavelzuur. No 1. Het geweten van de Groene Amsterdammer of Volg het spoor omhoog. Amsterdam : Van Oorschot; 32 siden. W.F. Hermans skreau oer J.B. Charles: ‘Hij is langzamerhand zich als HET GEWETEN van Nederland gaan beschouwen. Als een man zover heen is, komt het ogenblik dat politieke tinnegieters hem voor hun draaiorgel spannen. Dat is met J.B. Charles ook gebeurd.’ Foar de R.O.N.O formulearre F. Sierksma syn beswieren tsjin de publikaasje fan J.B. Charles.

A2. Duyvendijk, P. van, Specialisten : verslagbrochure, [‘s -Gravenhage] : Christelijk Paedagogisch Studiecentrum, 1955; 36 siden.

Pc 2746

Sjoch A. Kornelis, 1958; B10.

Ferslach fan de besites dy’t P. van Duyvendijk op fersyk fan de ‘Commissie van Uitvoering van het C.P.S.’ yn 24 skoallen ôflei, allegearre skoallen dy’t mei ûnderwiisfernijing dwaande wienen. P. van Duyvendijk besocht twa skoallen yn Fryslân by: de C.V.O.-skoalle yn Frjentsjer (haad Kr. Boelens) en de proefskoalle yn Easterein (haad A.Y. Kornelis.) Oer beide is neiere ynformaasje te finen yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5: ‘Persoanen.’ Oer de earste skoalle lêze wy: ‘Maar de drang naar actualiteit en veelzijdigheid, zich uitend in het werken met hart en hand was ook typerend voor deze school in Friesland.’ P. van Duyvendijk kritisearre it tekoart oan materiaal en de neffens him âlderwetske stavering yn de proefskoalle. Oer de wize fan wurkjen is hy posityf: ‘dit is een eerlijke, bekwaam geleide proefneming.’

148

Oanfolling Yn Onze Vacatures fan 29 april 1954 stiet dat P. van Duyvendijk fan betinken wie dat yn de earste klasssen it Nederlânsk safolle mooglik as fiertaal brûkt wurde moat. ‘Omdat kinderen op die leeftijd het meest ontvankelijk zijn voor het leren van een vreemde taal.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Biesma, A., ‘Hoe en hwannear bigjinne wy mei skriftlike taelutering by bern?’ yn PBL, 1955; s. 113-117.

Guon bern kinne yn desimber (de skoallen begûnen doe op 1 april) al in ienfâldich opstel meitsje. Der wurdt mei de learlingen ôfpraat wêr’t se oer skriuwe sille. Flaters wurde yn it begjin net oanstreke. Faak foarkommende flaters (bygelyks ‘toen’ yn stee fan ‘doe’) wurde klassikaal, op it boerd, behannele. Opsteltsjes yn it Nederlânsk komme as de bern har uterje kinne yn dy taal en dêryn in tal wurdbylden hawwe.

B2. Boelens, Kr., ‘It ûnderwiis fan Ingelsk oan Welske bern,’ yn BKN, 1955; s. 228-231.

It oanlearen fan de twadde taal bart yn Wales systematysker as yn Fryslân. Earst 50 wurden yn it Ingelsk, dan 100, yn de rin fan de tiid mei-elkoar 850 wurden, genôch as ‘basic-English’. ‘Drill’ wurdt net mijd. Ek de tapassing fan de al learde wurden bart systematysk. Kr. Boelens syn konklúzje is dat wy der wis fan wêze moatte ‘dat it bern syn oanleard Nederlânsk sels brûke kin, foar’t wy fierder geane nei in heger plan.’

B3. Boelens, Kr., ‘De Unesco oer twatalich ûnderwiis,’ yn PBL, 1955; s. 63-66.

Der binne trije oanbefellings: a) begjin mei de memmetaal, b) bliuw dêrby oant dy goed bewoartele is en c) lear de twadde taal, as fiertaal, neffens de didaktyk fan de frjemde taal.

B4. Boelens, Kr, ‘Unser liebes Zürich,’ yn PBL, 1955; s. 92-95.

Beskriuwing fan it geakundige materiaal dat de stêd Zürich oan alle skoalle jûn hat.

B5. Brouwer, W. frater, ‘Stêdden: probleemgebieten op ûnderwiismêd,’ yn FRFR, 11 augustus 1955; s. 3.

Yn it Snitser kriteblêd hie Roel Falkena der foar pleite om de helte fan de skoallen yn Snits Frysktalich, d.w.s. twatalich te meitsjen. J. van der Kamp, haad fan ien fan de Snitser iepenbiere skoallen, fersette him tsjin dat útstel. Mar in lyts persintaazje fan de Snitsers is Frysktalich. Dat is wier, seit W. Brouwer, mar de plattelânsbern dy’t yn Snits op skoalle geane, hawwe wol in probleem. Dy bern geane der ûndertroch. Faaks soe ien skoalle yn Snits Frysktalich begjinne kinne.

Oanfolling De plattelânsbern kamen benammen út katolike húshâldings. Der wie mar ien katolike legere skoalle yn Snits.

B6. Brouwer, W. frater, ‘Testen foar B.L.Û.-skoallen moatte yn it Frysk’ yn FRFR, 20 oktober 1955; s. 1.

Der binne no trije à fjouwer iepenbiere en protestantsk-kristlike skoallen foar bûtengewoan leger ûnderwiis yn Fryslân. Der moat foar de learlingen fan dy skoallen ek Frysk materiaal komme. Miskien kin de FSS hjir wat oan dwaan.

149

B7. Falkena, Roel, ‘Binne jo in minske?’ yn SKN, july 1955; s. 1.

Oprop om mei yngong fan 1 septimber 1955 de helte fan alle legere skoallen yn Snits, yn de earste klas, Frysktalich te meitsjen.

Yn in ‘Neiskrift’ neamt J. van der Kamp it útstel fan R. Falkena ûnberoaid.

B8. F[olkertsma, E. B.], ‘Der Mohr …,’ yn STIM, 24 juny 1955; s. 1.

Sjoch J. van der Kamp, 1955; B13.

De útspraak fan J. van der Kamp dat de beweging op it mêd fan de twatalige skoalle ‘to’n earsten net folle mear te dwaen hat’ foel by E.B. Folkertsma net yn goede ierde. ‘Needlottiger ried – en dat noch wol fan in Biwegingsman – kin der yn dit stadium kwalik jown wurde.’ Sûnder de beweging hienen der bygelyks gjin proefskoallen west.

B9. [Folkertsma, E.B.], ‘Der Mohr kann gehen?’ yn STIM, 8 july 1955; s. 1.

De útspraak fan J. van der Kamp dat it ûnderwiis him rêde kin sûnder de stipe fan de beweging doocht net. It is krekt oarsom. ‘De saek fan ûnderwiis yn de eigen tael hat noch lang gjin genôch publike opiny foarme. Hja biweecht noch mar in lyts diel âlden, folk en ûnderwizers.’

B10. F[olkertsma, E.B.], ‘Skoalle yn striid,’ yn STIM, 22 july 1955; s.1.

Politike partijen, ûnderwizersferienings, gemeenten, Steaten, Deputearren en it Ryk stypje it Frysk op skoalle, mar dy sille gjin propaganda meitsje, gjin striid en aksje ûntwikkelje. ‘Dy komme foar de Biweging op. De Biweging is it iennichste formidden, ré om mei opset fan alle krêften de Fryske skoalle to propagearjen, der aksje foar to fieren, der foar to striden.’

B11.F[olkertsma, E.B.], ‘De forsiking,’ yn STIM, 5 augustus 1955; s. 1.

Nêst pedagogyk en didaktyk ‘moat der noch oars wat yn ’e pleit: it rjocht. Der heart hieltiten wer op hammere to wurden, dat de striid foar ûnderwiis yn it eigene in rjochtsstriid is; dat it giet om it rjocht, it natuerlike en histoarysk rjocht, fan it bern, de âlden, it folk; dat Frysk ûnderwiis rjochtlik takomt oan hwa’t fan Gods wegen yn Fryslân steld binne.’ It pedagogysk-didaktysk aspekt is foar de ûnderwizers en ûnderwiisdeskundigen, de beweging foar it rjocht.

B12. Haakma, K., ‘Hoe’t it der yn in meartalich gebiet mei it ûnderwiis hinne leit,’ yn PBL, 1955; s. 17-21.

Sjoch W.L. Zylstra, 1955; B27.

Ferslach fan in stúdzjereis nei Lúksemboarch. De ferwachting wie dat it ‘Lezebuurjeshe’ de fiertaal wie yn it begjin fan it ûnderwiis, dat bliek net it gefal. Dy taal, foar in soad bern de memmetaal, funksjonearre oant de krystfakânsje ta as helpmiddel en ‘allinne mounling.’ Dútsk en Frânsk wurde beide ûnderwiisd, de resultaten lykje goed. Mar de helte fan de tiid wurdt dan ek oan it taalûnderwiis bestege. It trochelkoar mjuksjen fan de talen, ek by it praten, foel ta.

Oanfolling De delegaasje bestie út juffer W.L. Zylstra (ûnderwizeres iepenbiere skoalle De Rottefalle), K. Haakma (haad iepenbiere skoalle Tytsjerk), P.W. Pietersen (haad iepenbiere skoalle Burgum) en J. Weijer (ûnderwizer iepenbiere U.L.O. Wolvegea).

150

B13. Kamp, J. van der, ‘Fryske biweging hat tonearsten net folle to dwaen foar twatalige skoalle,’ yn FRFR, 9 juny 1955, s. 1-2.

Sjoch E.B. Folkertsma; 1955; B8-B9 Sjoch H. Keuning, 1955; B17. Sjoch J. Noordmans, 1969; C4. Sjong J. de Jong, 1968; B16. Sjoch W.L. Zylstra, 1955; B33.

Troch it krewearjen fan de Fryske beweging is it twatalich ûnderwiis mooglik wurden, sels yn de wet fêstlein. De beweging fertsjinnet ús tank. It komt no lykwols wolris foar ‘dat de Biweging ... de skoalle (mis)brûke woe om har eigen spesifyk doel to birikken.’ It iverjen foar twatalich ûnderwiis moat ‘in aksje foar de skoalle’ wêze en ‘troch to folle propaganda’ kin it ferwurde ta in ‘striid om de skoalle.’ De beweging moat him no weromlûke. J. van der Kamp, oparbeidzjend mei it ‘Nutsseminarium voor Paedagogiek’ yn Amsterdam, kaam mei in model foar it ynfieren fan twatalich ûnderwiis. Hy ûnderskate trije fazen: 1. De tariedende faze, it teoretysk wurk fan it Seminaarje en de praktyske útwurking yn de proefskoallen, 2. de faze fan de propaganda, in faze dy’t ôfsletten waard mei de Wet Cals en 3. de faze fan de konstruktive opbou, de faze fan de propaganda is foarby, no moatte de fakminsken oan it wurk. Hja kinne, lykas dat yn de grutte stêden al it gefal is, bystien wurde troch didaktyske meiwurkers. De útstellen fan J. van der Kamp wurken as de bewuste reade lape op de bolle. Der kamen felle reaksjes fan E.B. Folkertsma, H. Keuning en W.L. Zylstra.

Oanfolling It útstel om in skieding te meitsjen tusken beweging en skoalle lit in beskate parallel sjen mei it útstel fan Fedde Schurer yn 1946 om literatuer en beweging te skieden. (Sjoch foar de gong fan saken Piet Hemminga, Het beleid inzake unieke regionale talen, Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy, 2000; s. 36-37.) J. van der Kamp (resp. haad fan in iepenbiere skoalle yn Driezum, Snits en Hilversum) formulearre in foarriedige ynnovaasjestrategy foar it twatalich ûnderwiis. Earst yn 1979 waard op ’en nij eksplisyt omtinken bestege oan sokke aspekten (sjoch Koen Zondag, ‘De styl fan in “style setter”’ yn K. Sikkema, G.H. Vledder, K. de Vries, et al., Op ’e foareker, Ljouwert : Fryske Akademy en MSU, s. 28-37.

B14. Kamp, J. van der, ‘Fjirtjin antwurden op sawn fragen,’ yn FRFR, 30 juny 1955; s. 3.

Sjoch H. Keuning, 1955; B17.

Reaksje op it artikel fan H. Keuning. J. van der Kamp hâldt steande dat de beweging him net mear bemuoie moat mei de skoallen.

B15. Kamp, J. van der, ‘Aparte ûnderwiis-organisaesje soe tokoart dwaen oan it gehiel fan de biweging,’ yn FRFR, 11 augustus 1955; s. 3.

Sjoch E.B. Folkertsma, 1955; B8-B9. Sjoch H. Keuning, 1955; B17.

Nei ferskate reaksjes komt J. van der Kamp noch in kear werom op de troch him útstelde skieding tusken beweging en ûnderwiis. E.B. Folkertsma tinkt neffens J. van der Kamp kausaal: ‘hoe en hwertroch binne wy safier kommen’ en hysels teleologysk: ‘hoe komme wy fierder.’ Hy makket in ferliking tusken de masinist en de stoker. De beweging is in stoker, de skoalmaster in masinist. ‘Hja wurde beide dreaun fan itselde motyf; har leafde foar de machine en stribje beide nei it

151 selde doel: de machine moat draeije.’ In organisaasje dy’t propaganda makket foar it twatalich ûnderwiis is J. van der Kamp op tsjin: ‘De Fryske skoalmasters binne gjin galeislaven op it Fryske biwegingsskip, mar hja nimme in selsstannige, sintrale posysje yn yn de striid foar de twatalige skoalle.’

B16. Keuning, H., ‘In praetsje mei twa ûnderwizeressen fan de proefskoallen,’ yn PBL, 1955; s. 95-98.

In petear mei de ûnderwizeressen fan de iepenbiere twatalige skoallen De Rottefalle en De Pein (Sm.). Beskriuwing fan de wurkwize; se binne optein oer dizze foarm fan ûnderwiis.

B17. Keuning, H., ‘Sawn fragen oer it ûnderwiis,’ yn FRFR, 16 juny 1955; s. 3.

H. Keuning twivelt oft J. van der Kamp wol op ’e hichte is fan de ûntjouwings op it mêd fan it twatalich ûnderwiis, bygelyks it wurk fan it PWF, de nije opset fan de PBL, in ferbettere lêsmetoade en in nije feriening foar it jaan fan foarljochting oan gemeente- en skoalbestjoeren.

B18. Keuning, H., ‘Ds. G. v. Veen en de Fryske Biweging,’ yn STM, 21 juny 1955; s. 4.

Sjoch W.L. Zylstra, 1955; B31.

It bestjoer fan de FNJ hie dûmny G. van Veen frege om syn stânpunt oer de Fryske Beweging neier út te lizzen. Nei it tal opmerkings oer ekonomyske aspekten kaam it twatalich ûnderwiis op it aljemint. Hy werhelle syn krityk op de Wet Cals. It Frysk as fiertaal yn de leechste klassen soe ta betizing liede. It Frysk soe folle mear tsjinne wêze ‘mei 4 of 5 ûren forplichte Frysk ûnderwiis yn de 4de, 5te en 6te klasse.’

Oanfolling Yn it FD en de LC fan 13 juny 1955 steane wiidweidige ferslaggen fan de gearkomste.

B19. Pietersen, P.W., ‘Problemen rond een tweetalig onderwijs, (1),’ yn PBL, 1955; s. 89-91.

Sjoch P. W. Pietersen, 1956; B2-B23.

Learkrêften dy’t mei twatalich ûnderwiis begjinne wolle, moatte ‘bekende paden vaarwel’ sizze. Lokkich hawwe oaren al ûnderfining opdien. Mei foarbylden, bygelyks it wurd kuil (foar Frysktalige bern gjin gat yn ’e grûn, mar kowefretten) wurdt de kleau tusken thús- en skoalletaal dúdlik makke.

B20. Tjoelker, A., ‘Pleit foar forplichte Frysk ûnderwiis,’ yn STIM, 11 maart 1955; s. 2.

Sjoch E.B. Folkertsma, 1958; C2.

Ferslach fan in provinsjale gearkomste fan kristlike ûnderwizers en ûnderwizeressen. Dêr spriek A. Tjoelker, immen dy’t himsels ‘in nochteren bikearling’ neamde, immen dy’t ‘troch de wei fan stúdzje en bisprek foarstanner wurden wie.’ Twatalich ûnderwiis is nedich en de provinsjale oerheid moat it rjocht krije om it Frysk ferplichte yn te fieren.

Oanfolling A. Tjoelker, haad fan de kristlike legere skoalle yn Surhústerfean, wie ien fan de auteurs fan it Rapport over het Fries op de lagere scholen. Yn syn wenplak wie twatalich ûnderwiis net mooglik, om’t in grut tal Grinslanners, Drinten en oare ‘ynkommenen’ har yn Surhústerfean fêstige hienen. Dat fertelde A. Tjoelker doe’t de keninginne him yn 1961, by in besite oan dat doarp nei de taalferhâldings frege.

152 B21. Os-Nettinga, C. van, ‘Hoe komt it mei Fryske bern op ‘Hollânske skoallen?’ yn FRFR, 18 augustus 1955; s. 2.

Sjoch J. Visser-Bakker, 1955; B24.

Beskriuwing fan in skoalle dêr’t yn de earste klasse troch de ûnderwizers it Hollânsk brûkt wurdt. Sjoukje begrypt neat fan dy taal, komt snokkerjend thús en heit en mem prate jûns ‘oer it ûnrjocht dat har dochterke hjoed oandien wie.’

B22. Terpstra, P.J., ‘De proefscholen in Friesland (1),’ yn OEB, 15 oktober 1955; s. 415-416.

Ynliedend artikel oer de proefskoallen troch P.J. Terpstra, haad fan de katolike skoalle yn Wytgaard.

Oanfolling OEB wie it ‘Maandelijks Orgaan voor de Practische Katholieke Opvoeding,’ frater S. Rombouts wie de haadredakteur.

B23. Terpstra, P.J., ‘De proefscholen in Friesland (2),’ yn OEB, 15 novimber 1955; s. 474- 475.

Ferfolch fan de ûntjouwing op de proefskoallen. Der wurdt ek omtinken bestege oan it nije ûnderwiiskundige blêd, de PBL. It blêd moat op alle Fryske skoallen lêzen wurde. ‘Vooral de Katholieke moeten in deze hun plicht weten.’

B24. Visser-Bakker, J., ‘Stiet it der mei de skoallejuffers yn Fryslân sa slim foar?’ yn FRFR, 25 augustus 1955; s. 3.

Sjoch C. van Os-Nettinga, 1955; B21.

Reaksje nei oanlieding fan de bydrage fan C. van Os-Nettinga. It stik hat Jant Visser-Bakker rekke, mar sa’n juffer sil, lokkich, in útsûndering wêze.

B25. Woude, G. van der, ‘Nei de twatalige skoalle,’ yn PBL, 1955; s. 32-35.

Van der Woude giet mei help fan de literatuer yn ’e pleit foar twatalich ûnderwiis.

B26. Woude, G. van der, ‘Taelûnderwiis yn Fryslân,’ yn PBL, 1955: s. 53-58.

Nei algemiene opmerkings oer taal as in eksistinsjeel part fan it minskene bestean, folgje opmerkings oer ûnder mear ûndersyk út Wales. Twataligen soenen efter wêze yn har ûntwikkeling, ûnwis wêze yn it ûnderskieden fan lofts en rjochts en in lytsere wurdskat hawwe as ientaligen. De skoalle hat hjir in wichtige taak. De ieuwen troch hold de skoalle gjin rekken mei de memmetaal fan it bern. It Hollânsk soe sa syn gerak krije, mar de praktyk wiisde wat oars út: ‘in frij hwat earmoedich en bloedearm Nederlânsk.’ Der moat, sa’t P. Post bepleite hat, feroaring komme. Dêrnei folget in opset oer it brûken fan de beide talen; yn klas 1 ‘suver allinne Frysk’; klas 2 ‘mear tiid foar Nederlânsk as fak, mar noch net skriftlik en ek net as lestaal’; klas 3 it Nederlânsk kin as lestaal brûkt wurde (neat yn de twadde taal leare wat yn de eigen taal noch net bekend is); fan klas 4 ôf ferpleatst it aksint him nei it Nederlânsk, de lestaal moat wat ferparte bliuwe.

B27. Zylstra, W.L., ‘Die armen Kinder,’ yn LF, jannewaris 1955; s. 1-5.

Sjoch K. Haakma, 1955; B10.

153

Ferslach fan de stúdzjereis nei Lúksemboarch. Yn klas 1 wurdt daliks mei Dútsk as fiertaal begûn, yn de twadde klas komt der Frânsk by: ‘die armen Kinder,’ sei de ynspekteur dy’t it selskip rûnlate. It is in hiel ferskil ‘mei de fleurige, spontane bern op de ús bikende Fryske groun-skoalle.’ It lân is moai, mar ‘it libbet der swier. Men yt der tofolle, en men drinkt der tofolle. En der is gjin striid, gjin taelstriid, en gjin godstsjinststriid.’

B28. Zylstra, W.L., ‘De takomst fan Fryslân leit by de memmen en de skoallen,’ yn LF, febrewaris 1955; s. 3.

De memmen wolle graach op Fryske les komme. Organisearje dy lessen foar harren.

B29. Zylstra, W.L., ‘Net it “Fries Genootschap” efternei,’ yn LF, maaie 1955; s. 3-4.

Der binne guon dy’t miene dat it better is om in ‘heitelânsk skiednisboekje’ yn it Hollânsk út te jaan. De oplaach soe te lyts wurde. Dat kloppet net; fan K. Haakma syn ierdrykskundeboekje (sjoch 1950; A2) binne al 1.500 ferkocht. Der is ek in ynhâldlik argumint. De bern fan de proefskoallen krije it idee dat it Frysk foar de leechste klassen is, en it Hollânsk foar de hegere. ‘Dêrom is it ek goed, fakken dy’t men yn de leechste klassen net hat, lyk as skiednis en ierdrykskunde fan Fryslân, yn it Frysk to ûnderwizen.’

B30. Zylstra, W.L., ‘Wet Cals yn de Earste Keamer,’ yn LF, juny 1955; s. 3-4.

Nêst tsjinstanners as prof. I.A. Diepenhorst en Baron R.H. de Vos van Steenwijk kamen ek foarstanners fan it Frysk op skoalle oan it wurd, bygelyks Hendrik Algra. Dy sei ûnder mear: ‘Wanneer er kwetsende en felle woorden aan het adres van de Friese beweging worden gezegd, dan moeten wij ons zelf op Christelijke wijze bedwingen en niet boos worden, maar wanneer wij die bestaande of nieuw bedachte moppen weer horen, dan moeten wij ons op even Christelijke wijze bedwingen om ons niet te buiten te gaan aan verachting.’ W.L. Zylstra skriuwt: ‘In kostlike formulearring om jins forachting kenber te meitsjen.’ It is har lykwols in riedsel dat H. Algra gjin amendemint yntsjinne oer de ferplichting. Yn in folgjende nûmer dielt hja mei dat immen har ferteld hat dat de Earste Keamer gjin rjocht fan amendemint hat.

Oanfolling Oan dit nûmer binne ûnderskate stikken oer it debat yn de Earste Keamer út kranten en tydskriften taheakke.

B31. Zylstra, W.L., ‘Ds. G. van Veen,’ yn LF, july 1955; s. 1-2.

Sjoch H. Keuning, 1955; B18.

Yn syn rede fan 11 juny 1955 waard dúdlik dat ds. G. van Veen gjin begryp toant ‘foar it djipste wêzen fan de Fryske beweging.’

B32. Zylstra, W.L., ‘Deputearre Steaten, Dr. De Waal en Minister Cals,’ yn LF, july 1955; s. 2-3.

Daliks nei de ôfkundiging fan de Wet Cals yn it Steatsblêd hawwe Deputearre Steaten in advyskommisje ynsteld ‘foar it ynfieren fan Frysk op de skoallen.’ It beslút is yn in rûnskriuwen meidield oan gemeente- en skoalbestjoeren. Hja sizze: ‘Het belang van het kind dient richtsnoer te zijn.’ De Nederlânske bewâldslju hawwe it better begrepen. De steatssiktaris sei: ‘Het wetsontwerp is in concreto van zuiver paedagogisch-didactische en onderwijskundige aard, maar het beoogt toch

154 mede een daadwerkelijke bijdrage te leveren tot het behoud van het Friese cultuurgoed en met name de Friese taal.’

B33. Zylstra, W.L., ‘Hatte auch nicht die Mohrin schon ...?’, yn LF, july 1955; s. 4.

Sjoch E.B. Folkertsma, 1955; B8-B9. Sjoch J. van der Kamp, 1955; B13.

E.B. Folkertsma set de dingen nei de ûnberoaide oanfal fan J. van der Kamp yn in te wiid ferbân. De oarsprong fan de proefskoallen leit ‘net yn hwat men de Biweging neamt; mar yn de moeting fan de Jongfryske biweging mei de ûnderwiisfornijing yn it hert fan in ûnderwizeres, en net fan in ûnderwysman, noch in ynspekteur, noch in direkteur, noch in learaer, noch in doktor of professor. De Ûnderwysrie hat as kreamheinster tsjinne, en de Biweging moat nou it bern mei greatbringe.’

B34. Zylstra, W.L., ‘In reis troch Great-Fryslân (1),’ yn LF, augustus 1955; s. 1-6.

In selskip fan 14 persoanen makke in reis troch de Fryslannen. ‘It wie in goed en great gefoel.’ Earst nei Sealterlân. De reis waard fuortset nei Noard-Fryslân en Denemarken. Ûnderweis liet de pastor (Bernard Smilde) it selskip geregeldwei sjonge, soks mei yn ferbân mei de tsjerketsjinst yn Nebel op Oomram. Sittend yn in boatsje oefenen hja it liet fan Gysbert Japiks oer de lok-Stêd. ‘Doe wiene wy yn in loks-tastân, ien meiïnoar en ien mei de geast fan Gysbert Japiks en mei ús leafsten en ús lot.’

B35. Zylstra, W.L., ‘In reis troch Great-Fryslân (2),’ yn LF, septimber 1955; s. 1-6.

Der wurdt in besite ôflein oan in legere skoalle yn Norddorf. Mar ien oere Frysk yn alle klassen, dat is te min: ‘yn de leechste klassen heart op syn minst de eigen tael fiertael to wêzen.’ Fierder befettet it ferslach opmerkings oer de preek fan B. Smilde yn it Noardfrysk, de fersonken Atlantis (dat wie juffer Zylstra ‘ganz egal’) en in feestlike jûn.

B36. Zylstra, W.L., ‘Fan de slach om Drachten, en Fryslân,’ yn LF, desimber 1955; s. 2-4.

Der moatte twatalige skoallen yn Drachten komme. De resultaten fan it lêzen en skriuwen op de skoallen op Fryske grûnslach moatte ‘net minder wêze as fan dy op Hollânske grounslach yn Hollân, en better as fan de Hollânske skoallen yn it Fryske taalgebied. Dat rêde wy net mei de troch de ûnderwiisautoriteiten autorisearre metoade’ (de metoade fan A.L.J. Wytzes, KZ).

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Boelens, Kr., ‘It Frysk as stapstien,’ yn LC, 25 juny 1955; s. 13.

Nei oanlieding fan in rapport fan de Unesco The use of vernacular languages in education konkludearret Kr. Boelens dat men by ‘it tarissen fan de bern foar in twatalige libbensforhâlding’ net yn ien kear oer de sleat springe moat nei de twadde taal. ‘It is better de eigen tael as stapstien to brûken en dêrwei de sprong to dwaen nei de Fryske tael.’

Oanfolling Yn de literatuer wurdt in trijeslach neamd: de memmetaal as stroffelstien, as stapstien en as hoekstien. As beide talen en geakunde har gerak krije, fungearret de memmetaal as hoekstien.

C2. [Folkertsma, E.B.], ‘Histoaryske kennis – Skiednis op skoalle,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 16 july 1955; s.2.

In pleit foar skiednisûnderwiis útgeande fan it eigene.

155

C3. [Piebenga, J.], ‘Op de goede weg,’ yn LC, 5 oktober 1955; s. 1.

De kultuersprieding dy’t minister J.M.L.Th. Cals foar eagen stiet, is in goede saak. Dat jildt ek foar de ‘Wet tot regeling van het onderwijs in de Friese taal’ en de hegere subsydzjes foar de Fryske Akademy en it Frysk Orkest.

1956

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Boelens, Kr. en M.J. de Haan, Twatalich ûnderwiis foar de Fryske bern? Útjefte fan de foriening “De Fryske Skoalle” mei stipe fan de Provinsiale Ûnderwysrie fan Fryslân, [Ljouwert : Bottema], 1956; 7 siden.

4377 fr

Yn in ‘fraech- en antwurdeboekje’ jouwe de auteurs oan wat de wet Cals ynhâldt en wat dêrtroch feroaret. It Frysk mei yn de leechste klassen as fiertaal brûkt wurde en foar it Frysk as fak is no, yn tsjinstelling ta 1937, de doar royaal iepenset. Der wurdt yngien op de fraach hoe’t it mei it Hollânsk komt en wannear’t men op dy taal oerstappe moat. Skoallen krije ynformaasje oer de mooglikheid fan in ekstra kredyt foar de learmiddels. De skriuwers konkludearje: ‘Dizze fornijing is in fikse, in needsaeklike stap op ’e wei nei in folsleine her-oriëntearring fan it ûnderwiis yn moderne styl.’ Efteryn wurdt ferwiisd nei de AVC en it PWF.

A2. Boelens, Kr. en J. van der Veen, De taal van het schoolkind in Friesland, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1956; 132 siden.

4464 fr

Yn in dialekt-geografyske enkête is neigien hokker taal de bern en de learkrêften op de legere skoallen prate. ‘Juist nu (de wet Cals is oannommen, KZ) kunnen cijfers dienaangaande van uitzonderlijk belang zijn.’ It ûndersyk soe ek tsjinje kinne om ynsjoch te krijen yn de ‘hedendaagse taalverhoudingen’ en miskien kin men ‘gevolgtrekkingen maken over de aard der verschuivingen.’ Mei rigen sifers litte de skriuwers - fan alle skoallen, oardere neffens de gemeenten - sjen hoe’t it taalkundich lânskip der hinne leit, hoefolle learkrêften it Frysk behearskje, hoefolle de Fryske akte hawwe en yn hoefolle skoallen Frysk as fak jûn wurdt. Ek it Stedsfrysk, it Stellingwerfsk, it Biltsk, de dialekten op Skylge en dy fan it Westerkertier fan Grinslân komme oan ’e oarder. Op de siden 70 - 72 binne inkelde opmerkings formulearre oer it Frysk as fak. Yn hokker plakken wurdt Fryske les jûn? Net yn bygelyks de Stellingwerven en Harns, mar, frjemdernôch, ek net yn homogeen Frysktalige gebieten as Opsterlân en Dantumadiel. De konklúzje is te lûken ‘dat noch de taalverhoudingen noch de daarmee samenhangende onderwijskundige noodzaak tot op heden bepalend zijn geweest voor de omvang van het onderwijs in het Fries.’

A3. Reidinga, S., S. de Jong en G.H. Vledder, Verslag van het onderzoek betreffende doel, werkwijze en uitkomsten van de Friese proefscholen, [Grouw], [1956]; 6 siden.

4748 fr

156

Sjoch Kronikeur, 1957; B19.

Nei literatuerûndersyk, besites oan proefskoallen en in petear mei ynspekteur R.J. Sipkens komme de auteurs ta de konklúzje dat twatalich ûnderwiis yn it belang is fan it bern, it ûnderwiis en it Nederlânsk en dat it ‘op onze school mettertijd moet worden ingevoerd en dat wij ons daarop nu alvast moeten voorbereiden.’ Hja jouwe it bestjoer, it gemeentebestjoer fan Idaarderadiel, de ried om him mei dizze kwestje dwaande te hâlden.

Oanfolling Sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 ‘Nei spried en tal’ de iepenbiere legere skoalle fan Warten.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bakker, Th., ‘De kristlik Fryske skoalle (1),’ yn STIM¸ 27 jannewaris 1956; s. 1.

Werjefte fan in ‘Lêzing, sa likernôch hâlden foar de Kr. Skoalforiening to Winsum.’ Bakker seit dat it kristlik leauwe om in Fryske skoalle freget.

Oanfolling It tinken fan Thomas Bakker (1902-1999), haad fan de kristlike skoalle yn Stiens, wie beskaat troch de tinkwrâld fan Abraham Kuyper. Hy hat syn tinzen fêstlein yn in tal brosjueres.

B2. Bakker, Th., ‘De kristlik Fryske skoalle (2),’ yn STIM¸ 3 febrewaris 1956; s. 1.

‘Ûngelokkich achtsje ik dy Friezen, dy’t wol in theology hawwe ..., mar dat net op de Fryskens fan har libben tapasse.’

B3. Bakker, Th., ‘De kristlik Fryske skoalle (3),’ yn STIM¸ 10 febrewaris 1956; s. 1.

It lêzen út de Fryske bibel en it learen fan Fryske psalmen en gesangen is in taak foar de kristlike skoalle.

B4. Bakker, Th., ‘De kristlik Fryske skoalle (4),’ yn STIM¸ 17 febrewaris, 1956; s. 1.

‘Ik sil to’n earsten al foldien wêze, as it “Frysk op skoalle” jim ta in probleem wurden is; as jim ta it ynsjoch kommen binne, dat de djippe geastlike en natuerlike fragen der mei gearhingje; dat it jim in saek wurden is fan kristlike forantwurklikheit; dat jimme net langer, yn oerflakkichheit, de “Fryske” skoalle fan fierrens ôfwimpelje, mar bigripe, dat hja fan jim freget in nij evangelysk ynsjoch yn ’e opfieding en oplieding fan jimme bern.’

B5. Boelens, Kr., ‘It Frysk op ’e R.K. skoallen,’ yn KLF, febrewaris 1956; s. 1-3.

Sjoch Kr. Boelens en J. van der Veen, 1956; A2. Op grûn fan De taal van het schoolkind in Friesland jout Kr. Boelens in gearfetting fan de gegevens oangeande de r.k.skoallen. Der binne 34 katolike skoallen yn Fryslân, dy hawwe 9% fan alle bern. Njoggen skoallen jouwe Frysk as fak, 10 skoallen dy’t ‘yn in Frysk gea’ lizze, jouwe gjin Frysk. Fan alle r.k.-skoallen jout 26% Frysk, op de iepenbiere skoallen is dat 33% en foar de prot.-kristlike skoallen 49%.

157 Fan de learkrêften, mei-elkoar 151, prate 58 (38%) Frysk; yn hiele Fryslân is it persintaazje Fryskpratende learkrêften 73%. De r.k.-skoallen hawwe mei-elkoar 5108 learlingen, 233 (4,6%) dêrfan krije Frysk. Foar hiele Fryslân is it 10 persint.

Oanfolling Yn 1954 hie in stúdzjekommisje fan de KOV foar it ferplichte fak Frysk keazen: ‘Als men weet, met hoeveel traagheid en indolentie men bij het invoeren van iedere nieuwe maatregel op vrijwillige basis te maken heeft, dan komt de neiging op, het imperatieve karakter te prefereren.’ Om gaos foar te kommen, moat de ynfiering mei ferdrach barre. (Boarne LC, 1 novimber 1954; s. 3.)

B6. Boelens, Kr., ‘Llangefini, in Welsktalich doarp,’ yn PBL, 1956; s. 10-13.

Ferslach fan in stúdzjereis nei Wales. Troch in fersin komt de besiker net op de ‘comprehensive school,’ in ‘munster mei 850 bern’, mar op in twatalige legere skoalle. De beukerskoalle is alhiel Welsktalich, yn de earste klas komt it Ingelsk der mûnling by, yn de twadde klas ek skriftlik. Yn de tredde noch mear Ingelsk, yn de fjirde is de ferhâlding tusken beide talen - skriftlik - 50-50. Beide talen krigen de hiele skoalle troch har gerak. It Ingelsk hat itselde nivo as yn Ingelân. De problemen begjinne yn de skoallen mei in mingde befolking.

B7. Boelens, Kr., ‘Bangor, in twatalige stêd,’ yn PBL, 1956; s. 27-29.

Op oanrieden fan de ynspeksje binne de bern yn dizze twatalige stêd ûnderbrocht yn in Welske en in Ingelske klasse. Kr. Boelens oardielet net posityf: ‘Mei mear gloed’ hie der mear te berikken west. Dat moatte de Welsktalige âlden ek tocht hawwe, hja namen har bern fan skoalle ôf en stjoerden dy nei in nije, lytse skoalle. Nei ûnderfining opdien te hawwen yn noch in oare skoalle, is de skriuwer fan betinken dat de rol fan it personiel beskiedend is. It Ingelsk krijt better syn gerak as it Welsk. Op de aparte Welske skoallen binne de resultaten yn beide talen goed.

B8. Boelens, Kr., ‘Penparcau, in Ingelsk doarp yn Wales,’ yn PBL, 1956; s. 55-58.

Fan de 320 bern op dizze skoalle komme der 30 út in Welske húshâlding. De beukerskoalle is Ingelsktalich, yn de earste klas wurdt it Welsk mûnling yntrodusearre. De ûnderwizer fan de twadde klas tinkt dat 40% fan de bern oan de ein fan dat skoallejier in Welsktalich ferhaaltsje ferstean kinne. Yn de tredde klas wurde radiolessen yn it Welsk folge, de lessen binne gearstald troch ynspekteur Powell, ien fan de sprekkers op it kongres fan 1948. De wurden út dy lessen wienen hifke op frekwinsje. De âlden steane posityf foar it Welsk oer: ‘It seit in bulte oft de skoalle de morele stipe fan it húsgesin hat of dy mist.’

B9. Boelens, Kr., ‘Die Leuchtboje,’ yn PBL, 1956; s. 100-101.

Skôging geakundich materiaal foar East-Fryslân. It doel is in ‘heimatgebundene Schriftenreihe’ foar hûs en skoalle. Der binne oant no ta njoggen boekjes útkommen.

B10. Boelens, Kr. ‘Chicherichchi,’ yn PBL, 1956; s. 127-129.

Skôging geakundich materiaal foar it Retoromaanske gebiet yn Switserlân.

B11. Boelens, Kr., ‘De earste taelûntjouwing fan in twatalich bern,’ yn PBL, 1956; s. 217- 220.

Beskriuwing fan de taaluteringen fan de twatalige dochter fan de taalkundige Werner F. Leopold, publisearre yn it standertwurk: Speech development of a bilingual child. A linguist’s record, fjouwer dielen, ferskynd yn 1949. De lêste sin is: ‘So the exposure to two languages has not impaired her

158 command of English.’ It wurk fan Leopold bewiist de needsaak fan betrouber materiaal. Kr. Boelens freget him ôf oft Fryslân dêr ek in bydrage oan leverje kin. Yn ‘Hwat Minke sei’ hat Boelens de taalûntjouwing fan in bern yn Fryslân beskreaun, PBL (1973; s. 45-49, 101-105, 128-131, 152-157, 186-188, 202-204).

B12. Boelens, Kr. ‘De taalsituatie in de Stellingwerven,’ yn Driemaandelijke Bladen, tijdschrift voor het volksleven in het oosten van Nederland; 1956; s. 81-90.

It Stellingwerfsk wurdt oanfallen troch it Frysk en it Hollânsk. Benammen yn Eaststellingwerf leare de Hollânsktalige bern der hast gjin Stellingwerfsk mear by. It Frysk wint terrein ‘op de lijn Donkerbroek-Oosterwolde-Appelscha en ook in de dorpen ten noorden van Wolvega.’

B13. B[rouwer, frater W.], ‘To loevert,’ yn FRFR, 2 febrewaris 1956; s. 1.

Dr. J.J. Loeff hat by syn ynauguraasje in nije teory ûntwikkele oer de ferhâlding tusken de steat en de natuerlike mienskippen. De eigen kring stiet foarop, ‘de steat is net mear as de basis om de ûntjouwing op to bigjinnen.’ De PvdA koe him skoan fine yn dy rede en de ARP sei dat it ferhaal fan Loeff alhiel paste by har opfetting oer de ‘souvereiniteit in eigen kring.’

B14. B[rouwer, frater W.], ‘Skiednisûnderwiis,’ yn FRFR, 12 april 1956; s. 1.

Der is ferlet fan in skiednisboekje. De auteur moat net allinne trochkrûpt wêze yn de pedagogyk, hy moat ek in fisy hawwe op ’e takomst.

B15. F[olkertsma, E.B.], ‘Sjong it der yn!’ yn STIM, 8 juny 1956; s. 1.

‘Sjongt it folk noch?’ It liket oft de koaren ‘it sjongen troch it folk yn ’e lytse loege holpen hawwe.’ As it folk him noch hearre lit, ‘is de radio yn har populaire leverânsje en sels yn har ôfeart de greate foarsjongster.’ Yn ’e hûs moat wer songen wurde, wy moatte de psalmen en gesangen yn it Frysk net ‘bisjonge en tasjonge, sûnder se sels to sjongen.’ Op de skoallen mei de bibel moat geregeld út de Fryske psalm- en gesangbondel songen, leard en opsein wurde.

B16. [Folkertsma, E.B.], ‘Fryske ûnderwyspolityk,’ yn WS, july 1956; s. 1.

No’t de Wet Cals oannnommen is, moat de Fryske beweging it net op in sêft sin sette. De wetsútstellen binne ‘gjin ein-, mar in útgongspunt. Útgongspunt foar fûle aksje, dy’t mar ien doel hawwe kin: ús doel: Frysk Ûnderwiis foar alle Fryske bern forplichte!’

B17. Jonkman, Geart, ‘Hwer bliuwe de “bisûndere” skoallen?’ yn STM, 18 april 1956; s. 1.

De skoallen fan bysûnder ûnderwiis bliuwe wat it twatalich ûnderwiis oangiet benefter by de iepenbiere skoallen. Soe ûnderwiis yn de memmetaal op de bysûndere skoallen opkeard wurde om’t dêrmei it brûken fan it Frysk yn tsjerke befoardere wurdt?

B18. Kamp, J. van der, ‘Fryske skoalle en ûnderwiisfornijing moatte elkoar moetsje,’ yn FRFR, 13 desimber 1956; s. 3.

Sjoch J. van der Kamp, 1955; B13.

In ynstjoerd stik yn de LC is foar J. van der Kamp oanlieding nochris werom te kommen op syn stânpunt oer de skieding tusken de beweging en it ûnderwiis. Nei’t er fan ûnderskate kanten oanfallen wie, prate er allinne noch mar mei goekunde oer dit ûnderwerp. No’t it net opsjit mei it twatalich ûnderwiis krije de learkrêften de skuld. Mar hja hawwe gjin help krigen om oer te gean nei it twatalige

159 systeem. Op in fernijingskursus fan it ‘Pedagogysk Sintrum’ fan de NOV sprutsen ryklik hûndert minsken har út foar twatalich ûnderwiis, mar troch in tekoart oan learmiddels en te min kontakt mei promininte Fryske ûnderwiisminsken is der neat fan kommen. Der komt noch wat by. It stribjen nei ûnderwiisfernijing omfiemet mear as in oare taaldidaktyk. Twatalich ûnderwiis moat yntegrearre wurde yn de algemiene fernijing fan it ûnderwiis. ‘Lit ús dizze bus net forsitte.’

B18. Keuning, S., ‘Oer de problemen dy’t troch de minsken fan it ûnderwiis yn Fryslân sels oplost wurde moatte’, yn PBL, 1956; s. 97-100.

De skriuwer hat in soad wurdearring foar de fernijingskursussen fan it ‘Pedagogisch Centrum’ fan de NOV. Mar it ûnderwiis oan de skoallen yn Fryslân hat syn eigen problemen, dy moatte wy sels oplosse. ‘Wy moatte sels oan it eksperimentearjen, sels de lessen gearstalle.’

B19. Keuning, S., ‘Ons aardrijkskundeonderwijs,’ yn PBL, 1956; s. 145-148.

Beswier tsjin it ferbalisme. Útlis en foarbylden fan syn wize fan wurkjen.

B20. Kleiterp, L.F., ‘Van harte aanbevolen!’ yn PBL, 1956; s. 1-2.

Yn it ramt fan it twatalich ûnderwiis sil it tydskrift de PBL fan opset feroarje, it sil mear omtinken besteegje oan pedagogysk-didaktyske aspekten. L.F. Kleiterp hat it ‘volste vertrouwen’ yn de ‘doelstelling en de namen van hen, die de leiding ervan op zich hebben genomen.’

Oanfolling Nei alle gedachten hat P.W. Pietersen as ‘ghost writer’ fungearre.

B21. Mark, P. van der, ‘Skriuwen oan skoallebistjoeren,’ yn STIM, 28 septimber 1956; s. 3.

Sjoch Th. Bakker, 1956; B1-B4.

Yn syn kwaliteit as foarsitter fan it KFS ûndertekene P. van der Mark in brief oan de skoalbestjoeren fan de protestantsk-kristlike skoallen mei dêryn it fersyk om gebrûk te meitsjen fan it wetlik rjocht op twatalich ûnderwiis. Dat ûnderwiis is natuerliker, mar der is ek in oare reden. It hat ek te meitsjen ‘mei it plak, dêr’t Fryske âlden en har bern fan Gods wegen op steld binne: yn it formidden fan ’e Fryske taelmienskip. Dat is neffens ús gjin tafal, mar Godlike biskikking, en hja hawwe op dat plak ropping en foranwurding.’

Oanfolling It is deselde styl en itselde jargon as by Th. Bakker.

B22. Pietersen, P.W., ‘Problemen rond het tweetalig onderwijs (2),’ yn PBL, 1956; s. 3-4.

Sjoch P.W. Pietersen, 1955; B19.

It liket (foar de ûnderwizeressen yn de leechste klassen) in hiele stap om oer te gean op twatalich ûnderwiis. Mar: ‘U behoeft niets overboord te zetten van uw arsenaal van didaktische en paedagogische vaardigheden; u past ze, globaal gezien, nu in een andere taal toe.’ Der binne twa lêsmetoaden: ‘globaliserende’ en de ‘normaalwoordmethode’. De ûnderwizeressen dy’t al ûnderfining opdien hawwe, sizze dat alles sa ‘gewoan’ is.

Oanfolling It earste artikel hiet ‘Problemen rond een tweetalig onderwijs’.

160

B23. Pietersen, P.W., ‘Problemen rond het tweetalig onderwijs (3),’ yn PBL, 1956; s. 25-26.

Sjoch P.W. Pietersen, 1956; B22.

De natuerlike folchoarder by it taalûnderwiis is ‘spreken, begrijpend luisteren, stellen en lezen.’ Dêrnei komt it suver skriuwen oan ’e oarder. Suver skriuwen ‘is in menig schoolmeestersoog een heilig huisje.’ It útwreidzjen fan de taalskat is folle wichtiger. Wat liniger in bern yn syn memmetaal is, wat makliker hy/sy it hat by in frjemde taal. Om de oergong nei dy taal te meitsjen, komt der ynkoarten in taalboekje Nederlânsk foar it lêste fearnsjier fan de twadde klas.

B24. Roosma, A., ‘De Fryske beukerskoalle,’ yn PBL, 1956; s. 69-70.

Op it ûnderwiiskongres fan 1948 waard yn de seksje beukerûnderwiis fêststeld dat party beukerskoallen it Frysk net brûke, de learkrêften net oan gaadlike stoffe komme kinne, der gjin goede Fryske wurden binne foar it ark fan F.W.A. (Friedrich) Fröbel en dat de learkrêften der net ree ta binne, ‘mei dat de oplieding net jown hat, hwat dêrta nedich wie.’ No, yn 1956, wurdt it Frysk op de measte beukerskoallen brûkt, de beswieren oangeande de gaadlike stoffe ‘bisteane spitigernôch noch altiten.’ Der is is goede kâns dat mei yngong fan 1 septimber 1956 de gemeentlike kursus, dêr’t sûnt 1951 ‘oan Frysk taelûnderrjocht dien’ waard, in offisjele oplieding wurdt. Sûnt 1954 is der troch de meiwurking fan it ‘Landelijk Bureau voor Kleuteronderwijs’ op it eksamen ‘in oantekening foar Frysk to heljen.’

B25. Visser-Bakker, J., ‘Is der forlet fan Fryske skriuw-foarbylden?’ yn PBL, 1956; s. 197- 198.

In ûnderwizeres fan in proefskoalle klage dat der gjin Fryske skriuwmetoade wie. Jant Visser-Bakker hat dêr gjin ferlet fan. ‘Ik slút leaver oan by hwat al yn in klasse libbet, hwat sa al to praet komd is en op it boerd stiet.’

B26. Vries, K. de, ‘Op Fryske skoallen: Fryske skiednis,’ yn PBL, 1956; s. 121-122.

Sjoch W.L. Zylstra, 1956; B30.

Yn 1857 waard skiednis in ferplichte fak op de legere skoalle, sûnt 1878 hyt it ‘Vaderlandse Geschiedenis’, dat wol sizze ‘Hollânske’ skiednis. It wurdt tiid hjir feroaring yn oan te bringen. ‘De “Vaderlandse Geschiedenis” sil fan ’e Fryske skiednis likemin skea hawwe as de Nederlânske tael fan ’e Fryske.’

B27. Zylstra, W.L., ‘Ta fundearring en opbou fan de twatalige skoalle op Fryske grounslach yn it Fryske taelgebiet,’ yn PBL, 1956; s. 74-81.

Beskriuwing fan har wize fan wurkjen. Yn it artikel binne twa foto’s opnommen fan it lêsrak.

B29. Zylstra, W.L., ‘Oangeande de Fryske skoalle,’ yn PBL, 1956; s. 154.

Guon âlden miene dat de bern yn de eardere ientalige skoalle it lêzen earder yn ’e macht hienen. As de âlden de bern helpe wolle, bedjerre hja faak mear as dat hja goed dogge. Hja hawwe it Frysk net yn ’e macht. De learkrêften moatte der by de âlden op oanstean om Fryske boekjes oan te tugen. De deiblêden soenen nêst de Hollânsktalige ek Frysktalige byldferhaaltsjes opnimme moatte.

B30. Zylstra, W.L., ‘Op ús skoallen: Fryske skiednis,’ yn PBL, 1956; s. 155.

161 Sjoch K. de Vries, 1956; B26.

Yn syn artikel oer Fryske skiednis op ús skoallen seit K. de Vries ‘mannich goed ding, forjit wol ien en oar; aldermeast dat Fryslân al ieuwen bistie, ear’t der fan Hollân of Nederlân sprake wie.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Algra, H.], ‘Tijdig beraad gewenst,’ yn FD, 1 maaie 1956; s. 1.

De Wet Cals jout romte foar it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen en as fakultatyf fak. Twatalich ûnderwiis ‘is pedagogisch en didactisch de beste oplossing voor een kind, dat een andere memmetaal heeft dan de schooltaal.’ De skoallen moatte har beriede, net fan de flier op de souder stappe, mar foarljochting freegje oan deskundigen. H. Algra fertrout der op dat de kristlike skoallen ‘niet achterop zullen geraken.’

Oanfolling Yn Onze Vacatures fan 31 augustus 1956 kaam P. Boorsma mei in reaksje. Der is gjin objektive foarljochting mooglik. Lit in bûtensteander, in Grinslanner of Limboarger bygelyks, it ferhaal dwaan. ‘In elk geval niet iemand van de Friese Beweging zelf, die er zó vliegend vóór is, dat hij de schaduwzijde der twee-taligheid gemakkelijk over het hoofd gaat zien!’ It giet net om ‘tijdig’ mar om ‘wijs beraad’. Op 9 maaie 1957 skreau Kr. Boelens yn Onze Vacatures it artikel ‘Het Nederlands op de Friese school.’

C2. Elzinga, K., ‘Friese onderwijzer ziet de kat bij onderwijsvernieuwing uit de boom,’ yn LC, 16 juny 1956; s. 5.

De ûnderwiisfernijing komt yn Fryslân, ferlike mei it westen fan it lân, efteroan. De learkrêften sjogge de kat út de beam. Dat jildt ek oangeande it twatalich ûnderwiis.

C3. Kornelis, A., ‘Culturele commissie bezag probleem tweetalige school,’ yn LC, 21 jannewaris 1956; s. 15.

Op in gearkomste fan de kulturele kommisje yn Bûtenpost joech A. Kornelis foarljochting oer it twatalich ûnderwiis. De foarsitter, boargemaster H. van Ek, konkludearre oan de ein fan de jûn dat dizze saak oan ’e oarder komme moat by ûnderwizers, âlderkommisjes en skoalbestjoeren. ‘It giet net allinne om de ûnderwiiskundige kant, it giet om it bern, om de takomstige Fryske minske.’

1957

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Limboarch,’ yn “Op oarmans hiem (1),” yn PBL, 1957; s. 53-55.

Skôging geakundich materiaal foar Limboarch.

B2. Boelens, Kr., ‘Unsere Heimat, yn “Op oarmans hiem (2),” yn PBL, 1957, s. 100-102.

Skôging geakundich materiaal foar Lingen, de regio Emsland. Neffens ûnderwiisminsken de bêste rige geakundeboekjes yn hiel Dútslân.

B3. Boelens, Kr., ‘Zwischen Ems und Weser,’ yn “Op oarmans hiem (3),” yn PBL, 1957; s. 148-150.

162

Skôging geakundich materiaal foar Noard-Fryslân, kustgebiet oan de Noardsee. It giet om de sechste oplaach, mear as 40.000 eksimplaren.

B4. Boelens, Kr., ‘Die Marsch,’ yn “Op oarmans hiem (4),” yn PBL, 1957; s. 196-197.

Skôging geakundich materiaal foar East-Fryslân.

B5. Boelens, Kr.,’Skriptitis,’ yn “Op oarmans hiem (5),” yn PBL, 1957; s. 223-225.

Skriptitis is in nije sykte, de kwaal docht him benammen foar op de kweekskoallen. It kin wol ta goede resultaten liede. Kr. Boelens neamt it foarbyld fan in studinte oan de ‘Pädagogische Hochschule’ yn Alfeld, dy’t oer har gebiet (Niedersachsen) in treflik wurkstik makke foar geakundeûnderwiis.

B6. Boelens, Kr., ‘Tael,’ yn PBL, 1957; s. 177-182.

Yn in temanûmer oer it ûnderwiis yn East-Fryslân beskriuwt Kr. Boelens it taalûnderwiis yn de skoallen dêr. Der binne rjochtlinen foar ‘Muttersprachliche Bildung’, in soad omtinken foar de memmetaal fan de bern, mar eins allinne mûnling. Gjin lês- en taalûnderwiis yn it eigen dialekt, dat soe de oergong nei it Heechdútsk yn ’e wei stean. Platdútsk wurdt sjoen as in stroffelstien. Yn de neipetearen hawwe de besikers út ús Fryslân in soad ferteld oer de twatalige skoallen yn ús Fryslân. In proef mei in skoalle mei it Platdútsk as fiertaal yn de leechste klassen soe fertuten dwaan kinne.

Oanfolling It artikel stiet yn in temanûmer oer East-Fryslân. Soks nei oanlieding fan in stúdzjereis fan fertsjintwurdigers fan de AFÛK nei dat gebiet.

B7. Boelens, Kr., ‘Het Nederlands op de Friese scholen,’ yn OVC, 8 maaie 1956; s. 1.

Der is in rige fan tweintich taallessen makke, útgeand fan aktyf taalgebrûk en it útwreidzjen fan de wurdskat. Mei dizze metoade leare Frysktalige bern it Nederlânsk aktyf te brûken.

B8. Bosma, J., ‘Frysk ek op bisûndere skoallen,’ yn STIM, 7 juny 1957; s. 1.

Oprop oan de bysûndere skoallen en har leden om oer te gean op twatalich ûnderwiis.

B9. Brouwer, frater W., ‘Fryslân en syn skoalmasters: great forline en kleare takomst?’ yn FRFR, 13 september 1957; s. 1.

De nije kweekskoallewet jout romte om it Frysk as karfak oan te bieden. Mar de praktyk wiist út dat dêr net genôch gebrûk fan makke wurdt.

B10. Haakma, K., ‘It Akte-eksamen en de didaktyk,’ yn PBL, 1957; s. 137-138.

Sjoch W.L. Zylstra, 1957; B24.

By it bestudearjen fan de lês- en taalboekjes moatte de kandidaten foar it eksamen Frysk- L.Û. it aktiviteits- en totaliteitsbegjinsel net ferjitte.

B11. Haakma, K., ‘Progressyf ûnderwiis en geakunde,’ yn PBL, 1957; s. 183-185.

163 Yn East-Fryslân giet it by geakunde om it ‘sels dwaen, it sels sykjen, it op eigen fuotten stean.’ De skoallen yn East-Fryslân binne mear ‘Heimatgebunden’ as uzes.

B12. Hoekstra, B., ‘Hwer bliuwe de kristlike skoallen?’ yn STIM, 5 july 1957; s. 1.

Te min bysûndere skoallen binne oergien op twatalich ûnderwiis. Soe it ‘loftse’ folksdiel fan Fryslân Frysker wêze as it ‘rjochtse?’ Wêrom is de NOV aktiver as de kristlike ûnderwiis-organisaasje? Rêde wy it mei ‘drege artikels en gelearde skôgings?’

B13. Jong, P. de, ‘It ûnderwiis yn ’e Nederlânske tael oan ’e Fryske skoallen,’ yn PBL, 1957; s. 154.

Sjoch S. Keuning, 1957; B17.

Reaksje op artikels fan S. Keuning. It meitsjen fan opstellen hat syn wearde likegoed yn ’e Fryske skoalle as yn de Hollânske. ‘Dit lit ik my net graech ûntstride, hwant dan soe ik in soad tiid formotte ha.’

B14. Keuning, H., ‘De oergong Frysk-Hollânsk op de proefskoalle yn ’e Rottefalle,’ yn PBL, 1957; s. 28-30.

It Hollânsk wurdt yn it lêste fearnsjier fan de twadde klas oanbean. Yn de krapoan twa jier dat dy taal yn skoalle net oan ’e oarder kaam, hat de ‘Hollânske taelûntjouwing’ net stilstien. Troch bygelyks de radio en de krante is de bern ‘ek al hiel hwat Hollânsk oanwaeid.’ Doe’t de oerskeakeling begûn, moasten de bern daliks in opstel yn it Hollânsk skriuwe. Trije moanne letter lieten de measte bern al in hiele ûntwikkeling sjen. De flaters yn it wurk fan de bern jouwe stoffe foar taalleskes.

B15. Keuning, H., ‘Skoalle en biweging,’ yn STM, 19 july 1957; s. 1.

De AFÛK hat in skoallediploma Frysk ynsteld. In ding om wiis mei te wêzen. Men hoecht net bang te wêzen dat it ta eksamenkoarts liede sil. ‘As it goed opset wurdt, dogge de bern der graech oan mei, krekt likegoed as oan it forkearseksamen of oan de sportdei.’

B16. Keuning, S., ‘It ûnderwiis yn ’e Nederlânske tael oan ’e Fryske skoallen,’ yn PBL, 1957; s. 6-8.

Sjoch P. de Jong, 1957; B13.

It skriuwen fan in opstel, it oerskriuwen en meitsjen fan taalleskes leare de bern ‘gjin Nederlânsk praten fan’, ek stillêzen draacht net by oan in goede behearsking fan it Nederlânsk. De skriuwer is foarstanner fan ‘it oersetten fan Frysk yn Nederlânsk.’ In oare oanpak is in ‘stikje lêze, hast fan bûten leare, yn it Frysk fansels, en lit it harren dan, sûnder boekje der by, yn ’t Nederlânsk oerfortelle.’ Sa leare de bern better Nederlânsk praten en skriuwen ‘as mei de foar Hollânske bern skreaune methoaden mûglik is.’

B17. Keuning, S., ‘Hoe leare ús bern it bêste de Nederlânske tael?’, yn PBL, 1957; s. 121- 127.

Der binne twa metoaden om goed Nederlânsk te learen: de direkte metoade en de fertaalmetoade. Goed ûnderwiis betsjut it wurkjen sûnder boeken. Goed ûnderwiis is libben ûnderwiis. S. Keuning jout in beskriuwing fan in fertaallês.

164 B18. Kornelis, A., ‘Master Kornelis út Easterein is wiis mei resultaten fan syn proefskoalle,’ yn FRFR, 4 oktober 1957; s. 4.

De proefskoallen binne der net kommen om de bern better Frysk by te bringen, mar om harren better Nederlânsk te learen. De earste lichting is ôflevere ‘en sûnder oerdriuwing meije wy sizze dat de twatalige skoalle oan ús forwachtings foldien hat en faeks noch wol mear.’

B19. Kronikeur (= frater W. Brouwer), ‘In skoan foarbyld,’ yn “Fryske Kronyk”, IHL, 1957; s. 108.

Sjoch S. Reidinga e.o. 1956; A3.

Hulde oan de masters en juffers yn Idaarderadiel dy’t tagelyk manmoedich en froumoedich oerstappe sille op twatalich ûnderwiis.

B20. Popma, F., ‘Geakunde,’ yn KLF, desimber 1957, s. 12-13.

Ûnder lieding fan ‘Kr. Boelens, boppemaster oan ’e skoalle foar Kristlik Folksûnderwiis’, hat in groep learkrêften projekten gearstald foar de skoallen yn Frjentsjer en Frjentsjerteradiel. ‘Ús eigen plak, ús eigen gea, it sit stiiffol skiednis, fan alle soarte.’ Dy kant soe it mear út moatte. Der ferskynde in boekje ûnder de titel Stêd en lân ien bân.

B21. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (1).’ yn PBL, 1957; s. 66-70.

Beskriuwing fan de aktiviteiten op de earste skoalledei. Oan de ein fan dy dei ‘giet it folkje wolfoldien nei hûs ta, krekt as de juffer’.

B22. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (2),’ yn PBL, 1957; s. 73-78.

Op de twadde en de tredde dei geane juffer en bern fierder mei it lêzen: wurdrychjes, ek ferskes spylje in rol. De ynstruksje fan de learkrêft is foar in part ‘verbatim’ werjûn.

B23. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (3),’ yn PBL, 1957; s. 97-100.

De bern binne al yn ’e kunde kommen mei acht plaatsjes en wurdsjes. De toanleaze letters en de stomme r wurde mei in lytsere letter skreaun.

B24. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (4),’ yn PBL, 1957; s. 145-147.

Boartsje mei sels betochte rymkes: ‘ ’k Seach twa foksen oan it boksen,’ ‘Juffer hat ek hwat bitocht: ’k Seach twa happen houtsjes kappen! ’k Seach twa katten sleatten slatten!’ De bern ha no in goed moanne ûnderwiis hân, de measten hawwe al in skriuwboekje.

B25. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (5),’ yn PBL, 1957; s. 193-196.

De bern krije de boekjes yn hannen. Se moatte de sinnen lêze, net út ’e holle leare.

B26. Zylstra, W.L., ‘Yn in Fryske skoalle (6),’ yn PBL, 1957; s. 217-220.

Oefenjen fan de meartalsfoarm: parren, sokken, beammen en folle net genôch. De nammen fan de bern foarmje de basis foar de haadletters: Anne, Bearn, Beitske ...

165 No’t de skoallen yn septimber begjinne, slagget it net om om Sinteklaas hinne yn Syp en Sip oer in Sinteklaasfeest te lêzen. Foar de lytse bern is dat o sa spitich. ‘De stêd hie him better nei it doarp rjochtsje kinnen, dat ek de eksamendrokte yn de winter falle koe.’

B27. Zylstra, W.L., ‘Ta goed bigryp,’ yn PBL, 1957; s. 153.

Krityk op K. Haakma syn bydrage oer globalisaasje. Strange globalisaasje is ferkeard; it echte lêzen wurdt dêrtroch útsteld en guon bern komme mei dy oanpak nea ta lêzen.

Oanfolling W.L. Zylstra wol foar it ûntbinen fan wurden en it wer ferbinen fan letters de wurden analyze en synteze net brûke. ‘Dy begripen lizze op in oar plan.’

B28. Zylstra, W.L, ‘Yn de Eastfryske skoalle,’ yn PBL, 1957; s. 189-192.

Ferslach fan har befinings yn inkelde ‘Vorschulen’ en ‘Folksschulen’ yn East-Fryslân. De sfear is tige goed. By de jongsten sjocht W.L. Zylstra hoe’t de bern ek omgongsfoarmen bybrocht wurde. ‘Foar ús Fryslân in foarbyld.’ By it begjinnend lêsûnderwiis wurdt de memmetaal fan de bern net achtenearre. Oer de didaktyske gong fan saken hat hja ek twivels. Mei de troch har ûntwurpen metoade hawwe de bern it lêzen gauwer yn ’e macht. W.L. Zylstra waard foaral troffen troch ‘de religieuze geast, de frijheit yn ’e ienichheit en it idealisme fan de minsken dy’t wy moete hawwe.’

B29. Zylstra, W.L., ‘In lyts stikje ûnderwiisskiednis,’ yn LF, maaie 1957; s. 1-4.

Nei oanlieding fan it fersyk fan de redaksje fan de Encyclopedie van Friesland om ‘hwat bysûnderheden oer libben en ûnderwyswurk’ te skriuwen, ‘like it har net ûngaedlik de ûnderwyskant fan har libben hjir mei to dielen foar ús leden en lêzers. Dat it ús saek tsjinje mei.’ Yn fjouwer siden folget in oersjoch fan har libben. ‘De lêste fiif jier yn skoalle (de twatalige skoallen, KZ) hawwe de moaisten west fan de fjirtich skoallejierren ...’

B30. Zylstra, W.L., ‘Seis yn in auto (1),’ yn LF¸ septimber 1957, s. 1-4.

Ferslach fan in reis nei East-Fryslân. Moeting mei de ynspekteur, dr. H. Wiemann. Dy prate ‘net oars as plat-Dútsk en wy forstiene it skoan.’

Oanfolling It selskip bestie út Goasse van de Woude, Harm Scheffer, Klaas Haakma, Krine Boelens en Piter Terpstra.

B31. Zylstra, W.L., ‘Seis yn in auto (2),’ yn LF, oktober 1957; s. 2-3.

By in besite oan in klas foar ‘Kunsterziehung’ wie der hiel wat te sjen. Bern makken poppen, letter spilen hja der mei. W.L. Zylstra hat twivels oan de útspraak fan de learkrêft dat de bern sa har demony kwyt reitsje kinne.

B32. Zylstra, W.L., ‘Seis yn in auto (3),’ yn LF, novimber 1957. s. 3-4.

Yn in lytse doarpsskoalle hold master in petear mei de bern ‘yn de lânstael’ oer it eigen gea. ‘Dit wie dat wy ha moasten, dêr’t wy nei útsjoen hiene.’ De master die it selskip tinken oan Jelle Brouwer, ‘yn it bihindige.’

B33. Zylstra, W.L., ‘Seis yn in auto (4),’ yn LF, desimber 1957; s. 3-4.

166 Moeting mei ûnder mear de skriuwster Wilhelmine Siefkens. Yn de byienkomst spriek Krine Boelens, der waarden opnamen foar de radio makke. Wike Zylsta har lûd hie te sêft west, ‘dat eintsje wie der útknipt. ’t Hie net folle om ’e hakken hwat de man my frege hie, mar spitich wie ’t.’ Yn it neipetear besiket it selskip de Eastfriezen te oertsjûgjen fan de wearde ‘fan de twatalige skoalle op memmetael-grûnslach. En it die bliken dat wy foroaring yn de geasten toweech brocht hiene, dêr’t men letter faeks de fruchten fan sjen sil.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Folkertsma, E.B.], ‘Bineamingen fier wei,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 5 oktober 1957; s. 6.

Der is in tekoart oan learkrêften. Dat liedt der ta dat learkrêften, ‘frjemdelingen,’ út oare hoeken fan Nederlân beneamd wurde. It hoech gjin útlis dat soks ‘sielkundich, opfiedkundich en ûnderwiiskundich’ net doocht.

C2. [Folkertsma, E.B.], ‘Bineamingen hwerwei?’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 2 novimber 1957; s. 6.

Der is krityk kommen op it foarige artikel. Ek ûnderwizers út oare hoeken fan it lân fine har plak yn de ‘Fryske folksmienskip.’ Dat is wier, mar sûnt de Wet Slotemaker de Bruïne (1937) kin de skoalle Frysk taalûnderwiis jaan en sûnt de Wet Cals (1955) kin in skoalle twatalich wurde. Dat betsjut dat de learkrêften de taal, it Frysk, kenne moatte. Foar net-Friezen is stúdzje fan it Frysk ‘gjin tsjoenen,’ mar it falt har net maklik. Der hoecht gjin ‘eksklusyf dogma fan makke to wurden,’ mar it is ‘saek dat skoal- en gemeentebistjoeren yn Fryslân safolle mooglik ûnderwizers fan Frysk komôf bineame.’

C3. Heeroma, K., ‘Om ’t behoud der memmetael, yn LC, 28 septimber 1957 (Sneon en Snein); s. 11.

Op in spesjale side wurdt omtinken jûn oan ferskate aspekten fan twataligens en twatalich ûnderwiis, sa as it skoallediploma Frysk, de kweekskoalle-akte en de PÛR. Professor K. Heeroma makket in tal opmerkings oer it behâld en fuortstjerkjen fan it Frysk as kultuertaal. By de werberte fan it Frysk moatte de dichters, ‘de meest complete taalgebruikers,’ de lieding jaan. Yn Fryslân kin it Frysk him hanthavenje as elke memmetaalprater it gefoel hat dat er ‘beschaafd’ prate kin. Sa ûntstiet in rommere ‘gebruikssfeer’ dy’t nedich is om ‘aan een cultuurtaal het karakter van compleetheid te verlenen.’

C4. P[iebenga, J.], ‘De nieuwe kweekschool,’ yn LC, 12 juny 1957; s. 1.

It ûnderwiis op de kweekskoalle is sûnt in jier as wat yngripend feroare. Út in isolearre posysje wei is it in fakskoalle wurden. Op dy skoalle moatte de learlingen de nedige kennis opdwaan fan it Frysk, de Fryske literatuer en de Fryske skiednis. De skoalle moat yn tsjinst fan it libben stean.

C5. P[iebenga, J.], ‘Opvallende winst,’ yn LC, 7 novimber 1957; s. 1.

It is grutte winst dat no safolle minsken studearje foar de ryksakte Frysk L.Û.

1958

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Boersma, Ú.J., Van memmetael en moedertaal, Groningen : Pedagogisch Insituut der Rijksuniversiteit, 1958; 44 siden.

167

4672 fr

Sjoch T. Hoekema 1959; B13.

Nei it fertrek fan P. Post fan it Nutsseminarium yn Amsterdam wie prof. dr. H. Nieuwenhuis fan it ‘Pedagogisch Instituut der Rijksuniversiteit in Groningen’ ree om de wittenskiplike begelieding fan it twatalich ûnderwiis op him te nimmen. Hy waard adviseur fan it PAB, in inkelde kear waard hy beselskippe fan syn assistinte, dra. Ú.J. Boersma. Dy lêste ûndersocht de behearsking fan it Nederlânsk yn de seisde klas fan de legere skoallen yn Fryslân en de provinsje Utert. By it ûndersyk wienen tweintich skoallen behelle: de njoggen proefskoallen (95 bern), acht ientalige skoallen (118 bern) en trije fan it plattelân út de provinsje Utert (23 bern). It ûndersyk omfette de folgjende ûnderdielen: stilistyske ynfoloefening, stillêstest, diktee, frisismen-test en in opstel. By de earste twa toetsen namen ‘de proefscholen een gunstige positie in.’ De stavering wurdt op de skoallen yn Fryslân ‘iets minder [beheerst] dan op de Nederlandse’, mar de ientalige skoallen helje in leger resultaat as de proefskoallen. Der is op de lêste skoallen wol in betizing troch de beide staveringssystemen. Dat pleitet foar in ‘herziening van de Friese spelling.’ De grutte idiomatyske ferskillen tusken it Nederlânsk en it Frysk binne ‘op alle Friese scholen een zware handicap bij het taalonderwijs.’ Der wurdt pleite foar in wurkgroep fan learkrêften út de proefskoallen om de didaktyk fan de memmetaal yn it ûnderwiis neier te bestudearjen.

A2. Hofer, J., Proeve van een typologie van de jeugd van 12-20 jaar in de Friese Wouden (de Wâlden) vergeleken met die in de Friese Weidestreek. (Dissertatie Vrije Universiteit), Amsterdam : [s.n.]; 154 siden.

S 5357

Yn de dissertaasje fan de psycholooch J. Hofer, direkteur fan it ‘Christelijk Bureau voor School- en Beroepskeuze’ komt it twatalich ûnderwiis oan ’e oarder yn Stelling XV: ‘Het onderwijs in de moedertaal is één van de belangrijkste opvoedingsmiddelen. Voor de Friese jeugd is het tevens de toegangspoort tot deelname aan het Friese culturele leven.’

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Albada, J. en J. Breimer, ‘De ein fan it rapportelijen,’ yn PBL, 1958; s. 210-212.

J. Albada en J. Breimer, ûnderwizers oan de twatalige skoalle yn De Hommerts, makken in Frysktalich wurd-sifer rapport. It waard printe en (op de eigen skoalle) brûkt.

Oanfolling Yn FRFR fan 5 desimber 1958 stiet in fraachpetear mei de makkers. ‘Twa ûnderwizers fan de twatalige skoalle to Hommerts namen wichtich initiatyf.’

B2. Bächtold, J.M., ‘Mundart und Schriftsprache in der Schule,’ yn PBL, 1958; s. 49-51.

Beskriuwing fan de situaasje yn it Dútsktalige part fan Switserlân. De skoallen brûke it Dútsk as fiertaal, ek by it begjinnend lêsûnderwiis. It dialekt fan de bern kriget gjin omtinken, miskien ‘weil der Heitmatschutzgedanke zu stark betont wurde.’ Lêzen en skriuwen kin ‘nur vom Schriftdeutschen her

168 gelernt worden.’ Neffens de auteur, de lieder fan de ‘Sprachstelle Bund Schwyzertüsch,’ is dat in foaroardiel.

B3. Boelens, Kr., ‘Waelsk op skoalle,’ yn “Op oarmans hiem (6),“ yn PBL, 1957; s. 16-17.

Skôging geakundich materiaal foar it Waalske gebiet. Der wurdt pleite om op skoalle omtinken te jaan oan de dialekten fan dat gebiet.

B4. Boelens, Kr., ‘Fryske fragen, in Sorbysk antwurd,’ yn PBL, 1958; s. 67-71.

De Sorbyske skoallen (yn ’e Lausitz, yn it noardeasten yn de dielsteat Saksen) moatte ferdield wurde yn trije skiften: de Dútsktalige skoalle, lykas dy yn de eardere D.D.R. bestie, de skoallen foar de ‘Sorbyskpratenden’ (te ferlykjen mei ús twatalige skoallen) en de Dútske skoallen mei Sorbysk as fak. Yn it artikel stiet in tabel mei it tal oeren Frysk en Nederlânsk op de skoallen yn Fryslân en de oeren foar Dútsk, Russysk en Sorbysk. In ferliking mei Fryslân falt net negatyf út: ús twatalige skoallen kinne yn Europa meidwaan, ‘omdat de grounbigjinsels, de psychologyske en de taelkundige fundearring goed binne.’

Oanfolling Foar in resinte beskriuwing fan de Sorbyske situaasje sjoch Piet Hemminga (2000), Het beleid inzake unieke regionale talen, Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy, benammen de siden 299-382.

B5. Boelens, Kr., ‘Bisiters oer de skoalflier,’ yn PBL, 1958; s. 176-179.

Besite fan acht Eastfryske ûnderwiisminsken. (Ferline jier hie in delegaasje hjirwei nei East-Fryslân west.) It programma bestie út in moeting mei politisy, skoalbesites en in kulturele jûn. As it Kr. Boelens net mist, ‘hawwe de gasten it hjir wol nei it sin hawn.’

B6. Keuning, H., ‘Hwat sifers fan in proefskoalle,’ yn PBL, 1958; s. 80-82.

Op syn skoalle hat Keuning sûnt 1955 yn de seisde klas eltse moanne in diktee jûn. Dat waard yn 1956 en 1957 werhelle, mei itselde Hollânske diktee. Op grûn fan it lytse tal learlingen binne gjin goede konklúzjes te lûken, as men dit ûndersyk útwreidzje soe nei de klassen 4, 5 en 6 kaam der in skat oan materiaal. Faaks is it út te wreidzjen nei mear aspekten fan it taalûnderwiis.

B7. K[euning, H.], ‘It Frysk yn in greate lytse stêd,’ yn STM, 28 febrewaris 1958; s. 1.

Yn in rapport fan it ‘Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut’ wurdt steld dat Drachten ‘verhollandiceren’ sil. Is it mooglik yn Drachten in bewuste Fryske polityk te fieren. It Frysk yn Drachten is net rêden mei ien twatalige skoalle. Dat is in frijbrief foar de oare skoallen om neat te dwaan. Op alle skoallen yn Fryslân moat it Frysk fanôf klas 5 in ferplichte fak wurde.

B8. K[euning, H.], ‘De Fryske beukerskoalle,’ yn STM, 21 novimber 1958; s. 1.

Oantrún om te kommen ta in Fryske akte foar beukerliedster. Sa’n akte soe, lykas dat yn it leger ûnderwiis bart, apart beleanne wurde moatte.

B9. K[euning, H.], ‘It Frysk yn Drachten,’ yn STM, 14 maart 1958; s. 1.

Antwurd oan W.L. Zylstra. Har útstel komt ‘tichter by it ideäel ... as uzes.’ Mar it is de fraach oft it te realisearjen is.

B10. Kornelis, A., ‘Winterweet yn ’e praktyk,’ yn PBL, 1958; s. 153-159.

169

Sjoch P. van Duyvendijk, 1955; A2.

It yn ’e hjerst siedde nôt friest yn ’e winter oan ’e grûn ta ôf. Mar yn de grûn libbet de woartel. Dy rint yn ’e maitiid wer út. Yn it fjirde jier fan de proef mei twatalich ûnderwiis moast wier makke wurde dat it Nederlânsk der better fan wurde soe. Mar hoe wie dat te realisearjen? Yn dy tiid fan twivel kaam P. van Duyvendijk, kweekskoalledirekteur, foaroanman by it CPS, op besite. Hy wie wakker te sprekken oer it twatalich ûnderwiis, mar seach spanning ‘tusken twa staveringssystemen, dy’t útgeane fan ûngelikense prinsipes.’ Der waard besletten om yn de middelklassen gjin omtinken te jaan oan it staverjen fan it Frysk, wol Frysk lêze, sjonge en sa no en dan fertelle, mei klam op it idiomatyske. By it taalûnderwiis kin men net sûnder ‘de tucht fan in deeglike, “âlderwetske” taelmethoade.’ Mei help fan sa’n metoade is in eigen wurkwize ûntwikkele foar de lessen Nederlânske taal yn de middelklassen. Wat de bern yn de earste twa klassen leard hawwe fan de Fryske stavering groeit ûnder de grûn troch. De woartels libje ‘en har geve krêft en soune ynhouten dogge bliken yn de klassen fiif en seis.’

Oanfolling Yn it brief oan Ú.J. Bottema seit A. Kornelis dat ynspekteur K. Elzinga de winterweet-metoade in skot yn de roas fûn, Kr. Boelens en R.J. Sipkens hienen nêst wurdearring ek krityk. (Passaazje mei tastimming fan de bern fan Kornelis oanhelle.)

B11. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘De stavering,’ yn “Fryske kronyk,” yn IHL, 1958; s. 23-24.

Der wurdt praat oer in staveringsferoaring. Neffens juffer W.L. Zylstra moat dat net. In soe in ramp wêze. Mar seit Kronikeur: ‘stavering is winliken net safolle wichtige wurden weardich, it is mar in systeemke. De tael is safolle wichtiger.’

B12. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘Fryske Kronyk,’ yn IHL, 1958; s. 183.

Komt der gjin twaspjalt yn Fryslân no’t wy twa ûnderwiissystemen hawwe: ‘in foroardield systeem’ nêst in ‘better’ systeem. Liedt dat net ta spannings yn ûnderwiisrûnten? As dat sa is, mei men dan fan de oerheid freegje om yn te gripen? En wat soe it sûn wêze as yn Fryslân de Provinsjale Steaten de wetjouwer wêze soenen.

B13. Scheffer, Harm, ‘De slach om de skoalle is noch net woun,’ yn FRFR, 11 april 1958; s. 3.

De slach om de gewoane legere skoalle is wûn. It twatalich ûnderwiis is der kommen. ‘Wy hoege ús ... net fan ’e wize bringe to litten troch de ynstjûrde stikken yn ’e Ljouwerter Krante.’ Mar der is noch gjin omtinken foar de bern mei learproblemen. Der binne de lêste jierren skoallen foar spesjaal ûnderwiis kommen, mar it Frysk spilet yn guon skoallen gjin rol fan betsjutting. ‘Moat der in twadde P. Post komme foar it B.L.Û. of kinne wy it sels oan?’ Ûnderwizers dy’t foar dit skoaltype fiele, bliuw yn Fryslân. ‘Fryske studinten, dy’t psychology of paedagogyk studearje, wit dat der forlet fan jimme is yn Fryslân.’

B14. [Terpstra, P.], ‘Drigemint,’ yn FRFR, 7 febrewaris 1958; s. 1.

Sjoch E.B. Folkertsma, 1958; C2.

170 Op in âlderjûn [fan de kristlike skoalle yn Surhústerfean, KZ] stimde de grutte mannichte fan de âlden yn mei it útstel om oer te gean op twatalich ûnderwiis. ‘Mar as de oare deis in pear net-Friezen, dy’t har blykber net oriëntearre hawwe, har stim forheffe, dan is it ynienen út.’

B15. Wellinga, E., ‘Fryske beukers moatte perfoarst in Fryske oplieding hawwe,’ yn FRFR, 28 febrewaris 1958; s. 4.

De beukerskoalle moat oanslute by de taal fan de bern. E. Wellinga freget him ôf oft de Fryske beukerliedsters wol begrepen hawwe dat it ‘in misdied is tsjinoer dit bern om dat to binaderjen yn it Hollânsk.’

Oanfolling Op 25 july skreau in beukerliedster yn de LC in reaksje. Hja hie graach wollen dat E. Wellinga him dúdliker útlitten hie oer it probleem fan de standerttaal versus it dialekt. De taal op ’e Lemmer is ‘gâns oars as yn ’e Koaten.’ Ek wurde opmerkings makke oer de oergong fan de beukerskoalle nei de legere skoalle en it tekoart oan Fryske beukerskoalleferskes.’ It is net bekend wa’t dy beukerliedster wie. It is net ûnmooglik dat immen de rol fan in beukerliedster spile hat.

B16. Zijlstra, R., ‘Ervaringen bij het onderwijs in het voormalige Ned. Indië (1),’ yn PBL, 1958; s. 201-205.

De auteur begûn yn 1911 as ûnderwizer op in twamansskoalle op ien fan de Fryske doarpen. It Nederlânsk wie fiertaal. R. Zijlstra spriek Frysk, by guon ûnderwerpen wie de útlis yn it Frysk. Yn 1916 waard hy ûnderwizer yn it eardere Nederlânsk-Ynje. De taal en kultuer fan dat lân wienen him folslein frjemd. De fiertaal wie Nederlânsk. Kontakt mei de âlden – en faaks ek tusken master en bern – wie net mooglik. De bern koenen it ûnderwiis net folgje. Sawat 20% bleau sitten. In Javaanske ûnderwizer fungearre as assistint.

B17. Zijlstra, R.. ‘Ervaringen bij het onderwijs in het voormalige Ned. Indië (2),’ yn PBL. 1958; s. 217-220.

De Javaanske ûnderwizer brocht de bern, yn it Javaansk, de earste begjinsels fan it rekken- en lêsûnderwiis by. Nei acht moanne waard it Nederlânsk de fiertaal, it Javaansk waard fak. Op oare skoallen kaam it Maleisk der noch by. De Nederlânske taalboekjes wienen hiel âlderwetsk mei sprekwurden dy’t sels de ûnderwizers ûnbekend wienen. It ûnderwiis wie yn wêzen ferbalistysk. De Hollânske ynlânske skoallen wienen pedagogyske ‘jammergestalten.’ Der waard neat dien om de learlingen selsstannich tinke te litten. Hoe is dat yn Nederlân, yn Fryslân?

B18. Zylstra, W.L., ‘Resultaten fan it wurkjen mei it lêsrak yn de earste klasse,’ yn PBL, 1958; s. 35-38.

De bern skriuwe knappe ferhaaltsjes, it tal flaters is lyts. ‘Wer in oare stavering soe in ramp bitsjutte foar de lêzers, ús boeken en de Fryske Biweging.’

B19. Zylstra, W.L., ‘Jit hwat oer leginde-foarming,’ yn LF, jannewaris 1958; s. 3.

By de ûntfangst fan de Keninginne waarden minsken útnoege dy’t oant 1948, 1949 ta neat dien hienen op it mêd fan it twatalich ûnderwiis, mar ‘net dyjinge dy’t hannele yn de geast fan Prins Willem van Oranje.’

B20. Zylstra, W.L., ‘It Frysk yn Drachten,’ yn STM, 14 maart 1958; s. 1.

Sjoch H. Keuning, 1958; B7.

171

Drachten is net te rêden mei ien Frysktalige skoalle, ‘mar mei fjouwer op Fryske grounslach tsjin ien op Hollânske grounslach, salang de forhâlding fan it tal Fryske bern ta dat fan Hollânske bern is 4 : 1.’

B21. Zylstra, W.L.,’It Frysk yn Drachten,’ yn STM, 11 april 1958; s. 1.

Der moat in begjin makke wurde mei twatalige skoallen yn Drachten. Dan sille nei ferrin fan tiid mear skoallen oergean ta in Fryske grûnslach. It sil fan it personiel ôfhingje. Praktyske beswieren as it trochbrekken fan de skoallegrinzen moat men gjin noed mei hawwe.

B22. Zondag, Koen, ‘De houding van de ouders t.o.v. het Fries op de lagere school,’ yn PBL, 1958; s. 125-129.

Sjoch Koen Zondag, 1960; B19.

Ûndersyk ûnder de âlden fan de skoalle foar Kristlik Nasjonaal Skoalûnderwiis yn Frjentsjer. Mei inkelde eftergrûnfariabelen (leeftyd, godstsjinst en berop) waard neigien hoe’t dy groep âlden oer it Frysk op skoalle tocht. Fan de 120 ûndersochte âlden wienen 26 (26,7%) tsjin Frysk yn it ûnderwiis. De wichtichste arguminten: mei it Frysk komt men net safier, it Nederlânsk lijt der ûnder. De skriuwer konkludearret dat nettsjinsteande de lytse groep ‘de argumenten symptomatisch zijn voor wat er onder een grote groep ouders in Friesland leeft.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Breimer, J., ‘Frysk op skoalle!’ yn LC, 11 febrewaris 1958; s. 7.

Yn de LC ferskynden stikken tsjin it twatalich ûnderwiis. J. Breimer, ûnderwizer oan de twatalige skoalle yn De Hommerts, reagearre op in stik fan ‘een vader’. Hy ferwiet de heit ûnkundigens: it giet om it bern, it Hollânsk sil der net ûnder lije.

C2. [Folkertsma, E.B.], ‘Taelstriid yn ’e praktyk,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 1 febrewaris 1958; s. 7.

Sjoch P. Terpstra, 1958; B14.

Foarbylden fan opposysje tsjin it Frysk op skoalle en op gearkomsten. Der wurdt nei alle gedachten doeld op Surhústerfean, dêr’t inkelde Grinslanners drigen har bern nei in oare skoalle te stjoeren as dy skoalle twatalich wurde soe.

C3. [Folkertsma, E.B.], ‘Moderne skoalynspeksje,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 8 febrewaris 1958; s. 4.

It ûnderwiis feroaret. Yn sa’n proses is it fan grut belang dat de haadynspeksje en ‘in korps ynspekteurs’ in iepen each foar de feroarings hawwe. Wy kinne wiis wêze mei de beneaming fan Kr. Boelens ta ynspekteur yn de ynspeksje Dokkum. Hy is in man dy’t praktysk en teoretysk ‘op ’e hichte is fan itjinge ûnderwiis en ûnderwiisfornijing yn ús tiid freegje ...’

C4. F[olkertsma, E.B.], ‘De eigen tael foar it bern,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 9 augustus 1958; s. 2.

Troch de Wet Cals krijt Fryslân de mooglikheid om ienheid oan te bringen tusken hûs en taal.

172 De skoalle hat de bern ieuwenlang op ûnnatuerlike wize opbrocht. Dat wurke ‘forwiderjend, forbrekkend en forearmjend.’

C5. P[iebenga, J.], ‘Fries op school,’ yn LC, 20 maart 1958; s. 1.

Nei oanlieding fan de reboelje oer it twatalich ûnderwiis skreau J. Piebenga in haadartikel dat eins net skreaun wurde moatten hie. It Nederlânsk krijt yn de twatalige skoalle alle omtinken en it sil der better fan wurde. Mar men mei ‘niet primair stellen wat secundair is.’ It giet yn it foarste plak om it Frysk en de Friezen. Wêr’t Frysk yn libben gebrûk is soe de wet foarskriuwe moatte om dy taal te ûnderwizen.

C6. P[iebenga, J.], ‘Hart van Friesland,’ yn LC, 17 april 1958; s. 1.

Ljouwert hat ferlet fan in goed ûnderwiismuseum. Dat is gjin ‘pakhuis van antieke waren, maar een concrete demonstratie van het verband tussen school en leven.’ Yn it twadde part fan it haadartikel pleitet J. Piebenga foar in ‘Fries pedagogisch centrum.’

C7. S[churer, F.], ‘Niet verantwoord?’ yn FK, 6 maaie 1958; s. 1.

Op it 1 maaiefeest yn Drachten waard yn in Hollânske oersetting it stik ‘Ús nocht’ spile. De foarsitter motivearre dy kar; ‘Het zou in het groeiende Drachten op een avond als deze niet meer verantwoord zijn een Fries stuk op te voeren.’ Der binne de lêste jierren gâns minsken fan om utens yn Drachten kommen, mar sa’n jûn soe in ‘prachtige gelegenheid’ wêze om de ynkommelingen yn ’e kunde te bringen mei ‘een apart facet van Nederlandse cultuur.’ Schurer hopet dat wy bewarre wurde foar ‘dit soort vereenvoudigde cultuurpolitiek, die in wezen cultuurontkenning is.’

C8. S[churer, F.], ‘Een weinig begrip,’ yn FK, 1 desimber 1958, s. 1.

Boppe de Tsjonger is, oer it generaal, it Frysk de troch it folk sprutsen taal. Dy taal wurdt ek op in soad gearkomsten praat. As in Hollanner him yn Fryslân fêstiget en him sjen lit op byienkomsten ferbrekke de beleefde Friezen har. Soe men fan de ynkommelingen net in bytsje begryp freegje moatte ‘voor de gemeenschap waarin ze, laten we hopen met niet al te veel tegenzin, toch wonen en werken? Het zou het hele leven in Friesland veel prettiger maken.’

1959

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Onderwijsvorm tweetalige school, Leeuwarden : Paedagogysk Advysburo, 1959; 4 siden.

4756 fr

Op 26 septimber 1959 waard yn in gearkomste fan it personiel fan de ‘Friese Scholen’, de ûnderwiisfoarm en it programma foar taal en lêzen, ‘Nederlands en Fries’, fêststeld. In twatalige skoalle is in skoalle ‘waar het onderwijs in de moedertaal de basis vormt.’ It algemiene doel is sa omskreaun: ‘Bij het beëindigen van de leerplichtige leeftijd dient de leerling: 1. Mondelinge en schriftelijke uitingen, normaal begrijpelijk op zijn leeftijd, in het Nederlands zowel als in het Fries, te verstaan en te begrijpen. 2. Reacties, op verstandelijk en emotioneel gebied, eigen aan zijn leeftijd, mondeling en schriftelijk in het Nederlands zowel als in het Fries te kunnen weergeven. Dêrnei folgje de doelen foar de ûnderskate aspekten fan klasse 1 – 6. Skoallen dy’t noch in sânde of achtste klasse hawwe, kinne de stof herhelje en útwreidzje.

173 A2. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1959, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1959; 12 siden.

4867 fr

It PAB publisearre yn de jierren fan syn bestean (1959-1976) jierliks in ferslach oer it ferrjochte wurk. Om’t de ferslaggen yn Lange oanrin, koarte sprong wiidweidich oan ’e oarder komme, wurdt yn de bibliografy folstien mei inkelde kearngegevens. Yn it ferslach oer 1959 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (47), byienkomsten mei de learkrêften, besites oan de skoallen (58) en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 24.581 eksimplaren.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bilker, J., ‘It ûnderwiis op Nederlânsk Nij-Guinéa en de twatalichheit,’ yn PBL, 1959; s. 223-228.

Der is gjin mienskiplike Papûa-taal, de isolearre mienskippen hawwe har eigen taal. It Nederlânsk is de fiertaal yn it ûnderwiis. Dat moat der foar soargje dat it Nederlânsk, de taal fan it gûvernemint, de ‘iennichste omgongs- en kultuertael’ wurdt.

Oanfolling Sjoch oer J. Bilker ek haadstik 3 yn Lange oanrin, koarte sprong, de grifformearde skoalle fan Seisbierrum.

B2. Boersma, Úlkje en Tony Feitsma, ‘“Standertfrysk” en dialektforskil op de twatalige skoalle,’ yn PBL, 1959; s. 49-51.

‘Salang’t de measte proefskoallen op ’e klaei foarkamen en men yn ’e Wâlden de streek-útspraak yn ’e skoalle oernaem, joech it dialektforskil gjin swierrichheden.’ No’t der twatalige skoallen yn Gaasterlân komme, leit it lân der oars hinne. ‘Út it sosjologysk motyf wei, moat men foar it dialekt kieze.’ Dat betsjut aparte boekjes en in didaktysk ferantwurde paad foar de oergong nei it Standertfrysk.

Oanfolling Op 28 jannewaris 1958 hold A. Kornelis (sjoch yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 5 ‘Persoanen’) op de âlderjûn fan de kristlike skoalle yn Nijemardum in ynlieding oer twatalich ûnderwiis. Immen frege oft ‘het Friesch in Gaasterlands dialect moet [worden] gegeven of in standaardfriesch. De heer Kornelis antwoordt: in standaardfriesch.’ It antwurd fan Kornelis is te finen yn Pier Bode, Jantsje Postma-de Jong en Piet Rienstra (1999), Gedenkboek honderd jaar, de geschiedenis van het christelijk onderwijs in Nijemirdum, Easterein : Van der Eems, s. 58.

B3. Dam, Freark, ‘Pedagogysk Advysburo wol twatalich ûnderwiis stypje,’ yn FRFR, 6 maart 1959; s. 4.

Petear mei G. Sinnema haad fan de iepenbiere legere skoalle yn De Pein (Sm.) oer syn beneaming ta direkteur fan it PAB. Sinnema moat it paad mei help fan de wittenskiplik adviseur (H. Nieuwenhuis) en it bestjoer fan it buro sels fine en sljochtsje. It personiel fan de twatalige skoallen sil fan belang wêze by it ûntwikkeljen fan learmiddels.

B4. Drijver, J., ‘De striid foar Frysk ûnderwiis,’ yn AMB, jannewaris 1959; s. 2-5.

174 Oersjoch fan de skiednis fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân en de rol fan it BOU dêrby. De tiid sil leare moatte oft it ‘op it in dûr sûnder forplichte Frysk ûnderwiis takinne sil.’

B5. Elzinga, K., ‘Hulde oan de pioniers,’ yn PBL, 1959; s. 193.

Elzinga sprekt syn grutte wurdearring út foar de minsken dy’t oan de widze stienen fan it twatalich ûnderwiis en it yn de praktyk realisearren. No’t it PAB oprjochte is, krije de skoallen help. ‘It Paedagogysk Advysburo moat foar Fryslân in krêftsintrale wurde dy’t ús twatalige skoallen kontinu ûnder stream hâldt. Lit ús der foar soargje dat it mei de oanslutingen yn oarder is!’

B6. Feitsma, Tony, ‘De posysje fan it Frysk (1),’ yn STM, 9 oktober 1959; s. 2-3.

De skoalle-oplieding is fierwei hinne ‘noch altyd Hollânsk fan tael en sfear.’ De twatalige skoalle hat ta in ‘lytse bres’ laat, mar oer it algemien ‘docht de skoalle noch altyd syn radikael ûntfryskjende wurk.’ Mei in ‘pear luzige ûren (fakultatyf) Frysk oan ien bern oardeheal en hwat bernekampen yn de fekânsjes’ sille wy it net rêde. Ek de deiblêden drage eltse dei by oan ‘forfrjemdzjende wurking’. ‘De Friese pers’ soe de LC en de FK net nêst elkoar útjaan moatte, ‘mar ynsté dêrfan in Hollânsktalich en in Frysktalich blêd.’ Boppedat moatte der Frysksinnige ûnderwizers en leararen komme.

B7. Feitsma, Tony, ‘De posysje fan it Frysk (2),’ yn STM, 23 oktober 1959; s. 2-3.

Artikel yn ferbân mei it Grut Frysk Wurdboek. ‘In hollânsktalich frysk wurdboek is en bliuwt in kompromis. Dat sokke kompromissen blykber net oeral mear foar de folle hûndert presint as krompomis field wurde, is ien fan de earnstichste feiten, dy’t út de diskusje oer ien en oar nei foaren kommen binne.’

B8. F[olkertsma, E.B.], ‘Skot yn ’e ynfiering fan twatalich ûnderwiis,’ yn STIM, 15 maaie 1959; s. 1.

It tal twatalige skoallen groeit, net allinne moatte der mear skoallen komme, it giet ek om de sprieding: ‘yn hwat mear kontreijen, hwat better.’ It is fan ‘strategysk belang, dat hja net op in bult steane.’ Der binne noch ‘slim lege plakken op Fryslâns twatalige-skoalkaert.’ De auteur neamt Ferwerderadiel, West-Dongeradiel, Wûnseradiel, Opsterlân en Skoatterlân.

B9. F[olkertsma, E.B.], ‘Evenwichtige wurdearring,’ yn STIM, 30 oktober 1959; s. 1.

Hieltyd wer wurdt de fraach steld oft yn it twatalich ûnderwiis it ûnderrjocht yn it Hollânsk ‘it net belije sil.’ De Fryske beweging wiist ‘dy ûngelikense folkswurdearring fan ’e beide talen’ ôf. Beide talen binne fan belang: ‘Mei binefterstelling op ús bar fan ’e utiliteitswearde fan ’e tael by har idéele bitsjutting, hoe forliedlik dy foar idéalisten wêze mei, komme wy der net.’

B10. Franke, D., ‘Útwreiding learmiddels twatalige skoalle,’ yn PBL, 1959; s. 212.

It lêsrak fan Wike L. Zylstra is gâns ferbettere, der is in rige fan 50 lytse printsjes tafoege.

B11. Groustra, G.R., ‘“De Fryske skoalle” hat forlet fan folle mear meiwurking,’ yn FRFR, 13 febrewaris 1959; s. 1.

Petear mei frou T. Sudema-Mulder, skriuwster fan de FSS oer ûntstean fan de feriening en har wurk.

B12. Haan, M.J. de, ‘De Fryske skoalle,’ yn AMB, septimber 1959; s. 11-12.

175 ‘De feriening “De Fryske Skoalle” hat al skoander wurk dien, mar in wiid wurkfjild leit noch foar ús.’ Oprop om lid te wurden.

B13. Hoekema, Teake, ‘Fan memmetael en moedertaal,’ yn UW, 1959; s. 71-72.

Sjoch Ú.J. Boersma, 1958; A1.

Besprek fan it ûndersyk fan Úlkje Boersma nei it behearskjen fan it Hollânsk yn ien- en twatalige skoallen yn Fryslân, ferlike mei in tal skoallen yn de provinsje Utert. It is in wiidweidich en sekuer ferslach. Yn it rapport steane ‘hiel hwat brûkbere fingerwizingen’ foar de didaktyk fan it taalûnderwiis op de twatalige skoallen. T. Hoekema stelt de fraach oft guon troch Ú. Boersma oanmurken frisismen dat yndied wol binne. Wat is Frysk en wat it Hollânsk? Wêr en hoe lizze de grinzen? It soe goed wêze ‘as de bihanneling fan it taeleigen yn dit ûndersyk ris earne folslein biskreaun wurde koe, hwant dan ûntstie sûnder mis in libben en fruchtber petear oer dit soarte grinskorreksjes. En de grinzen koene dêrnei wol ris in bytke oars rinne as wy nou tinke.’

B14. K[euning, H.], ‘It ûnderwiis yn it Frysk,’ yn STM, 2 july 1959; s. 3.

Wat de twatalige legere skoallen oangiet binne wy ‘út it stadium fan it gepiel wei.’ It moat net in foarm fan sleur wurde, der moat ‘romte wêze foar it eksperimint.’ By it beukerûnderwiis moat noch in soad wurk ferset wurde. ‘Soe it net mûglik wêze in pear foarbyldskoaltsjes yn to rjochtsjen mei folslein Frysk materiael?’

B15. Keuning, H., ‘It Frysk op skoalle,’ yn AMB, septimber 1959; s. 12-13.

De twatalige skoallen drage by ta ‘It skeppen of it bifoarderjen fan normale tastannen en forhâldingen yn Fryslân.’

Oanfolling De sitearre útspraak ûntliende H. Keuning oan notaris W.J. Nijenhuis, de foarsitter fan de feriening FSS.

B16. Kornelis, A., ‘Út de twatalige praktyk (1),’ AMB, jannewaris 1959; s. 5.

De twatalige skoalle hat in natuerliker klimaat as de eardere ientalige skoalle.

B17. Kornelis, A., ‘Út de twatalige praktyk (2),’ AMB, jannewaris 1959; s. 6.

Juffer fertelt oer ‘zeven magere koeien, zeven magere jaren.’ Douwe hat it thús oer meagere kij mei meagere jaren. Hy wurdt útlake en beslút om de mûle net wer iepen te dwaan. Hy wurdt nei ferrin fan tiid ‘by de dommen yndield.’

B18. Kornelis, A., ‘Út de twatalige praktyk (3),’ AMB, jannewaris 1959; s. 7-8.

‘Mem hat yn ’e hûs it taelfounemint lein.’ De skoalle moat dêrop oanslute. It giet om it bern. De twatalige skoalle bestiet al jierren yn oare lannen.

B19. Kornelis, A. ‘Hoe is de oanpak fan it wurk yn ’e twatalige skoalle?’ yn AMB, maart 1959, s. 17-19.

176 Yn it begjin is it Frysk de fiertaal, nei oardel jier folget de oerskeakeling nei it Hollânsk. Yn de middelklassen krijt it idiomatyske in soad omtinken. De bern ferbetterje de âlden: it is gjin ‘sleutel’ mar in kaai. By de saakfakken útgean fan it bekende. By it begjin fan de proefskoallen wie der twivel. No liket it der op dat ‘de twatalige de normale skoallefoarm wurdt en de ientalige útsûndering.’

B20. Nieuwenhuis, H., ‘Tweetalig onderwijs op lagere scholen in Friesland,’ yn PBL, 1959; s. 73-78.

Yn dit artikel jout prof. H. Nieuwenhuis, de wittenskiplik adviseur fan it PAB, in oersjoch fan de stân fan saken, foaral it ûndersyk fan Ú.J. Boersma, syn meiwurkster, krijt omtinken. Der moat in didaktyske feroaring komme en it ynfoegjen fan it Frysk yn it ûnderwiis is net foldwaande foar itjinge men yn wêzen foar eagen hat: ‘de betere ontplooiing van het kinderlijke verstands- en gevoelsleven en mede daardoor een vergrote mogelijkheid aan de cultuur, zowel de regionale als de meer omvattende cultuurkringen, deel te kunnen nemen.’

B21. Pietersen, P.W. ‘It ien en oar oer it Paedagogysk Wurkforbân fan de Fryske Akademy,’ yn PBL, 1959; s. 70-71.

It PWF jout yn ûnderskate seksjes foarljochting oer twatalich ûnderwiis: it PAB de technyske foarljochting oan it leger ûnderwiis, de AFÛK fersoarget de akte-oplieding en FFS fiert propaganda ûnder de âlden en de PAC jout foarljochting oan de gemeente- en skoalbestjoeren.

B22. Pietersen, P.W., ‘In nije Fryske taelmethoade foar de legere skoalle (1),’ yn PBL, 1959; s. 78-80.

Sjoch A. Kornelis, 1958; B10. Sjoch Koop Scholten, 1959; B26.

Winsken oangeande in noch te ûntwikkeljen taalmetoade. Dy moat foaral ta taalgebrûk stimulearje en folle minder tiid oan staveringsûnderwiis besteegje as oan besteande metoaden. It ûndersyk fan Koop Scholten (1959; B26) kin brûkt wurde by it gearstallen fan in nije metoade. P.W. Pietersen hat krityk op de winterweetmetoade fan A. Kornelis. Dy syn oanpak fan de stavering is ‘in knibbeljen foar de ôfgod Stavering.’

B23. Pietersen, P.W., ‘In nije Fryske taelmethoade foar de legere klassen (2),’ yn PBL, 1959; s. 154-155.

Nêst de earder neamde betingsten foar in nije Fryske taalmetoade wurde no twa oanfoljende aspekten neamd: romte foar stillêsopdrachten en in organysk ferbân mei de saakfakken.

Oanfolling Yn syn artikels ‘Ûnderwiismiddels,’ yn Koen Zondag, red. Ûnderrjocht, Ljouwert : AFÛK en FA (1987) hat P.W. Pietersen op de siden 68-78 in oersjoch jûn fan de ûnderskate learmiddels fan 1900 oant de tachtiger jierren út de foarige ieu. Op side 75 komt hy yndirekt werom op de troch him yn 1959 neamde winsken.

B24. Pietersen, P.W., ‘Nije boeken,’ yn PBL, 1959; s. 186-187.

Besprek fan Hermann Kessler syn Deutsch für Ausländer. De skriuwer wol de memmetaal fan de minsken brûke by it learen fan de nije taal. Wy kinne dit boek brûke by ús taaldidaktyk.

B25. S[cheffer, H.], ‘Van memmetael en moedertaal,’ yn STM, 12 maart 1959, s. 4-5.

177

Sjoch Ú.J. Boersma, 1958; A1.

Gearfetting fan it rapport fan it ûndersyk fan Ú.J. Boersma. Konklúzje: ‘it twatalige skoaltype is net allinne forantwurde, it is needsaeklik.’ Juffer Ú. Boersma stelt foar in wurkgroep te foarmjen dy’t de didaktyk en metodyk fan it twatalich (taal)ûnderwiis neier bestudearje moat. Dy taak wurdt opdroegen oan ‘freon Sinnema’, by him is dat ‘yn bitroude hannen.’

B26. Scholten, Koop, ‘Ûndersyk nei it brûken fan it tiidwurd yn in tal opstellen fan twatalige skoalbern,’ yn PBL, 1959; s. 114-116.

Yn 236 opstellen fan bern fan de twadde oant mei de seisde klas waarden de tiidwurden neigien. Mei- elkoar wienen der 6.159 tiidwurdsfoarmen (notiid, doetiid, ynfinityf en mulwurd) en 274 tiidwurden. De sterke en de ûnregelmjittige tiidwurden waarden it faakst brûkt: wêze, hawwe, komme, gean, moatte en sizze respektivelik 47%, 31%, 11% en 9%. De measte flaters wienen staveringsflaters. Neat gjin niget, om’t bern har by it skriuwen fan in opstel konsintrearje op it ferhaal.

B27. Sinnema, G. ‘De twatalige skoallen yn Fryslân,’ yn PBL, 1959; s. 135-138.

Sjoch W.L. Zylstra, 1959; B44.

Oersjoch mei kaart fan alle twatalige skoallen. Op 1 augustus 1959 sille der 47 fan sokke skoallen wêze: 28 iepenbier, 17 protestantsk-kristlik en 2 katolyk.

B28. ‘List fan twatalige skoallen yn Fryslân,’ yn PBL, 1959; s. 157.

Yn dit artikel binne ek de plakken neamd; yn it foarige artikel sieten twa telflaters. It giet om 29 iepenbiere, 16 prot.-kristlike en 2 katolike skoallen.

B29. Sinnema, G., ‘Hokker berneboeken moatte oerset wurde?’ yn PBL¸ 1959; s. 195-197.

Sjoch G. Sinnema, 1960; B13.

De ‘Kommisje foar Jongereinlektuer’ hat de legere skoallen en de iepenbiere lêssealen frege hokker (klassike) berneboeken yn it Frysk oerset wurde moatte soenen. Der kamen 70 reaksjes, op de listen stienen 482 titels. By it kiezen fan oer te setten boeken hold de kommisje der rekken mei ‘dat it útkommen fan oersettingen ek in oantrún wêze kin foar berneskriuwers om to kommen mei oarspronklik wurk. Foar de standing fan it Frysk moatte ek net sa faak neamde klassiken dochs oerset wurde. Mei-elkoar binne 58 titels neamd, by 11 is net oanjûn út hokker taal oerset wurde moat. By 47 is dat wol nei te gean: 16 út it Nederlânsk, 16 út it Amerikaansk of Ingelsk, 7 út it Frânsk, 4 út it Dútsk en 1 resp. út it Italiaansk, it Poalsk, it ‘Skandinavysk’ of it Spaansk.

B30. Sinnema, G., ‘Fryske bern hawwe mei twa talen to krijen,’ yn IHL, 1959; s. 145-147.

Ûntstean fan en de stân fan saken by it twatalich ûnderwiis yn Fryslân.

B31. Tuinen, S. van, ‘Latyn forplichte, Frysk frij,’ yn STIM, 20 febrewaris 1959, s. 1.

De bern leare no allinne op de gymnasia en de lysea Latyn. As de mammoetwet ynfierd is, kin dat ek op it ateneum. Latyn as nij fak. ‘Qui non fleret?’ ‘Ús Fryske keamerleden moatte fanwegen komme en sizze: Alles goed en wol, Latyn der by? Bêst, mar dan yn Fryslân likegoed Frysk forplichte as Latyn.

178 Frysk en frij, wis, mar net op skoalle. Latyn wol, Frysk net. Huic illae lacrimae, dêrom dizze triennen fan my, dit stikje.’

B32. Twerda, H., ‘Hoe’t ik it doch (1),’ yn PBL, 1959; s. 60-62.

Beskriuwing fan syn manear fan wurkjen om de wurdskat (troch it lêsûnderwiis) te fergrutsjen.

B33. Twerda, H., ‘Hoe’t ik it doch (2),’ yn PLB, 1959; s. 121-123.

Beskriuwing fan syn manear fan wurkjen by it oanlearen fan de Frysk stavering. It Frysk Taelboek fan J.K. Dykstra is it útgongspunt. Ek it oerskriuwen fan ferskes is in goede wurkwize om de stavering yn ’e macht te krijen.

B34. Veldman, H., ‘Vanuit de praktijk : tweetalige school beter dan eentalige school,’ yn ON, 30 maaie 1959; s. 3.

H. Veldman, haad fan de katolike skoalle yn Reahûs, beskriuwt de foardielen fan de twatalige skoalle. Wat de katolike skoallen oangiet, kinne der wol problemen ûntstean by it ynfoljen fan in fakatuere.

B35. Visser, B., ‘Mei twa mjitten,’ yn FRFR, 29 maaie 1959; s. 1.

De Wet Cals makket it mooglik om yn de earste klassen fan it leger ûnderwiis it Frysk as fiertaal te brûken. ‘Dus net moast ...’. Foar Nederlânsk Nij-Guinea jildt in oare taalpolityk. Op de kweekskoallen wurde de learkrêften sa oplaat om ‘as se klear binne, de tael fan it bern to brûken.’ Foar Nij-Guinea wurde de didaktyske motiven wol ynskikt, net foar Fryslân. Soenen de Fryske keamerleden de minister fan Ûnderwiis hjir net ris oer ûnderstean moatte?

B36. Vries, G. de, ‘De Kweekskoalle-enkête fan it Paedagoysk Wurkforbân,’ yn PBL, 1959; s. 54-55.

Gearfetting fan de by de kweekskoallen holden enkête oer it Frysk as lesfak. Sjoch foar de útwurking haadstik 4, ‘Leare en byleare’ yn Lange oanrin, koarte sprong.

B37. Vries, G. de, ‘De Kweekskoallen en it Frysk,’ yn PBL, 1959; s. 171-173.

It realisearjen fan it Frysk op de kweekskoallen hinget fierstentefolle ôf fan de learaarbesetting. Sjoch foar de útwurking haadstik 4, ‘Leare en byleare’ yn Lange oanrin, koarte sprong.

B38. Wellinga, E., ‘Eat út in enkête,’ yn PBL, 1959; s. 112-113.

Op inisjatyf fan fan de feriening FFS is in enkête holden oer it Frysk op de beukerskoallen. Op it plattelân brûke de liedsters Frysk. Der is ferlet fan teltsjes, spultsjes en ferskes. De besteande binne te ‘literêr’, foar de beuker net te begripen. Sjoch foar de fierdere útwurking haadstik 4, ‘Leare en byleare’ yn Lange oanrin, koarte sprong.

B39. Wellinga, E., ‘Ûnderwiis yn it Frysk,’ yn AMB, maart 1959; s. 17-19.

Koart oersjoch fan de skiednis en de stân fan saken oangeand it Frysk op skoalle, foar dy mei it twatalige systeem.

B40. Zylstra, W.L., ‘Yn de twadde klasse(1),’ yn PBL, 1959; s. 32-35.

179 Yn de twadde klasse is der mear skriftlik wurk, ‘echte’ taaloefeningen. Ek tsjinstellings (heech-leech, smoarch-skjin), slimme wurden (konsultaasjeburo, reauke) en wurden mei û en oe (mûs, hoep; droech, noegje).

B41. Zylstra, W.L., ‘Yn de twadde klasse (2),’ yn PBL, 1959; s. 51-53.

Yn de twadde klasse komme wurden mei deselde klank (sic, KZ) (mûs, hûs, sûch), meartalsfoarmen (kaai-kaaien, nút-nuten) en wurden mei ien of twa bylûden (baker-bakker, hake-hakke) oan ’e oarder.

B42. Zylstra, W.L., ‘Yn de twadde klasse (3),’ yn PBL, 1959; s. 83-86.

It giet diskear oer de ‘eigen utering’ en it lêzen. De bern hawwe al in ferskeskrift. Nei oanlieding dêrfan wurde guon wurden opskreaun, bygelyks sâlt, boarne, brea-koarste. Mear slimme wurden wurde tafoege.

B43. Zylstra, W.L., ‘Yn de twadde klasse (4),’ yn PBL, 1959; s. 105-106.

Sjoch A. Kornelis, 1958; B10.

Oan de ein fan de twadde klas behearskje de bern de Fryske stavering. Dy behearsking bliuwt as men der omtinken oan jaan bliuwt. W.L. Zylstra is it net iens mei de winterweetmetoade. As brêge nei it Hollânsk wurde de ‘kostlike boekjes fan Ot en Sien’ brûkt. It skriuwen fan Hollânske opsteltsjes earst yn klas 4. De bern moatte in Hollânsk ‘reservoir foarme ha.’ Net tefolle Fryske opsteltsjes, ‘ien of twa kear wyks is al folle. In bern moat mear jown wurde as dat it jowt; it wurdt op ’t lêst wurch en ynein fan al dy “sels-ekspresje”.’

B44. Zylstra, W.L., ‘Nei oanlieding fan it forslach oer de twatalige skoallen,’ yn PBL, 1959; s. 156.

Sjoch G. Sinnema, 1959; B27.

Yn in artikel oer de twatalige skoallen skreau G. Sinnema (sjoch de ferwizing hjirboppe) dat de iepenbiere skoalle fan De Rottefalle wat hastich wie. ‘Dit wurket skiednis-forfalsking yn ’e hân.’ W.L. Zylstra skriuwt: ‘Dit wie net in saek fan hastigens, mar fan bloedige earnst, en dit hat de trochbraek west nei de “proefskoallen” fan 1950. En fan sleauwens en trochsukkeljen op âlde kouwepaedtsjes oan de oare kant; en op ’t heden is dat noch it gefal op sa’n 450 skoallen yn Fryslân.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Folkertsma, E.B.], ‘De krappe ûnderwizer en de twatalige skoalle,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 17 jannewaris 1959; s. 2.

Der is in tekoart oan ûnderwizers. Der moat alles oan dien wurde ‘om it tokoart oan ûnderwizend personiel to boppe to kommen.’ Dat jildt foar hiele Nederlân, mar yn it bysûnder ‘foar bepaelde streken, plakken en skoallen. Net to min foar it plattelân, Fryslân en ús twatalige skoallen.’

C2. Taelwarder [= D.A. Tamminga], ‘Op ’e taelhelling,’ yn LC, 5 desimber 1959, s. 19.

Tamminga neamt yn syn rubryk ‘Op’e taelhelling’ foarbylden fan ‘wanskepen tael’ dy’t er heard en optekene hat ‘út de mûle fan fryskpratende Friezen.’ Hy wol net wanhoopje. ‘Taelwarder’s hope yn dizzen is: twatalich ûnderwiis.’ 1960

180

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Rijpma-Boersma, U.J., De syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere school : een historische en experimentele terreinverkenning, Groningen : Wolters, 1960; 307 siden.

Yn dizze publikaasje (proefskrift) besprekt Ú. Rijpma-Boersma yn hoefier’t ûnderwiis yn grammatika op de legere skoalle mooglik en winslik is. Oan de dissertaasje wienen oer it ûnderwiis yn Fryslân de folgjende stellingen taheakke:

4. ‘In gebieden waar een sterk van het ABN afwijkende streektaal de omgangstaal is, moet het elementaire moedertaalonderwijs met de specifieke idiomatische en grammaticale mogelijkheden van de leerling rekening houden en 5. is het noodzakelijk dat de leerkracht in de lagere klas(sen) van het l.o. die streektaal tenminste passief beheerst. 6. Het is noodzakelijk, dat op alle lagere scholen in Friesland onderwijs in de schriftelijke beheersing van het Fries wordt gegeven. 7. Het zou aanbeveling verdienen de spelling van het Fries zodanig te herzien dat het auditieve woordbeeld het visuele zoveel mogelijk kan ondersteunen.’

A2. Sinnema, G., De tweetalige school in Friesland, [Leeuwarden,] : Paedagogysk Advysbureau fan de Fryske Akademy, [1960]; 5 siden.

5066 fr

Der is in ferskil tusken de ientalige en de twatalige skoallen. Yn it foarste plak is der in ‘onderwijs- technisch verschil.’ De twatalige skoalle brûkt yn de earste klassen de memmetaal fan de bern, it Frysk, as fiertaal. It giet om it bern, it ûnderwiis yn it Frysk is gjin doel op himsels. Yn it twadde plak giet it om it Frysk as fak yn klas 3-6, dêr is it Frysk it doel. Fryslân hie doe 528 legere skoallen; 352 dêrfan befine har yn in homogeen Frysktalich gebiet (90- 100% Frysktalich); 176 skoallen lizze yn in mingdtalich gebiet (10-60% Frysktalich). Lykas by eltse ûnderwiisfernijing binne der ek hjir tsjinstanners. Faak heart men de fraach oft it wol goed komt mei it Hollânsk. Guon minsken, meastentiids út de ‘kleine burgerij’, hawwe in minderweardichheidskompleks oangeande har eigen taal. Op grûn fan de goede resultaten mei men ferwachtsje dat ‘het aantal tweetalige scholen zich in de toekomst geleidelijk zal uitbreiden.’

A3. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1960, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1960; 12 siden.

4867 fr

Yn it ferslach wurde de folgjende punten neamd: gearstalling bestjoer, tal twatalige skoallen (58), ûntwikkeling metoaden, lêzings en foarljochting, tal besites oan de skoallen (68), ferstjoerde lessen en boekjes (mei-elkoar 12.979), advizen oan bestjoeren, learkrêften, skriuwers en útjouwers en oerlis mei bygelyks PÛR.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Mar sitte litte ...?’ yn STR, 1960; s. 2-5.

181 In pleit foar in provinsjale tsjinst foar ûnderwiisbegelieding.

B2. Dam, Freark, ‘It l-ê-s-r-a-k komt út ’e Rottefalle,’ yn STR, 1960; s. 140-142.

Ûntstean fan it lêsrak en de nammen fan de minsken dy’t holpen by it meitsjen dêrfan.

B3. F[olkertsma, E.B.], ‘De Fryske taelposysje, yn it ûnderwiis (1),’ yn STIM, 22 jannewaris 1960; s. 1.

It Frysk hat in wetlik plak krigen yn it leger ûnderwiis, mar fan beukerûnderwiis oant de kweekskoallen ta leit it fjild ‘hast noch hielendal braek, ja siz mar foar wyld.’ Mar der is noch in oar proses oan de gong. De bern geane no langer nei skoalle, it fuortset ûnderwiis is in Hollânsk bolwurk en hat sa folle mear ynfloed krigen as foarhinne. Aksje foar omtinken fan it Frysk yn it ûnderwiis komt ‘nearne spontaen wei út it folk’. De bewegingsminsken – as learkrêft, as skoalbestjoerslid, of lid fan de gemeenteried – moatte der hieltyd efteroan.

B4. F[olkertsma, E.B.], ‘De Fryske taelposysje, yn it ûnderwiis (2),’ yn STIM, 29 jannewaris 1960; s. 1.

Op grûn fan de tsjintwurdige situaasje fan it Frysk is der genôch te dwaan foar de Frysk beweging. Meie wy tefreden wêze as de lêste skoalle twatalich is en de ferplichting jildt? Dat is net sa. De beweging hat eins noch gjin omtinken hân foar de fraach ‘oft der yn ’e twatalige skoalle genôch Frysk ûnderwiis jown wurdt.’

B5. F[olkertsma, E.B.], ‘De Fryske taelposysje, yn it ûnderwiis (3),’ yn STIM, 5 febrewaris 1960; s. 1.

Om 1930 hinne sei S.E. Wendelaar Bonga dat it Frysk net allinne in plak krije moast by it lês- en taalûnderwiis, mar ek by de saakfakken. It is goed om nochris oer dy oanwizing nei te tinken. ‘Lykwols komt it net allinne op it tal ûren en de hoemannichte fan ‘’e stof, mar foaral ek op ’e geast oan.’

B6. F[olkertsma, E.B.], ‘Hûs op ’e brânwacht,’ yn STIM, 18 novimber 1960; s. 1.

It frjemde, it Hollânsk, wreidet it eigene maklik oer. Ek yn ’e húshâldings. ‘Né, it Fryske hûs is gjin aksioma. It is in bastion, en it leit bleat foar alles hwat elk bastion wjerfarre kin ... It stiet op ’e brânwacht. It wurdt oanfallen aloan troch.’

Oanfolling Jehannes Wijnstra en Koen Zondag hawwe it wurd brânwacht brûkt as titel foar it ferslach fan har analyze fan de ‘taal fan de bern yn Fryslân hjoed de dei thús en op it skoalplein.’ It Frysk wurdt minder faak oan de bern trochjûn en dy taal wurdt op it skoalplein hieltyd minder brûkt. (Sjoch Jehannes Wijnstra en Koen Zondag, ‘It Frysk op ’e brânwacht,’ yn PBL, 2007; s. 28-30.)

B7. F[olkertsma, E.B.], ‘Opfieding yn en ta Fryslân,’ yn STIM, 26 novimber 1960; s. 1.

De âlden soenen har bern foarlibje moatte yn de taal; yn de huzen moat in Fryske geast hearskje. Mar it praten oer it Frysk, ‘to pas en to ûnpas,’ kin ‘by bern yn it opwaechsen licht earslings wurkje.’

B8. Hartsema, D.J., ‘Heimatkunde,’ yn PBL, 1960; s. 175-177.

182 Nei oanlieding fan in besite oan East-Fryslân konkludearre de auteur dat der foar goed geakunde- ûnderwiis mar ien betingst is: in learkrêft mei niget foar it eigen gea of plak. Út it learplan moat ôf te lieden wêze oft der kontinuïteit is,

B9. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘Ús kweekskoallen,’ yn “Fryske kronyk”, yn IHL, 1960; s. 3.

De learlingen fan de kweekskoalle yn Fryslân en ‘de om utens studearjende R.K. takomstige ûnderwizers hawwe yn it foarmingssintrum “De Oorsprong” yn St. Nyk byelkoar west. De Fryske sfear die elkenien goed. Winliken moatte der mear fan sokke dagen komme.’

B10. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘Twadde Rykstael,’ yn IHL, 1960; s. 59.

It ferslach fan de eksamens foar de Ryksakte Frysk is yn it Hollânsk. Wêrom eins? It Frysk is dochs de twadde rykstaal?

Oanfolling Yn 1977 hat Krine Boelens in fersyk rjochte oan J. van Kemenade, doe minister fan ûnderwiis, om de stikken foar it eksamen Frysk L.Û. yn it Frysk te publisearjen. De minister wiisde it fersyk ôf: ‘U noemt dit kleine wijzigingen, maar het zijn wel zeer principiële wijzigingen waarvoor ik ... geen rechtvaardiging kan vinden.’

B11. Schurer, Fedde, ‘Sechtich skoallen,’ yn “By ljochtmoanne”, yn STR, 1960; s. 65.

De twatalige skoalle ‘is de taeije striid fan in folk om syn bistean en syn takomst.’ Wy hawwe dêrby it begryp fan de oar, de ynkommeling, nedich. Skriuwers moatte ‘in briljant en brûkber ynterieur’ skeppe, sadat de foarbygonger seit: ‘yn dat hûs is it goed wenjen.’ Der is in oerienkomst mei it ferlitten fan in hûs, as men dat ferlit hoecht it allinne mar ‘biezemskjin, as men it sels biwennet en men kriget ek noch ynwenning, dan moat it ynoarder.’

B12. Sinnema, G., ‘De globalisaesje op de Belgyske Ûnderwiisdagen 1959,’ yn PBL, 1960; s. 25-30.

Der sit hiel wat goeds yn de globale oanpak fan it lêsûnderwiis. Dy metoade is boud op de ‘Gestaltpsychology’ en stúdzje oer de eachbewegingen. Der binne inkelde betingsten: de gesichts- en gehoarorganen en de lêsripens moatte ynoarder wêze. It artikel beslút mei in oersjoch fan de wurkwize yn Flaanderen.

B13. Sinnema, G., ‘Meidielings Paedagogysk Advysburo fan de de Fryske Akademy,’ yn PBL, 1960; s. 100.

It slimste ferlet oan learmiddels is oer. ‘Wy kinne ús rêdde.’ Der wurdt ek wurke oan it oersetten fan boeken. Der wurde sân titels neamd, de measte steane net yn de yn 1959 opstelde list.

B14. Sinnema, G., ‘Ta it Frysk ûnderwiis op de twatalige skoalle,’ yn PBL, 1960; s. 152.

Der is no tsien jier ûnderfing mei it twatalich ûnderwiis. Yn de earste beide klassen is it gien ‘lyk as wy forwachten.’ De ferâldere Fryske stavering is wol in probleem. De ‘forûnderstelde swierrichheit mei it Ned. yn klas III is gâns tafallen. It hat bliken dien, dat de bern yn de tredde klas it Nederlânsk like flot lêze as eartiids en, nei in oergong, ek mei de Nederlânske tael oer ’t generael like fier binne.’ De winst is dat dat minder remming is by de mûnlinge en skriftlike utering. Yn it artikel binne gâns foarbylden út de praktyk opnommen.

183 B15. V[isser-Bakker, J.], ‘Lêsrak – Wytzes,’ yn PBL, 1960; s. 1-4.

Yn de kontroverse tusken A.L.J. Wytzes (globaalmetoade) en W.L. Zylstra (analytysk-syntetyske metoade) nimt Jant Visser-Bakker in tuskenposyje yn. Hja brûkt beide metoaden. ‘It binne gjin bihelpen, en gjin folsleine methoaden.’ Nei dy motivearring jout hja mei foarbylden oan hoe’t se wurket.

B16. Zylstra, W.L., ‘De opset fan it lêsrak,’ yn PBL, 1960; s. 105-110.

Beskriuwing fan it ûntstean en de wurkwize mei de it lêsrak. It materiaal is by W.L. Zylstra te bestellen. Plaatsjes en wurdsjes kostje fl. 67,50, it rak (mei skreven) fl. 17,50 en de losse letters fl. 2,50. De lytse plaatsjes en wurdsjes yn twa doaskes fl. 2,40 it stel.

B17. Zylstra, W.L., ‘Foar it eksamen Fryske akte,’ yn PBL, 1960; s. 125.

De eksamenkandidaten krije hiel koart útlis oer har metoade. Dy fan A.L.J Wytzes liedt der ta dat guon nea lêze leare sille. Se advisearret de lêzers om Why Johnny Cannot Read, in yn Amearika publisearre boek oer de lêsswierrichheden, ris te lêzen.

B18. Zylstra, W.L., ‘Dy’t it lêsrak brûkt, lit de bern net yn koar raze (lêze),’ yn PBL, 1960; s. 202.

De lêsrak-metoade hyt Fan Praten ta Lêzen en Skriuwen. ‘Lêzen moat praten gelyk wêze.’ Nochris in oersjoch fan it materiaal dat besteld wurde kin; it rak is fl. 2,50 djoerder wurden en de lytse plaatsjes en wurdsjes fl. 1,00 it stel.

B19. Zondag, Koen, ‘De hâlding foar it Frysk op de l.s. oer,’ yn PBL, 1960; s. 76-82.

Sjoch Koen Zondag, 1958: B22.

Ferfolchûndersyk, no yn de foarm fan in skriftlike enkête, op fiif skoallen. It docht bliken dat 31% fan de âlden ‘planút forklearje foar de twatalige skoalle to wêzen. Dat binne de âlden, dy’t yn Fryslân berne binne, Frysk prate kinne en (foar in part) Frysk lêze en skriuwe kinne.’ Yn de konklúzje stiet dat it in goed teken is dat ‘dit persintaezje sa heech leit.’ De striid foar it twatalich ûnderwiis kin trochset wurde.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Folkertsma, E.B.], ‘De erflike fraech fan it hoefier,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 30 jannewaris 1960; s. 13.

De Fryske taal is moai, in Frysk boek lêze dogge de minsken graach en de Fryske útstjoerings ûntkomme ús net. ‘Mar moatte wy der dêrom, lykas dy biwegingsmannen wolle, foar yn ’e skrep en [oan] de slach? Och, hwat jowt dat en hwatfoar sin hat it?’ Sokke diskusjes komt earst in ein oan as wy ‘de moed en de royaliteit hawwe’ om yn te stimmen mei de arguminten fan de tsjinstanners. Dan is in reële diskusje mooglik.

C2. [Folkertsma, E.B.], ‘Safier as it folk,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 13 febrewaris 1960; s.15.

Hieltyd wer klinkt de fraach hoefier’t men mei it Frysk komt. ‘It antwurd moat wêze: yn Fryslân safier as it Fryske folk it wol, en yn alle gefallen, byhwannear’t it dat wol hiel hwat fierder as nou.’

184

1961

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Bergstra, F.J., ‘It Frysk as ûnderwiistaal en wittenskipstaal,’ yn P.A. Bergstra, (red.), Skiep binne der inkeld om skeard te wurden : tsien essays oer de Friezen en it Frysk, Gasselternijveenschemond : Montaigne, 1998; s. 45-73.

9822 fr

Werjefte fan in yn 1961 holden lêzing foar de jiergearkomste fan de Fryske Akademy. Nei ynliedende opmerkings oer wittenskip en taal èn de soarch foar de taal (troch de FA) komt Bergstra, doe foarsitter fan dat ynstitút, by de kearn fan syn ferhaal: it Frysk as taal fan ûnderwiis en wittenskip. Der binne noch te min twatalige skoallen en se foarmje mar in lyts part fan it skoallesysteem, mar wy meie der bliid mei wêze. Der is lykwols in oar aspekt. Oer de twatalige skoallen wurdt sein dat net allinne it Frysk, mar ek it Nederlânsk der better fan wurdt. Sa kin dat ûnderwiis in dûbelsnijend swurd wurde. As wy de posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis, ‘mar ek yn it totale folkslibben,’ rêde wolle, dan sille wy ‘sels eksperimintearjende mei Frysktalich ûnderwiis op de leeftiid fan puberteit en nei-puberteit teset moatte.’ It giet net yn it earste plak ‘om ûnderwiis yn it Frysk as tematysk fak, lykas men ek wiskunde of skiednis leart, mar foar alles om Frysk ûnderwiis yn dy sin, dat it Frysk in fiertaalfunksje kriget. It Frysk moat fiertaal by it ûnderwiis wêze, omdat it fiertaal yn it libben wêze moat. Non scholae sed vitae discimus. It Frysk moat it libben tsjinje, gebrûkstaal wêze, om überhaupt bestean bliuwe te kinnen.’

A2. De problemen van Friesland en haar perspectieven, uitgave van het Provinciaal comité van A.R. kiesverenigingen, [Sneek : De Motor,] [1961,] 93 siden.

Sjoch J. Piebenga, 1961; C2. Sjoch B. Smilde, 1961; B19. Sjoch M.S.E. Visser, 1961; B21-B23.

D 7593

It moderamen fan it ‘Provinciaal Comité van A.R. kiesverenigingen’ yn Fryslân joech yn maaie 1959 oan in kommisje de opdracht ‘een rapport samen te stellen over de sociaal-economische problemen en de daarmee verbandhoudende vraagstukken, waarmee Friesland hedentendage te kampen heeft.’ Oan kultuer en ûnderwiis waard gjin wurd bestege. Dat waard de gearstallers troch de kritisy tige kwea ôfnommen.

A3. Haan, M.J. de en G. Sinnema, Twa-talich ûnderwiis, [Goutum] : ‘Forieniging De Fryske Skoalle,’ 1961; 15 siden.

4890 fr

Foarljochtingsbrosjuere foar âlden, learkrêften en bestjoeren. Meinte Walta soarge foar de yllustraasjes. Op it omslach steane ôfbyldings fan in pearke en in par; de tekst is een peer, in pear.

185 Oanfolling Yn de rin fan de jierren is der mear ‘reklamemateriaal’ makke. It is taheakke oan 1961; A3.

Foar 1940 makke de LIGA in poster mei de tekst: ‘Op al ús skoallen Frysk! In natuerlik RJOCHT fêstlein yn ’e WET!’ Om 1950 hinne kaam de FNJ mei propaganda-sluven. De teksten wienen:

‘FRYSK op al ús skoallen! In natuerlik rjocht fan it Fryske folk!’ ‘FRYSK yn al ús tsjerken! In natuerlik rjocht fan it Fryske folk!’ ‘It FRYSKE BOEK. Yn elke Fryske húshâlding!’ ‘STYPJE de FRYSKE AKADEMY. Hja is uzes mei-inoar.’

De FFS hie om 1955 hinne in yllustraasje mei de tekst: ‘In folk dat libbet bout oan syn skoalle.’

A4. Littooy, H.A. en U. van Houten, Tweetaligheid in Nederland: voor het Friese taalgebied, voor het Frankische en Saksische taalgebied, ’s-Gravenhage : CPS, 1961; 84 siden.

Sjoch T. Hoekema, 1961; B7.

Pb 31277

‘Met het probleem der “Tweetaligheid in Nederland” worden vele leraren en onderwijzers praktisch dagelijks geconfronteerd.’ Sa begjint in brosjuere dy’t H.A. Littooy en U. van Houten yn opdracht fan it CPS skreaunen. H.A. Littooy fersoarge it part oer it Frankyske en Saksyske gebiet. U. van Houten rette mei Fryslân (s. 15-67). Hy set de (ûnderstelde) beswieren op in rychje en jout oan hoe’t twatalich ûnderwiis bydrage kin oan in oplossing. Nei in skets jûn te hawwen fan de taalsituaasje, de dialektyske farianten en de streektalen, wurdt oanjûn wat der dien wurde kin, tsjin bygelyks flaters yn de útspraak en skriftlik taalgebrûk, yn de praktyk fan it U.L.O.-ûnderwiis.

A5. Savornin Lohman-Hagenzieker, A.C. de, Kultureel perspektyf : rapport oer de situaasje en takomst fan de kultuer yn Fryslân, op forsyk fan Deputearre Steaten útbrocht troch de Stichting Fryske Kultuerried, [Ljouwert : Stichting Fryske Kultuerried,] [1961,] ; 246 siden.

Sjoch B. Smilde, 1962; B11. Sjoch P. Terpstra; 1962; B14-B19 Sjoch Kroodsma-Snikstra, Gaatske, 1962; C2.

5003 fr

Nei’t ûnderskate kommisjes in foarriedich rapport skreaun hienen oer in aspekt fan de Fryske kultuer fan doe en de takomst, bewurke en redigearre A.C. de Savornin Lohman-Hagenzieker dy konsepten ta in gehiel, it rapport Kultureel Perspektyf. E.B. Folkertsma skreau, yn somber stelde wurden, de ynlieding. It einrapport oer it ûnderwiis, fan beukerskoalle oant en mei it heger ûnderwiis, komt op it aljemint yn Lange oanrin, koarte sprong.

Oanfolling Yn it twatalige rapport stiet op 16 in oersjoch fan it jier fan oprjochtsjen fan Fryske ferienings en organisaasjes fan 1826-1960. It rapport waard op 26 en 27 febrewaris 1963 yn ’e Steaten behannele. It ferfolch wie op 21 desimber 1965. Doe waard unanym besletten om 30.000 gûne út te lûken foar it befoarderjen fan it Frysk. Op útstel fan A. Oosterhoff (CHU) songen de Steaten it Frysk folksliet: ‘Een

186 beetje onzuiver misschien, maar ja, het was dan ook de eerste keer dat de Friese Staten samen zongen’ FD, 22-12-1965.

A6. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1961, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1961; 12 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1961 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (68), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (81), ûntwikkele learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 48.067 eksimplaren, besite fan Noardfryske ûnderwizers en mûnlinge en skriftlike advizen.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. F[olkertsma, E.B.], ‘Lit ús ús tael dochs kenne,’ yn STIM, 28 april 1961; s. 1.

‘Nou’t de greate mannichte fan it sljochtwei Fryske folk yn har passive trou hwat langer hwat minder yn steat is om basis èn hâld oan ús tael te jaen, nou komt it der nammersto sterker en driuwender op oan, mei wurd en died en foarbyld in Frysk to foarmjen yn nije opgong nei suverheit en rykdom.’ Wy rêde it net ‘as ús mannen yn it ûnderwiis, it op in sêft sin settend, sels, in elk op syn plak, de striid tsjin ellindich en foar goed Frysk net meifiere ...’.

B2. F[olkertsma, E.B.], ‘Op ’e prae-Fryske skoalle,’ yn PBL, 1961; s. 151-153.

Folkertsma gie fan 1898 oant 1906 nei de legere skoalle yn Ferwert. Op dy skoalle is hy net alhiel ûnkundich fan it Frysk bleaun. Dat kaam troch master J. van der Vlugt, in Hollanner dy’t him ûnder de Friezen thúsfielde. Hy learde de bern de fjouwer fersen fan it Frysk folksliet, by skiednis waard ferteld oer Bonifacius en de slach by Warns, ierdrykskunde - ‘troch ús “adrykskunde” neamd’ - begûn yn Ferwert, plaknammen as Ljouwert, Frjentsjer, Harns en Snits waarden neamd. ‘Mar Sleat wie Sloten.’ Foar dat bytsje dat ‘ik op skoalle oan eigen fan Fryslân en syn sprake meikrigen haw, bin ik noch altyd tankber.’

B3. [Folkertsma, E.B.], ‘Frysk op skoalle, nou en strak,’ yn WS, [196x], s. 2.

Der binne trije typen legere skoallen yn Fryslân. 1. De ientalich ‘hollânske’ skoallen, it Frysk wurdt dêr, nei omstannichheden, mûnling talitten. Dat type moat op ’en djoer ferdwine. 2. De ientalich ‘hollânske’ skoallen, dêr’t it Frysk fakultatyf jûn wurdt. As it fakultative omset wurdt yn ferplichte, dan is ‘dit type it iennige dat bestean bliuwe kin nêst de twatalige skoallen.’ 3. De twatalige skoalle mei Frysk as fiertaal yn de leechste en as fak yn de heechste klassen. Oer dat type folgje oanfoljende opmerkings. De kwestje fan ‘it skieden fan de beide taelsfearen om lêstige ynterferinsjes fan beide talen (frisismen!) foar to kommen, is noch lang net útiten.’ Boppedat moat der in fruchtbere yntegraasje plakfine ‘fan beide talen, ek in yntegraesje fan fryske geakunde en fryske skiednis yn de fakken ierdrykskunde en “heitelânske” skiednis, net ynsidinteel, mar planmjittich.’

B4. [Folkertsma, E.B.], ‘Twatalich ûnderwiis stiet op ’e rem,’ yn WS, [196x], s. 3-4.

Der binne no 60 twatalige skoallen. Neffens guon in moai resultaat. Mar de skoallen dy’t twatalich binne wiene de ‘maklikste’. Bestjoeren, learkrêften en âlden fielden der foar. Op de oare skoallen leit it folle dreger. De âlden moatte ‘in folslein oare ynstelling’ krije, de bestjoeren moatte neitinke oer twataligens, ‘oars sjitte hja yn har taek to koart.’ Learkrêften binne te statysk, de kweekskoallen

187 besteegje te min tiid oan ‘it fraechstik fan rykstael en memmetael, en mar inkelde learlingen pakke it út harsels oan.’

B5. Franke, D., ‘Geakunde op ús skoallen,’ yn PBL, 1961; s. 180-182.

Foarbyld fan geakundelessen foar de tredde en de fjirde klas.

B6. Groustra, G.R., ‘Skoalbern fan Marrum hiene “bûtenlânske” masters foar de klas,’ yn FRFR, 20 oktober 1961; s. 1.

By gelegenheid fan in besite fan sân skoalmasters út Noard-Fryslân krige de grifformearde skoalle yn Marrum (sjoch foar mear ynformaasje oer dy skoalle yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3 ‘Nei spried en tal’) twa gasten út dat twatalige gebiet. It Marrumer haad fan de skoalle fertelde by de skiednisles ûnder mear oer de ‘Slach by Warns’. Om’t doe it Frysk as fiertaal allinne tastien wie yn de leechste klassen wie de les yn it Hollânsk. De gasten stienen sels ek efkes foar de klas.

B7. Hoekema, Teake, ‘Nije brosjuere oer twatalichheit yn Nederlân,’ yn LF, july 1961; s. 3-4.

Sjoch H.A. Littooy en U. van Houten, 1961; A4.

Nei oanlieding fan de bydrage fan U. van Houten yn de by A4 neamde brosjuere slacht it argumint dat yn de twatalige skoallen it Hollânsk der better fan wurdt wer foar master op. Bewegings- en ûnderwiisminsken moatte ‘har biriede oer hoe’t it fierder sil, oars wurde se straks forslein mei har eigen risseltaten.’ Fjouwer wike fakânsje yn Hollân helpt mear as ‘in jier lang master Hollânske anderten ... jaen.’ De beweging hat bang west fan it eigen skaad. Hja moat ‘revolúsjonaire wegen gean.’ Oars komt it net klear. ‘Mei de tsjintwurdige taktyk rint it ier of let op ’e non.’

B8. K[euning, H.], ‘Ús beukerskoallen,’ yn STM, 10 maart 1961; s. 1.

No’t it twatalich ûnderwiis hieltyd mear trochset, is de konsekwinsje dat der Fryske beukerskoallen komme. Der binne wol in pear betingsten: der moat materiaal komme en de AFUK soe in Fryske akte foar beukerliedsters ynstelle moatte.

Oanfolling Tusken 1945-1962 waarden yn Fryslân 110 beukerskoallen oprjochte; yn 1962 weinen der mei-elkoat 240 beukerskoallen (LC, 31maart 1962; s. 15.)

B9. K[euning, H.], ‘Neiskrift,’ yn STM, 7 april 1961; s. 3.

Inkelde korreksjes op it artikel oer de beukerskoallen. H. Keuning wist net dat de PÛR al in diploma foar beukerliedsters ynsteld hat. Der moat in unifoarm programma komme. Wa’t dat opstelt, is net it wichtichste. It is net goed dat wy de beukerliedsters modderje litte mei ferâldere materiaal.

B10. Kornelis, A., ‘Opbouw,’ yn PBL, 1962; s. 186-188.

Besprek fan de losblêdige metoade foar ierdrykskunde, natuerkennis en skiednis, skreaun troch trije leararen (M. Baaijens, G. de Jong en D.T.E. van der Ploeg) fan de Kristlike Kweekskoalle yn Snits. A. Kornelis is tige posityf oer de oanpak en opset.

Oanfolling Der hat sprake fan west om in likense opset foar Fryslân te meitsjen.

188 B11. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘Op leger nivo,’ yn “Fryske kronyk”, yn IHL, 1961; s. 7.

Op inisjatyf fan de FFS wie der yn de krystfakânsje in moeting fan de learlingen fan de kweekskoallen. Diskear kaam it skiednisûnderwiis oan ’e oarder. De sprekkers wienen H. Algra (haadredakteur FD) en G. de Jong (learaar skiednis en kultuer en maatskippij) oan de ‘Christelijke Kweekskoalle’ yn Snits).

B12. Kronikeur [= frater Winfryd Brouwer], ‘Mear masters,’ yn “Fryske rubryk,” yn IHL, 1961; s. 13.

It PAB stjoert syn materiaal net allinne nei de oansletten skoallen, mar ek nei de sân kweekskoallen yn Fryslân en de twa katolike bûten Fryslân (Hilversum en Stienwyk). Ek de kweekskoalle op frijsinnich protestantske grûnslach yn De Haech krijt it materiaal.

B13. Lewis, Gwyn Illtyd, ‘Wales, Notes on institutions, religion, culture and language,’ yn BKN, 1961; s. 108-117.

Nei in ‘historical sketch’ folget in paragraaf oer de ‘Welsh Institutions,’ Yn Wales binne foarderingen makke, mar oer it generaal is de befolking net ‘enthusiastic to preserve their heritage. Whilst not hostile, they are at best passive. The torch bearers ... are the small minority.’

Oanfolling Yn K. Sikkema, G.H. Vledder, K. de Vries et al., Op ’e foareker, Ljouwert : FA en GCO/MSU, 1979 hat Lewis op side 46-78 in analyze jûn fan it (twatalige) ûnderwiis yn Wales. Op ’e foareker wie it liber amicorum foar Krine Boelens.

B14. Schippers, H.K., ‘Cu-ma en de kweekskoallen yn Fryslân,’ yn STR, 1961; s. 82-84.

It yn it ‘Kweekskoallebislút’ neamde fak ‘Cuma,’ (‘Kennis van het culturele en maatschappelijke leven’) jout de kweekskoallen yn Fryslân ‘genôch romte yn elts gefal om èk Fryslân, syn politike, sosiale en tsjerklike skiednis, syn ekonomyske wrakseling, syn kultuere ûntjouwing yn ’e stúdzje to biheljen – in ding om tige bliid mei te wêzen.’

B15. Sinnema, G., ‘De twatalige skoalle yn Fryslân’, yn BKN, 1961; s. 227-231.

Nei in oersjoch oer it ûntstean en it tal twatalige skoallen wurdt sein dat ‘de âlders hieltyd minder biswieren’ hawwe tsjin dy foarm fan ûnderwiis. De beswieren dy’t al neamd wurde, binne basearre op it ekonomyske motyf. Wat net direkt tsjinstber is oan de easken fan it fuortset ûnderwiis ‘wurdt faek biskôge as omballingen.’ Ek it minderweardichheidsgefoel fan Friezen foar de eigen taal oer spilet in rol. It artikel beslút mei in beskriuwing fan de kontakten mei de skoallen. Yn de wurkgroepen sitte minsken fan ûnderskate denominaasjes, dat is unyk.

B16. Sinnema, G., ‘Taelûnderwiis op de twatalige skoallen,’ yn PBL, 1961; s. 25-29.

Nêst it gewoane taalûnderwiis moat der foar de beide talen romte wêze foar ‘minder tradisioneel taelwurk.’ Mûnling taalûnderwiis moat bewust omtinken krije.

B17. Sinnema, G., ‘Geakunde,’ yn KLF, 1961; s. 104.

Oerlis tusken it PWF, it GWF en de auteurs fan Opbouw hat ta de folgjenden útstellen laat:

189 Der moat in geakundeboekje komme foar de klassen 3 en 4. Der is ferlet fan in geakundich wurkboek foar eltse gemeente, lykas D.T.E. van der Ploeg syn boek oer Dantumadiel. Foar eltse gemeente moat in diasearje komme.

B18. Sinnema, G., ‘Hwer lizze de swierrichheden by it ûnderwiis yn it Frysk en it Nederlânsk?’ yn PBL, 1961; s. 121-124.

By it Nederlânsk moat de sprektaal prioriteit krije. Frisismen mei ferdrach ferbetterje. By skriftlike leskes in soad dialooch brûke, stillêze mei kontrôle, neifertelle. It op toan lêze befoarderje, ek troch it foarlêzen fan de learkrêft. By Frysk moat de klam op it útwreidzjen fan de wurdskat lizze, ek omtinken jaan oan grouwélige hollanismen. Yn de heechste klassen is mar in bytsje tiid foar it Frysk, ‘it opsetlike staveringsûnderwiis [moat] yn forhâlding in greater plak ynnimme.’

B19. S[milde, B.], ‘De problemen van Friesland en haar perspectieven : A.R. rapport wynt foar de greatste problemen wei,’ yn STIM, 17 febrewaris 1961; s. 3.

Sjoch De problemen van Friesland en haar perspectieven, 1961; A2. Sjoch M.S.E. Visser, 1961; B21-23.

Yn it rapport binne Frysk en Fryslân deaswijd. ‘Lit nou ús A.R. leden yn har kiesforieningen fanwegen komme, sa revolutionair as hja mar kinne.’ Nei oanlieding fan de opmerking yn it rapport dat it net om ‘ons Friesland’ giet, seit B. Smilde dat Fryslân ‘och sa nedich’ fan dat ‘ons’ ôfholpen wurde moat. De suggestje foar ‘avondrecreatie’ (‘volksdansen in Friese klederdracht’) hat er gjin goed wurd foar oer.

B20. Terpstra, P., ‘In stjitsje,’ yn FRFR, 14 july 1961; s. 1.

Sjoch Ú.J. Boersma, 1958; A1.

It ûndersyk fan Ú.J. Boersma Van memmetael en moedertaal hat dúdlik makke dat twatalich ûnderwiis yn it belang fan beide talen is. Ek yn stêden en plakken mei net-Friezen moatte der sokke skoallen komme. It ferslach jout de striders foar twatalich ûnderwiis in stjitsje om ûnderwiisdeskundigen en bestjoerders der fan te oertsjûgjen dat de ‘twatalige skoallen binammen winsklik binne op dy plakken yn Fryslân, dêr’t dit ûnderwiis oant nou ta te folle opkeard is.’

B21. Visser, M.S.E., ‘De problemen van Friesland en haar perspectieven : Rapport bûten biweging en Frysk nasionale sfear om (1),’ yn STIM, 10 maart 1961; s. 2.

Sjoch De problemen van Friesland en haar perspectieven, 1961; A2. Sjoch B. Smilde, 1961; B19.

Tige kritysk besprek fan it rapport fan it De problemen van Friesland en haar perspectiven, in rapport fan it ‘Provinciaal comitté van A.R.-kiesverenigingen.’ ‘As men it rapport út hat, dan soe men, as men neat leaude, bigjinne te flokken.’ De gearstallers sizze dat it net om ‘ons Friesland’ giet. It docht bliken, seit M.S.E. Visser, ‘dat men alle war dien hat dizze brosjuere, dit rapport, bûten de Fryske biweging, bûten Frysk-nasionale sfear to hâlden.’ Der wurdt neat sein oer de taalkwestje, oer de ferhâlding Ryk en Provinsje en de Fryske kultuer.

B22. Visser, M.S.E., ‘De problemen van Friesland en haar perspectieven : Binne politike partijen bang fan it Frysk nationalisme? (2),’ yn STIM, 17 maart; s. 2.

190 Ferfolch fan it besprek fan it rapport fan de ARP Fryslân. De gearstallers prate oer swierrichheden, bygelyks ekonomyske problemen. ‘Hoe doart men to praten fan Fryske problemen, as men it greatste probleem foar ús, Friezen, gjin acht slacht, to sizzen dat it foar ús yn dizze tiid de frage is fan libben en dea, fan as Frysk folk to bistean of net bistean.’ Hoe’t wy ús as Friezen polityk, sosjaal en kultureel ûntjaan kinne. Dêr giet it om.

B23. Visser, M.S.E., ‘De problemen van Friesland en haar perspectieven : Rapport sûnder eigen lûd, dat alle kearnen omsylt (3),’ yn STIM, 24 maart, s. 2.

Lêste artikel nei oanlieding rapport fan de ARP Fryslân. It rapport útgeande fan minsken mei in kristlike libbensskôging is basearre op it materiële. Der steane in soad sifers yn it rapport ‘sûnder ek mar in wurd to skriuwen ta it wekker meitsjen fan de folksgeast, sûnder it Fryske folk to wizen op syn ropping.’

B24. Zylstra, W.L., ‘De boppebou fan de Fryske skoalle,’ yn PBL, 1961; s. 94.

Yn it Fryske taalgebiet is it Hollânsk in fak. It moat goed leard wurde ‘en dat giet nammensto better en mei mear animo, as it as in fak biskôge en bihannele wurdt.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Algra, H., ‘Urgentieplan P.v.d.A., yn FD, 27, 28, 30, 31 oktober en 1 en 2 novimber 1961, s. 3.

Yn 1961 gie de PvdA Fryslân akkoart mei útstellen oer de takomst fan Fryslân. (It rapport ferskynde yn 1962, sjoch dêr A1.) H. Algra wjerlei, útgeande fan syn politike opfettings, alle útstellen.

C2. Piebenga, J., ‘Actueel a.r. rapport,’ yn LC, 3 febrewaris 1961; s. 1.

Sjoch De problemen van Friesland en haar perspectieven, 1961; A4.

Besprek fan it A.R. rapport oer de ûntjouwings yn Fryslân. In nuttich en learsum rapport. It is in grut manko dat oer it behâld fan de Fryske kultuer en it ûnderwiis gjin wurd sein wurdt.

1962

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Friesland vooruit : provinciaal urgentieplan 1963-1966, Leeuwarden : Partij van de Arbeid, 1962; 20 siden.

Pb 12361

Yn it rapport wurde de folgjende ûnderwerpen besprutsen: kultuer en ûnderwiis, maatskiplik en sosjaal-kultureel wurk, sport, rekreaasje, wurkjen en wenjen, ferkear en wettersteat en it oparbeidzjen yn it noarden fan Nederlân. Fryslân en it Frysk komme net te praat.

A2. Concept leerplan van een tweetalige school : voor de vakken taal en lezen met enige didactische aanwijzigingen, [Leeuwarden] : Paedagogysk Advysbureau fan de Fryske Akademy, [ca. 1962]; 16 siden.

191

5068 fr

Ûnderwiisfoarm en doelstellings fan it twatalich ûnderwiis en ferdieling fan de learstof oer de klassen 1 oant 6. De útwurking is werjûn yn Lange oanrin, koarte sprong, yn haadstik 1, ‘Oer fak en fiertaal.’

A3. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1962, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1962; 12 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1962 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (74), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (68), ûntwikkele learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 40.352 eksimplaren, besite fan Eastfryske ûnderwizers en mûnlinge en skriftlike advizen.

B. Publikaasje yn tydskriften

B1. Bilker, J., ‘Learkrêften kinne it twatalich ûnderwiis meitsje en brekke,’ yn STIM, 14 septimber 1962; s. 6.

Skoalbestjoeren huverje der tsjin oan as in haad ‘mei geastdrift’ útstelt twatalich ûnderwiis yn te fieren. It kin ek oarsom: it haad kin him fersette tsjin de winsk fan âlden en bestjoer om oer te gean op dat systeem. As der ‘ûnforhoede in fakature komt, is der selden animo en wachtsje skoalle en bern lang op de nije juffer.’ By de âlden, ‘f’ral de memmen,’ is de tagedienens ‘al moai gau’ oer. As de fakatuere net ferfolle wurdt dan komt dat fan it Frysk. Personiel en âlden moatte in man útmeitsje ‘en nea fan wiken witte.’ Der is ien beswier te neamen, de stavering: is ‘slimmernôch en dregernôch.’

Oanfolling Sjoch oer it ferrin fan it proses op de grifformearde skoalle yn Seisbierrum yn Lange oanrin, koarte sprong haadstik 3, ‘Nei spried en tal.’

B2. Boer, Jan, ‘Onner aigen volk,’ yn LF, jannewaris 1962; s. 1-3.

Yn it Nieuwsblad van het Noorden hat de skriuwer en ynspekteur Jan Boer in eigen rubryk: ‘Onner aigen volk.’ Yn LF is in artikel oernommen. Jan Boer wol yn it ûnderwiis ‘Aanknuppen bie ’t aigen haim.’ De Grinslanners moatte har ‘vaalse schoamte’ ôflizze. Op de ‘Grunneger culturele dag’ is sein dat it lêste wurd oan de ynspekteurs is: ‘Nou den lu, het zel gebeuren, dat verzeker ik joe, en ’t duurt ook nait laank meer!’

B3. Franke, D., ‘Om ús eigen doarp hinne,’ yn PBL, 1962; s. 103-105.

De wurkwize yn de tredde klas, ûnder mear de yntroduksje fan de selsmakke kaart fan it eigen doarp.

B4. Groustra, G.R., ‘Op de twatalige skoalle wurdt evenredich troch arbeide,’ yn FRFR, 27 july 1962; s. 5.

Wurdearring foar de wurkers yn it fjild, mar de aksje foar twatalich ûnderwiis ‘mocht lykwols efkes fûler trochset wurde.’

192 B5. Haan, S. de, ‘It twatalich ûnderwiis op de Roomske skoallen,’ yn FRFR, 14 desimber 1962; s. 2.

Der binne trije roomske skoallen dy’t twatalich binne (Blauhûs, Reahûs en St. Nyk). Dat is prosintueel fiersten te min. Op in konferinsje hat suster Chrysogona fan de skoalle yn Blauhûs ferteld oer har positive ûnderfinings mei it brûken fan de memmetaal yn de begjinklassen. It haad fan de skoalle ljochte ien en oar ta mei in lûdbân. It soe fan belang wêze dat de Blauhúster skoalle ek op oare skoallen foarljochting jaan soe.

B6. Nieuwenhuis, H., ‘De skoalle en har opfieding om oan de kultuer diel to krijen en der oan mei to dwaen,’ yn PBL, 1962; s. 235-236.

Sjoch H. Nieuwenhuis, 1970; C1.

De kultuer kin yn trije skiften ferdield wurde: de ekonomysk-technyske, de sosjale en de geastlike kultuersektor. It ûnderwiis moat soargje foar in systematyske ynlieding yn de kultuer. De taal, ‘ien fan de foarnaemste kultuerprodukten,’ moat syn gerak krije troch goed taalûnderwiis. Ûnderwiis moat oanslute by de taalûntwikkeling ‘dy’t it bern krigen hat foar’t it op skoalle kaam.’

Oanfolling H. Nieuwenhuis hat nei alle gedachten gebrûk makke fan it troch P.J. Bouman beskreaune ‘antropologisch opgevatte cultuurbegrip als “levensstijl van een samenleving.”’ (Sjoch P.J. Bouman (1966), Fundamentele sociologie, Antwerpen/Utrecht : Standaard-Boekhandel/Het Karveel. )

B7. R[iemersma, Tr.], ‘Juffer Van der Meulen leart bern de memmetael,’ yn STIM, 14 septimber 1962; s. 2.

Yn septimber 1958 begûn juffer Van der Meulen mei twatalich ûnderwiis yn de earste klas fan de kristlike skoalle yn Feanwâlden. Yn it begjin foelen de resultaten fan it lêsûnderwiis ôf. ‘It Frysk hat sa’n smite lûden ... En de stavering is ‘ek alle ienfâld frjemd.’ Foar guon âlden ‘skynt it Frysk soms sels sà “nuver” to wêzen, dat hja mar frijhwat tsjin de twatalige skoalle oangapje. Wysels kinne it Frysk net ienris lêze, hoe soenen ús bern it dan kinne!’ Juffer Van der Meulen nimt hieltyd mear ôfstân fan de globaalmetoade ‘en hja is net de iennichste.’

B8. Rienks-Wallinga, D. en G. Sinnema, ‘Forslach eksamen Frysk oan de gemeentelike oplieding foar beukerliedsters to Ljouwert yn 1962,’ yn PBL, 1962; s. 232-234.

De kwaliteit fan it Frysk koe gjin sprekken lije, dochs binne de kandidaten op ien nei slagge. De betoande goede wil moast swierder wage as in ‘meager of amper foldwaend sifer.’ Doe’t it Ryk de oplieding oernaam, ferfoel de oantekening Frysk op de akte. Dat moat feroarje.

B9. Scholten, M.K., ‘Eelke van der Meulen : de foarste,’ yn STR, 1962; s. 174-175.

Op 28 juny 1915 helle Eelke van der Meulen, haad fan de iepenbiere skoalle yn Goaiïngea, as earste de Fryske akte. Sjoch fierder yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 4, ‘Leare en byleare.’

B10. S[milde, B.], ‘Twatalige skoalle sil net genôch winst opsmite,’ yn STIM, 19 jannewaris 1962; s. 1.

Der moatte, sjoen de posysje dêr’t it Frysk him yn befynt, mear twatalige skoallen komme. No is mar 12,5% persint fan alle skoallen twatalich. It binne meast lytse skoallen, dat betsjut dat noch gjin 10% fan de bern dit ûnderwiis krige. It systeem moat útboud wurde nei it fuortset ûnderwiis.

193 B11. S[milde, B.], ‘“ Kultureel perspektyf” mânske nota fan Fryske Kultuerried oan it Provinsiael Bistjûr,’ yn STIM, 31 augustus 1962; s. 2.

Sjoch A.C, de Savornin Lohman-Hagenzieker, 1961; A5.

Tige loovjend besprek fan de troch de Fryske Kultuerried publisearre nota oer it kultureel perspektyf. As de helte fan de yn dit rapport formulearre easken en winsken net realisearre wurdt, sil der oer tsien jier ‘gjin frysk Fryslân’ mear bestean.

B12. S[milde, B,], ‘It twatalich ûnderwiis moat fan ús duorjend omtinken hawwe,’ yn STIM, 7 desimber 1962; s. 3.

Op in twatalige skoalle boppe Dokkum wurdt in haad frege. It wol mar net slagje om de fakatuere ferfolle te krijen. Moat it bestjoer him dan op it lêst ‘mei in Drint of in Brabander genearje?’ De klassifikaasje sil grif ûngeunstich wurkje. ‘It wurdt hurd tiid dat dêr in ein oan komt.’

Oanfolling De klassifikaasje hold yn dat it salaris fan de learkrêft relatearre wie oan de grutte fan it wenplak. Plakken as Amsterdam sieten yn de heechste, doarpen as Sondel en Wierum yn de leechste klasse. It efterlizzende idee wie dat it libben yn de stêd djoerder wêze soe.

B13. Terpstra, Jeh., ‘It Paedagogysk Advysburo fan de Fryske Akademy hat in tsjinjende funksje,’ yn STIM, 14 septimber 1962; s. 5.

It PAB ûnderhâldt kontakten mei skoallen, soarget yn oerlis mei de learkrêften foar learmiddels en advisearret nije learkrêften, gemeente- en skoalbestjoeren.

B14. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (1),’ yn FRFR, 22 juny 1962; s. 1.

Der leit in nota fan de Fryske Kultuerried. Der wurdt net in bytsje frege. Mar it binne gjin slaggen yn ’e loft. Lit ús mar kjel wurde fan ‘de greate forplichtingen, dy’t dizze pretentieuze kulturele nota ús jowt.’

B15. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (2),’yn FRFR, 29 juny 1962; s. 1.

Posityf oardiel oer wat yn de nota sein wurdt oer de byldzjende keunst.

B16. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (3),’ yn FRFR, 6 july 1962; s. 1.

De nota pleitet foar Frysk beropstoaniel. Dat docht de skriuwer deugd.

B17. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (4),’ yn FRFR, 13 july 1962; s. 1.

De nota besteget omtinken oan it Frysk (yn it ûnderwiis). As it rapport troch de steaten behannele wurdt, moatte hja ‘ek har meiwurking jaen om it twatalich ûnderwiis, sa gau as it mei skik kin, wetlik forplichte to meitsjen.’ Foar’t de polityk beslissings nimt, moat de Fryske beweging fan him hearre litte.

B18. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (5),’ yn FRFR, 20 july 1962; s. 1.

De ûnderwiisrapporten foarmje in wichtich ûnderdiel fan de nota. De oerheid kin realisearje wat de skriuwers foar eagen stiet; fan de learkrêften mei idealisme frege wurde. Mar net ta elke priis. Troch

194 de klassifikaasje fertsjinje hja hjir minder, dat moat oars. Yn it rapport wurdt wiisd op it grutte belang fan de lytse doarpsskoallen.

B19. T[erpstra, P.], ‘De kulturele nota (6),’ yn FRFR, 27 july 1962; s. 1.

De Steaten moatte by de kommende diskusjes oer de nota Kultureel Perspektyf folstean mei inkelde prinsipiële útspraken. De útwurking kin letter folgje.

B20. Vries, K. de, ‘It doel fan it skiednisûnderwiis op ’e legere skoalle,’ yn PBL, 1962; s. 217-220.

‘In skiednisles is pas slagge, as it forline, wer libben wurdt, earst yn de geast fan de ûnderwizer en dêrnei, troch de magyske macht fan syn wurd, yn de geast fan de bern.’ Skiednisûnderwiis op de legere skoalle ‘stipelearret ... bihalven it histoarysk bisef ek it nasionael gefoel.’ Mar ek ‘Europeesk biwustwêzen en last but not least de Frysksinnigens.’

B21. Zylstra, W.L., ‘Ta it suver skriuwen,’ yn PBL, 1962; s. 77.

Mei spultsjes as ‘Hwa sjocht’ en it skriuwen fan ferhaaltsjes wurdt de stavering oanleard. ‘Diktees meitsje twiivlich oer de foarm; en hja binne saei, hwat tael-deadzjend.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Boelens, Kr., ‘Onderwijs meer afstemmen op de eisen van de maatschappij,’ yn FD, 8 maart 1962; s. 12.

Op in byienkomst fan ‘Het industrieschap Oostelijk Friesland’ warskôge Kr. Boelens tsjin it neffens him ‘overladen schoolprogramma.’ It giet om karakterfoarming. Yn de taspraak komme nêst de grutte klassen ek de demokratisearring, it tanimmen fan de wolfeart, it hegere libbenstempo en it gefaar fan de frije sneontemoarn oan ’e oarder.

Oanfolling Kr. Boelens sitearre immen út de rûnten fan de sinding dy’t sein hie dat de westerske maatskippij ‘in staat van verwarring’ is. Dat wie Max Warren; hy waard neamd yn it artikel fan F. Boerwinkel ‘Opvoeding en onderwijs – in welk perspectief?’ yn it ûnderwiisnûmer fan Wending fan 1958.

C2. Kroodsma-Snikstra, Gaatske. ‘Uit de Friese lusthof,’ yn LC, 14 july 1962, s. 23.

Yn de rubryk ‘Uit de Friese Lusthof’ stienen brieven fan de yn Klamsum wenjende Gaatske Kroodsma-Snikstra. Yn har brief fan 11 july 1962 kaam it rapport Kultureel Perspectyf oan ’e oarder. De nota ‘is een Teken aan de wand. Het boek verleent prioriteit aan het Fries ... Wachter wat is er van de nacht?’ Letter soe Rink van der Velde yn syn boeken oer it doarp Bokwert deselde meldij hearre litte.

C3. P[iebenga, J.], ‘Twee actieprograms,’ yn LC, 8 maart 1962; s.1.

Ferliking fan de programma’s fan de ARP en de PvdA foar de steateferkiezings. Der is ferskil yn taalgebrûk: by de ARP kin men de ynfloed fan de ‘tale Kanaäns’ merkbite; de PvdA brûkt eigentiidske en moderne taal. Der is oerienstimming oangeande it Frysk-eigene. Op dit mêd moat der ‘een hartelijke en effectieve samenwerking tussen de twee grootste partijen heel goed mogelijk’ wêze.

1963

195 A. Boeken, bondels en monografyen

A1. De tweetalige school : handleiding over het tweetalig onderwijs in Friesland. Samengesteld door het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy, Drachten : Uitgeverij Laverman; 39 siden.

5081 fr

Sjoch W.L. Zylstra, 1963; B16.

Nei in tal opmerkings oer de twataligens yn Fryslân komme de pedagogyske en didaktyske aspekten oan ’e oarder. Nei’t de fraach nei eventuele beswieren besprutsen is, komt de skiednis fan dy foarm fan ûnderwiis te praat. Yn Lange oanrin, koarte sprong komt de brosjuere yn haadstik 2 neier oan ’e oarder.

Oanfolling Der ferskynde tagelyk in Fryske ferzje: De twatalige skoalle.

A2. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1963, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1963; 14 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1963 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (80), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (60), ûntwikkele learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 42.320 eksimplaren, en mûnlinge en skriftlike advizen.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Baaijens, M., ‘Biweging moat opkomme foar it folk,’ yn STIM, 1 novimber 1963; s. 3. Ferslach fan in lêzing dy’t M. Baaijens, de âld-foarsitter fan de Brabânske beweging, hold op de hjerstgearkomste fan it KFS. It brûken fan de memmetaal is, yn it bysûnder foar de godstsjinstige foarming, fan grutte wearde. M. Baaijens fûn de beweging te nuet. ‘Hja heart op to kommen foar it rjocht fan it Fryske folk en de Fryske tael.’ It Frysk yn it fuortset ûnderwiis typearre hy mei de wurden ‘Jan Boerefluitjes karakter’. Hy priizge de winterweetmetoade fan de skoalle yn Easterein.

B2. D[otinga, J.], ‘Sören Kierkegaard oer it wêzen en de funksje fan de memmetael,’ yn STIM, 29 novimber 1963; s. 2.

Út in oer S. Kierkegaard ferskynde biografy sitearret J. Dotinga dat de memmetaal, ‘in tael [is] dy’t sawol earnst as humor bigrypt – in memmetael dy’t it bern bynt mei in keatling maklik to dragen – wis – mar net maklik te brekken.’

B3. F[olkertsma, E.B.], ‘Kritysk ûnderwiis yn ’e eigen tael,’ yn STIM, 18 jannewaris 1963; s. 1-2.

196 Learkrêften fernimme oan harsels en de bern ‘hoe tige it Frysk oantaest is en hoe’t it al geande en dwaende noch altiten djipper oanfretten wurdt, ûnder heech sawol as ûnder leech.’ De ûnderwizers hawwe te krijen mei ûngeunstige omstannichheden. De taal fan de learmiddels moat der ta liede dat de learlingen it hiele ûnderwiis troch it Frysk as fiertaal- en as lestaal sa krije dat har taal normearre, kritsearre en korrizjearre wurdt. Sa wenne de learlingen oan suverder en riker Frysk.

B4. F[olkertsma, E.B.], ‘Tael en ûnderwiis yn tael (1),’ yn STIM, 1 febrewaris 1963; s. 1 en 3. Der is wol it ien en oar berikt, bygelyks de wetlike erkenning fan it Frysk as fak en fiertaal, mar der leit noch ‘in bare, hast ûnúteagber great fjild fan ûnderwiis yn ’e eigen tael sahwat hielendal braek.’

B5. F[olkertsma, E.B.], ‘Tael en ûnderwiis yn tael (2),’ yn STIM, 8 febrewaris 1963; s. 1 en 3. It ûnderwiis yn it Frysk yn de middelste en heechste klassen krijt syn gerak net.

B6. F[olkertsma, E.B.], ‘Tael en ûnderwiis yn tael (3),’ yn STIM, 15 febrewaris 1963; s. 1 en 3. ‘Ûnderwiis yn it Frysk is stúdzje en oefening yn Frysk.’ Dy swiere opjefte is ‘nimmen to forgunnen, mar net to ûntkommen, en allergeloks hawwe wy ûnderwizers mei de oertsjûging, de moed en de wil om sok deugdsum ûnderwiis yn ’e eigen tael to jaen. Mar hja moatte sa allegearre wolle, en oars komt it net goed.’

B7. H[aan, S. de], ‘De saek moat fierder fan de groun,’ yn KLF, 1963, nr. 3; s. 26-27. Yn in ynlieding op in gearkomste fan de RIEDFB hat Freark Bergstra steld dat it net sûnder Frysk yn it fuortset ûnderwiis kin. De bern geane langer nei skoalle, dat betsjut in hieltyd gruttere ynfloed fan it Hollânsk. ‘Der soe,’ sei S. de Haan, ‘in Fryske ulo, in Fryske middelskoalle’ komme moatte, bygelyks yn Ljouwert. Soe de spjalt yn it leauwe [de ferpyldering, KZ] dat opkeare? ‘Dêr sil ... trochhinne brutsen wurde moatte, sil it Fryske folk him hanthavenje kinne.’

B8. J., ‘De twatalige skoalle yn Fryslân,’ yn AMB, augustus 1963, s. 20-22. It BOU hat him nea ôfsidich holden yn de striid foar Frysk ûnderwiis. Moreel en finansjeel waard stipe jûn. Dat sil ek yn de takomst barre.

B9. K[euning, H.], ‘Frisiana – winst,’ yn STM, 4 oktober 1963; s. 1-2. Op de ‘Frisiana’ wie de Fryske beweging, yn ’e mande mei de FA en de FKR, goed fertsjintwurdige. Dochs hie it aspekt fan de ûnderwiisfernijing wol dúdliker nei foaren komme kind: ‘in folslein modern ynrjochte lokael, om ús in lokael út it jier 1973, kompleet mei (Fryske?) skoalleradio, t.v., byldstrip, skoallefilm, fingerpainting, hânsjongen, groepswurk en gean sa mar troch ..?’ Oanfolling De ‘Frisiana’ wie in grutte manifestaasje fan alles wat him yn Fryslân op ekonomysk, kultureel en maatskiplik terrein foardie. It wie in barren dêr’t men hinne moast. Tusken 16 en 21 septimber 1963 kamen der 210.471 besikers.

B10. [Redaksje STIM], ‘Twatalich ûnderwiis moat op middelskoallen fuortset wurde,’ yn STIM, 28 juny 1963; s. 3. Nei de simmerfakânsje wurdt ek de kristlike skoalle fan Ljussens twatalich. Dat is de tachtichste skoalle. Mar twatalich ûnderwiis docht noch lang net altyd fertuten. De bern skriuwe elkoar gjin

197 Fryske mar Hollânske briefkes. De boppemaster bedjert ‘faek en folle ... hwat de ûnderwizeres sa moedsum leard hat.’ Der soe in fuortsetting yn de middelskoallen komme moatte, mar dy binne faak anti-Frysk.

B11. R[iemersma, Trinus], ‘Frysk as learfak op skoalle ûnderstelt dat kultuer him folslein yn it Frysk ôfspegelt,’ yn STIM, 26 july 1963; s. 3. Reaksje op in artikel fan redaksje STIM. Dat de bern elkoar gjin Fryske mar Nederlânske briefkes skriuwe, komt om’t se ‘great’ dwaan wolle. Nederlânsk is ‘de tael, hweryn’t him alles hwat nijsgjirrich, moai, “geleard” is, ôfspilet.’ ‘Mei it Frysk komt men der net, tinkt it bern. Mei en troch it Nederlânsk wurde jo ‘knap’ en ‘great’. Dat seit de-man-op-de-buorren ek. It twatalich ûnderwiis is bedoeld om better Nederlânsk te learen. Dat it, sa’t sein wurdt, ‘in mear harmonyske ûntwikkeling fan de persoanlikheit bifoarderet ... is frij ûngrypber en net nei to mjitten.’ De Fryske beweging moat der foar soargje dat it Frysk sa belangryk wurdt ‘dat elkenien dy tael kenne moat, der net sûnder kin ...’ Fan tsjerketsjinst ‘oant pubereftige leafdesforhalen en pornografyske pockets.’ Dat moat, ‘sil it Frysk in tael wurde, en sil it sin hawwe Frysk to learen en to ûnderwizen.’

B12. Scheffer, Harm, ‘Fryslân in twatalich lân,’ yn STM, 15 novimber 1963; s. 2-3 en 5. De PvdA moat as sosjalistyske partij yn de frontliny stean as it giet om de ûntjouwing fan it folk. Dêrta heart ek de ‘djûre plicht mei to soargjen foar sa goed mooglik ûnderwiis yn Nederlân.’ Fryslân is twatalich, der binne mooglikheden om dêr yn it ûnderwiis rekken mei te hâlden. ‘It is … forbliidzjend, dat de PvdA dêroan meihelpe kinnen hat, út har bigjinsel wei.’

B13. Vledder, G.H., ‘Stap foar Stap en it bigjinnend lêsûnderwiis,’ yn PBL, 1963; s. 138-139. Reaksje op bydrage fan W.L. Zylstra. De ‘trochfljochboekjes’ Stap foar Stap kinne njonken de metoade fan juffer W.L Zylstra en dy fan A.L.J. Wytzes brûkt wurde. Dat der ferlet fan sokke boekjes wie, blykt út de ferkeap, mear as wy ‘hoopje doarsten.’

B14. Vries, K. de, ‘In enkête oer it ûnderwiis yn de Fryske skoallen yn Fryslân,’ yn PBL, 1963; s. 185-187. De Fryske Akademy hold in enkête oer it skiednisûnderwiis op de legere skoallen. Fan 540 legere skoallen stjoerden 201 (goed 37%) in ynfolle formulier werom. Dêrfan joegen 36 (18%) regelmjittich Fryske les, 144 (72%) okkasjoneel en 21 (19%) nea. De skoallen kamen mei in ‘fiks tal suggestjes’, bygelyks yllustraasjemateriaal, tiidbalken, toanielstikjes oer wichtige histoaryske figueren en in fertel- en boarneboek.

B15. Zylstra, W.L., ‘Boekbisprek,’ [Stap foar Stap], yn PBL, 1963; s. 136-137. Learkrêften fan de twatalige skoalle yn Grou hawwe fjouwer lêsboekjes (Stap foar Stap) gearstald. Yn dy boekjes binne wurdsjes fan de earste helte fan it lêsrak brûkt en fierder wurden út de metoade fan A.L.J Wytzes Ús earste lêsboek. Opset en útwurking geane yn tsjin de metoade fan Fan Praten ta Lêzen en Skriuwen, de metoade fan W.L. Zylstra. Dy metoade bringt fernijing yn it lêsûnderwiis. Jonge ûnderwizeressen moatte ‘alle swierwichtichheden fan de kweekskoalle geleardheit oer board sette. Men moat yn de bern krûpe ...’.

Oanfolling It giet hjir net om de yn de jierren 1977-1978 ferkynde lêsmetoade Stap foar Stap, mar om ‘trochfljochboekjes’ by it begjinnend lêsûnderwiis, sjoch ek Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 2 ‘Ark by de rûs.’

198 B16. Zylstra, W.L., ‘Oanfollings en forbetterings,’ yn PBL, 1963; s. 178-179. Yn de brosjuere de Tweetalige school hat G. Sinnema in tal opmerkings makke oer de skiednis fan it twatalich ûnderwiis. W.L. Zylstra is fan betinken dat guon dingen net korrekt en oare net folslein binne.

B17. Zylstra, W.L., ‘Stap foar Stap, andert oan de hear G.H. Vledder’, yn PBL, 1963; s. 206- 207.

Werhelling fan de yn 1963; B15 brûkte arguminten.

Oanfolling Út namme fan de redaksje skriuwt J. Boersma dat juffer W.L. Zylstra gelyk hat dat de bêste metoade al wurkjend yn de praktyk ûntstiet. Mar it docht bliken dat soks foar party learkrêften in te swiere opjefte is. Hy hopet dat it de Grousters slagje mei noch mear dieltsjes te publisearjen.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Colenbrander [= J. Koopmans], ‘Ieder jaar meer zittenblijvers op ULO-scholen,’ yn “Friesch Dagboek” yn FD, 15 juny 1963, Sneinspetiele; s. 19.

Fraachpetear mei W. Hagenbeek, haad kristlike U.L.O yn Wommels. ‘De talenaanleg is hier geringer, dan in het midden van het land. Hij wijt dat aan de Friese taal ... goed Hollands is de basis om andere talen te leren.’

Oanfolling W. Hagenbeek ferstie amper Frysk. Dat hie syn gefolgen. Doe’t er oer in sleat moast, frege hy oft er wol oer de planke koe. ‘It kin net,’ sei immen. ‘Nou’, dacht de heer Hagenbeek, ‘als het net kan, kan het ook helemaal.’ In hiel soad jierren letter makke in fabrikant fan in Fryske alkohoalyske drank reklame, basearre op it ferskil tusken it Fryske ‘net’ en it Nederlânsk ‘net.’

1964

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Boelens, Kr. ‘Eén school, twee voertalen,’ yn De Nieuwe Stem, temanûmer ‘Een pleidooi voor culturele autonomie in Vlaanderen en Friesland,’ september 1964; s. 573-580.

Beskriuwing fan de (twatalige) situaasje yn Fryslân en de posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis.

A2. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1964, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1964; 14 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1964 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (83), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (88), ûntwikkele

199 learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 30.755 eksimplaren, en mûnlinge en skriftlike advizen.

B. Publikaasje yn tydskriften

B1. Boersma, J. ‘Tael en taelûnderwiis,’ yn PBL, 1964; s. 41-44.

Oersjoch fan de beskikbere wurdboeken, boarnen foar taaleigen, nammen en planten. Dêrnei inkelde algemiene opmerkings oer it doel fan it taalûnderwiis.

B2. Boersma, Ú.J., ‘Bernefrysk; in priuwke fan ûndersyk nei de sinsbou by lytse skoalbern,’ yn BKN, 1964; s. 1-12.

Yn skriftlike taaluteringen folgje de bern it patroan fan de sprutsen taal. De skoalle moat de foardielen hjirfan oangripe, mar der wol om tinke ‘dat it Frysk as kultuertael ek yn ’e sinsbou syn gerak krijt.’ De Frysktalige bern brûke it keppeltiidwurd minder as oare bern; neier ûndersyk soe útwize moatte oft dat ‘in tafallich of in wêzentlik ûnderskie is.’

B3. Brugmans, H., ‘Regionalisme en federalisme: Een Europees kern-probleem,’ yn BKN, 1964; s. 277-283.

Skôging oer de relaasje tusken steat en nasjonale folksgroepen. ‘De Staat moet de mogelijkheid geven – maar de nationale volksgroepen moeten die dan grijpen en er wat van maken. Doen ze dat niet: jammer!’

Sjoch P. Wijbenga, 1948; A2.

B4. Dam, Freark, ‘By ljochtmoanne,’ yn STR, 1964; s. 113.

It is moai dat der op it plattelân twatalige skoallen komme, mar dat systeem is ûnfoldwaande salang’t der yn de grutte plakken gjin oplossing fûn is om ‘de fryskpratende bern har gerak to jaen.’

B5. Dam, Freark, ‘By ljochtmoanne,’yn STR, 1964; s. 129.

Nei oanlieding fan de kwestje Gytsjerk skriuwt Freark Dam dat de taalkaart fan Fryslân oan it feroarjen is. Hokker gefolgen dat hawwe kin, lit it trelit yn Gytsjerk sjen. Wy meie dat doarp wol tankber wêze ‘foar it opskerpjen.’

B6. F[olkertsma, E.B.], ‘Yn it smelle gat,’ yn STIM, 9 oktober 1964; s. 1.

De striid om it al as net hanthavenjen fan it twatalige systeem yn de iepenbiere legere skoalle yn Gytsjerk toant oan dat it Hollânsk de dominante taal is. ‘It Hollânsk sichtet op Fryske siedding.’

Oanfolling De iepenbiere skoalle fan Gytsjerk waard mei yngong fan it skoallejier 1962-1963 twatalich; by it begjin fan it skoallejier 1968-1969 waard wer oergien op it ientalige systeem. Yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, ‘Nei spried en tal’ is de gong fan saken wiidweidich beskreaun. Yn de bibliografy is folstien mei inkelde artikels.

B7. F[olkertsma, E.B.], ‘Striid om ’e skoalle (1),’ yn STIM, 16 oktober 1964; s. 1.

Der binne 80 twatalige skoallen, mar ‘it eigen ûnderwiis, dat safolle réeel tsjin hat, hat foar de bern, de âlden en it folk krekt de krêft en de namme fan ’e forplichtsjende wet fan neden.’

B8. F[olkertsma, E.B.], ‘Striid om ’e skoalle (2),’ yn STIM, 23 oktober 1964; s. 1.

200 De negative hâlding fan âlden foar it twatalich ûnderwiis oer is te fernimmen by de bestjoeren. In oare oast is it ûnderwizend personiel.

B9. F[olkertsma, E.B.], ‘Striid om ’e skoalle (3),’ yn STIM, 30 oktober 1964; s. 1.

Hoe is it mei it ûnderwiis yn it Frysk op de twatalige skoallen? Wat is it peil, wat binne de resultaten?

B10. F[olkertsma, E.B.], ‘Striid om ’e skoalle (4),’ yn STIM, 6 novimber 1964; s. 1.

Ek yn de twatalige skoalle slacht it Hollânsk foar master op. ‘Neam mar foar de tel wei op, né, siz mar: alles.’ It Frysk soe yn skoalle foar fakken as ierdrykskunde en skiednis as fiertaal brûkt wurde moatte.

B11. F[olkertsma, E.B.], ‘Striid om ’e skoalle (5),’ yn STIM, 13 novimber 1964; s. 1.

Mei Frysk ûnderwiis allinne op de legere skoalle rêde wy it net op. Ek yn it fuortset ûnderwiis moat it Frysk syn gerak krije en ‘ek syn gerjochticheit.’ De striid foar dy foarm fan ûnderwiis sil swierder wêze as op de legere skoalle. ‘... wy kinne der tsjin oansjen, der foarwei komme wy net.’

B12. D. Franke, ‘In geakunde-opset,’ yn PBL, 1964; s. 12-14.

Op inisjatyf fan Kr. Boelens, doe ynspekteur yn de ynspeksje Dokkum, binne der geakundige gegevens sammele fan de doarpen yn de gemeente Tytsjerksteradiel. Ek binne der dia’s makke.

B13. Groustra, G.R., ‘Bilingual education in other countries,’ yn Bulletin College Facultaty of Education, Aberystwyth; 1964; s. 10-12.

Beskriuwing fan de taalsituaasje yn de trije Fryslannen en de posysje fan de taal yn it ûnderwiis. Mei in kaart fan Fryslân fan Swin oant Weser, ‘published by Frisia Magna, Ljouwert.’

B14. Hoekema, T., ‘Gytsjerk as simptoom fan in felite biwegingskoerts,’ yn LF, oktober- novimber 1964; s. 4-5.

Sjoch F. Dam, 1964; B5. Sjoch E.B. Folkertsma, 1964: B6. Sjoch H. Keuning, 1964; B17. Sjoch P.Terpstra, 1964; B23.

Der wurdt hieltyd sein dat it Hollânsk troch it twatalich ûnderwiis better wurdt. Yn 1937 (de wet Slotemaker de Bruïne) waard dat argumint net brûkt, doe gong it om it Frysk. ‘De hiele skoalpolityk dy’t Den Haech mei Fryslân bidriuwt, is rjochte op ’e mislearring fan de twatalige skoalle.’ Soks wurdt dúdlik yn it gefal Gytsjerk, dat is it ‘felyt fan de minimalistyske biwegingskoerts fan de lêste jierren en tagelyk de earste trofé fan de Hagemer mindertallepolityk, en dat politike spultsje wurdt net allinnich spile oer de ûnderwiiskundige boech.’

B15. K[euning, H.], ‘Koördinaasje frege,’ yn STM, 29 maaie 1964; s. 1.

Der binne in soad organisaasjes op it mêd fan it Frysk ûnderwiis. Gean nei wat dy organisaasjes dogge en lit har elts jier rapportearje oer wat se dien hawwe.

B16. K[euning, H.], ‘Oer 20 jier binne der 50000 Drachtsters,’ yn STM, 7 augustus 1964; s. 6- 8.

Troch de yndustrialisaasje groeit Drachten hurd. It grutste part fan de ynkommelingen komt lykwols fan it Fryske plattelân. ‘Der is in kâns, dat Drachten de earste greate Fryske stêd wurdt mei in foar

201 fierwei it greatste part Frysktalige bifolking.’ Rûnom yn de wrâld lûke de minsken nei de stêd, dit liedt faak ta ûntwoarteling. ‘Hwerom soe men yn Drachten, wittende, dat dizze gefaren driigje, net biwust der nei stribje om dit foar to kommen?’ Opmerking [Z1]: a

Oanfolling Sjoch foar Drachten yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, ‘Nei spried en tal,’ paragraaf 3.3. ‘Drachten as kasus.’

B17. Keuning, H., ‘Hwat sifers foar Gietsjerk,’ yn STM, 16 oktober 1964.

Keuning hat seis jier sifers sammele ‘fan de fakken Nederlânsk en lêzen yn de 1e klasse fan in U.L.O. op it plattelân yn Fryslân. De sifers litte sjen dat de 30 bern ôfkomstich fan de twatalige skoallen it better dogge as de 314 fan de ientalige skoallen.

B18. Lutgendorf, S. ‘Oplieding fan liedsters fan beukerskoallen yn Fryslân,’ yn PBL, 1964; s. 220-222.

Beskriuwing fan doel en ynhâld fan de opliedingsskoallen foar beukerliedsters. It Frysk wurdt gjin letter oan bestege.

Oanfolling Sjoch foar de kristlike opliedingsskoallen foar beukerliedsters yn Ljouwert yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 4, ‘Leare en byleare.’

B19. P[loeg, D. van der ], ‘In gefaerlik bislút,’ yn FRFR, 25 septimber 1964; s. 1.

Hollânsktalige âlden wolle de skoalle yn Gytsjerk wer ientalich hawwe. As sa’n mindertal it foar ’t sizzen hat, wurdt de wei fan de minste wjerstân keazen. De beslissing leit noch by de âlden, noch by it personiel, noch it haad - immen dy’t tefolle ynfloed takend is - mar by it bestjoer, it gemeentebestjoer fan Tytsjerksteradiel.

B20. Sinnema, G. ‘Het onderwijs in de Friese taal in de Nederlandse provincie Friesland,’ yn Ons Erfdeel, 1964; s. 46-55.

Beskriuwing fan it ûntstean en de tsjintwurdige situaasje fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân.

B21. Sinnema, G., Het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy in dienst van het tweetalig onderwijs in Friesland, 1964; 11 siden. (Overdruk uit Ad Fontes, jg. 10, nr. 10.)

5110 fr

Ûntstean fan en de praktyk yn it twatalich ûnderwiis yn Fryslân.

B22. Sinnema, G., ‘Kommentaer by Gietsjerk,’ yn STIM, 25 septimber 1964; 2.

Yn Gytsjerk ‘hawwe hja by de iepenbiere skoalle de foarkar jown oan de ientalige skoalle út soarch foar de pear bern út Nederlânsktalige húshâldingen.’ It belang fan in lytse groep prevalearret boppe dat fan de mearderheid. ‘Gietsjerk hat ... de klok tobek set.’

B23. T[erpstra, P.], ‘Warns en Gietsjerk,’ yn FRFR, 2 oktober 1964, s. 1.

Sjoch F. Dam, 1964; B5.

202 Sjoch E. B. Folkertsma, 1964; B6. Sjoch T. Hoekema, 1964; B14. Sjoch H. Keuning, 1964; B17.

Gytsjerk makket dúdlik dat de taalkaart feroaret. De grutste ramp is dat Fryskpratende âlden dy taal net mear trochjouwe oan har bern. Allinne in ‘tige ynspirearre biweging sil noch in kâns hawwe om hwat to birikken.’

B24. Vries, G. de, ‘Nee, nee, nee, nee, we noemen geen namen,’ yn PBL, 1964; s. 25-27.

Nei fiif jier keart in Fryske learkrêft werom nei Fryslân, hy wurdt haad fan in skoalle. De Fryske lês- en taalboekjes en de lessen geakunde bliuwe yn de kast. It Frysk wurdt ôfskaft.

B25. Westerhof, Kl., ‘Hoe komt it mei it Frysk op ús twatalige skoallen?’ yn PBL. 1964; s. 183-184.

By hospitanten bespeurt men dat hja ‘de stavering fan it elemintairste Frysk net bihearskje.’ Op de kweekskoallen moatte de learlingen in dusdanige oplieding yn it Frysk krije ‘dat in legere akte foar Frysk nei de kweekskoalle oerstallich wurdt.’

1965

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesburo van de Fryske Akademy over het jaar 1965, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1965; 12 siden.

Yn it ferslach wurde de folgjende punten neamd: gearstalling bestjoer, tal twatalige skoallen (84), ûntwikkeling metoaden, lêzings en foarljochting, tal besites oan de skoallen (98), ferstjoerde lessen en boekjes, mei-elkoar 33.289 eksimplaren, en advizen oan bestjoeren, skriuwers, útjouwers en oerlis mei oare ynstânsjes.

Oanfolling Yn it ferslach is opnommen in troch de ‘Provinsiale Planalogyske Tsjinst yn Fryslân’ makke kaartsje mei in oersjoch fan de twatalige skoallen yn Fryslân.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Baaijens, M., ‘Wat een niet friestalige onderwijzer ervan zegt,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis)’ 3 septimber 1965; s. 12.

Baaijens, learaar oan de kristlike kweekskoalle yn Snits, formulearre as belutsen bûtensteander (hy kaam út Brabân) fragen oan de foarstanners fan twatalich ûnderwiis. Kin dy ‘fonetische spelling’ net feroare wurde? ‘Is het onomstotelijk waar’ dat de earste klas ientalich wêze moat, kinne bern it lêzen en skriuwen ek leare yn in ‘veroverde’ taal? Binne de minsken dy’t ‘op uiterst losse gronden’ ientalich ûnderwiis wolle, har der wol fan bewust dat ‘alleen in een goede beleving van het eigene de taal veroverd kan worden? Ontaardt niet ieder ander taalonderwijs in dressuur?’

Oanfolling It temanûmer fan FRFR waard yn oerlis mei it PAB gearstald. Learkrêften krigen it nûmer fergees tastjoerd ‘om it twatalich ûnderwiis mear bikendheit to jaen en sa mooglik to stimulearjen.’

203 B2. Bode, P., ‘Een niet-Fries schoolhoofd ziet tweetalige school als de enige mogelijkheid,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 8.

Doe’t Bode nei Fryslân kaam, tocht er dat Friezen net emosjoneel wêze soenen, mar yn de diskusjes oer twatalich ûnderwiis hat er leard dat it folslein oars is. By twatalich ûnderwiis giet it om de ‘ontwikkeling tot mens. Mag ik dat s.v.p. als het grootste en hoogste doel van de school beschouwen?’ Der wurdt wol sein dat it de foarstanners fan twatalich ûnderwiis foaral om it Frysk giet. ‘Misschien is dat wel zo, maar wat dan nog? Als zij de zaak niet op gang hadden gebracht, wie anders hadden het gedaan?’

B3. Boelens, Kr., ‘De wei nei de kultuertael giet oer it eigen dialekt,’ yn PBL, 1965; s. 25-26.

Besprek fan it boek fan Tore Österberg Bilingualism and the first school language (1961). It giet oer de problemen fan de bern mei in eigen dialekt yn it noarden fan Sweden. Op it each lykje de ferskillen tusken har dialekt en it standert Sweedsk net botte grut, mar yn de praktyk ûnderfine de bern wol problemen. Österberg lit in tal klassen yn it dialekt begjinne. De konklúzje is dat de bern út dy klassen oan de ein fan de earste klas ‘foar of op syn minst sahwat lyk wienen mei de kontrôlle-klasse.’ De grutste winst wie lykwols in ferbettere atmosfear, it brûken fan it dialekt die de bern goed.

B4. Boelens, Kr., ‘In Russyske twilling,’ yn PBL, 1965; s. 49-52.

In Russyske twilling koe op fiifjierrige leeftyd eins noch net prate. Doe’t se ‘fûn’ wienen, waarden se ûndersocht en begelaat. Nei ferrin fan tiid kamen se elk yn in oare groep. It die bliken dat de ûntjouwing fan de geast lyk op gie mei de taal; de dingen waarden troch har net mear tafallich delset, ‘mar oardere en klassifisearre.’

B5. Boelens, Kr., ‘Ien minske twa talen,’ yn FRFR, (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 5.

Rûnom op ’e wrâld hawwe wy mei twataligens te krijen, bygelyks Amearika, Israël, Ruslân en Wales. Yn alle gebieten wurde learmiddels brûkt en ûntwikkele. It is saak yn de gaten te hâlden wat de ûntjouwings binne. Om’t de taalkaart feroaret, is it goed Fryske problemen te bestudearjen, ‘pleatslike sosiologyske forhâldingen’ ynbegrepen. Wat wy waarnimme en oan kennis opdogge, moat liede ta it opsetten fan eksperiminten ‘as ynlieding ta nijere en bettere ûnderwiisfoarmen.’

B6. Boon, Inez, ‘Tweetaligheid in Noorwegen,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 10-11.

Ôfhinklik fan de taalkaart en de kar fan de âlden wurdt yn Noarwegen it ‘nynorsk’ of it ‘bokmål’ yn de earste klasse brûkt, de oare taal wurdt as fak jûn. It Samysk, de taal fan de Lappen, hat gjin offisjele status. De measte Samyske bern binne ientalich as hja op skoalle komme, it Noarsk giet oan harren foarby.

B7. Elzinga, K., ‘Tweetalig onderwijs in Friesland,’ yn Friesland, septimber-oktober 1965; s. 8-10.

Yn it artikel beskriuwt Elzinga, ynspekteur L.Û., it ûntstean en de wurkwize fan de twatalige skoallen. Ek de resultaten en de ûnderstelde problemen mei de Hollânsktalige bern wurde neamd.

B8. F[olkertsma, E.B.], ‘Mei de blast net wanke (1),’ yn STIM, 13 augustus 1965; s. 1.

Der is wol belangstelling foar Fryske taalpolityk, mar it wurdt tiid dy polityk te ‘forsterkjen en to forskerpjen.’ Dat is ‘driuwend nedich.’

204 De bedoeling fan de titel komt benammen ta utering yn it twadde artikel: al te heech spande ferwachtings binne gefaarlik.

B9. F[olkertsma, E.B.], ‘Mei de blast net wanke (2),’ yn STIM, 27 augustus 1965; s. 1.

Is de beweging fan doel ‘de suggestyf foarsleine taelpolityk fiks mei to fieren?’ Sille de oerheden de taalpolityk sa serieus nimme ‘dat it sjedden fan bilang oan de noedlik bineare sédyk sette mei?’ Hawwe ús partijen der sin oan? ‘Soe it gjin goede saek wêze om ûnderskie te meitsjen tusken ‘itjinge Fryslân oan réele ynhâld en bitsjutting drage kin en itjinge [dat] boppe syn réele macht en steat giet?’

B10. Kuindersma, J., ‘It Nederlânsktalige bern op in twatalige skoalle,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 6.

Yn 1960 hienen de twatalige skoallen 806 bern, 31 dêrfan (3,8%) hie Nederlânsk as memmetaal. Yn 1961 mei-elkoar 994 bern, 34 (3,4%) Nederlânsktalich. De bern út in Nederlânsktalige húshâlding hawwe, op in útsûndering nei, gjin problemen mei it Frysk as fiertaal. Yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 1, ‘Oer fak en fiertaal,’ wurdt neier yngien op it ûndersyk.

B11. Ploeg, Durk van der, ‘De geande en de kommende man,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 2.

Petear mei G. Sinnema, de geande direkteur fan it PAB en G.H. Vledder, de kommende man.

B12. Postma, L., ‘Antyk,’ yn PBL, 1965; s. 202.

It draachflak foar Frysk op skoalle hat altyd lyts west. Soe dêr, om’t it (twatalich) ûnderwiis stiet of falt mei de learkrêft, nochris feroaring yn komme?

B13. Postma, L., ‘De skoalle en de T.V.’ yn PBL, 1965; s. 211.

Bern binne ‘slij’ nei televyzjeprogramma’s. Se kinne dingen sjen litte dy’t oars net oan ’e oarder komme. Wy moatte regionale televyzje hawwe. ‘Hwat soe it foar ús beukers moai wêze: Fryske televyzje!’

B14. Rijpma-Boersma, Ú.J., ‘Posysje fan it Nederlânsk op ’e twatalige skoallen,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 13.

De skoalle hat de taak bern yn te lieden yn de kultuertaal. De twatalige skoallen hawwe mei twa talen te krijen. Earder funksjonearre it Frysk allinne op omgongsnivo, der is noch altyd tsjinsin om dy taal ek op kultuernivo te brûken.

B15. Sinnema, G., ‘Hoe binne de twatalige skoallen oan harren learmiddels kommen?’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 9.

Doe’t it PAB oprjochte waard wie it tal learmiddels hiel beheind. Yn oparbeidzjen mei de skoallen is der eksperiminteel lesmateriaal makke, tusken 1959-1965 ‘binne binei 200.000 eksperimintele lessen forstjûrd.’ De lessen waarden yn de praktyk hifke. Fan de metoaden Frysk op de legere skoalle en Nederlands op Friese scholen binne al in pear dieltsjes printe. Der binne no genôch learmiddels om jin rêde te kinnen, mar der bliuwe winsken. Sa soenen de eardere taalboekjes foar de heechste klassen, bygelyks dy fan J.K. Dykstra en J. Piebenga by de tiid brocht wurde moatte.

B16. S[milde, B,], ‘Ek foar it Frysk: de skoalle oan ’e âlden,’ yn STIM, 26 febrewaris 1965; s. 1-2.

205 Smilde fernuvert him der oer dat de spreuk út de skoallestriid ‘De skoalle oan ’e âlden’ net tapast wurdt by it twatalich ûnderwiis.

Oanfolling Yn party gefallen die bliken dat krekt de âlden it twatalich ûnderwiis opkearden, sjoch Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 3, ‘Nei spried en tal,’ bygelyks Gytsjerk en Hallum.

B17. Terpstra, P., ‘In nuver tokoart,’ yn PBL, 1965; s. 53-54.

Sjoch S. Lutgendorf, 1964; B18.

Yn in earder nûmer hat S. Lutgendorf in artikel skreaun oer de opliedingsskoallen foar beukerliedsters yn Fryslân. Hy liet it plak fan it Frysk hielendal bûten beskôging.

B18. T[erpstra, P.], ‘Resultaten en forplichting,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 14.

Wy meie wiis wêze mei wat berikt is, mar it soe ‘ivich spitich’ wêze as wy letter konstatearje moatte soenen dat ‘de jonge minsken yn de praktyk oan de oare talen, dy’t hja leard hawwe, folle mear hawwe as oan it Frysk. Mei it Frysk ta har foldwaen moat der hwat to ûntdekken, to learen en to genietsjen wêze.’

B19. Vledder, G.H., ‘De resultaten fan it twatalich ûnderwiis,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965, s. 15.

Yn it ûndersyk Van memmetael en moedertaal docht bliken dat de bern fan de twatalige skoallen 15% heger skoarden op de stillêsttest, de stilistyske oefening en it opstel as de bern op de ientalige skoallen. Op it diktee wie in winst fan 6%, by de toets nei frisismen sieten de twatalige skoallen 25% leger. It lêzen fan it Frysk jout gjin problemen, mar by taal hawwe de bern wol swierrichheden. Wa’t de lessen fan it PAB folget, sil fernimme dat 90% fan de bern slagje kin foar it Skoallediploma Frysk.

B20. Vledder, G.H., ‘Taelûnderwiis yn meartalige lannen,’ yn PBL, 1965; s. 39-40.

Opmerkings oer de taalkaart en skoallepraktyk yn Lúksemboarch, Finlân, Switserlân, Sovjet-Uny en Kanada.

B21. Vledder, G.H., ‘It twatalich ûnderwiis,’ yn PBL, 1965; s. 58-59.

Troch it brûken fan it Frysk as fiertaal yn de leechste klassen kin yn it taalûnderwiis in ferbettering fan 15% berikt wurde. It (oan)learen fan de twadde taal hinget gear mei it belang dat de minsken der by hawwe. ‘Wolnou, ús bern ha dat bilang.’

B22. Vledder, G.H., ‘Oer wurdskat en wurkwize,’ yn PBL, 1965; s. 106-107.

Wa’t 3% fan de wurden fan in taal wit, kin 95% fan dy taal ‘yn syn gewoane deistige foarm forstean en lêze.’ Yn de didaktyk soe men dêr rekken mei hâlde moatte. Minder oersettings en ynfoloefeningen. It giet om libben taalûnderwiis, oersetten moat mijd wurde.

B23. Vledder, G.H., ‘Hoe giet it yn ’e twatalige skoalle?’ yn PBL, 1965; s. 152-153.

Yn syn eigen skoalle hat G.H. Vledder fjouwer jier it ûndersyk Van memmetael en moedertaal werhelle. Twa jier yn in ientalige en twa jier yn in twatalige klasse. ‘Likernôch 15% better ûnderwiis yn de Nederlânske tael is “automatysk” to birikken.’ Faaks is der noch in better resultaat te beheljen

206 ‘as wy yn de legere klassen hwat mear biwust Nederlânsk praetûnderwiis joegen en yn de hegere it Frysk hwat greater plak taskikten.’

B24. Vries, G. de, ‘Ja, hoe komt it mei it Frysk op ús twatalige skoallen?’ yn PBL, 1965; s. 9- 11.

Beskriuwing fan de praktyk fan it taalûnderwiis yn it Frysk oan de Rykskweekskoalle yn Drachten. Yn de earste twa jier rint it aardich. Dêrnei litte de measte learlingen it Frysk falle. Dat wie perfoarst net de bedoeling. J.H. Wesselings formulearre yn syn rapport krekt it omkearde. Yn de twadde learkring moasten de learlingen op ‘zodanig peil’ brocht wurde ‘dat aan het einde daarvan de lagere akte Fries kan worden behaald.’ Ien en oar komt neier oan ’e oarder yn haadstik 4, ‘Leare en byleare’ fan Lange oanrin, koarte sprong.

B25. Vries, K. de, ‘De Fryske kultuer yn Europeesk perspektyf,’ yn PBL, 1965; s. 121-126.

Nei in skôging oer de Fryske skiednis en it ûntstean fan nasjonale steaten wurdt steld dat ‘de Fryske kultuer troch de Europeeske yntegraesje nije kânsen krijt.’ ‘Europa’ is gjin gefaar, mar in útdaging. De opmerkings fan immen by in lêzing foar it ‘Zakencentrum Leeuwarden’ dat Fryslân tefolle mei it ferline pielt roaie igge noch seame. ‘Soe der in fisy op de takomst mooglik wêze sûnder bisinning op it forline?’

B26. Wellinga, E., ‘Foar de Fryske beuker in aktyf en passyf taelgebrûk,’ yn FRFR (temanûmer twatalich ûnderwiis), 3 septimber 1965; s. 2.

Der is neat dien mei de konklúzjes fan it yn 1956 holden ûndersyk nei it taalgebrûk op de beukerskoallen. E. Wellinga jout in gearfetting fan it ûndersyk. Der is ‘in driuwend forlet’ fan materiaal, teltsjes en ferskes dy’t by it bern passe. Yn 11% fan de skoallen wurde beide talen brûkt. De haadliedster moat in Friezinne of Frysksinnich wêze.

B27. Z[einstra, D.], ‘De twatalige skoalle (1),’ yn KLF, nr. 2, 1965; s. 9 en 12-13.

Op de âlderjûn fan de katolike skoalle yn Blauhûs liet in grut tal âlden merke ‘dat hja net al to lokkich wiene mei it twatalige ûnderwiis dêrre.’ Op de Boalserter H.B.S. soenen de Blauhúster bern ‘net sa folle fan de talen tolânne’ bringe. In learaar soe sein hawwe: ‘Dat komt ervan met dat tweetalig onderwijs.’ Zeinstra wjerleit de foaroardielen. Is soe goed wêze dat it haad fan de skoalle – in Stellingwerver – ‘jitris syn betrouwen útspriek yn it systeem. Soks moat de âlden dochs wol wat sizze.’ Wat ek meispilet is de frjemde taalsituaasje: beukerskoalle Nederlânsk, de leechste klassen Frysk en de heechste Nederlânsk. Dat is ‘pedagogysk fout.’

B28. Z[einstra, D.], ‘De twatalige skoalle (2),’ yn KLF, nr. 3, 1965; s. 15-17.

Party minsken basearje it twatalich ûnderwiis op it argumint dat it Nederlânsk der better fan wurde moat. ‘Foar harren binne de pedagogyske arguminten it skieppefel dat de Fryske wolf omdien hat.’ It resultaat fan de twatalige skoalle wurdt mei beskaat troch de resultaten fan it Frysk. Dy falle ôf, sa blykt út ûndersyk. (De stekproef wie beheind ta ien persoan.) D. Zeinstra mient in ferklearring te hawwen foar de teloarstellende resultaten oangeande it Frysk. Bern sjogge it ûnderwiis yn de earste trije klassen as beukerûnderwiis. Yn de fjirde klas begjint it ‘echt’. Dan is it ûnderwiis yn it Nederlânsk, dan dogge se mei. Fryske les yn de heechste klassen is fan belang, net allinne om de taal, mar ek foar it learen fan de Fryske nammen foar planten, bisten, plaknammen ensafuorthinne. Feroaring fan de stavering soe in goede saak wêze. D. Zeinstra wol lykwols ‘net sa fier gean ... as de Akademy-kommisje en binammen Juffer Feitsma.’

1966

207

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesburo van de Fryske Akademy over het jaar 1966, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1966; 18 siden.

Yn it ferslach wurde de folgjende punten neamd: gearstalling bestjoer, tal twatalige skoallen (84), ûntwikkeling metoaden, lêzings en foarljochting, tal besites oan de skoallen (95), ferstjoerde lessen en boekjes, mei-elkoar 32.399 eksimplaren, en advizen oan bestjoeren, skriuwers, útjouwers en oerlis mei oare ynstânsjes. Ek de oansluting fan it beuker- en leger ûnderwiis kaam op it aljemint.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Bosma-Banning, A., ‘Twataligens yn Fryslân. Mear plannen mear koördinaesje,’ yn STR, 1966; s. 114-117.

Sjoch Rindert Straatsma, 1966; B20-B21.

De groep net-Friezen mei belangstelling foar it Frysk is grutter as tocht wurdt. Yn in rûnte fan kursisten, in riedslid, bestjoersleden fan it museum, in skoallehaad en syn frou, learden de Friezen dat de ‘Hollanners’ niget oan ús taal en kultuer hienen en de net-Friezen fergrutten har kennis fan it Frysk yn in natuerlik fermidden.

B2. Feitsma, Tony, ‘Mooglikheden,’ yn STR, 1966; s. 115-116.

Sjoch Rindert Straatsma, 1966; B20-B21.

Bydrage nei oanlieding fan Rindert Straatsma syn stik ‘Twataligens yn Fryslân.’ De Fryske beweging hat lêst fan faktoaren dy’t it Frysk bedriigje (bygelyks de dominânsje fan it ekonomysk tinken), de ûnsaaklike, dilettantyske oanpak fan de beweging en de ûndergongsstimming. De Fryske beweging moat service ferliene oan de Fries en de net-Fries.

B3. Gorter, S., ‘Ek oer twataligens,’ yn STR, 1966; s. 133.

Sjoch Rindert Straatsma, 1966; B20-B21.

Bydrage nei oanlieding fan R. Straatsma syn stik ‘Twataligens yn Fryslân’ neamt S. Gorter wat der dien wurde moat: mear mankrêft, mear kontakt mei De Haach, Ljouwert as sintrum foar Fryske toaniel- en kabaretkultuer, in Frysktalich wykblêd, gever Frysk, jild, jild en noch folle mear.

B4. F[olkertsma, E.B.], ‘Twatalichheit en Fryske taelpolityk (1),’ yn STIM, 29 april 1966; s. 1.

De ynstjoerde stikken yn de LC litte sjen dat in hiel soad minsken de twatalige skoallen gram binne.

B5. F[olkertsma, E.B.], ‘Twatalichheit en Fryske taelpolityk (2),’ yn STIM, 13 maaie 1966; s. 1.

Foar de measte minsken moat it twatalich ûnderwiis tsjinje om ‘it Hollânske ûnderwiis to bifoarderjen, of op ’en minsten dat it Frysk it Hollânsk gjin skea dwaen sil.’

208 B6. F[olkertsma, E.B.], ‘Twatalichheit en Fryske taelpolityk (3),’ yn STIM, 27 maaie 1966; s. 1.

Mei de Wet Cals, sa wurdt sein, dat ‘Fryslân in taeldoar biskikt [is]. Jawis, mar is it in iepen en frije doar?’

B7. F[olkertsma, E.B.], ‘Twatalichheit en Fryske taelpolityk (4),’ yn STIM, 10 juny 1966; s. 1.

Allinne yn de skoalle krije de bern Frysk. Op strjitte leare se in oar Frysk. ‘Fryslân hat langer twa spraken.’ It Hollânsk rekket it Frysk yn it lid.

B8. Keuning, H. ‘Wysels,’ yn STR, 1966; s. 116-117.

Sjoch Rindert Straatsma, 1966; B20-B21.

Bydrage nei oanlieding fan R. Straatsma syn stik ‘Twataligens yn Fryslân.’ Moat it Frysk ferplichte steld wurde? Wy sille it Frysk sa brûke moatte dat ‘it de muoite wurdich is om der kennis fan to nimmen.’ Wy moatte fan de ‘serviliteit’ ôf, wy moatte ta op lykweardigens.

B9. K[euning, H.], ‘16 jier twatalich ûnderwiis,’ yn STM, 2 septimber 1966; s. 1-2.

Men soe gegevens sammelje moatte oer de learlingen dy’t yn 1950 mei it twatalich ûnderwiis begûn binne. Op hokker skoalle sitte hja? Wat binne de resultaten yn it fuortset ûnderwiis? It is ûnbegryplik dat der gjin fierder ûndersyk dien is op grûn fan it rapport Van memmetael en moedertaal. Foar de Fryske taalpolityk moat men reële gegevens hawwe oer de resultaten ‘fan it Frysk taelûnderwiis op ’e twatalige skoallen.’

B10. P[loeg, D. van der], ‘Ta it Frysk,’ yn FRFR, 14 jannewaris 1966; s. 1.

Ûnderwiis yn it Frysk is ‘altyd forboun, sa net fyksearre, oan it ûnderwiis oer de skiednis en de skriftekennisse.’ De folk- en gealeargongen moatte har mear rjochtsje op de praktyk, de maatskippij fan hjoed.

B11. [Ploeg, D. van der], ‘It Frysk moat op ryksnivo,’ yn FRFR, 8 april 1966; s. 1-2.

Der binne twa dingen dy’t ‘it Frysk bihâlde kinne: it leanjen fan de akte op Ryksnivo en it forplichte ûnderwiis.’ It wurdt tiid dat minsken en ynstânsjes yn De Haach net mear foar de winige doar komme.’

B12. P[loeg, D. van der], ‘Twatalich ûnderwiis,’ yn FRFR, 22 july 1966; s. 1.

It is tige spitich dat der noch gjin beslissing nommen is oer in staveringsferoaring. No moatte der wer learmiddels yn in stavering ‘dy’t it miskien noch twa jier úthâldt, hwa wit noch langer.’

B13. Postma, L. ‘It bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (1),’ yn PBL, 1966; s. 15-18.

Sjoch J.M. Wijnstra, 1966; B35-B36 en 1967; B17.

Yn it twatalich ûnderwiis wurde twa metoaden brûkt: de globaalmetoade Ús earste lêsboek fan A.L.J Wytzes en Fan praten ta lêzen en skriuwen, de metoade fan juffer W.L. Zylstra. Dat is net allinne in globaalmetoade, mar ek in klank-metoade. ‘Wy moatte by it lêzen wol bigjinne by it globale,’ mar dan moatte de bern ‘de struktuer fan de wurden kennen leare.’ Strukturearjen liedt ta flot lêzen.

209

B14. Postma, L., ‘It bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (2),’ yn PBL, 1966; s. 106-109.

Sjoch J. M. Wijnstra, 1966; B35-B36.

Nei oanlieding fan in reaksje fan J.M. Wijnstra komt L. Postma noch in kear op it tema werom. J.M. Wijnstra stelt dat wurden en sinnen ynhâld hawwe moatte. ‘De klam wurdt, tinkt him, to sterk lein op ’e technyk. Nou, dat is dan goed bisjoen, hwant ik achtsje just de technyske oefeningen fan greate wearde!’ L. Postma wol in nije metoade.

B15. Postma, L., ‘It bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (3),’ yn PBL, 1966; s. 210-212.

Sjoch J.M. Wijnstra, 1966; B35-B36 en 1967; B18.

Ferfolch fan de diskusje tusken L. Postma en J.M. Wijnstra. Postma hat it gefoel dat Wijnstra ‘mar fan ien methoade weet hat: dy fan F.B. Caesar’ en dy boppedat net goed ynterpretearret. Wijnstra seit dat it der net om giet om de symboalen moai te ferklanken, mar Postma stelt dat Caesar wol deeglik klam leit op ‘correct’ lêzen.

B16. Rienks-Wallnga, D., ‘Tael en stavering,’ yn PBL, 1966; s. 231-232.

Sjoch G.H. Vledder, 1966; B30.

G.H. Vledder hat steld dat de stavering mar in lyts part fan de taal útmakket. D. Rienks-Wallinga bestriidt dat. Yn de maatskippij is goed staverjen fan grut belang.

B17. S[cheffer, H.], ‘De twatalige skoalle yn Fryslân,’ yn STM, 21 jannewaris 1966; s. 5.

It útgongspunt moat wêze: ‘De skoalle yn Fryslân is fan natuere Frysk.’ De twatalige skoalle moat ferplichte steld wurde.

B18. S[cheffer, H.], ‘De skoalle yn Fryslân sil Frysk wêze,’ yn STM, 4 febrewaris 1966; s. 8- 9.

Wy moatte net in twatalige, mar in Fryske skoalle hawwe. Dêr moat de Fryske beweging him foar ynsette.

B19. Straatsma, R., ‘De bileanning fan de Fryske akte,’ yn PBL, 1966; s. 209-214.

Útlis fan it beslút dat de gemeente Ljouwert nommen hat foar it beleanjen fan de Fryske akte. De PÛR sil de oare gemeenten advisearje dy regeling ek ta te passen. Yn Lange oanrin, koarte sprong komt de regeling oan ’e oarder yn it haadstik ‘Leare en byleare.’

B20. Straatsma, Rindert, ‘Twataligens yn Fryslân,’ yn STR, 1966; s. 93-94.

Sjoch A. Bosma-Banning, 1966; B1. Sjoch Tony Feitsma, 1966; B2. Sjoch S. Gorter, 1966; B3. Sjoch H. Keuning, 1966; B8. Sjoch S. van Tuinen, 1966; B23.

210 ‘It is in bilachelike tastân, dat de âlden beslisse moatte oer it pedagogyske systeem dat op ’e skoallen tapast wurdt.’ Âlden hawwe dêr gjin doel oer en se moatte gjin ynspraak hawwe oer it tal oeren Frysk. Dat hawwe se ek net by oare fakken.

B21. Rindert Straatsma, ‘Twataligens yn Fryslân,’ yn STR, 1966; s. 131-132.

In reaksje op de reaksjes. It moat yn Fryslân normaal wurde om Frysk te praten en te skriuwen. ‘Dan wurdt it ek foar net-Friezen de muoite wurdich it Frysk to learen, en dan sil it ek net folle wearstânnen oproppe, om rounom oan ’e skoallen Frysk ûnderwiis to jaen.’

B22. Str[aatsma, R.], ‘Normael Frysk ûnderwiis,’ yn STM, 23 desimber 1966; s. 8-10.

Sjoch De Friese desiderata ..., 1953; A1.

De Kommisje Wesselings fûn by it publisearjen fan it rapport oer de Fryske desiderata dat de tiid noch net ryp wie foar de ferplichting fan it Frysk. R. Straatsma analysearret de doe publisearre kommentaren. De teneur wie dat de ferplichting der op termyn komme moast. ‘It is amper to leauwen, dat it nou by guon noch beart as waerd der flokt ...’. No’t it Frysk op de skoallen foar fuortset ûnderwiis befoardere wurdt, is it tiid om op alle skoallen yn Fryslân Frysk te jaan.

B23. Tuinen, S. van, ‘Twing se om yn te gean?’ yn STR, 1966; s. 117.

Sjoch Rindert Straatsma, 1966; B20.

Bydrage nei oanlieding fan R. Straatsma syn stik ‘Twataligens yn Fryslân.’ Ús taalmacht is te lyts. Ús taal ‘is noch faek in barrière en de kommunikaesjemacht to swak.’ Boppedat ûnderskat R. Straatsma ‘de taelmacht fan it Hollânsk ek by de Fryske Friezen, by ússels.’

B24. Visser-Bakker, J., ‘It bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen,’ yn PBL, 1966; s. 41-42.

Sjoch L. Postma 1966; B13.

Nei oanlieding fan it artikel fan L. Postma oer it begjinnend lêzen fertelt J. Visser-Bakker wat oer har wurkwize.

B25. Vledder, G.H., ‘It beukerûnderwiis,’ yn “Börkumer Bledtsjes”, yn PBL, 1966; s. 19-20.

It beukerûnderwiis hat noch net sa’n lange tradysje en it kin him makliker oanslute by de ferhâldingen fan bern en mienskip. It pedagogysk elemint oerhearsket, it giet om it grutbringen, mear as om it bybringen. It ûntbrekken fan tradysje hat der wol ta laat dat op twa fan de opliedingsskoallen it Frysk net iens as fak jûn wurdt.

B26. Vledder, G.H., ‘It ûnderwiis yn it skriuwen,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s, 32-33.

Der is ‘striid’ oer de skriuwmetoade. Allinne rjochtop? Of ek in metoade mei in skean lettertype?

B27. Vledder, G.H., ‘Ûnderwiis yn de Antillen,’ yn “Börkumer Bledtsjes”, yn PBL, 1966; s. 61-62.

Immen út de Antillen hat by in besite oan it PAB ferteld dat der tocht wurdt oan twatalich ûnderwiis, mei it Papiamintsk as fiertaal. It probleem is it ûntbrekken fan in literêre tradysje en de lege status fan dy taal.

211

B28. Vledder. G.H., ‘Is dat wol sa?’ yn “Börkumer Bledtsjes’, yn PBL, 1966; s. 76-77.

Twa learkrêften út Kurasou brochten besites oan twa- en ientalige skoallen yn Fryslân. Hja bespeurden in ferskil yn belibjen. Nei fjouwer dagen is de konklúzje dat it goed wêze soe om op it eilân mei proefskoallen te begjinnen.

B29. Vledder, G.H., ‘Oer lêzen en skriuwen,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s. 115-116.

As de bern op skoalle komme, kenne se al inkelde letters. Dat binne hast altyd kapitalen. Op skoalle leare se by it lêzen in beskate letterfoarm en by it skriuwen in oare foarm. Soe ‘Ik skriuw ... hwat ik lês’ net in goede oplossing wêze?

B30. Vledder, G.H., ‘Tael en stavering,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s. 130-132.

Sjoch D. Rienks-Wallinga, 1966; B16.

De stavering is ‘fan hiele lytse bitsjutting.’ Eins is taal in ferkearsmiddel. Yn it ûnderwiis moatte wy taalûnderwiis jaan. Troch in ferienfâldiging fan de stavering kinne wy dêrta romte meitsje.

B31. Vledder, G.H., ‘Lûd en teken,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s. 152-153.

As wy wolle dat elke Fries it Frysk skriftlik behearsket, moatte wy oanslute by de útspraak fan de lûden. Sa’n ‘lûdstavering’ wurdt wittenskiplik ‘as de bêste rekkene.’

B32. Vledder, G.H., ‘Nederlands op Friese scholen,’ yn “Börkumer Bledsjes,” yn PBL, 1966; s. 183-184.

It PAB wol mei help fan de learkrêften de metoade Nederlands op Friese scholen ‘nei boppen’ útbouwe. Dat freget wol om in oare opset. It Hollânsk is net de deistige omgongstaal foar de Fryske bern, der sil dus spesjaal omtinken wêze moatte foar mûnling taalgebrûk en begripend lêzen. Ek it taaleigen, it ferskil yn sinsbou en de útspraak sille it omtinken fan de skriuwers fan de metoade freegje.

B33. Vledder, G.H., ‘Hoe’t wy in tael leare (1),’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s. 203-204.

De taalûntjouwing begjint mei harkjen, dêrnei komme it ferstean en it praten. Oan it lêzen learen wurdt it skriuwen keppele.

B34. Vledder, G.H., ‘Hoe’t wy in tael leare (2),’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1966; s. 229-230.

De bern yn Fryslân moatte in twadde taal leare. It duorret efkes ear’t de bern Hollânsk prate kinne. Se moatte earst in wurdskat yn dy taal opbouwe. G.H. Vledder sitearret mei ynstimming in útspraak fan Kr. Boelens: ‘Ek de taelamer moat earst folgetten wurde, ear’t er oerrint!’

B35. Wijnstra, J.M., ‘Nochris it bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (1),’ yn PBL, 1966; s. 90-91.

Sjoch L. Postma, 1966; B13.

212 Reaksje op it artikel fan L. Postma oer it begjinnend lêzen op de twatalige skoallen. It is wier ‘siker wier’ dat der op it mêd fan de twatalige skoallen noch hiel wat te dwaan is. De metoade Ús earste lêsboek soe op ’e helling moatte. Mar it is in goed prinsipe om globaal te begjinnen, dêrnei moatte de wurden strukturearre wurde.

B36. Wijnstra, J.M., ‘Nochris it bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (2),’ yn PBL, 1966; s. 154-156.

Sjoch L. Postma, 1966; B13-B14.

De kearn fan it lêsûnderwiis ‘is net, dat it bern leart de symboalen moai to forklanken, mar dat it bern troch de symboalen hinne de ynhâld sjen leart. By alle lêzen past tige goed it wurd fan Filippus: “Forsteane jo wol hwat jo lêze?”’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. [Folkertsma, E.B.]. ‘Fraach yn foarútsjoch,’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 12 maart 1966; s. 9.

Ferslach fan in petear tusken de auteur en in haad fan in twatalige skoalle. Master giet mei pensjoen. Sil der in opfolger beneamd wurde dy’t dy foarm fan ûnderwiis fuortset?

Oanfolling Dit artikel wie de lêste bydrage fan E.B. Folkertsma (1893-1968) oan (Sneinspetiele fan) it FD.

C2. Jong, J. de, ‘Mat it no sa?’ yn LC, 22 juny 1966; s. 7.

Sjoch J. Noordmans, 1966; C3.

Reaksje op artikel fan J. Noordmans. J. de Jong, learaar Frysk en Nederlânsk oan de Kristlike kweekskoalle yn Snits, sei dat der mar ien kar is: ‘in oare stavering, mei it each op it Frysk as (forplichte) learfak op safolle mooglik skoallen, of it sa bliuwe litte, mei de fakultative lessen en leargongen foar idéalisten.’

C3. N[oordmans, J.], ‘Mwat ut no sa?’ yn LC, 16 juny 1966; s.1.

Sjoch J. de Jong, 1966; C2.

Der binne grutte beswieren yn te bringen tsjin de útstellen om de stavering te feroarjen. Ek de útstelde stavering is ûnlogysk. Mar de taalpolitike en saaklike beswieren wage noch swierder.

C4. N[oordmans, J.], ‘Machteloze brieven,’ yn LC, 20 oktober 1966; s. 1.

De Ried fan de Fryske beweging skriuwt de lêste tiid brieven oan in grut tal ynstânsjes. Helpt dat? Hoe kin it dat oare minderheden groeie en bloeie? Wat moat der dien wurde om ek yn Fryslân ‘weer actie en beweging’ te krijen?

C5. N[oordmans, J.], ‘Tsien foar Frysk,’ yn LC, 21 desimber 1966; s. 3.

De Ried fan de Fryske beweging hat in urginsjeprogramma makke mei as titel Tsien foar Frysk. Taktysk in goede set om de politike partijen foar de ferkiezings te hifkjen. It stânpunt is reedlik: ‘It

213 Frysk is de twadde taal fan Nederlân.’ Mar it kin net allinne fan oerheden komme. It Fryske folk moat yn aksje komme. ‘It is mei briefkjen net to dwaen.’

1967

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Brouwer, frater, W., ‘Fryslân en syn bern,’ yn A. van de Meer-van der Klei ... et al, Feestjefte fyftich jier Roomsk Frysk Boun, Boalsert : Het Witte Boekhuis, 1967; s. 55-59.

5477 fr

Nei inkelde algemiene opmerkings oer de skiednis fan it twatalich ûnderwiis beljochtet frater W. Brouwer de posysje fan it Frysk yn it katolike ûnderwiis. It begûn mei de rede fan de âld-foarsitter fan it RFB, master Ts. van der Zee, op de Gaasterlândei yn 1947. Hy hold in prinsipieel betooch oer twatalich ûnderwiis. Dat makke hiel wat los by skoallen en bestjoeren, mar yn de praktyk einde it net mei de twatalige, katolike skoallen. Ek net yn Ts. van der Zee syn eigen skoalle yn Jirnsum. De wjerstân wie te grut.

A2. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1967, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1967; 22 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1967 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (84), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (112), ûntwikkele learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 37.713 eksimplaren, besite fan Noardfryske ûnderwizers en mûnlinge en skriftlike advizen. De paragraaf ‘Het tweetalig onderwijs in Friesland’ út it Onderwijsverslag 1965 is yn syn hiele hear en fear oernommen.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Hoe leare skoalbern in tael?’ yn PBL, 1967; s. 25-30.

Ferslach fan it ûndersyk fan C.J. Dodson oangeande Language-learning experiments at primary school level. It blykt dat wy noch net genôch witte fan de taalûntjouwing en it learen fan in twadde taal, mar it is wol dúdlik dat de leeftyd fan acht, njoggen jier wichtich is. Praten en skriuwen fan de twadde taal moat net earder begjinne. Boelens neamt ek professsor Jos. J. Gielen, dy hat wiisd op it aktyf brûken fan de taal. ‘Wêzentlik dielnimme, aktyf bouwe oan eigen tinkwrâld en eigen libbenshâlding sil it bern - fral it jonge bern - alline mar kinne yn de eigen tael.’

B2. F[olkertsma, E.B.], ‘It lijen mei de eigen tael (1),’ yn STIM, 6 jannewaris 1967; s. 1.

Yn de Wet Cals ‘beart it twatalige systeem gâns.’ Mar de ferhâlding Frysk-Hollânsk is tige ûngaadlik.

214 B3. F[olkertsma, E.B.], ‘It lijen mei de eigen tael (2),’ yn STIM, 20 jannewaris 1967; s. 1.

It Frysk is slim oantaast troch it Hollânsk. Wat der noch fan it Frysk oer is, fynt men ‘yn ’e âldheit, de primitiviteit ... fan fiskers, ymkers, blomkers, beamkers, fûgelers ...’

B4. Postma, L., ‘Gestin oer de stavering,’ yn PBL, 1967; s. 4-5.

Der is in soad tsierderij oer de nije stavering. Wy hawwe wol bettere dingen te dwaan.

B5. Postma, L., ‘It learen op skoalle,’ yn PBL, 1967; s. 84-85.

Besprek fan C.F. van Parreren syn learpsychologyske stúdzje Leren op school.

B6. Postma, L., ‘It bigjinnend lêzen op ús skoallen (4),’ yn PBL, 1967; s. 156-160.

Sjoch L. Postma, 1966; B13-B15. Sjoch J.M. Wijnstra 1966; B35-B36; 1967; B17.

Ferfolch fan de diskusje tusken L. Postma en J.M. Wijnstra oer it begjinnend lêsûnderwiis. Oan de ein fan it artikel stiet dat de redaksje fan betinken is dat ‘de hearen Postma en Wijnstra beide royaal gelegenheit hâwn hawwe har ideeën ... mei to dielen ... Wy woenen it nou sa to’n earsten hjir mar by litte.’

B7. Straatsma, R., ‘Pedagogysk Wurkforbân,’ yn PBL, 1967; s. 217-219.

Troch it wurk fan it PAB kaam der it measte net mear telâne fan it wurk fan it PWF, it krijt no in nije foarm. Nêst minsken út de beuker- en legere skoalle sille ek de leararen Frysk út it fuortset ûnderwiis en de kweekskoallen partisipearje.

B8. Vledder, G.H., ‘Nijs ûnder de sinne?’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 35-37.

Oersjoch fan it konsept-learplan foar it taalûnderwiis op de Fryske skoallen lykas dat op de ‘Fryske Ûnderwiisdei’ fan 7 april 1931 útsteld waard troch J.K. Dykstra. It plan kin noch fan tsjinst wêze en Dykstra behannele op dy dei de fragen dy’t ek no noch op âlderjûnen steld wurde.

B9. Vledder, G.H., ‘Ûnderwiis yn frjemde talen,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 65-66.

Op in ûnderwiiskonferinsje yn Genêve waard praat oer it gaadlikste momint om te begjinnen mei it learen fan in frjemde taal. Net earder as dat de ‘ienfâldige struktueren fan de earste oaneigene binne.’ Dat binne ‘âlde wierheden,’ mar it is sa spitich ‘dat wy se altyd wer hearre moatte, omt wy ús lang net oan de stelde regels hâlde.’

B10. Vledder, G.H., ‘Foar ús beukers,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 86-87.

Gegevens fan it taalgebrûk fan de liedsters fan de beukerskoallen. Sjoch foar in neiere útwurking yn Lange oanrin, koarte sprong, haadstik 4 ‘Leare en byleare.’

B11. Vledder, G.H., ‘It “sinnicht” mei it Ingelsk ek al net,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 109-110.

215 In Amerikaanske stúdzje makket dúdlik dat ek yn dat lân it ferbalisme noch altyd foar master opslacht. Taalûnderwiis moat funksjoneel wêze.

B12. Vledder, G.H., ‘Frysk yn ’e stêd (mar gjin stedsfrysk),’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 139-140.

Eins is der gjin gaadlik lesmateriaal foar de Fryske les yn de stêden. Earder koenen dy skoallen gebrûk meitsje fan De Bân, gearstald troch D. Rienks-Wallinga. It PAB hat no proeflessen foar de skoallen makke.

B13. Vledder, G.H., ‘What do you mean by bilingual schools?’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 154-156.

De Ierske televyzje kaam, yn ’e fakânsje, foar in opname oer it twatalich ûnderwiis yn Fryslân. Útlis fan ús begryp twatalich ûnderwiis en it Frysk as fak op oare skoallen.

B14. Vledder, G.H., ‘It Berneboek,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 182-184.

Der is in tekoart oan berneboeken. De stifting It Fryske Boek is fan doel om dêr de kommende jierren feroaring yn oan te bringen.

B15. Vledder, G.H., ‘Amersfoart retour,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 201- 203.

Kontakten mei de lannelike pedagogyske sintra oer in eventueel oparbeidzjen.

B16. Vledder, G.H., ‘De leave frede,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1967; s. 225-227.

Foarbylden fan bern dy’t troch it brûken fan it Hollânsk yn ’e swierrichheden komme. In ‘mus’ is foar har de fûgel op it plaatsje, hiel wat oars as de mosk. Mar in twatalige skoalle? Dat moat om ’e leave frede mar net.

B17. Wijnstra, J.M., ‘Nochris it bigjinnend lêzen op ús twatalige skoallen (3),’ yn PBL, 1967; s. 55-61.

Sjoch L. Postma, 1966; B13-B15. Sjoch J.M. Wijnstra, 1966; B35-B36.

J.M. Wijnstra reagearret noch in kear wiidweidich op de artikels fan L. Postma oer it begjinnend lêsûnderwiis. It blykt dat de stânpunten in hiel ein út elkoar lizze. J.M. Wijnstra sjocht it nut fan in fierdere diskusje ‘dan ek net yn.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Mark, P. van der, ‘Rijk zou voor Friese cultuur half miljoen moeten geven,’ yn LC, 17 novimber 1967; s. 9.

Sjoch A.C. de Savornin Lohman-Hagenzieker, 1961; A5.

By de behanneling fan it rapport Kultureel perspektyf sei deputearre Pieter van der Mark dat Fryslân rjocht hat op ‘in aparte post foar de Fryske kultuer op de ryksbegreating ...’.

216 C2. N[oordmans, J.], ‘Rooms en Fries,’ yn LC, 13 desimber 1967; s. 5.

By it ta stân kommen fan wetjouwing oangeande it Frysk yn it ûnderwiis spilen roomsk-katoliken in wichtige rol. Foar de oarloch wie dat pater Titus Brandsma, yn 1955 mr. J.M.L.Th. Cals en no’t der oanstien wurdt op ‘rijkssteun’ foar ‘de bevordering van de Friese taal en cultuur buiten schoolverband’ is it in katolyk, de KVP-er P.J. Engels, dy’t dy saak yn de Twadde Keamer oan ’e oarder steld hat. De roomsk-katolike minister M.A.M. Klompé hat net negatyf reagearre. It is te hoopjen dat dy minister ‘opgenomen kan worden in de eregalerij van rooms-katholieken, die op beslissende momenten “ja” hebben gezegd tegen de Friese taal en cultuur.’

C3. N[oordmans, J.], ‘Tweetalig onderwijs,’ yn LC, 1 septimber 1967; s. 3.

It Frysk is ‘in belangrijke mate van het onderwijs afhankelijk.’ It docht jin dêrom deugd dat de haadynspekteur yn syn Onderwijsverslag over het jaar 1965 omtinken freget foar it Frysk yn it ûnderwiis. Ûnderwiis kin in bydrage leverje oan ‘het behoud van een belangrijk stuk cultuurbezit.’ It PAB moat neffens de haadynspekteur útwreide wurde en de kweekskoallen moatte it Frysk as fak en de didaktyk fan it twatalich ûnderwiis ûnderwize.

C4. N[oordmans, J.], ‘Wilde stormen,’ yn LC, 16 desimber 1967; s. 1.

PvdA deputearre H. de Wilde hie yn in lêzing sein dat de ekonomyske en sosjale aspekten prevalearren boppe kulturele en taalkundige aspekten. Yn de steatesitting ferklearre De Wilde dat er him ûngelokkich útlitten hie. Mar ... de Fryske taal en kultuer kinne allinne beholden wurde as it Fryske folk dat sels wol. As de foarstanners fan it Frysk like hurd foar har saak fjochtsje as De Wilde foar ‘de economische en sociale verheffing van Friesland, is er nog hoop voor de toekomst van de Friese taal en cultuur.’

Oanfolling It oars sa hoedene FD hie by it ferslach oer de útspraak fan H. de Wilde as boppekop: ‘Erst das Fressen, dan[n] die Moral.’ Yn de steatesitting fan 19 desimber 1967 namen de Fryske Steaten sûnder haadlike stimming in moasje oan dêr’t yn sein waard dat it befoarderjen fan de Fryske taal en kultuer net ûnderhearrich wêze mei oan ekonomyske belangen, ‘maar tegelijk en in evenredigheid daarmee aan de orde moet komen.’

1968

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Klerk, L. de, ‘Enkele opmerkingen over taalontwikkeling en onderwijs,’ yn It plak fan it Frysk yn it ûnderwiis, ynliedings op it ûnderwiiskongres 29 jannewaris 1968, Ljouwert- Leeuwarden : Fryske Akademy; s. 5-12.

5608 fr

Yn syn rede behannele L. de Klerk de taalkaart yn ûnderskate lannen, de taalûntjouwing en de relaasje tusken taal en tinken. It is net maklik om oan te jaan wannear’t de oerskeakeling nei de twadde taal plakfine moat. Der is dêrom ferlet ‘aan voortgezet onderzoek om de flexibiliteit van het onderwijs op de tweetalige school te bevorderen en discontinuïteiten te vermijden.’

Oanfolling

217 Yn it FD en de LC fan 30 jannewaris 1968 steane ferslaggen fan dy konferinsje, se binne oan 1968; A1 taheakke.

Oan de ein fan de kongresdei formulearre Kr. Boelens it doel foar de kommende tiid mei de wurden: ‘Praet net oer it Frysk, mar praet Frysk.’ De deifoarsitter mr. dr. K. de Vries joech in gearfetting fan de problemen op it ûnderwiismêd. Der binne no 84 twatalige skoallen, dat binne 250 temin. Op mar ien fan de trije opliedingsskoallen foar beukerliedsters wurdt Frysk jûn en fiif fan de sân kweekskoallen dogge te min oan it Frysk.

A2. Lewis, Glyn, E., ‘Hwannear en hoe in twadde tael yn to fieren?’ yn It plak fan it Frysk yn it ûnderwiis, ynliedings ûnderwiiskongres 29 jannewaris 1968, Ljouwert-Leeuwarden : Fryske Akademy; s. 13-23.

5608 fr

It Welsk wurdt oant en mei 13 à 14 jier as fiertaal brûkt by bern dy’t dy taal as memmetaal hawwe. Dy bern krije it Ingelsk as fak. It Welsk wurdt by safolle mooglik fakken as fiertaal brûkt. Welsk wurdt oan alle net-Welsktalige bern yn Wales as twadde taal ûnderwiisd. Yn guon gefallen krije Ingelsktalige bern ûnderwiis mei it Welsk as fiertaal.

Oanfolling Yn K. Sikkema, G H. Vledder, K. de Vries et al., Op ‘e foareker, Ljouwert : FA en GCO/MSU, 1979, beskriuwt E. Glyn Lewis op s. 46-74 ‘The Welsh Language System of Education.’ (Op ’e foareker wie it liber amicorum foar Krine Boelens.)

A3. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1968, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1968; 17 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1968 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (84), byienkomsten mei de learkrêften en wurkgroepen, besites oan de skoallen (112), ûntwikkele learmiddels en it ferstjoerde materiaal, mei-elkoar 35.764 eksimplaren, en de stavering fan it Frysk.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Boelens, Kr., ‘Nijs út it easten,’ yn PBL, 1968; s. 73-75.

Beskriuwing fan it libben en wurk fan de Russyske taalpsycholooch Lev Semenovich Vygotsky.

B2. Boelens, Kr., ‘It kongres. En nou?’ yn STR, 1968; s. 18-19.

Der binne trije fragen: Hoe stiet it mei it Frysk? Hwerom wint it Frysk op it iene plak en ferliest it op in oar plak? Wat dogge wy deroan?

Taljochte mei foarbylden fan it beuker- en fuortset ûnderwiis en it beklamjen fan de needsaak fan in ‘didaktysk brûkbere stavering.’

B3. Boersma, J., ‘De beukerskoalle,’ yn PBL, 1968; s. 49-50.

218 Op it ûnderwiiskongres waard neamd dat der noch altyd in tekoart oan materiaal bestiet. Miskien kinne de ferhalen dy’t de liedsters sels betinke bondele wurde. Benammen it praten, dat op in Frysk doarp allinne mar yn it Frysk kin, moat omtinken krije.

B4. Boomgaardt, Rein, ‘Bidije wy wol hwat?’ yn STIM, febrewaris 1968; s. 3.

It eint net hurd mei de twatalige skoallen. Wy meie de mannen ‘dy’t op dit terrein moedich dwaende binne, wol alle wiisheit en krêft tawinskje. En tonearsten sille wy ús forwachtings mar net to heech opskroeve.’

Oanfolling Nei it ferstjerren fan E.B. Folkertsma (1 jannewaris 1968) waarden de haadartikels yn de STIM meastentiids troch de foarsitter skreaun. R. Boomgaardt hie ein jierren ’60 de lieding fan it KFS.

B5. Boomgaardt, Rein, ‘Frysk ûnderwiis (sûnder tsierderij),’ yn STIM, desimber 1968; s. 3.

Der binne twa systemen: it Frysk as fak of de twatalige skoalle. De Fryske beweging sil ‘der goed oan dwaen om oer de kar tusken de beide systemen op in feilige distânsje te bliuwen.’

B6. Breuker, Ph. H., ‘It Frysk yn ’e hegere klassen fan ’e ientalige skoallen,’ yn PBL, 1968; s. 31-34.

Ûnderwiis yn it Frysk op de ientalige skoallen ‘fynt syn rjochtfeardiging yn de as didaktysk prinsipe bikende eask om oan te sluten by it bikende.’ Taallessen binne neffens Ph. Breuker ‘net it bêste middel ta harmoanysk ûnderwiis, omt tael op harsels de bern net it measte seit.’ By ‘heemkunde’ (geakunde) binne de kânsen grutter, mar wat der dien wurdt, is te fragmintarysk en te ynsidenteel. Wy moatte ta op Frysk ûnderwiis ‘dêr’t tael dan in part fan útmakket.’ Frysk ûnderwiis beslacht mear fakken. Hoe’t it Frysk dêrby brûkt wurde kin, is in taak foar in twadde Pedagogysk Advysburo. Yn oparbeidzjen tusken skoallen en buro kin lesstof makke wurde. Breuker pleatst inkelde kanttekenings by it rapport Van memmetael en moedertaal. Boppedat freget er him ôf wêrom’t de twatalige skoalle net ferplichte wurdt as dy better is as de ientalige.

B7. Dam, Freark, ‘By ljochtmoanne,’ yn STR, 1968; s. 17.

It ûnderwiiskongres hat dúdlik makke dat der in soad te sizzen falt foar twatalich ûnderwiis. ‘Tûzen minsken byelkoar yn de Harmony ... is fansels in moai ding, mar bûten dy Harmony libje tsientûzenen dy’t der gjin grevel foar fiele en dy’t wy noch net oertsjûgje kind ha.’

B8. D[otinga, J.], ‘Nei it ûnderwiiskongres,’ yn STIM, febrewaris 1968; s. 4.

It kongres is treflik slagge. Der moat no fierder arbeide wurde. J. Dotinga neamt de útspraak fan Jan de Jong, learaar oan de kweek yn Snits, om it Frysk mei ‘soepele twang’ yn te fieren. E. Glyn Lewis hat sein dat de leafde en respekt foar in taal befoardere wurde troch dy taal ‘fan bigjin ôf oan syn rjochtlik plak yn it learplan’ te jaan.

B9. Dykstra, K., ‘Mûs en mammoet,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 17-18.

Yn in artikel, dat meast oer it fuortset ûnderwiis giet, wurdt ferwiisd nei de slogan fan 1937: ‘It mei, it moat, it kin.’ No mei it, no moat it en kin it. ‘It sil allinne folle en folle swierder helle wurde moatte.’

B10. Entjes, H., ‘School en dialect in Winterswijk,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 10-11.

219 Yn Fryslân is twatalich ûnderwiis in natuerlik rjocht of, neffens oaren, ‘een fatale vergissing.’ Yn de eastlike provinsjes fan ús lân wurdt noch net iens praat oer dy foarm fan ûnderwiis. Yn Winterswijk rint no in eksperimint. As dat slagget ‘is er al veel bereikt, voor het Nederlands en voor het dialect.’

B11. Feitsma, A., ‘De oplieding fan leararen Frysk,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 19-20.

Oersjoch fan de plakken en mooglikheden om Frysk te studearjen.

B12. Feitsma, Tony, ‘P. Kramer, de emoasjes en it ûnderwiis,’ yn STM, 6 desimber 1968; s. 8 en 10.

Sjoch P. Kramer, 1968; B19.

P. Kramer fynt de diskusje oer it twatalich ûnderwiis te emosjoneel, mar it leit oars. De tsjinstân tsjin it Frysk op skoalle konsintrearret him op it twatalich ûnderwiis, mar yn wêzen giet it ‘tsjin alle ûnderwiis yn it Frysk, omt dat troch de tsjinstanners ... as tiidfergriemen sjoen wurdt ten koste fan it Nederlânsk.’

B13. H[oekema, T.], ‘De twatalige skoalle, frucht fan in falsk forlechje,’ yn STM, maaie- augustus 1968; s. 24.

It wurdt tiid om it taktyske ferlechje fan De Haech, nammentlik dat it twatalich ûnderwiis ta better Hollânsk liede soe, ôf te skaffen. Nederlânsk is in taalymperialistyske term ‘foar hwat net mear as Hollânsk is.’

B14. Hofstra, Harmen, ‘Hwer moat dat hinne mei sokke Friezen?’ yn STR, 1968; s. 45.

Nei oanlieding fan in ynstjoerd stik yn de FK, dêr’t yn sein waard dat elts de frijheid hawwe moat om yn Fryslân Hollânsk te praten, seit H. Hofstra dat alle skoallen yn Fryslân twatalich wurde moatte, der moat in Frysktalige universiteit, radiostjoerder en deiblêd komme. Wy rêde it net mei hoflikheid.

B15. Jong, J. de, ‘It Frysk en de kweekskoalle,’ yn PBL, 1968; s. 25-30.

Wat moat goed Frysk taalûnderwiis op de kweekskoallen ynhâlde? Der moat omtinken wêze foar de taalskiednis, syntaksis, wurdsoarten en bûging, wurdfoarming, lûdlear en stavering.

B16. Jong, J. de, ‘It ûnderwiis yn Fryslân en Frysk ûnderwiis,’ yn STIM, novimber 1968; s. 22-23.

Sjoch J. van der Kamp, 1955; B13.

Twatalich ûnderwiis is in pedagogysk-didaktyske oangelegenheid. ‘It nuvere forskynsel dat in sûpekarreman (bistjûrslid, âlder) de pedagogysk-didaktyske prinsipes fan de skoalle fêststelle kin, moat sa gau mûglik in ein oan makke wurde. Dit hâldt ek yn dat, de Fryske Biweging har net bimuoije moat mei dizze dingen.’

B17. Jousma, Y., ‘Koart histoarysk oersjoch fan it twatalich ûnderwiis yn Fryslân,’ yn PBL, 1968; s. 10-14.

Gearfetting fan syn skripsje Twatalich ûnderwiis, de prinsipes, it ûntstean, de opset en de posysje fan it twatalich ûnderwiis op de legere skoallen yn de provinsje Fryslân. De skripsje waard skreaun yn it ramt fan de oplieding foar it pedagogysk sertifikaat fan it CPS.

220 B18. K[euning, H.], ‘De taek fan de provinsje yn ûnderwiissaken,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 5.

De provinsje wol in aktive taalpolityk. Dat blykt út de feroaring yn it reglemint fan de PÛR. Yn it âlde gie it om it bewarjen en fuortsterkjen, yn it nije om ‘it behertigjen fan de bilangen fan it ûnderwiis en fan it folks- en taeleigen yn Fryslân.’

B19. Kramer, P., ‘Hwerhinne mei it twatalige ûnderwiis,’ yn STM, 15 novimber 1968; s. 3 en 5.

It twatalige systeem is net gaadlik as hoekstien fan de taalpolityk. It kin better ferfongen wurde troch in oar systeem ‘as mar foldien wurdt oan de eask dat àlle learlingen yn Fryslân flot Frysk forstean en lêzen leare.’

B20. Leij, L. van der, ‘Frysk op skoalle,’ yn PBL, 1968; s. 3-6.

De skoalle hat de pedagogyske taak om de kultuer troch te jaan oan de nije generaasje. Yn de leechste klassen moat dat barre yn de memmetaal fan it bern.

B21. Mark, P. van der, ‘Elke tiid skept him syn eigen foarmen fan ûnderwiis,’ yn STR, 1968; s. 20-21.

Rede dêr’t P. van der Mark it ûnderwiiskongres fan jannewaris 1968 mei iepene. Party minsken binne ferfallen ta kultuerhistoarysk pessimisme; dêrfoar oer steane minsken dy’t libje ‘ûnder de tsjoen fan de moderne wittenskip en technyk.’ Hja binne pragmatysk technologyske optimisten. Oangeande taal en taalferskynsels moatte wy ta op funksjonele yntegraasje. De idee fan guon dat it Frysk te rêden is mei in ferplichting kloppet net. In Fryske les ‘mei hwat staveringskunstkes en hwat idioomgrapkes rint it gefaer fan in deadlike isolaesje. In isolaesje dy’t jitte slimmer wurdt al neigeraden yn de húshâldings en yn it iepenbiere libben it Frysk net langer brûkt wurdt.’ It giet om in beskate mentaliteit dy’t ta funksjonele yntegraasje liede sil. De rjochten fan it folk meie net stroffelje op de strjitten. Noch altyd jilde de âlden wurden: ‘psychè nikai – de geast oerwint.’

Oanfolling De sin oer de rjochten fan it folk dy’t net stroffelje meie op de strjitten ûntliende P. van der Mark, dy’t grut wurden wie mei de ‘Statenvertaling’ fan 1637, oan Jesaja 59: 14.

B22. Meertens, P.J., ‘Het onderwijs in de Friese taal,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 7-8.

Yn ‘Een pleidooi van een buitenstaander’ seit Meertens dat Fryslân op it mêd fan twatalich ûnderwiis pionierswurk ferrjochtsje kin, ‘waarmee andere gebieden waar een regionaal besef leeft en zin heeft hun voordeel kunnen doen.’

B23. Piebenga, G.H., ‘De mooglikheden foar it Frysk op ’e stedsskoallen,’ yn STM, 26 jannewaris 1968; s. 13-14.

It Frysk op ’e stedsskoallen moat ‘úttild wurde boppe it flak fan it simpele taelûnderwiis sûnder mear en brocht wurde op it niveau fan foarming, fan ûntwikkeling fan it skoalbern.’

B24. Redaksje STM, ‘De ûntjowing fan it Fryske ûnderwiis,’ yn STM, (ûnderwiisnûmer), 18 desimber 1968; s. 5-7.

Oersjoch fan de ûntjouwings, mei jiertallen (ek fan it fuortset ûnderwiis).

221 B25. Redaksje STM, It plak fan it Frysk yn it ûnderwiis,’ yn STM, 8 maart 1968; s. 6-7.

Inkelde fragen oer it plak fan it Frysk yn it ûnderwiis: wa moat it foech hawwe om ‘it Frysk as normael fak op it lesroaster to setten?’ Hoe moat it learplan der út sjen? Wat binne de útsûnderingen? Op de siden 8-9 is de winsklik achte situaasje skematysk werjûn.

B26. Redaksje STM, ‘Oer it foech fan de Steaten op it stik fan it leger ûnderwiis,’ yn STM, 18 desimber 1968; s. 8-9.

Yn it Rapport van de Provinciale Adviescommissie voor het Decentralisatievraagstuk (ynsteld yn 1951) stiet dat oangeande de ûntjouwing fan it twatalich ûnderwiis ‘enige dwang’ needsaaklik wêze sil. De Steaten fan Fryslân moatte it foech krije om foar parten fan Fryslân ‘of voor de hele provincie het onderwijs in het Fries verplicht te stellen.’

B27. Redaksje STM, ‘Facultatief of verplicht?’ yn STM, 18 desimber 1968; s. 11-12.

De ynfiering fan de ferplichting moat plak fine mei in oergongstermyn fan acht oant tsien jier. Rekket de ferplichting ek de frijheid fan de bysûndere skoallen? Dy skoallen fine it gewoan dat it Ryk ‘een waarborg vraagt voor goed onderwijs in geschiedenis of natuurkunde, evenzo spreekt het voor zichzelf, dat deze kwestie voor het gehele onderwijs geregeld wordt.’

B28. S[traatma, R.] , ‘Frysk foar de beukerskoalle,’ yn STM, 22 maart 1968; s. 5.

Ferslach fan de diskusje yn de ‘Vaste Kamercommissie voor Onderwijs en Wetenschappen’ oer it fersyk fan de PÛR om it diploma ‘Frysk foar de beukerskoallen’ ‘oan te wizen as in foech dêr’t de gemeenterie in bileanning foar takenne kin.’ Mr. J.H. Grosheide, de steatssiktaris, gie net akkoart mei it fersyk.

Oanfolling Ein maaie 1969 stelde it PvdA- keamerlid dr. J. G. Tans de saak op ’en nij oan ’e oarder.

B29. Straatsma, R., ‘Frysk ûnderwiis,’ yn STIM, maaie 1968; s. 6-7.

Ferslach fan de gearkomste fan de RIEDFB oer it Frysk yn it ûnderwiis. Der moat in provinsjaal plan komme ‘om yn in bepaelde perioade alle legere skoallen yn it yn haedsaek Frysktalige gebiet twatalich to meitsjen, en yn de oare legere skoallen rounom it Frysk as learfak yn to fieren.’ Der moat royaal omtinken wêze foar de streektalen. Yn it fuortset ûnderwiis moat it Frysk in normaal fak wurde.

B30. Straatsma, R. ‘Hwerom Frysk op alle skoallen yn Fryslân?’ yn PBL, 1968; s. 21-24.

It Frysk bestiet, it is yn ús tiid in fanselssprekkende saak dat it Frysk ‘dêrom ek in folweardich plak yn it ûnderwiis kriget.’

B31. Straatsma, R., ‘De plaats van het Fries in het onderwijs,’ yn Ad Fontes, july-augustus 1968; s. 244-246.

Artikel nei oanlieding fan it Ûnderwiiskongres 1968. Dat it kongres holden waard lei net ‘bij het tweetalig onderwijs, maar in de omstandigheid dat op 1 augustus 1968 de Wet op het Voortgezet Onderwijs zal worden ingevoerd.’ Yn Fryslân is men net tefreden mei it feit dat it Frysk in plak by de fakultative fakken krigen hat. Op it kongres is dat dúdlik nei foaren brocht. Wy moatte ôfwachtsje ‘of de wetgevende instanties, het bevoegd gezag der scholen en de leerkrachten hieruit de nodige consequenties zullen trekken.’

222 B32. Twerda, H., ‘Eat oer it skiednisûnderwiis op ’e legere skoalle,’ yn PBL, 168; s. 78-84.

De skiednis fan it eigen doarp en gea is foar bern fan belang. Der is al moai wat materiaal foarhannen, mar de (jonge) ûnderwizer moat sels in samling oanlizze fan nijsgjirrige boarnen.

B33. Vledder. G.H., ‘Frysk ûnderwiis yn ús minggebieten,’ yn PBL, 1968; s. 7-9.

Yn de minggebieten kinne de measte bern gjin Frysk prate. Der wurdt wurke oan aparte lessen foar de skoallen yn dy gebieten. De lessen binne ornearre fan de fjirde of fyfde klassen. Dêrnei kin in geakundich opsette rige ‘de brêge nei it fuortset ûnderwiis slaen.’ Nêst de taallessen kin klassikaal in net te dreech boek lêzen wurde.

B34. Vledder, G.H., ‘Skoallebibleteken,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1968; s. 89-90.

De Sintrale Biblioteektsjinst sil de biblioteken op skoalle fersoargje. De skoallen moatte wol in stim yn it kapittel hâlde oer de boeken dy’t yn skoalle komme.

B35. Vledder, G.H., ‘Börkumer Bledtsjes,‘ yn PBL, 1968; s. 137-138.

Wy moatte net stribje nei mear en gau, ‘mar ús folle earder útlizze op hwat normale bern goed bihearskje kinne. En dat moat der dan ek wis yn.’

Opmerking Boppeneamde bydrage yn de rubryk ‘Börkumer Bledtsjes’ hie gjin titel.

B36. Vledder, G.H., ‘It lêzen yn in ramt,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PLB, 1968; s. 153- 154.

Sjoch L. Postma, 1966; B35-B36 en 1967; B6. Sjoch J. M. Wijnstra, 1966: B35-B36 en 1967; B17.

Oankundiging fan in nije lêsmetoade basearre op it prinsipe fan it wurdramt. Mei dy metoade sil yn 14 skoallen eksperimintearre wurde, yn de fonologyske stavering.

B37. Vledder, G.H., ‘N.T.S,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1968; s. 178-181.

Werjefte fan in petear mei in ‘juffer fan de N.T.S.’ Hja kriget ynformaasjes oer it Frysk. It docht bliken dat se net al tefolle doel hat oer de twatalige situaasje yn Fryslân.

B38. Vledder, G.H., ‘Theo en it Hollânsk,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1968; s. 229- 231.

Sjoch G.H. Vledder, 1969; B8.

In studint hat op in pear beukerskoallen yn it Nederlânsk fraachpetearkes mei de bern holden. De bern moasten yn dy taal antwurdzje. Se dienen o sa har bêst, mar it Frysk dominearre. Oer Pinkeltje sei Theo: ‘Het is een klein mannetje, zo klein als een tompje. En don gon se der telkens hinne ...’

B39. Wadman, A., ‘Alle ûnderwiis is taalûnderwiis,’ yn PBL, 1968; s. 18-20.

It artikel giet oer it fuortset ûnderwiis, mar de algemiene opmerkings oer it gefaar fan it isolearjen fan it Frysk jilde ek foar it leger ûnderwiis.

223

B40. Y.W., ‘It oansjen fan it Fryske ûnderwiis,’ yn STM, 25 oktober 1968; s. 5-7.

Fan it Frysk op skoalle komt allinne wat op ’e hispel ‘as de skoallelieding der folslein efter stiet, en it jaen fan it Frysk oan alle learlingen like fanselssprekkend achtet as by alle oare fakken dy’t oan ’e skoalle jown wurde.’ Yn it leger ûnderwiis moat it Frysk ferplichte steld wurde. De oerheid, no noch it Ryk, mar yn de takomst hooplik de provinsje, moat ta de ferplichting oergean. Dan sil it Frysk yn skoalle oansjen krije.

B41. Zwaag, G. van der, ‘Notysjes oer tael,’ yn PBL, 1968; 158-162.

Kultuer-filosofyske opmerkings oer taal. ‘De minske ta rede bysteat, is in sosiael wêzen. Mei oare wurden: hy is op de oar oanwiisd. Dit blykt ûnder mear út de tael. Ek de potinsiële oarspronklikens sprekt dêrút. Yn it oarspronkelike tinken leit ûntstean fan de tael bisletten.’

Oanfolling Fakentiids is by it bepleitsjen fan twatalich ûnderwiis ferwiisd nei in kwatryn fan Ed Hoornik: ‘Niet in mijn dorpen en mijn elf steden./ Niet in mijn meren en mijn heerlijkheden / ben ik het meest mijzelf, maar in mijn taal, / het instrument waardoor ik ademhaal.’ Van der Zwaag sitearret in fragmint fan it gedicht ‘In den beginne’ fan Bertus Aafjes, it begjint sa: ‘Zo werd de dag één luide vocalise / vol zin en zegbaarheid en die tevoren / aarde der aarde was, stof van de stof / bevrijdde zingende zich van zijn zwaarte, / want met de woorden van zijn mond ontvielen / ontvielen hem de aardgebonden kluisters / der dingen die hij noemde bij de namen.’ It gedicht fan Bertus Aafjes hat, nei alle gedachten troch de kompleksiteit fan it fers, nea in rol spile yn de petearen oer twataligens en twatalich ûnderwiis yn Fryslân.

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Bank, Jan, ‘Friezen willen meer Fries in hun eigen onderwijs,’ yn De Volkskrant, 27 jannewaris 1968; s. 5.

Fraachpetearen mei drs. R. Straatsma en mr. dr. K. de Vries yn ferbân mei it kongres ‘It Frysk yn it ûnderwiis.’ It giet ûnder mear oer it tal twatalige skoallen, it Frysk yn de brêgeklasse en de status fan it Frysk.

C2. Boelens, Kr., ‘Fan advysburo regionael sintrum meitsje,’ yn LC, 19 desimber 1968; s. 17.

Op in jûn foar it personiel fan de twatalige skoallen kaam Kr. Boelens mei it útstel om it PAB út te bouwen ta in regionaal pedagogysk sintrum.

Oanfolling De jûn waard belein om’t de situaasje oangeande de twatalige skoallen soarchlik wie. Guon skoallen moasten ûnder druk fan de âlden (en bûtensteanders) fan twa- wer ientalich wurde. Ek de staveringskwestje wie net geunstich foar de goede ferhâldings. Oan de ein fan de jûn die ynspekteur K. Elzinga in emosjoneel berop op de oanwêzigen om dreech troch te arbeidzjen, ‘út leafde foar it Fryske bern dat sûnder Frysk gjin Frysk bern is.’ Syn wurden waarden folge troch hantsjeklappen.

C3. E[venhuis, E.], ‘De dwingende Ried,’ yn LC, 7 novimber 1968; s. 3.

De útspraak fan de RIEDFB om ‘het tweetalig onderwijs hier op alle lagere scholen “daar, waar de Friese taal de moedertaal is van meer dan de helft van de leerlingen” verplicht te stellen, streeft ... de pedagogische argumenten voorbij.’ Neffens E. Evenhuis sil Fryslân noch wat belibje ‘als GS bepaalde gebieden – volgens welke exacte methode? – tot vijftig-procentsgebieden verklaren. De voorbereiding

224 van ruilverkavelingen wordt er een rustig bedrijf bij.’ (Yn de Steatesitting fan novimber 1968 sei it VVD-steatelid mr. B.P. van der Veen: dat ‘fanatiek ijveren’ foar eigen taal wrevel opropt.)

Oanfolling De LC hie doe twa haadredakteuren: E. Evenhuis en J. Noordmans. De earste koe in beskate relativearring fan de Fryske striid net ûntsein wurde. De twadde is Frysksinnich.

C4. G[roustra, G.], ‘Komplot tsjin it Frysk?’ yn “Sneinspetiele,” yn FD, 14 desimber 1968; s. 4.

In tal skoallen hat it twatalige systeem farwol sein. Minsken dy’t har hjir ta wenjen sette miene dat hja in hiel doarp nei har hân sette kinne. Mar ek de Friezen sels binne ferantwurdlik. Hja achtsje it ekonomyske aspekt heger as de memmetaal.

C5. Mark, P. van der, ‘Rijk stelt inspecteur beschikbaar voor begeleiding 2-talig onderwijs,’ yn FD, 12 desimber 1968; s. 7.

By de algemiene skôgings yn de Steaten fan Fryslân dielde deputearre P. van der Mark mei dat it Ryk ree wie om ien fan de ynspekteurs fan it basisûnderwiis ‘ter beschikking te stellen om het hele probleem van het tweetalig onderwijs op de Friese scholen wetenschappelijk te begeleiden.’

Oanfolling Yn de oantekens fan dy Steategearkomste pleite H. Keuning der foar dat it PAB in ‘deskundich man foar wittenskiplike bigelieding’ oanlûke soe. Hy moast syn wurk ferrjochtsje yn oparbeidzjen mei it Pedagogysk Ynstitút fan de Ryksuniversiteit yn Grins. Kr. Boelens soe mei dy taak belêste wurde. Yn jannewaris 1969 pleite C. Laban, lid fan de Twadde Keamer foar de PvdA, foar mear jild foar it PAB.

C6. Mulder, J., ‘Taalsociologische verkenningen,’ yn FD, 26 jannewaris 1968; s. 14.

As tarieding op it ûnderwiiskongres bespriek J. Mulder inkelde tema’s yn de taalsosjology, bygelyks taalgedrach, status, prestiizje, ûnderskate foarmen fan twataligens by minsken en aspekten dy’t neier ûndersocht wurde moatte.

Oanfolling J. Mulder soe P. van der Mark yn 1975 opfolgje as deputearre foar Ûnderwiis en Kultuer.

C7. N[oordmans, J.], ‘Wichtich kongres,’ yn LC, 26 jannewaris 1968; s. 1.

It kongres kin wittenskiplike fûneminten jaan foar it Frysk ûnderwiis. Oant no ta hawwe de diskusjes har ôfspile op it emosjonele flak.

C8. N[oordmans, J.], ‘Staveringstrelit,’ yn LC, 7 juny 1968; s. 3.

De kommisje dy’t him dwaande holden hat mei de staveringsferoaring is net ienriedich. De helte is foar in yngripende feroaring, de oare helte foar ‘lytse oanpassingen en foroaringen.’ De FA en de RIEDFB moatte sa gau mooglik klearrichheid jaan.

Oanfolling Op 26 augustus 1968 en 2 septimber 1968 kaam Noordmans op de saak werom. Hy skreau oer bliuwende betizing en twaspjalt.

C9. N[oordmans, J.], ‘Dat vervloekte Fries,’ yn LC, 5 novimber 1968; s. 1.

225

Deputearre P. van der Mark hat te kennen jûn dat er syn nocht hat fan it biddeljen yn De Haach. It regear wol net bydrage foar in by de wet erkende taal. De saak konsintrearret him op it ûnderwiis. Dêr falle ‘de beslissende slagen voor de toekomst van het Fries.’ Der moatte nije wetlike regelingen komme, ‘die het Fries de mogelijkheid geven, zich vrijelijk te ontplooien in plaats van de regelingen waarbinnen nu, mede dankzij pedagogische luiheid, Friese laksheid, anti-Friese vijandelijkheid, ambtelijke traagheid, twisten over de spelling, het Friese onderwijs langzaam maar zeker de nek kan worden omgedraaid.’

C10. N[oordmans, J.], ‘Jubileum mei soargen,’ yn LC, 22 novimber 1968; s. 3.

De PÛR bestiet fjirtich jier. Syn wurk begjin no pas: ‘foar it twatalich ûnderwiis, foar it Frysk yn it fuortset ûnderwiis, foar in ynstelling fan heger ûnderwiis yn Ljouwert, foar de takomst fan de lytse skoallen op it Fryske plattelân, foar it fuortset ûnderwiis yn Fryslân. De Ûnderwiisried sil ek net ûntkomme oan de fraach, oft it twatalich en Frysk ûnderwiis ek oars en better opset wurde kinne.’

1969

Boeken, bondels en monografyen

A1. Deen, N., Een halve eeuw onderwijsresearch in Nederland : het Nutsseminarium voor Pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam, 1919-1969, Groningen : Wolters-Noordhoff, 1969; 218 siden.

D 9159

De publikaasje (proefskrift) ferskynde yn de rige Mededelingen van het Nutsseminarium voor Pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam, nr. 76.

Op de siden 140-141 komt it wurk fan P. Post en M.C.J. Scheffer (1952; A4 en A5) op it aljemint. Nei in tal opmerkings oer it ûntbrekken fan it operasjonalisearjen fan de hypotezen, folget as oardiel: ‘Eigenlijk hebben we in de bemoeienissen met de tweetaligheid in Friesland meer te maken met een schoolbegeleidingsproject dan met een onderzoek.’

A2. Leij, L. van der, Het Fries op school, [Groningen : Pedagogisch Instituut Rijksuniversiteit Groningen], [1969]; 83 siden.

Pc 17171

Yn dizze stúdzje, in skripsje yn it ramt fan de oplieding foar M.Û. B. Pedagogyk, behannelet Van der Leij de skiednis en de stân fan saken fan it doetiidske twatalich ûnderwiis. Oan de ein formulearret er in tal betingsten foar de takomst. Der is ferlet fan in fernijingsteory, planûntwikkeling en de evaluaasje fan de stelde doelen. Boppedat moat neigien wurde hoe’t de ûnderwiisfernijing yn it twatalich ûnderwiis yntegrearre wurde kin. De konklúzje is dat de takomst fan it Frysk stiet of falt mei it ûnderwiis: ‘Beschaam daarom het vertrouwen, dat er nog is, niet: “Doch it goed, doch it hjoed.”’

A3. Pietersen, L., De Friezen en hun taal : een onderzoek naar de lees- en spreekgewoonten in Friesland en naar de houding ten aanzien van het Fries, Drachten : Laverman, 1969; 154 siden.

226

C 20057

De publikaasje fan L. Pietersen wie it earste, op in represintative stekproef basearre, taalsosjologyske ûndersyk yn Fryslân ûnder minsken fan tolve jier en âlder. Út de titel docht bliken dat it net gie om it Frysk yn it ûnderwiis. Dochs krigen de ‘ca. achthonderd Friezen van twaalf jaar en ouder’ wol in fraach oer dat aspekt: ‘Er moet naar gestreefd worden om ook het Fries op de lagere scholen in Friesland te onderwijzen.’ 70% wie it dêr mei iens, 27% ûniens en 3% hie gjin miening.

Oanfolling Letter folge L. Pietersen syn publikaasje De toekomstige leerkrachten en het Fries : een onderzoek op de pedagogische academies en opleidingsscholen voor kleuterleidsters in Friesland, Ljouwert : Fryske Akademy, 1974; 80 siden. (Tresoar nûmer C 24326.)

A4. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1969, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1969; 16 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1969 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (79), ûntwikkeling fan metoaden, lêzings en foarljochting, tal besites oan de skoallen (215), ferstjoerde lessen en boekjes, mei-elkoar 59.463 eksimplaren, en advizen oan bestjoeren, skriuwers, útjouwers en oerlis mei oare ynstânsjes. Der is in paragraaf opnommen oer it oparbeidzjen mei de lanlike pedagogyske sintra.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. B.A. [= Tony Feitsma], ‘De skoalle yn de mienskip,’ yn STM, 23 maaie 1969; s. 3.

De wurkgroep ‘Folksûntjowingswurk’ fan de FKR hat byienkomsten organisearre oer it tema ‘De skoalle yn de mienskip.’ In treflik inisjatyf. Oant no ta is der allinne praat oer it Frysk. Op de byienkomsten prate lykwols elk Hollânsk. As der wer sokke gearkomsten holden wurde, moat it Frysk, de taal fan de mienskip, yn prinsipe de fiertaal wêze.

B2. H[oekema, T.], ‘Via de Provinsjale Steaten nei in staveringskompromis?’ yn LF, 1969; s. 29-31.

Nei oanlieding fan de byienkomst oer de stavering, belein troch de FA en RIEDFB, komt Hoekema ta inkelde opmerkings. Der waard op de gearkomste wat sein oer de takomst fan it Frysk. ‘Dy takomst falt en stiet perfoarst net mei it dripke Frysk yn de earste twa klassen fan de goed sechtich skoallen en (foaral) skoaltsjes.’ Op it kongres fan 1948 waard de klam lein op it pedagogyske motyf, mar dat wurdt ‘nei tweintich jier hyltyd minder biwiisber ... nou’t wy troch steech trochgeande Hollânske Unterwanderung mear en mear bleat komme to stean oan ontfrysking.’ De twatalige skoallen hawwe ‘sa goed as gjin kontinuearjende funksje.’ Dy moatte wy folle mear yn de hegere klassen sykje.

Oanfolling De útspraak dat it pedagogysk motyf eins ferfallen wie, kaam letter ek oan ’e oarder nei oanlieding fan de resultaten fan it ûndersyksprojekt dat beskreaun wurdt yn de dissertaasje fan Johan M. Wijnstra (1976), Het onderwijs aan van huis uit friestalige kinderen, ’s-Gravenhage : Staatsuitgeverij. De earste

227 stelling wie: ‘De invoering van het Fries in het onderwijs als vak en voertaal dient in de eerste plaats op taal- en kultuurpolitieke gronden te worden verdedigd.’

B3. Jong, G. de, ‘Skiednis, skoalle en libben (1),’ yn STIM, jannewaris 1969; s. 13-14.

Yn ús dynamyske tiid kin ‘histoarysk birie in dúdliker sicht op it hjoed en dêrmei op ’e takomst trochkomme litte.’

B4. Jong, G. de, ‘Skiednis, skoalle en libben (2),’ yn STIM, febrewaris 1969; s. 14-15.

Troch de lokale skiednis ûntdekke de bern har eigen gea. Skiednislessen dêroer soe men yn it Frysk jaan moatte. De kwestje fan it Frysk op skoalle wurdt tefolle ‘nei it fak Nederlânsk lutsen, of better, nei it “fak” tael. De measten skine oer de holle to sjen dat in tael foar de bern earst sin kriget as dy yn it gewoane libben brûkt wurdt ...’

Oanfolling De ideeën fan G. de Jong, learaar skiednis, cu[ltuur en] ma[atschappij] en tsjerkeskiednis oan de ‘Kristlike Kweekskoalle yn Snits, komme wakker oerien mei de opmerkings fan P. van der Mark oer de funksjonaliteit fan in taal yn syn rede by de iepening fan it ûnderwiiskongres yn 1968 (sjoch 1968; B22).

B5. Pietersen, P.W., ‘Hwat kin en hwat wol de Kweekskoalle op pedagogysk en didaktysk gebiet dwaen oan de twatalichheit?’ yn PBL, 1969; s. 14-17.

Nettsjinsteande de beheinde mooglikheden dy’t de wet jout, kin de kweekskoalle wier wol it ien en oar dwaan oan twatalichheid, twatalich ûnderwiis en de didaktyk dêrfan. De opliedingsskoallen soenen mear gebrûk meitsje moatte fan it PAB.

B6. V[isser, G.N.], ‘Forplichte ûnderwiis yn it Frysk,’ yn LF, septimber-oktober 1969; s. 35.

As alle Fryske bern op skoalle har memmetaal leare moatte, ‘is der in kâns om de striid tsjin it opkringende Hollânsk mei súkses fol to hâlden.’ Ferplichte Frysk is wol in ekstra belêsting. Miskien kin der kompensaasje komme: ‘men soe jin bygelyks yntinke kinne, dat de eksameneasken yn it Hollânsk foar Fryske bern hwat forlichte wurde of oars soe men ... ien moderne tael falle litte kinne.’

B7. Visser-Tabak, L., ‘Foar de klasse yn in legere skoalle yn Fryslân,’ yn PBL, 1969; 8-16.’

Beskriuwing fan har ûnderfining yn ien- en twatalich ûnderwiis. Yn de twatalige skoalle wie ‘de sfear yn ’e klasse hiel oars ...’. Yn de twadde klasse folget de oerskeakeling nei it Hollânsk, ek it staverjen yn dy taal. Âlden hawwe wolris soargen oer de flaters by it skriuwen, de bern helje de beide talen wolris trochelkoar. It falt net ta om út te lizzen ‘dat “tael” mear is as it sûnder flaters skriuwen fan in leske.’

B8. Vledder, G.H., ‘Ús bern en it Hollânsk,’ yn “Börkumer Bledtsjes,” yn PBL, 1969; s. 17- 19.

Sjoch G.H. Vledder, 1968; B38.

Op grûn fan ûndersyk by beukers yn Grou en Koarnjum wurdt oanjûn hoe’t it mei harren behearsking fan it Hollânsk is. De helte fan de bern is ‘net ûnbekend mei it Hollânsk, mar [hat] gjin aktive behearsking dat útmakket.’ Goed tweintich persint is ‘noch praktysk ientalich Frysk,’ de oaren kinne it Nederlânsk ‘redelijk tot goed’ prate. Ferlike mei 1950 is der ‘yn de forhâlding fan ús bern ta de skoalle en it Hollânsk neat wêzentliks foroare. En de opdracht fan P. Post yn 1950 jildt noch: brûk yn it begjin

228 fan it ûnderwiis de memmetael en bou fuort op it taelbisit fan it Nederlânsk, dat ús Fryske bern al ha. Forsterkje dat en bring it op peil. En forjit gjin ien fan beiden!!!!’

B9. Vledder, G.H., ‘Dikté,’ yn “Ferringer Bledtsjes,” yn PBL, 1969; s. 129-130.

In ûndersiker hat yn de kursusjierren 1966-1967 en 1967-1968 by 150 bern fan ientalige skoallen en in lytse hûndert fan twatalige skoallen de resultaten fan de yn it Nederlânsk makke flaters yn diktees ferlike. Der wienen – lykas by it ûndersyk Van memmetaal en moedertaal fan Ú.J. Boersma (1958) gjin wêzentlike ferskillen. Yn dat ûndersyk wienen de skoares by de stillêstest yn it foardiel fan de twatalige skoallen. ‘Hoe soe dat nou mei dyselde groep sitte?’ De ûndersiker hopet der noch in kear nei te sjen.

Oanfolling Op de FA fûn in ynterne ferhuzing plak, it PAB kaam in ferdjipping heger: fan Börkum nei Feer (Föhr), de taal fan dat eilân is it Ferring, dêrfandinne dat de meidielings tenei ûnder de namme Ferringer Bledtsjes ferskynden.

B10. Vries, K. de, ‘It plak fan it Frysk yn it ûnderwiis,’ yn PBL, 1969; s. 1-3.

De troch L. de Klerk en E. Glyn Lewis op it ûnderwiiskongres fan 1968 holden lêzings binne as brosjuere ferskynd. K. de Vries kundiget dy útjefte oan. Nei in tal opmerkings oer de skiednis fan it twatalich ûnderwiis wurdt de situaasje yn 1969 besprutsen. It tal twatalige skoallen soe fjouwer kear sa heech moatte. De learkrêften moatte de minsken dy’t har yn ynstjoerde stikken fersette tsjin it twatalich ûnderwiis rabje litte. De bydragen fan de ynlieders op it kongres sille ‘in stimulâns wêze foar de fierdere ûntjowing fan de twatalige skoalle yn Fryslân, kwantitatyf en kwalitatyf.’

B11. Wijnstra, J.M., ‘Twatalichheit yn Fryslân: ien bern, twa talen (1),’ yn PBL, 1969; s. 165- 171.

Sjoch J.M.Wijnstra, 1970; B12.

Yn it earste fan in trijetal artikels wurdt it ramt beskreaun; modellen fan twatalichheid, ynterferinsjes, de sosjaal-kulturele posysje fan in taal en it ûnderwiis yn twatalige gebieten.

B12. Wijnstra, J.M., ‘Twatalichheit yn Fryslân: ien bern, twa talen (2),’ yn PBL, 1969; s. 189- 196.

Sjoch J.M. Wijnstra, 1970; B12.

Yn dit artikel folget de opset fan it ûndersyk, it brûkte testmateriaal, de útfiering fan it ûndersyk en de resultaten.

B13. Wijnstra, J.M., ‘Twatalichheit yn Fryslân: ien bern, twa talen (3),’ yn PBL, 1969; s. 219- 228.

Sjoch J.M. Wijnstra, 1970; B12.

Yn it lêste artikel steane gegevens oer de ‘milieu-leeftydsyndieling’ en de hichte fan de testskoares. Ek it besykjen fan de beukerskoalle en de fiertaal by it leger ûnderwiis komme oan ’e oarder. Ta beslút wurdt neier yngien op de resultaten, sjoch dêrfoar J.M. Wijnstra, 1970; B12.

229 C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Boelens, Kr., ‘Friesland heeft behoefte aan regionaal pedagogisch centrum,’ yn LC, Sneon en Snein, 11 jannewaris 1969; s. 16.

Sjoch Kr. Boelens, 1968; C2.

Nei oanlieding fan syn útspraken oer de needsaak fan in regionaal pedagogysk sintrum op de byienkomst fan 18 desimber 1968 krijt Kr. Boelens yn in fraachpetear de gelegenheid om syn tinzen neier ta te ljochtsjen. It sintrum moat foarljochting jaan, kursussen organisearje en research ferrjochtsje.

Oanfolling Yn itselde nûmer seit deputearre P. van der Mark dat it plan fan Kr. Boelens ‘alle aandacht en steun’ fertsjinnet.

C2. E[venhuis, E.], ‘Op tot de strijd?’ yn LC, 25 juny 1969; s. 1.

Kritysk besprek fan it stik dat de RIEDFB, mei út namme fan de ARP, D’66, PvdA, PPR en FNP (de CHU soe him letter ek efter de desiderata stelle) tastjoerd hat oan de ‘Interdepartementale Commissie Friese Taalpolitiek.’ De winsken sille ta in âlderwetske taalstriid liede en dat yn in provinsje ‘die dat uit economische overwegingen helemaal niet kan gebruiken.’ De troch de Ried neamde moderne opfettings oer taalûnderwiis binne in ‘rookgordijn voor het streven om het Fries op de scholen zoveel mogelijk verplicht te stellen.’ De auteur hat it oer ‘stokpaarden,’ dêr’t de ‘kunstmatgheid’ fanôf dript. Twang liedt altyd ta it tsjinoerstelde. As alle formulearre desiderata werklikheid wurde ‘dreigt voor Friesland een onvruchtbaar isolement.’

Oanfolling De ‘Interdepartementale Commissie Friese Taalpolitiek’ waard yn de omgong oantsjut as de ‘Commissie van Ommen,’ nei de foarsitter fan de kommisje mr. L.B. van Ommen. Yn FD en LC fan 26 juny 1969 steane wiidweidige ferslaggen fan de winsken dy’t ‘Fryslân’ oan de kommisje presintearre. De Steaten fan Fryslân besprieken it rapport Van Ommen op 3 novimber 1970. De Steaten namen it rapport unanym oan. Foar de ferplichting fan it Frysk as fak gou gjin ienriedigens. Fan de 53 oanwêzige steateleden stimden 12 tsjin: 2 fan de CPN, 7 fan de ARP-CHU-KVP, 2 fan de VVD en 1 fan it PAK (Progressief Akkoord).

C3. Heeroma, K., ‘Hollands laat parachutisten neer,’ yn LC, 4 septimber 1969; s. 7.

Der hat altyd ynfloed west fan it Hollânsk op it Frysk, mar dy waard earst gefaarlik troch de ‘uit het Hollands ontstane algemene Nederlandse cultuurtaal met algemene leerplicht en moderne communicatiemiddelen. Deze invloed bedient zich niet van weg of water of van langzaam oprukkende infanteristen, maar van parachutisten die overal tegelijk neerkomen.’

C4. N[oordmans, J.], ‘Na de storm,’ yn LC, 9 jannewaris 1969; s. 1.

Sjoch J. van der Kamp, 1955; B13. Sjoch G.H. Vledder, 1970; B7.

No’t de stoarm oangeande it twatalich ûnderwiis him wat deljout - der wurdt doeld op it ferdwinen fan in tal twatalige skoallen – moat de blâns opmakke wurde. It is dúdlik dat der te min wittenskiplike gegevens binne en dat it Frysk yn it ûnderwiis net in saak fan de Fryske beweging is, mar in saak fan ûnderwiisfernijing. Yn de praktyk is dy skieding lykwols net fol te hâlden. It Frysk op skoalle kin net

230 losmakke wurde fan it hiele ûnderwiissysteem. It Frysk op skoalle hat net te krijen mei ‘opdat er Fries wordt gesproken, maar omdat er Fries wordt gesproken.’

C5. N[oordmans, J.], ‘In de wachtkamer,’ yn LC, 1969; s. 1.

Yn de Earste en de Twadde Keamer is aardich omtinken jûn oan it Frysk. Mr.dr. K. de Vries hold yn de Earste Keamer ‘een vurig en goed betoog ...’. It Frysk is gjin provinsjale hobby, mar in ‘nationale zaak.’ Yn de Twadde Keamer pleite mefrou E. Veder-Smit (VVD) foar ekstra finansjele stipe ‘van het rijk voor de dubbelcultuur in Friesland.’ Der is lykwols gjin echte trochbraak kommen. It Frysk sit yn de Haachske wachtkeamer. It is dúdlik: der moat ekstra jild komme foar de taal en kultuer yn Fryslân, ‘niet als afwijking, maar als verrijking van de Nederlandse samenleving.’

C6. N[oordmans, J.], ‘Stap foar stap,’ yn LC, 16 july 1969; s. 1.

Der is neat op tsjin dat der eksperimintearre wurdt mei in nije stavering, mar it bart iensidich. De nije lêsmetoade Stap foar Stap, is yn de nije stavering ‘it karke, dêr’t de nije stavering de Fryske skoallen op ynriden wurdt en dêr’t de tsjinstanners mei foar de kroade riden wurde.’

Oanfolling Sjoch foar de lêsmetoade Stap foar [fwar] Stap, yn Lange oanrin, koarte sprong haadstik 2, ‘Ark by de rûs’. Op 19 augustus 1969 skreau J. Noordmans wer in haadartikel oer de stavering. It ‘driget út to rinnen op in earnstich konflikt ...’. It Kolleezje fan DS, dat boppe alle partijen stiet, moat no in beslissing nimme.

C7. N[oordmans, J.], ‘Frysk en VVD,’ yn LC, 17 desimber 1969, s. 3.

De hâlding fan de VVD foar it Frysk oer feroaret. Mefrou mr. E. Veder-Smit pleite yn de Earste Keamer foar in bydrage yn ferbân mei de dûbelkultuer en mr. D.F. Went die dat yn de Steaten fan Fryslân. Earder hie de VVD skepsis oangeande it Frysk. Dat kaam om’t dy partij ferbûn wie mei de anti-Fryske boppelaach yn Fryslân. No’t in boppelaach it gewoan fynt om Frysk te praten, feroaret de VVD. It wurdt no in folkspartij.

C8. Oosterwijk, T.H., ‘Ik ben geen anti-Fries maar soms gaan al m’n haren overeind staan,’ yn LC, 17 desimber, 1969; s. 17.

Yn de riedsgearkomste fan de gemeente Eaststellingwerf spriek boargemaster T.H. Oosterwijk krityske wurden oer ‘cultuurdwang’ fan Fryske side. Hy hie ek syn soargen oer it twatalich ûnderwiis. Der soe in objektyf ûndersyk komme moatte.

Oanfolling Yn it ferslach fan dy riedsgearkomste yn it FD sei T.H. Oosterwijk dat it wol fan belang wêze kin dat in bern yn syn memmetaal opheind wurdt, mar eins fielde hy der net foar. It hat bliken dien dat ‘deze kinderen later vaak met taalmoeilijkheden hebben te kampen.’

C9. Pietersen, L., ‘Petearen helpe de Biweging mear as agressive adressen.’ Yn LC, 27 oktober 1969; s. 6.

De beweging moat it net sykje yn adressen, mar ‘yn oerlis mei autoriteiten, ynspekteurs, haden fan skoallen. In petear helpt mear as in driigjend pamflet.’

Oanfolling

231 Pietersen die dy útspraak op in gearkomste fan de RIEDFB. Hy fersmiet it ferwyt dat syn stekproef foar syn ûndersyk De Friezen en hun taal net grut genôch west hie.

1970

A. Boeken, bondels en monografyen

A1. Bergstra, F.J., ‘Memmetaal en kultuertaal,’ yn P.A. Bergstra (red.) Skiep binne der inkeld om skeard te wurden : tsien essays oer de Friezen en it Frysk, Gasseltenijveenschemond : Montaigne; 1998; s. 137-149.

Sjoch F.J. Bergstra, 1961; A1.

9822 fr

‘Taal is net oanberne, mar oanleard.’ Yn de rin fan de jierren wurdt de taal fêstlein, ‘dan is de “Prägung” foltôge en kompleet. As in bern âlder wurdt, krije mear minsken ynfloed op it proses fan de taalûntjouwing. Der binne ek oare faktoaren dy’t bydrage oan ‘de ferbining tusken de minske en syn taal, it fonetysk aspekt bygelyks. In linguist moat by it analysearjen fan in taal in ‘ynventaris meitsje fan de yn dy taal fungearjende fonemen.’ Fonemen ûnderskiede betsjuttingen; fonetyske systemen en semantyske systemen binne oanelkoar ferbûn, de grammatika spilet dêrby in wêzentlike rol. Dy eleminten spylje mei by it learen fan de memmetaal: ‘it oanlearen fan de memmetaal is pas dan klear as it bern dit hiele fonologysk-grammatikaal-idiomatysk systeem ta syn eigendom makke hat.’ Memmetaal is ek mienskipstaal, folkstaal. Sa hat ‘elk folk, dat yn in mienskiplike taalerfaring feriene is, in eigen psychysk klimaat. Elk folk hat in eigen psychoide struktuer ...’. Mar dit liedt net ta ‘lykskeakeling, uniformiteit en ientoanichheid fan de yndividuele persoanlikheden.’ Der bliuwt romte foar it eigen karakter, yndividuele ynteresses en aktiviteiten. Mar as in oare taal oer de memmetaal hinne skoot, kin ‘it affektive libben smoard wurde.’ As memmetaal en kultuertaal ‘deselde binne en sûnder naden gearhingje’ ûntstiet der romte, bygelyks foar de literatuer en it essay. ‘Dan ferdwynt de bernlikheid, dy’t sa karakteristyk is foar de geastlike status dêr’t in taalminderheid yn ferkeart, en ûntstiet de folwoeksenheid, dy’t it skaaimerk fan frije minsken is. Koartsein, dan groeit op de boaiem fan de memmetaal in heitelân.’

Oanfolling It essay ferskynde earst yn it Hollânsk, it wie skreaun foar minister Marga Klompé. Yn Koen Zondag (red.), Ûnderrjocht, Ljouwert : AFÛK – FA,1987, s. 6-12, hat F. Bergstra it tema ferbysûndere yn syn artikel ‘Taal en ûnderwiis as konstituearjende faktoaren.’

A2. Verslag van de werkzaamheden van het Paedagogisch Adviesbureau van de Fryske Akademy over het jaar 1970, Leeuwarden : Fryske Akademy, 1970; 16 siden.

4867 fr

Yn it ferslach oer 1970 steane de nammen fan de bestjoersleden, it tal twatalige skoallen (71), ûntwikkeling fan metoaden, lêzings en foarljochting, ferstjoerde lessen en boekjes, mei-elkoar 112.177 eksimplaren, en advizen oan bestjoeren, skriuwers, útjouwers en oerlis mei oare ynstânsjes. Yn ferbân mei problemen mei in tal twatalige skoallen en it plan ‘Fleksibel Ûnderwiis’ wie der yn it ferslachjier

232 mear oerlis mei gemeente- en skoalbestjoeren as oars, mei-elkoar 231 mûnlinge en 161 kear skriftlike kontakten.

B. Publikaasjes yn tydskriften

B1. Baaijens, M., ‘Fries op de kweekschool? Hoe?’ yn PBL, 1970; s. 12-13.

De memmetaal is in ekspresjemiddel en in ynstrumint foar de relaasje ta it oare en de oaren. ‘Maar alstublieft zonder krampachtigheid.’ Op de pedagogyske akadeemje moat alle omtinken jûn wurde oan ‘de moedertaal als belevingstaal in musische en expressieve zin in de praktijk van het lesgeven.’

B2. Brouwer, J.H., ‘Twataligens of healtaligens,’ yn PBL, 1970; s. 213-216.

De Sweedske taalkundige Nils Erik Hansegård yntrodusearre yn syn boek oer twatalige situaasje yn Sweden, bygelyks de Samen en de Finnen, it begryp healtaligens. De eigen taal wurdt leechlein, de âlden besykje har bern grut te bringen yn de twadde taal, de taal mei in hegere status, mar om’t hja dy net goed behearskje, liedt it ta minderjende twataligens. Eintsjebeslút binne beide talen ferliezers, it wurdt in saak fan healtaligens.

B3. Mulder, J., ‘Fryske taelpolityk,’ yn STIM, novimber 1970; s. 6-9.

Rede dy’t J. Mulder út namme fan de konfesjonele fraksjes hold yn de Steatesitting fan novimber 1970. De kommisje Van Ommen en deputearre P. van der Mark wurde komplimintearre mei alle wurk dat ferset is. Der bliuwt noch genôch te winskjen oer. It Frysk yn it ûnderwiis moat út de fakultative sfear helle wurde. It Frysk moat ferplichte steld wurde, mar de ynfiering moat linich ferrinne.

B4. Pietersen, L., ‘De situatie van het Fries in Leeuwarden (1),’ yn PBL, 1970; s. 18-19.

De posysje fan it Frysk yn Ljouwert is net sterk.

B5. Pietersen, L., ‘De situatie van het Fries in Leeuwarden (2),’ yn PBL, 1970; s. 25-28.

De posysje fan it it Frysk mei dan net sterk wêze, mar ‘Leeuwarden [is]toch een Frieser hoofdstad ... dan veelal wordt gezegd.’ Der binne twa redenen om yn Ljouwert op skoalle Frysk te jaan. Foarst de kulturele faktor: ek Ljouwerter bern moatte tagong krije ta it Frysk as ‘levend cultuurbezit.’ Yn it twadde plak is it Frysk maatskiplik sjoen nuttich, foar in soad minsken is dy taal in ‘instrument voor het werk ...’.

B6. Rienks-Wallinga, D., ‘In pear krityske oantekeningen by it Ferringer bledtsje yn it aprilnûmer 1970,’ yn PBL, 1970; s. 133-134.

Sjoch G.H. Vledder, 1970; B8.

Krityk op in artikel fan G.H. Vledder oer it begjinnend lêsûnderwiis. It giet foaral oer de nije stavering, net oer de metoade. De proef dy’t holden is, berêst op in ‘wrakke basis.’ It is net korrekt om oer âlde en nije stavering te praten. ‘Der hie stean moatten bisteande en proef- of eksperimintear- stavering, dan binne wy, dêr’t wy wêze moatte.’

B7. Vledder, G.H., ‘Sifers,’ yn “Ferringer Bledtsjes,” yn PBL, 1970; s, 57-58.

Sjoch J. Noordmans, 1969; C4.

233 Der is de lêste jierren ‘wol hwat to min dien ... oan it sammeljen fan materiael en it bewarjen fan resultaten. Wy hienen hiel hwat oer it forrin fan it learproses binnen in twatalige skoalle yn sifers dellizze kinnen. Dat hie ús presintaesje nei bûten ta sûnder mis to’n goede kommen. In ekskús is, dat wy gewoan de mankrêft net hienen om it to dwaen. In oar ekskús is, dat dizze foarm fan ûndersyk en statistysk werjaen yn de rounten fan de saneamde A-fakulteiten, eins pas yn de lêste jierren goed fan ’e groun kommen is.’

B8. Vledder, G.H., ‘It bigjinnend lêzen,’ yn “Ferringer Bledtsjes,” 1970; s. 81-83.

Sjoch D. Rienks-Wallinga, 1970; B6.

Ferslach fan in ferlykjend ûndersyk tusken skoallen dy’t de besteande stavering (238 bern) brûkten en skoallen dy’t mei de nije stavering wurken (225 bern). Yn lêsflottens wienen de skoallen mei de nije stavering 5% better, yn krektens 14%.

B9. Vledder, G.H., ‘Fan minsken kin men alles forwachtsje,’ yn “Ferringer Bledtsjes,” yn PBL, 1970; s. 109-110.

Neiere analyze fan de lêstoets. Der waard sjoen nei de prestaasjes fan de lytse en de grutte skoallen, mei-elkoar 27. De prestaasjes rûnen ‘yn dizze test net folle útelkoar.’

B10. Vledder, G.H., ‘Ferringer bledtsjes,’ yn PBL, 1970; s. 150-151.

Opmerkings oer it ‘Eksamen Frysk foar Beukerliedsters.’ Op de Gemeentlike Opliedingsskoalle yn Ljouwert waard in ‘skoaleksamentsje’ ôfnommen. (Op de twa oare opliedingsskoallen yn Fryslân komt der ditoangeande sa stadichoan ek wat beweging.) It skynt dat de Kommisje Van Ommen der foar is om it diploma te beteljen, mar de gemeenten moatte de fergoeding foar har rekken nimme.

Oanfolling Dizze bydrage hat gjin titel.

B11. Vledder, G.H., ‘It dript,’ yn “Ferringer Bledtsjes,” yn PBL, 1970; 227-229.

Sjoch P. Wijbenga, 1970; C6.

De earste drip kaam út De Haach. Der is tastimming jûn foar Fryske skoalradio, tsien oeren yn it jier. De Provinsjale Steaten soargen foar de twadde drip: hja hawwe har yn grutte mearderheid útsprutsen foar ferplichte Frysk ûnderwiis op de legere skoallen yn Fryslân. Mar De Haach moat de útspraak honorearje. Boppedat binne der noch inkelde net beäntwurde fragen: ‘hoefolle ûren yn hokker klassen?’ Jouwe wy noch Fryske les, of folget in ‘yntegraesje yn oare fakken?’ Moat it oeral yn Fryslân oan alle learlingen jûn wurde? ‘It hat yndied efkes dript, mar ús skûtels moatte net omkeard lizze as it aensen brij reint.’

B12. Wijnstra, J.M., ‘Tweetaligheid in Friesland : één kind, twee talen,’ yn PS, 1970; s. 152- 168.

Sjoch J.M. Wijnstra, 1969; B11-B13.

Yn 1970 publisearre Johan M. Wijnstra yn PS it ferslach fan syn ûndersyk ‘naar de beheersing van het Nederlands en het Fries bij Friessprekende kinderen uit de eerste klas van het basionderwijs.’ Der waard gebrûk makke fan de ‘Utrechtse Taal Niveau Test’ (UTANT). Op sân ientalige en sân twatalige skoallen waarden trije ûnderdielen dêrfan (wurdskat, analogyen en tsjinstellings en grammatika) ôfnommen.

234 Wat wienen de resultaten? De skoares fan de bern yn Fryslân wienen, ferlike mei de normearringsgroep yn Utert, leger al nei’t de kompleksiteit tanaam. Benammen de skoares op it ûnderdiel grammatika lieten grutte ferskillen sjen. ‘Van een vorm van “coordinate bilingualism” is nog geen sprake.’ Hoe lei it mei de útslaggen fan de ientalige ferlike mei de twatalige skoallen? Dy wienen net ‘indrukwekkend groot.’ De auteur konkludearret dat yn beide skoaltypen it Nederlânsk yn de earste klasse mear omtinken krije moatte soe en dat it winsklik wêze soe om dêrta metoaden te ûntwikkeljen. Yn it ûndersyk waard net allinne rekken holden mei de fiertaal en de leeftyd fan de bern, mar ek mei it miljeu, skoalsúkses en it al as net besykjen fan in beukerskoalle. Troch dy oanpak wie it ûndersyk ‘verfijnder’ as eardere research.

Oanfolling Yn 1972 folge in werhellingsûndersyk. It die bliken dat de ientalige skoallen yn Fryslân heger skoarden as de normearringsgroep yn de stêd Utert en de twatalige skoallen. By de opstellen wie de skoare (fan heech nei leech): F-ientalich, Utert en F-twatalich. Yn it proefskrift fan J.M. Wijnstra (1976) Het onderwijs aan van huis uit friestalige kinderen kaam it twatalich ûnderwiis yn Fryslân op ’en nij oan ’e oarder. Men kin de resultaten sa gearfetsje. Frysktalige bern hawwe yn guon opsichten in ûnfolsleine mûnlinge behearsking fan it Nederlânsk, mar dat tekoart is (ferlike mei de kontrôlegroep yn de ‘greidhoeke’ yn de provinsje Utert) ‘niet in aanwijsbare mate een belemmering ... voor het ontwikkelen van de schriftelijke taalbeheersing.’ Mar oan de ein fan it basisûnderwiis lizze de skoares op de lês- en taaltoetsen trochelkoar wol leger as it lanlike gemiddelde. De resultaten fan it rekkenûnderwiis oan de ein fan it basisûnderwiis litte in ‘aanzienlijk’ (negatyf) ferskil sjen mei de lanlike gemiddelden.

B13. Y.W., ‘Ynspraek en útspraek,’ yn STM, 10 july 1970;s. 6-8.

In fak as Ingelsk is sûnder oerlis mei de âlden ynfierd. Foar it Frysk leit it blykber oars. De âlden moatte fansels by it ûnderwiis behelle wurde, mar ‘dat jildt foar it hiele ûnderwiis, en net allinne foar it Frysk. It Frysk sil op skoalle in normael plak ynnimme moatte, omt de skoalle yn it ramt fan de kultueroerdracht yn ús twatalige provinsje ta taek hat beide talen to ûnderwizen. De bern sille biskerme wurde moatte tsjin de foaroardielen fan guon âlden.’

C. Publikaasjes yn deiblêden

C1. Professor Nieuwenhuis vindt het welletjes, yn LC, 7 maart 1970; s. 23.

Fraachpetear by gelegenheid fan syn ôfskie as heechlearaar pedagogiek oan de RUG. (H. Nieuwenhuis wie jierrenlang wittenskiplik adviseur fan it PAB.) Hy wie foarstanner fan twatalich ûnderwiis op pedagogysk-didaktyske grûnen, de ferplichting moat er neat fan hawwe. Ferlike mei 1950, doe’t de twatalige skoallen begûnen, hat it bern fan seis jier no in folle gruttere kennis fan it Nederlânsk. ‘Het hóórt de taal niet alleen, het kan de taal zien acteren. Dat is een groot winstpunt.’ In neidiel fan twatalich ûnderwiis is faaks dat jins kar by in beneaming beheinder is. Der kin in situaasje ûntstean dat men kieze moat út in goede learkrêft dy’t it Frysk net machtich is en in minder goede dy’t it Frysk behearsket. De lêste wurdt dan beneamd.

C2. N[oordmans, J.] ‘Een ton voor een taal,’ yn LC, LC, 1 july 1970; s. 1.

It rapport fan de kommisje Van Ommen is klear. It is in histoarysk dokumint, it docht bliken dat it Ryk begryp hat foar de twatalige situaasje yn Fryslân. It rapport erkent dat Fryslân - net Nederlân – twatalich is. Oangeande it ûnderwiis is it stik ‘wettisch en ambtelijk.’ Frysk as fiertaal? It mei, mar as it oer de ferplichting giet wurde ‘alle remmen ... aangezet.’ Noordmans is fan betinken dat ‘de concrete resultaten van dit rapport sobertjes zijn. Er is echter een begin gemaakt.’

C3. N[oordmans, J.], ‘Fries op school,’ yn LC, 30 july 1970; s. 1.

235

Der binne op ferskate plakken noch altyd swierrichheden mei it twatalich ûnderwiis. In lytse ‘koppige minderheid zet door, dat de school van tweetalig ééntalig wordt.’ Der is lykwols in goede ûntjouwing. Yn Grou en Warkum is in kompromis fûn: Frysktalige bern wurde yn it Frysk opheind, Hollânsktaligen yn it Hollânsk. In oar probleem dêr’t it twatalich ûnderwiis mei tangele sit, is de stavering. Men ‘blijft prutsen aan de spelling van het Fries.’

Oanfolling De opfang yn twa taalgroepen wie in ûnderdiel fan it plan ‘Fleksibel Ûnderwiis.’

C4. N[oordmans, J.], ‘In strang hear,’ yn LC, 15 oktober 1970; s. 1.

‘Fryslân is in strang hear en ferget folle offers, sei E.B. Folkertsma al yn ’e tweintiger jierren.’ J. Noordmans sitearret dy wurden by it 25-jierrich bestean fan RIEDFB. De posysje fan it Frysk stiet faai en krekt yn sa’n situaasje is der ‘strideraesje, argewaesje, rabberij, hunerij, skellerij, lêbjen, lekskoaien, smeulsk praet, fortochtmaking, tsierderij en klierderij.’ Mar wa wit wurde Fryslân en it Frysk ‘wol bihâlden omwille fan tsien “rjochtfeardigen.” En hwa wit noch wol omwille fan fiif ...’.

Oanfolling De wurden oer de tsien rjochtfeardigen binne ûntliend oan Genesis 18:32.

C5. Wijbenga, P., ‘Fries programma RONO moet uitgebreid worden,’ yn FD, 13 oktober 1970; s. 5.

Sjoch G.H. Vledder, 1970; B11.

Mei yngong fan 5 oktober 1970 wurdt der alle dagen in Frysk programma útstjoerd. It is in wichtige stap. Minister M. Klompé wol de útstjoerings fan Fryske skoalleradio mooglik meitsje. ‘... ook deze kogel is door de kerk.’ Mar der kinne sa mar wer tûkelteammen komme. P. Wijbenga hâldt it der op dat de Fryske skoalradio mei yngong fan 1 jannewaris 1971 ynfierd wurde kin.

Oanfolling Yn Koen Zondag, (red.), In skip mei seil en treil,[ Ljouwert : MSU, 1986] hawwe Durk Wiersma en Wys de Jong yn ‘Fryske weagen,’ s. 59-62, yn it koart de skiednis fan de Fryske skoalradio en skoaltelevyzje ferteld.

236