EMRUZ

Nieuwe muziek in

Liselotte Sels

Nieuwe muziek in Iran is aan een sterke heropleving bezig. Een generatie jonge componisten maakt opnieuw aansluiting met de periode vóór de Iraanse Revolutie en met de Iraanse diaspora. Er is een momentum voor culturele emancipatie en artistieke samenwerking in een globaal kader. Dit artikel geeft een korte historische schets met aandacht voor de breuklijnen, het hedendaagse landschap en de band met België, vanuit het perspectief van het in 2017 gestarte tweejarig onderzoeksproject EMRUZ | VANDAAG: Nieuwe muziek uit Iran en de Iraanse diaspora (Koninklijk Conservatorium Antwerpen). De titel (‘emruz’ is Perzisch voor ‘vandaag’) drukt de intentie uit om het hedendaagse, up-to-date, frisse, levendige, grootstedelijke culturele Iran en zijn diaspora te exploreren en celebreren.

4 FORUM⁺ vol.25 no.3 Uitvoering van Stockhausens Mantra tijdens het Shiraz Kunstenfestival van 1972. Privécollectie Stockhausen, fotograaf onbekend, www.stockhausen.org.

EEN KORT HISTORISCH OVERZICHT: DE QAJAREN Merkwaardig genoeg vond in dezelfde periode en in hetzelfde milieu (het Qajarenhof) ook een bestendiging De invloed van Europese muzikale ideeën, structuren en van het traditionele muzikale patrimonium plaats, met elementen op Iraanse muziek is niet nieuw. In de negentiende de totstandkoming en uitkristallisering van een canoniek eeuw werd de basis gelegd voor wat zich nadien verder zou repertoire. Met name de hofmuzikantenfamilie Farahani, met ontwikkelen, tot op de dag van vandaag. De eerste (tafel)piano onder meer Mirza Abdolah (1843-1918) en Aqa Hosein Qoli in Iran werd in 1805 door Napoleon aan de toenmalige (ca. 1851-1915) als belangrijke exponenten, mag dit op haar koning Fath-Ali Qajar (1769-1834) geschonken. Toch zou het conto schrijven. Melodieën uit Teheran en de provincies nog enkele decennia duren alvorens het instrument echt werden samengebracht in een modaal systeem, de radif, dat ingeburgerd was aan het hof, met name na de reizen van koning zeven of twaalf samengestelde ‘microtonale’ modi bevat. Naser ed-Din Qajar (1831-1896) door Europa.1 Het was dezelfde Dit traditionele, ‘klassieke’ repertoire werd van meester op sjah die in 1868 de Fransman Alfred Jean-Baptiste Lemaire leerling doorgegeven en heeft zijn rol en belang in de Iraanse (1842-1907) aanstelde om het militair orkest te moderniseren cultuur en maatschappij behouden tot op vandaag. De en een professionele muziekopleiding naar Europees model Iraanse en westerse muziekstijlen – met al hun subdomeinen uit de grond te stampen. Lemaire componeerde een Hymne zoals het ritueel-religieuze, militaire, volkse, hoofse en later national persan en heel wat marsen, dansen en andere ook commercieel-populaire – evolueerden in Iran deels muziek, bestemd om de vorstelijke activiteiten te begeleiden, onafhankelijk van elkaar en deels in interactie of in hybride naast arrangementen voor piano (met of zonder zangstem) vormen. van traditionele Iraanse klassieke en volksmuziek. Zijn muziek werd vaak uitgegeven en uitgevoerd in Frankrijk. Deze tonale TIJDENS DE PAHLAVI’S composities en harmonisaties van traditionele melodieën behoren tot de weinige vroege voorbeelden van gevorderde De Pahlavi-dynastie, die van 1925 tot aan de revolutie aan de muzikale interactie tussen Iran en het Westen.2 Europese macht was, ondersteunde de verdere ontwikkeling van zowel vormen en genres, gekoppeld aan een tonaal-harmonische ‘verwesterste’ vormen van Iraanse muziek als Europese taal, deden hun intrede in Iran en drukten een blijvende muziekstijlen. Twee sterke muzikale persoonlijkheden stempel op het muzieklandschap. Het gebruik van (westerse) speelden een belangrijke rol: ‘Kolonel’ Ali-Naqi Vaziri muzieknotatie als medium bij het componeren en uitvoeren (1887-1979) en Ruhollah Khaleqi (1906-1965). Vaziri’s stond centraal in Lemaires omgang met muziek, en werd als muziekopleiding was uitzonderlijk breed en diepgaand: hij nieuwe methode geïntroduceerd in het officiële ‘moderne’ studeerde zowel de radif op Iraanse instrumenten bij Mirza muziekonderwijs. Abdolah als westerse instrumenten en muziektheorie aan

5 Lemaires muziekschool, en zette als eerste Iraniër zijn Djahan Tuserkani, Ali (alias Alexander) Rahbari (Wenen), studies voort aan de conservatoria van Parijs (1918) en Berlijn Alireza Mashayekhi (Wenen en Utrecht), Morteza Hannaneh (1921). Na zijn terugkeer richtte hij met overheidssteun (Rome), Iradj Sahbai (Straatsburg), Parviz Mahmoud (Brussel een private muziekschool op in Teheran, die later onder en Indiana), Behzad Ranjbaran (Indiana en New York), Hormoz zijn directeurschap zou fuseren met Lemaires school tot Farhat (Los Angeles), … Veel componisten bleven in het staatsmuziekschool (later conservatorium). Een andere buitenland of reisden verder door, en een aantal onder hen verwezenlijking was de Muziekclub, waar concerten kon mooie posities aan universiteiten of orkesten verwerven. en lezingen werden gegeven en waarbij vrouwen actief Dankzij deze culturele uitwisselingen en de talrijke bezoeken betrokken werden.3 Vaziri implementeerde met steun van van westerse artiesten op uitnodiging van de overheid, de overheid muzieklessen op basisscholen. Hij schreef hadden de Iraanse componisten toegang tot state of the art boeken en artikelen en gaf lezingen over Iraanse en westerse uitingen op het gebied van nieuwe muziek en de verschillende muziektheorie, publiceerde instrumentmethodes en schreef stromingen daarbinnen. een divers repertoire bijeen voor westerse en Iraanse Het internationale kunstenfestival Jashn-e Honar, dat instrumenten en ensembles. Zowel in zijn composities als van 1967 tot 1977 jaarlijks plaatsvond in het Iraanse Shiraz en in zijn onderwijsmethodes kwamen Iraanse en westerse de nabijgelegen ruïnes van Persepolis, was een culturele hub elementen samen. Hij introduceerde ook de symbolen waar artiesten en ensembles uit diverse disciplines (naast koron (kwarttoon verlaagd) en sori (kwarttoon verhoogd), muziek ook dans, theater en film) en van vier continenten die nog steeds gebruikt worden bij het noteren van Iraanse elkaar ontmoetten. Traditionele kunstvormen werden muziek. Het puur theoretische 24-kwarttoonssysteem dat geprogrammeerd naast avant-garde en electronics. Onder hij uitwerkte om harmonisatie te faciliteren, werd later meer John Cage, Karlheinz Stockhausen, Olivier Messiaen, grotendeels verworpen.4 Vaziri heeft tegenwoordig een Krzysztof Penderecki, Iannis Xenakis en Morton Feldman wat controversiële status als vernieuwer binnen de Iraanse werden uitgenodigd om creaties van hun werk bij te wonen muziek, vanwege zijn verregaande hervorming van het – soms geschreven in opdracht. Iraanse componisten als onderwijs, zijn nadruk op virtuositeit en notatie, en zijn Morteza Hannaheh, Hormoz Farhat, Alireza Mashayekhi, rationalisering van de Iraanse muziektheorie. Mohammad-Taqi Masudieh, Fozieh Majd en Dariush Vaziri’s werk werd aangevuld door Ruhollah Khaleqi, Dolatshahi vonden in het festival tevens een belangrijk forum eveneens een invloedrijke componist, dirigent, pedagoog voor hun nieuwe muziek.7 De laatste jaren begon de positie en musicoloog, die ook verscheidene boeken publiceerde van het kunstenfestival echter onhoudbaar te worden. De en instrumentmethodes uitgaf. Zijn muzikale taal was net als prowesterse en soms radicaal-avant-gardistische culturele bij Vaziri een fusie van elementen uit Iraanse en westerse smaak van het steeds autoritairder wordende regime van muziekculturen. Khaleqi’s invloed op de muzikale esthetiek de sjah lokte reacties uit van de verarmde en religieuze en smaak van zijn tijd was groot, met name door zijn rol als bevolkingssegmenten. De Europese artiesten en ensembles oprichter en dirigent van het Golha-orkest, dat tekende voor begonnen hun deelname ook te boycotten als reactie op het de populaire programma’s die door de Iraanse nationale Iraanse binnenlandse beleid.8 Het festival werd uiteindelijk radio uitgezonden werden in de jaren 1950 tot 1970.5 Hij opgedoekt, en de revolutie stond voor de deur. richtte in 1944 de Vereniging voor Nationale Muziek op, die concerten organiseerde en een tijdschrift uitgaf, en in 1949 DE BREUK: REVOLUTIE EN OORLOG het Nationaal Muziekconservatorium, waar zowel Iraanse als westerse muziek gedoceerd werd. Hoger muziekonderwijs In januari 1979 verliet de sjah na zware protesten het werd overigens pas vanaf 1964 gegeven aan de Universiteit land, daarmee het pad effenend voor ayatollah Ruhollah van Teheran, waar Iraanse naast westerse (‘wereld')muziek Khomeini (1902-1989), die na zijn terugkeer uit ballingschap aangeboden werd (en wordt). in februari de Islamitische (sjiitische) Republiek zou De piano nam tijdens deze periode ook een steeds installeren, gelegitimeerd door een referendum. Als opperste centralere positie in binnen het Iraanse muzieklandschap. leider schreef hij islamitische wetten uit, waartegen fel Zangers die zich in het traditionele idioom uitdrukten, werden geprotesteerd werd, maar die van kracht bleven. In november niet meer enkel op inheemse instrumenten begeleid, maar begon de gijzelingscrisis op de Amerikaanse ambassade, steeds vaker ook op piano. Het Golha-project fungeerde die de relaties tussen beide landen blijvend zou verzieken hierbij als model. Er werd dus niet enkel westerse muziek en pas zou eindigen na het begin van de Iran-Irak-oorlog: in op piano gespeeld. Een specifieke Iraanse pianotechniek september 1980 viel de Iraakse leider Saddam Hoessein de en -stijl ontwikkelde zich uit de verwezenlijkingen van Iraanse provincie Khuzestan binnen, wat de start betekende Morteza Mahjubi (1900-1965) en Javad Marufi (1915-1993). van een acht jaar durende uitputtingsoorlog, met steun van Beiden waren componisten-pianisten die het improviseren de Arabische landen en het Westen voor Irak. Na de dood van meester waren. Terwijl Mahjubi een eigen notatiesysteem Khomeini in 1989 kwam Ali Khamenei (voorheen president) gebruikte en vooral Iraanse instrumenten (met hun specifieke aan de macht als hoogste leider, met Rafsanjani als president. speeltechnieken, stemmingen en versieringen) probeerde Deze crisisperiode was uiteraard zeer ongunstig voor te imiteren, was de stijl van Marufi sterker beïnvloed door de ontwikkeling van het intellectuele leven en de kunsten. het westerse pianospel (met toevoeging van harmonie, Nahid Siamdoust bespreekt in haar boek The Soundtrack de diversificatie van de twee handen, en gelijkzwevende of the Revolution uitgebreid de gevolgen voor het Iraanse stemmingen – soms enkel in de bas).6 muziekleven van de revolutie, de culturele revolutie van Khomeini, en de slepende oorlog met Irak.9 Ze werpt tevens CULTURELE UITWISSELINGEN licht op de manier waarop verschillende muziekgenres zich ontwikkelden tijdens en na deze periode, met een focus op Na pionier Vaziri reisden nog veel Iraanse muzikanten en Iraanse klassieke muziek, officiële popmuziek, rock en rap. componisten naar Europa of de Verenigde Staten om er Muziek werd door Khomeini beschouwd als potentieel een muziekopleiding te volgen, vaak met studiebeurzen gevaarlijk, iets dat ‘het brein van de jeugd kan aantasten’, van de overheid. Een onvolledig lijstje leest als een who is ‘het brein passief en oppervlakkig kan maken’, ‘iemand who en geeft bovendien een indruk van de ‘hotspots’ voor uit het domein van het serieuze kan trekken’, en à la limite Iraniërs – sommige steden hebben deze status overigens ‘niet anders is dan opium’. Binnen de islamitische doctrines nog steeds: Nader Mashayekhi, Reza Vali, , is er geen unanimiteit over het maken van of luisteren naar

6 FORUM⁺ vol.25 no.3 muziek; veel hangt af van de interpretatie en accenten door de moslimgeleerden of -autoriteiten. In Iran komt de bijzondere context van de sjiitische staatsgodsdienst daar nog bij, waarin rouw een centraal begrip is. Publieke uitingen van blijdschap worden afgekeurd of gekanaliseerd naar de (weinige) vreugdevolle religieuze feestdagen. Tijdens de oorlogsjaren waren alle muziekscholen en muziekdepartementen van universiteiten gesloten. Aanvankelijk werden ook alle muziekuitingen in de ban gedaan, waarna er een opening kwam naar muziek die de revolutie verheerlijkte, de strijders aan het front een hart onder de riem stak, of de martelaren beweende. Vrouwelijke stemmen mochten niet klinken en muziekinstrumenten mochten niet gezien worden. Het verbod op vrouwelijke solozang is nog steeds van kracht, en heeft de Iraanse muziekscene diep getekend.10 Er ontstond na verloop van tijd een kloof tussen ‘officiële’ muziek, goedgekeurd door de staat, en undergroundmuziek. De popscene, die tijdens de laatste jaren vóór de revolutie een grote bloei had gekend, werd bijna integraal naar Los Angeles getransplanteerd, waar Iraanse studio’s, concertzalen en tv-kanalen uit de grond gestampt werden. De in de VS geproduceerde muziek werd in Iran op de zwarte markt verkocht. Later ontstond er een dynamische virtuele publieke sfeer van mobiele telefoons, satellietzenders en internet. Vanaf 1988 heropenden de muziekscholen en muziekdepartementen, en konden het muziekonderwijs en het concertleven zich beginnen te herstellen, vooral wat de traditionele Iraanse klassieke muziek betreft.11

MUZIEK NA 1997 Lemaires Hymne national persan. Bibliothèque nationale de France, gallica.bnf.fr. Onder het bewind van president Mohammad Khatami (1997-2005) was er een grotere openheid, wat ruimte bood aan de ontwikkeling van een Iraanse stijl van toegelaten popmuziek, maar ook minder politiek correcte artiesten en stijlen inspireerde tot producties die een ondergronds leven leidden, of net tegen de grens van het ongeoorloofde aanleunden. Muziek is bij uitstek een kunstvorm die subtiele boodschappen van protest of discussie kan verwerken, of als genre of stijl kan belichamen. De eerste Iraanse rockgroep, O-Hum (‘Illusie’), gaf in 2001 een privaat debuutconcert in de Russisch-orthodoxe kerk in Teheran. Enkele jaren later gaven ze hun eerste officiële concert. Singer-songwriter Mohsen Namjoo en rapper Hichkas (‘Niemand’) konden enkele jaren min of meer hun ding doen binnen Iran – mede dankzij de soms onduidelijke regels en ondoorzichtige procedures – maar emigreerden uiteindelijk toch. De Iraanse klassieke muziek heeft haar sterke positie kunnen behouden, en kon zowel vóór als na de revolutie gedijen met overheidssteun. Grote namen uit deze scene, zoals de zanger Mohammad- Reza Shajarian, gebruiken hun positie ook om (subtiele) kritiek te uiten op het regime. In haar rake observaties ziet Nahid Siamdoust verschillende rode lijnen vervagen door de jaren heen, zoals het verbod op muziekonderwijs, de verkoop van muziekinstrumenten en het maken van en luisteren naar popmuziek, naast enkele constanten, zoals het verbod op solozang door vrouwen, het tonen van instrumenten op televisie en elders, het gebruik van het ‘frivole’ 6/8-metrum, en het uitdrukken van politiek-kritische of blasfemische boodschappen.12

DE NIEUWEMUZIEK-SCENE VANDAAG

De laatste vijftien jaar bloeit de nieuwe muziek in kosmopolitisch Iran als nooit tevoren. De gedrevenheid en inspanningen van de Iraanse componisten hebben het land weer op de kaart gezet; de drang naar presentatie en communicatie in een globale context is groot. Digitale tools, ook online, zijn katalysatoren in het huidige momentum voor

7 Dankzij de vele culturele uitwisselingen en de talrijke bezoeken van westerse artiesten op uitnodiging van de overheid, hadden Iraanse componisten toegang tot state of the art uitingen op het gebied van nieuwe muziek en de verschillende stromingen daarbinnen.

8 FORUM⁺ vol.25 no.3 culturele emancipatie en artistieke samenwerking in een internationaal kader. De nieuwe generaties van componisten en uitvoerders spreiden (vaak vanuit noodzaak in uitdagende omstandigheden) inventiviteit, ambitie, dynamiek en ondernemingszin tentoon, en stippelen met trial-and-error nieuwe of alternatieve routes uit. Ensembles, orkesten, cd- labels en verenigingen voor hedendaagse muziek schieten als paddenstoelen uit de grond, nieuwemuziek-festivals worden ingericht, creaties van symfonische muziek worden in de grote concertzalen van de hoofdstad geprogrammeerd, en het aantal compositiestudenten binnen en buiten Iran groeit. Compositie studeren in Iran is mogelijk aan een aantal instellingen, met name de muziekdepartementen van de Universiteit van Teheran (enkel masterniveau) en de Kunstenuniversiteit van Teheran, met een campus in het nabijgelegen Karaj (bachelor- en masterniveau).13 Er is een duidelijk verschil in aanpak tussen beide instellingen: de eerste richt zich vooral op ‘avant-garde-technieken’, met een Havaz-Irani, een compositie van Lemaire. Bibliothèque nationale de France, abstracte deconstructie van toonhoogte, timbre en structuur, gallica.bnf.fr. terwijl de tweede een eerder behoudende koers vaart en de nadruk legt op neoklassieke en neoromantische idiomen met tonale arrangementen van Iraanse traditionele muziek.14 De private islamitische Azad Universiteit in Shiraz bereidt workshops/masterclasses en lezingen vinden plaats in momenteel de oprichting van een compositieafdeling voor. verschillende zalen, zoals de Vahdat- en Roudaki-zaal, Verder zijn er enkele privé-instellingen en muziekacademies het Teheran Museum voor Hedendaagse Kunst, en het waar compositielessen gevolgd kunnen worden. Tot nu toe is kunstendepartement van de Universiteit van Teheran. De het niet mogelijk om een doctoraat in compositie te behalen programmering is breed en state of the art: de website in Iran. De muziekopleidingen kampen met instabiliteit in het vermeldt als experimentele programma’s ‘live electronic Iraanse muziekbeleid, ontoereikende overheidssteun, en een concert; fixed media; live electro-acoustic concert; free gebrek aan mogelijkheden om de gecomponeerde werken te improvisation; sound installation’. Het festival wordt door laten uitvoeren. een team geleid; de artistieke directeur is Navid Gohari, Toch werden er de laatste jaren heel wat in nieuwe muziek die ook het festivalorkest Nilper oprichtte en dirigeert.16 gespecialiseerde ensembles en orkesten opgericht. Zo zijn Componist Alireza Mashayekhi (°1940), de nestor van de er in Teheran het Nilper onder leiding van Navid Iraanse nieuwemuziek-scene, organiseerde reeds zeven Gohari, de Contemporary Music Group (ook bekend edities van het Festival of Classic[al] to Contemporary onder de naam Iranian Orchestra for New Music), geleid door Music, eveneens in Teheran, rondom zijn ensemble Tehran Alireza Mashayekhi, de Yarava Music Group van Mehdi Jalai, Contemporary Music Group. Verder wordt sinds 1986 elk jaar die ook een compositiewedstrijd voor elektroakoestische in januari door de overheid het Fajr Music Festival ingericht, muziek uitschrijft, en het Tehran Contemporary Ensemble, het grootste muziekfestival in Iran. Hedendaagse muziek geleid door Siamak Fallahi. In Shiraz is het Pars Contemporary neemt slechts een niche in, naast een grote diversiteit aan Orchestra onder leiding van Ali Radman actief. genres, maar door het bereik en belang van dit forum is de Vaak zijn deze ensembles verbonden aan verenigingen impact potentieel groot.17 De elektronische muziekscene is voor nieuwe muziek of componistenverenigingen. De in volle ontwikkeling en kent eveneens enkele festivals, zoals belangrijkste organisatie is de Association des Compositeurs het International Electronic Music Festival, TEMFest (Tehran Iraniens de la Musique Contemporaine (ACIMC), een netwerk Electronic Music Festival) en SETFest (SET Experimental Art dat Iraanse componisten in en buiten Iran verbindt. Daarnaast Events).18 Het breed opgezette Shiraz International Music is er de Iranian Contemporary Association (ICCA). Festival, een eerste grootschalig nieuwemuziek-evenement Recent werd een vereniging van vrouwelijke componisten buiten de hoofdstad, gepland voor november 2017, werd op opgericht: de Iranian Female Composers Association (IFCA). de valreep afgelast. Aan het Museum voor Hedendaagse Kunst in Teheran is de concertorganisatie Contemporary Music Circle verbonden. Dit brengt ons bij de complexe en vaak langdurige Het Spectro Centre for New Music, opgericht door Idin Samimi censuurprocedures die doorlopen moeten worden voor het Mofakham en Martyna Kosecka, organiseert concerten organiseren van openbare concerten of het opnemen en en brengt cd’s uit in samenwerking met Tehran Records.15 uitgeven van muziek. Naast de Hoge Raad voor de Culturele Naast dit beginnende, nog kleinschalige platenlabel Revolutie, die het culturele beleid uitstippelt, zijn er drie promoten enkele meer gevestigde maatschappijen eveneens instanties betrokken in het toekennen van vergunningen: de hedendaagse muziek, zoals Hermes Records (sinds 1999) en ‘Ershad’ (het Bureau van Muziek en Zang van het ministerie Mahoor Records, onderdeel van Mahoor Institute of Culture van Cultuur en Islamitische Leiding), het Muziekcentrum and Arts (opgericht in 1987) dat eveneens boeken, partituren van de IRIB (Islamic Republic of Iran Broadcasting) en de en het magazine Mahoor Music Quarterly uitgeeft. De ‘Howzeh’ (het Muziekcentrum van het Kunstendomein van de tijdschriften Music Report, Harmony Talk en Culture & Music Organisatie voor Islamitische Ontwikkeling). Na goedkeuring besteden ook aandacht aan de ontwikkelingen op het vlak door de ‘Ershad’ op basis van criteria als fatsoen, integriteit, van hedendaagse muziek. bijdrage aan het moreel van de bevolking en de jeugd, Er beweegt de laatste jaren heel wat op het vlak van het niet promoten van secularisme, of het niet beledigen internationale nieuwemuziek-festivals. Het jaarlijkse Tehran van belangrijke figuren of de islam, wordt het dossier Contemporary Music Festival is goed op weg om een doorgestuurd naar de staatsveiligheidsdienst. De IRIB en de gevestigde waarde te worden, met drie succesvolle edities ‘Howzeh’ bieden alternatieve trajecten; de eerste bekleedt in drie jaar tijd, de laatste in april dit jaar. De concerten, een monopoliepositie en heeft grote budgetten, beheerd

9 Stockhausen in het Shiraz Kunstenfestival van 1972. Fotograaf onbekend, www.stockhausen.org.

door de staat, terwijl de tweede onafhankelijker en kleiner is filosofisch-humanistische denktradities vormen een blijvende en rechtstreeks onder Khamenei opereert.19 inspiratie voor componisten, behorend tot diverse generaties en stijlstromingen. De modi, melodieën, ritmes, structuren DE SCENE IN PERSPECTIEF en vormen van de Iraanse klassieke, volks- en religieuze repertoires zijn onuitputtelijke bronnen van muzikaal De ontstaans- en ontwikkelingsgeschiedenis van heden- materiaal, terwijl het typisch Iraanse instrumentarium en de daagse of nieuwe muziek in Iran is sterk verschillend van die kenmerkende (instrumentale en vocale) timbres een arsenaal in Europa en de Verenigde Staten. Terwijl andere moderne aan mogelijkheden bieden.21 Het meest wezenlijke aspect Iraanse kunstvormen, zoals de poëzie of de beeldende van de Iraanse muziekpraktijk – het improviseren op basis kunsten, vaak op een organische manier geëvolueerd zijn uit van bestaande modale kaders – wordt, hoewel het niet altijd oudere idiomen en stijlen, ontbreekt deze natuurlijke band bij verenigbaar is met hedendaagse compositie, in heel wat de nieuwe muziek die op westerse leest geschoeid is. Deze nieuwe muziek geïntegreerd of weerspiegeld. muziek werd als het ware uit het Westen ‘geïmporteerd’, De dag van vandaag is er intensief contact en een samen met allerlei aspecten van de didactiek, filosofie, levendige interactie met Europese en Noord-Amerikaanse, uitvoeringspraktijk en socioculturele context die ermee maar ook post-Sovjet- en Russische, culturele contexten. samenhangen. Componist Nader Mashayekhi, die zelf in Componisten en uitvoerders van beide kanten worden Wenen studeerde, noemt de manier waarop in de jaren 1950 wederzijds uitgenodigd voor festivals, concerten, tot 1970 omgegaan werd met dit cultureel erfgoed ‘bricolage’. conferenties of educatieve activiteiten. Iraanse composities Volgens hem was het onderwijs, met als typevoorbeeld het worden overal ter wereld gecreëerd of uitgevoerd, soms in contrapuntonderricht, gebrekkig en puur theoretisch in aangepaste versies die de interpretatie vergemakkelijken, plaats van verankerd in de praktijk, door het ontbreken van de soms in originele versies die de uitvoerders voor uitdagingen noodzakelijke muziekhistorische omkadering.20 kunnen stellen.22 Omwille van het visumbeleid is de culturele Fundamenteel westerse idiomen werden en worden in uitwisseling met Europa momenteel gemakkelijker dan met Iran gebruikt naast of in dialoog met een breed spectrum aan de Verenigde Staten. Heel wat Europese – en Belgische – hybride uitdrukkingsvormen. Veel hedendaagse componisten artiesten waren betrokken bij recente edities van het Tehran (zowel in Iran als in de diaspora) combineren westerse Contemporary Music Festival en het Fajr Music Festival. compositietechnieken, vormen en stijlen met elementen of Anderzijds is er een historisch gegroeide substantiële Iraanse concepten uit de Iraanse muziektradities. Ze cultiveren een aanwezigheid in onderzoekscentra en universiteiten in de VS. diversiteit aan relaties met het muzikale erfgoed van Iran, Reza Vali (Carnegie Mellon University Pittsburgh), Behzad en interpreteren, integreren, juxtaponeren, transformeren, Ranjbaran (Juilliard New York), Hossein Omoumi (UC Irvine), updaten of vertalen verschillende aspecten ervan naar Bahram Osqueezadeh (UC Santa Barbara) en Amir Pourjavadi een nieuwe esthetische context. Niet alleen de klassieke (UC Los Angeles) zijn slechts enkele voorbeelden. Overal (en moderne) poëzie, maar ook de mystiek-spirituele en ter wereld zijn Iraanse compositiestudenten ingeschreven

10 FORUM⁺ vol.25 no.3 Het internationale kunstenfestival Jashn-e Honar, dat van 1967 tot 1977 jaarlijks plaatsvond in het Iraanse Shiraz en de nabijgelegen ruïnes van Persepolis, was een culturele hub waar artiesten en ensembles uit diverse disciplines en van vier continenten elkaar ontmoetten.

aan universiteiten en conservatoria. In België studeren zoeken ‘onbesproken’ teksten om te gebruiken als inspiratie of studeerden onder meer Sina Rahimi-Fetrati (Gent), of liedtekst, zoals de eeuwenoude klassieke poëzie van Houman Khalaj (Antwerpen, Leuven en Brussel) en Shahriar Hafez, Saadi of Rumi26, gebruiken materiaal van traditionele Sharifpour (Brussel). Alireza Farhang is momenteel met een Iraanse volksmuziek of klassieke muziek27, maken abstracte doctoraat bezig aan het Antwerpse conservatorium. Iraanse muziek zonder enige politieke of ideologische connotatie28, muziek – zowel de traditionele vormen als de hedendaagse of exploreren de mystieke spirituele traditie29. Andere composities en de cross-over stijlen binnen de labels ‘jazz’ en strategieën zijn het organiseren van uitvoeringen op ‘wereldmuziek’ – geniet steeds meer visibiliteit en bekendheid neutrale en private plaatsen zoals privéwoningen en -tuinen, in het Westen. Interculturele projecten als het Atlas Lab van ambassades en kerken, of het schrijven van muziek, bestemd de Atlas Academy aan het Conservatorium van Amsterdam, voor uitvoering buiten Iran. Het verbod op vrouwelijke of de Global Musician Workshop van het Silk Road Ensemble solozang wordt vaak ontweken door meerdere zangeressen aan het Berklee College of Music zijn geen uitzonderingen samen te laten zingen, of een vrouwenstem ‘begeleid’ te laten en bevatten steevast een Iraanse component. Componisten worden door een mannenstem. als Wim Henderickx en Jean-Luc Fafchamps (België), Tim Muziek uit Iran of van Iraanse componisten in de Page (VS-Finland), Martyna Kosecka (Polen-Iran), Rembrandt diaspora wordt in het Westen en in de academische wereld Frerichs, Sylvia Maessen en Rokus de Groot (Nederland), laten vaak bekeken vanuit het oogpunt van maatschappijkritiek zich inspireren door Iraanse muziek, literatuur en cultuur23, en politiek. Niet alle muziek is echter verbonden aan een net als Bantock (Omar Khayyam, 1906-1909), Szymanowski politieke context of draagt een politieke boodschap uit. (Liefdesliederen van Hafez, 1914), Koechlin (Les heures Muziekhistorische of esthetische perspectieven en een persanes, 1913-1919), Ketelbey (In a Persian Market, 1920), analyse vanuit muzieksociologische hoek (met aandacht Ben-Haim (Symfonie nr.1, 1940), Cowell (Persian Set, 1957; voor musicking, het dagelijkse leven, instituties, …) kunnen Homage to Iran, 1958) en Penderecki (Strophen, 1959) in hun ook een waardevolle insteek vormen. Anderzijds is muziek in eigen tijd en referentiekader.24 De positie van hedendaagse de Islamitische Republiek Iran vaak (intrinsiek) meer politiek muziek in Iran is vrij stevig, en de vooruitzichten zien er geladen dan in sommige andere contexten. Muziek werd en rooskleurig uit. Concertbezoek is aan een expansie bezig, en wordt door de Iraanse overheid ook politiek aangewend, door het publiek voor klassieke muziek – zelfs avant-garde – breidt welbepaalde muziekuitingen te verbieden, te censureren, uit en bereikt steeds meer sociale segmenten. De laatste jaren voor te schrijven, op te leggen of zich toe te eigenen door worden steeds meer concerten met hedendaagse muziek appropriatie. georganiseerd, niet alleen in Teheran, maar ook in andere De ingesteldheid van componisten, uitvoerders en provincies en kleinere steden.25 Componisten, uitvoerders en organisatoren bestrijkt het hele spectrum van cynisme, organisatoren zetten een arsenaal aan creatieve strategieën ironische afstand, een afwachtende houding, wanhoop en in om hun artistieke doelen te realiseren in weerwil van soms frustratie. Sommigen doen aan protest, kritiek of verzet – vaak uitdagende beleids- en omgevingsfactoren. Componisten subtiel en impliciet – anderen beschouwen de huidige situatie

11 als een uitdaging en voelen zich er zelfs door gestimuleerd. De algemene tendens bij Iraanse kunstenaars is het langzaam + Beluister en bekijk nieuwe verleggen van grenzen in plaats van het ontketenen van een revolutie, vaak door op een intelligente manier gebruik te muziek uit Iran op maken van mazen in het net: vaagheid in de regelgeving of toleranties in de overheidsaanpak. Een gevoel van optimisme www.forum-online.be overheerst momenteel bij de spelers in de nieuwemuziek- scene. De typisch Iraanse attitude van strijdlustige en gewiekste koppigheid die uitgelokt wordt bij tegenwerking en beknotting, lijkt in elk geval sterke composities en goede muzikanten op te leveren.30

EMRUZ | IRAANSE NIEUWE MUZIEK IN BELGIË

Een van de doelstellingen van het onderzoeksproject EMRUZ | VANDAAG is het versterken van de muzikale connectie en interactie tussen Iran en België. De laatste jaren groeit de interesse in Iraanse (hedendaagse) kunst en cultuur gestaag, wat merkbaar is in diverse initiatieven van cultuurhuizen, zoals festivals rond Iraanse dans of Iraans theater. Ikzelf was als onderzoeker betrokken bij twee grote projecten rond Iraanse hedendaagse muziek in 2017 en 2018, waarbij compositieopdrachten uitgeschreven werden en nieuwe werken hun creatie kenden: Variations on a Persian Theme door HaftCraft Ensemble (met uitvoeringen in onder meer Amuz, Antwerpen, en BOZAR, Brussel), en EMRUZ door HERMESensemble (met uitvoeringen in onder meer deSingel, Antwerpen, en Muziekcentrum Track, Kortrijk). Bij beide projecten ontstond een intensieve samenwerking met de componisten uit Iran en de diaspora, en werd het publiek uitgebreid geïnformeerd over de muziek en haar culturele context via concertinleidingen en programmabrochures en in het geval van EMRUZ tevens door een symposium over Iraanse hedendaagse kunst. In beide gevallen was het merendeel van de – overwegend jonge – componistencrew aanwezig bij de creatie. De diverse opties en manieren om Iraanse elementen in hedendaagse compositie te verwerken, en de uitdagingen en mogelijkheden die met crossculturele uitvoering van Iraanse muziek gepaard gaan, vormen belangrijke thema’s in het onderzoeksproject EMRUZ | VANDAAG. De zoektocht en uitkomst worden gedeeld met studenten en docenten van het Antwerpse conservatorium door middel van componistenfora, lesmodules, presentaties en een lecture- performance. Het is mijn hoop dat deze onderzoeksactiviteiten en dit artikel een potentieel publiek en mogelijke uitvoerders van nieuwe Iraanse muziek kunnen informeren en een bijdrage kunnen leveren aan de ontsluiting van dit boeiende en bloeiende muzikale domein. Artistieke en omkaderende initiatieven binnen en buiten het onderzoeksproject kunnen stimulerend en prikkelend werken, en actieve en passieve cultuurparticipanten van nieuwe zuurstof voorzien in een tijd waarin interculturele communicatie en uitwisseling essentieel is. Vandaag de dag is het voor musici of ensembles met interesse in het uitvoeren van hedendaagse Iraanse muziek dankzij de talrijke boeken, artikels, cd’s en websites eenvoudiger dan ooit om de Iraanse (muziek)cultuur te leren kennen. Op het moment dat niet enkel de (Iraanse) componisten zichzelf en hun muziek presenteren op een LISELOTTE SELS manier die tegemoetkomt aan het referentiekader van (niet- studeerde piano (Koninklijk Conservatorium Gent) en Iraanse) uitvoerders, organisatoren en luisteraars, maar wij musicologie (Universiteit Gent) en behaalde in 2014 een ook de omgekeerde beweging maken, wordt echte muzikale doctoraat in de kunstwetenschappen. In 2015 werkte interculturaliteit een feit. ze aan de University of California – Santa Barbara als B.A.E.F. postdoctoral research fellow. Sinds 2016 werkt ze als onderzoeker aan het Koninklijk Conservatorium Reacties en aanvullingen zijn steeds welkom via Antwerpen, waar ze zich tevens specialiseert in oude muziek [email protected] (klavecimbel en pianoforte). [email protected]

12 FORUM⁺ vol.25 no.3 1. Farhat, Hormoz. “Piano in and Practice of Creativity. Farhang, Alireza. Persoonlijk Persian music.” Encyclopaedia Ashgate, 2015. interview. 25 januari 2018. Iranica, Center for Iranian Studies, 2004. www. 10. Veel Iraanse zangeressen 21. De diverse manieren waarop iranicaonline.org/articles/ emigreerden, terwijl andere Iraanse componisten omgaan piano-in-persian-music. Laatst in Iran bleven en gedwongen met de Iraanse muziektradities, geraadpleegd op 1 juli 2018. waren om hun carrière op te en er elementen of procedés geven of zich te beperken tot uit verwerken in hun eigen Farshadfar, Maryam. “Why ‘women only’-concerten of composities, vormen stof voor There Are Few Virtuoso privéoptredens. een ander artikel. Pianists in Iran?” Music Report Magazine, vol. 16, no. 62, 2015. 11. Siamdoust, Nahid. Soundtrack 22. Sels, Liselotte. “Cross-cultural of the Revolution: The Politics performance of Iranian 2. Mohsen Mohammadi geeft in of Music in Iran. Stanford contemporary music – Masnavi zijn boek Musical Souvenirs: University Press, 2017, pp. and Hommage à Abolhasan European Transcriptions of 24-25. Saba”. Dissolving borders: Persian Music (1600-1900) Musical migration / Migratory een zo volledig mogelijk 12. Siamdoust, pp. 28-29. musicking, Orpheus Doctoral overzicht, met eenvoudige Conference 2018, 19 april 2018, transcripties en arrangementen 13. “School of Performing Arts and Orpheus Instituut Gent. door Jean Chardin (1643-1713) Music”. University of Tehran, en Francis Fowke (1753- http://ut.ac.ir/en/page/355/ 23. Ikzelf heb twee koorwerken 1819), en de publicatie uit de school-of-performing-arts-and- gecomponeerd op poëzie van jaren 1830 door Alexander music. Laatst geraadpleegd op Hafez: Water van Kharabat Chodzko en Antoni Katski 18 mei 2018. (2011) en Zuivere Wijn (2013). van negen liederen voorzien van een pianobegeleiding. 14. “Faculty of Music”. University 24. Nezami, Pohaku. “Persia in Ook in de beginjaren van of Art, http://art.ac.ir/en/ Western Music: Persian Poetry, de twintigste eeuw werden page/917/faculty-of-music. Stories, and History in Western collecties gepubliceerd, onder Laatst geraadpleegd op 18 mei ”. http:// meer door Blair Fairchild en 2018. persiainwesternmusic.blogspot. Valentin Zhukovski. Vanaf be/. 14 oktober 2014. Laatst 1906 verschenen de eerste 15. Farhang, Alireza. Persoonlijk geraadpleegd op 20 mei 2018. geluidsopnames van Iraanse interview. 25 januari 2018. zangers en instrumentalisten. 25. Mashayekhi. Mohammadi, Mohsen. Anvari, Siamak. Persoonlijk Musical Souvenirs: European interview. 18 april 2018. Esfahani, Mahan. “The Other Transcriptions of Persian Music Iran”. Sunday Feature, BBC (1600-1910). Mahoor Institute “The Association of Iranian Radio 3, 13 mei 2018. www.bbc. of Culture and Arts, 2015, pp. Contemporary Music co.uk/programmes/b0b2jhhj. 90-120. Composers”. ACIMC, http://a-c- i-m-c.org/. Laatst geraadpleegd 26. Voorbeelden zijn de compositie 3. Simms, Rob, en Amir Koushkani. op 19 mei 2018. Masnavi voor symfonisch The Art of Avaz and Mohammad orkest, elektronica, koor en Reza Shajarian: Foundations Iranian Contemporary Com- solisten van Ali Radman, met and Contexts. Lexington Books, posers Association. Facebook, teksten van Rumi, gecreëerd in 2012, pp. 124, 131. www.facebook.com/raniancon- de Ehsan Zaal in Teheran, en de temporarycomposers/. Laatst composities geschreven voor 4. Farhat, Hormoz. The Dastgah geraadpleegd op 19 mei 2018. het recente EMRUZ-project Concept in Persian Music. van het HERMESensemble Cambridge University Press, “IFCA (Iranian Female op basis van gedichten van 1990, pp. 8-10. Composers Association)”. IFCA, Hafez en Khayyam, uitgevoerd https://niloufarnourbakhsh. in deSingel in Antwerpen en 5. De uitzendingen van de com/ifca/. Laatst geraadpleegd Muziekcentrum Track in Kortrijk. verschillende edities van op 19 mei 2018. het radioprogramma zijn 27. Voorbeelden zijn bepaalde gedigitaliseerd en met een Contemporary Music Circle. werken van Reza Vali en Iradj grote rijkdom aan annotaties Facebook, www.facebook. Sahbai (volksmuziek), en Idin en informatie beschikbaar com/cmc.tmoca/. Laatst Samimi Mofakham (klassieke gemaakt op www.golha. geraadpleegd op 19 mei 2018. muziek/radif). co.uk, een project van Jane Lewisohn, ondersteund door “Spectro Centre for New Music”. 28. Voorbeelden zijn Alireza SOAS University, Iran Heritage Spectro Centre for New Music, Mashayekhi’s Symphony no. Foundation en British Library. http://spectrocentre.com/. 3 (An old fashioned symphony Laatst geraadpleegd op 19 mei for computer) en Sina Seghi’s 6. Farshadfar. 2018. pianowerk Athematic- Atmospheric. 7. Farhat, Hormoz. “Shiraz Arts 16. “About TCMF”. Tehran Festival.” Encyclopaedia Iranica, Contemporary Music Festival, 29. Een voorbeeld is Moulana Center for Iranian Studies, 2015, https://tehrancmf.com/en-us/ voor orkest en zang van Nader http://www.iranicaonline.org/ about. Laatst geraadpleegd op Mashayekhi, waarin een Iraanse articles/shiraz-arts-festival. 19 mei 2018. zanger (in het Perzisch en met het typische timbre en de 8. Gluck, Robert. “The Shiraz Arts 17. “About”. Fajr Music Festival, geëigende techniek) poëzie van Festival: Western Avant-Garde http://fajrmusicfestival.com/en/ Rumi brengt. Arts in 1970s Iran.” Leonardo, about/. Laatst geraadpleegd op vol. 40, no. 1, 2007, pp. 20-28. 19 mei 2018. 30. Sahbai, Iradj. Persoonlijk interview. 30 juli 2017. 9. Dit onderwerp wordt eveneens 18. “TEM Fest 2018”. TEMFest, uitgewerkt in andere boeken, http://temfestival.com/. Laatst Golzar-Kashani, Mahdis, en zoals: Simms, Rob, en Amir geraadpleegd op 19 mei 2018. Taremi, Vahid. Persoonlijk Koushkani. The Art of Avaz and interview. 27 november 2017. Mohammad Reza Shajarian: “Experimental Art Events”. Foundations and Contexts. SETFest, http://setfest.org/. Esfahani. Lexington Books, 2012; Simms, Laatst geraadpleegd op 19 mei Rob, en Amir Koushkani. 2018. Mohammad Reza Shajarian’s Avaz in Iran and Beyond, 1979- 19. Siamdoust, pp. 97-107. 2010. Lexington Books, 2012; Nooshin, Laudan. Iranian 20. Mashayekhi, Nader. Persoonlijk Classical Music: The Discourses interview. 27 november 2017.

13