EMRUZ Nieuwe muziek in Iran Liselotte Sels Nieuwe muziek in Iran is aan een sterke heropleving bezig. Een generatie jonge componisten maakt opnieuw aansluiting met de periode vóór de Iraanse Revolutie en met de Iraanse diaspora. Er is een momentum voor culturele emancipatie en artistieke samenwerking in een globaal kader. Dit artikel geeft een korte historische schets met aandacht voor de breuklijnen, het hedendaagse landschap en de band met België, vanuit het perspectief van het in 2017 gestarte tweejarig onderzoeksproject EMRUZ | VANDAAG: Nieuwe muziek uit Iran en de Iraanse diaspora (Koninklijk Conservatorium Antwerpen). De titel (‘emruz’ is Perzisch voor ‘vandaag’) drukt de intentie uit om het hedendaagse, up-to-date, frisse, levendige, grootstedelijke culturele Iran en zijn diaspora te exploreren en celebreren. 4 FORUM⁺ vol.25 no.3 Uitvoering van Stockhausens Mantra tijdens het Shiraz Kunstenfestival van 1972. Privécollectie Stockhausen, fotograaf onbekend, www.stockhausen.org. EEN KORT HISTORISCH OVERZICHT: DE QAJAREN Merkwaardig genoeg vond in dezelfde periode en in hetzelfde milieu (het Qajarenhof) ook een bestendiging De invloed van Europese muzikale ideeën, structuren en van het traditionele muzikale patrimonium plaats, met elementen op Iraanse muziek is niet nieuw. In de negentiende de totstandkoming en uitkristallisering van een canoniek eeuw werd de basis gelegd voor wat zich nadien verder zou repertoire. Met name de hofmuzikantenfamilie Farahani, met ontwikkelen, tot op de dag van vandaag. De eerste (tafel)piano onder meer Mirza Abdolah (1843-1918) en Aqa Hosein Qoli in Iran werd in 1805 door Napoleon aan de toenmalige (ca. 1851-1915) als belangrijke exponenten, mag dit op haar koning Fath-Ali Qajar (1769-1834) geschonken. Toch zou het conto schrijven. Melodieën uit Teheran en de provincies nog enkele decennia duren alvorens het instrument echt werden samengebracht in een modaal systeem, de radif, dat ingeburgerd was aan het hof, met name na de reizen van koning zeven of twaalf samengestelde ‘microtonale’ modi bevat. Naser ed-Din Qajar (1831-1896) door Europa.1 Het was dezelfde Dit traditionele, ‘klassieke’ repertoire werd van meester op sjah die in 1868 de Fransman Alfred Jean-Baptiste Lemaire leerling doorgegeven en heeft zijn rol en belang in de Iraanse (1842-1907) aanstelde om het militair orkest te moderniseren cultuur en maatschappij behouden tot op vandaag. De en een professionele muziekopleiding naar Europees model Iraanse en westerse muziekstijlen – met al hun subdomeinen uit de grond te stampen. Lemaire componeerde een Hymne zoals het ritueel-religieuze, militaire, volkse, hoofse en later national persan en heel wat marsen, dansen en andere ook commercieel-populaire – evolueerden in Iran deels muziek, bestemd om de vorstelijke activiteiten te begeleiden, onafhankelijk van elkaar en deels in interactie of in hybride naast arrangementen voor piano (met of zonder zangstem) vormen. van traditionele Iraanse klassieke en volksmuziek. Zijn muziek werd vaak uitgegeven en uitgevoerd in Frankrijk. Deze tonale TIJDENS DE PAHLAVI’S composities en harmonisaties van traditionele melodieën behoren tot de weinige vroege voorbeelden van gevorderde De Pahlavi-dynastie, die van 1925 tot aan de revolutie aan de muzikale interactie tussen Iran en het Westen.2 Europese macht was, ondersteunde de verdere ontwikkeling van zowel vormen en genres, gekoppeld aan een tonaal-harmonische ‘verwesterste’ vormen van Iraanse muziek als Europese taal, deden hun intrede in Iran en drukten een blijvende muziekstijlen. Twee sterke muzikale persoonlijkheden stempel op het muzieklandschap. Het gebruik van (westerse) speelden een belangrijke rol: ‘Kolonel’ Ali-Naqi Vaziri muzieknotatie als medium bij het componeren en uitvoeren (1887-1979) en Ruhollah Khaleqi (1906-1965). Vaziri’s stond centraal in Lemaires omgang met muziek, en werd als muziekopleiding was uitzonderlijk breed en diepgaand: hij nieuwe methode geïntroduceerd in het officiële ‘moderne’ studeerde zowel de radif op Iraanse instrumenten bij Mirza muziekonderwijs. Abdolah als westerse instrumenten en muziektheorie aan 5 Lemaires muziekschool, en zette als eerste Iraniër zijn Djahan Tuserkani, Ali (alias Alexander) Rahbari (Wenen), studies voort aan de conservatoria van Parijs (1918) en Berlijn Alireza Mashayekhi (Wenen en Utrecht), Morteza Hannaneh (1921). Na zijn terugkeer richtte hij met overheidssteun (Rome), Iradj Sahbai (Straatsburg), Parviz Mahmoud (Brussel een private muziekschool op in Teheran, die later onder en Indiana), Behzad Ranjbaran (Indiana en New York), Hormoz zijn directeurschap zou fuseren met Lemaires school tot Farhat (Los Angeles), … Veel componisten bleven in het staatsmuziekschool (later conservatorium). Een andere buitenland of reisden verder door, en een aantal onder hen verwezenlijking was de Muziekclub, waar concerten kon mooie posities aan universiteiten of orkesten verwerven. en lezingen werden gegeven en waarbij vrouwen actief Dankzij deze culturele uitwisselingen en de talrijke bezoeken betrokken werden.3 Vaziri implementeerde met steun van van westerse artiesten op uitnodiging van de overheid, de overheid muzieklessen op basisscholen. Hij schreef hadden de Iraanse componisten toegang tot state of the art boeken en artikelen en gaf lezingen over Iraanse en westerse uitingen op het gebied van nieuwe muziek en de verschillende muziektheorie, publiceerde instrumentmethodes en schreef stromingen daarbinnen. een divers repertoire bijeen voor westerse en Iraanse Het internationale kunstenfestival Jashn-e Honar, dat instrumenten en ensembles. Zowel in zijn composities als van 1967 tot 1977 jaarlijks plaatsvond in het Iraanse Shiraz en in zijn onderwijsmethodes kwamen Iraanse en westerse de nabijgelegen ruïnes van Persepolis, was een culturele hub elementen samen. Hij introduceerde ook de symbolen waar artiesten en ensembles uit diverse disciplines (naast koron (kwarttoon verlaagd) en sori (kwarttoon verhoogd), muziek ook dans, theater en film) en van vier continenten die nog steeds gebruikt worden bij het noteren van Iraanse elkaar ontmoetten. Traditionele kunstvormen werden muziek. Het puur theoretische 24-kwarttoonssysteem dat geprogrammeerd naast avant-garde en electronics. Onder hij uitwerkte om harmonisatie te faciliteren, werd later meer John Cage, Karlheinz Stockhausen, Olivier Messiaen, grotendeels verworpen.4 Vaziri heeft tegenwoordig een Krzysztof Penderecki, Iannis Xenakis en Morton Feldman wat controversiële status als vernieuwer binnen de Iraanse werden uitgenodigd om creaties van hun werk bij te wonen muziek, vanwege zijn verregaande hervorming van het – soms geschreven in opdracht. Iraanse componisten als onderwijs, zijn nadruk op virtuositeit en notatie, en zijn Morteza Hannaheh, Hormoz Farhat, Alireza Mashayekhi, rationalisering van de Iraanse muziektheorie. Mohammad-Taqi Masudieh, Fozieh Majd en Dariush Vaziri’s werk werd aangevuld door Ruhollah Khaleqi, Dolatshahi vonden in het festival tevens een belangrijk forum eveneens een invloedrijke componist, dirigent, pedagoog voor hun nieuwe muziek.7 De laatste jaren begon de positie en musicoloog, die ook verscheidene boeken publiceerde van het kunstenfestival echter onhoudbaar te worden. De en instrumentmethodes uitgaf. Zijn muzikale taal was net als prowesterse en soms radicaal-avant-gardistische culturele bij Vaziri een fusie van elementen uit Iraanse en westerse smaak van het steeds autoritairder wordende regime van muziekculturen. Khaleqi’s invloed op de muzikale esthetiek de sjah lokte reacties uit van de verarmde en religieuze en smaak van zijn tijd was groot, met name door zijn rol als bevolkingssegmenten. De Europese artiesten en ensembles oprichter en dirigent van het Golha-orkest, dat tekende voor begonnen hun deelname ook te boycotten als reactie op het de populaire programma’s die door de Iraanse nationale Iraanse binnenlandse beleid.8 Het festival werd uiteindelijk radio uitgezonden werden in de jaren 1950 tot 1970.5 Hij opgedoekt, en de revolutie stond voor de deur. richtte in 1944 de Vereniging voor Nationale Muziek op, die concerten organiseerde en een tijdschrift uitgaf, en in 1949 DE BREUK: REVOLUTIE EN OORLOG het Nationaal Muziekconservatorium, waar zowel Iraanse als westerse muziek gedoceerd werd. Hoger muziekonderwijs In januari 1979 verliet de sjah na zware protesten het werd overigens pas vanaf 1964 gegeven aan de Universiteit land, daarmee het pad effenend voor ayatollah Ruhollah van Teheran, waar Iraanse naast westerse (‘wereld')muziek Khomeini (1902-1989), die na zijn terugkeer uit ballingschap aangeboden werd (en wordt). in februari de Islamitische (sjiitische) Republiek zou De piano nam tijdens deze periode ook een steeds installeren, gelegitimeerd door een referendum. Als opperste centralere positie in binnen het Iraanse muzieklandschap. leider schreef hij islamitische wetten uit, waartegen fel Zangers die zich in het traditionele idioom uitdrukten, werden geprotesteerd werd, maar die van kracht bleven. In november niet meer enkel op inheemse instrumenten begeleid, maar begon de gijzelingscrisis op de Amerikaanse ambassade, steeds vaker ook op piano. Het Golha-project fungeerde die de relaties tussen beide landen blijvend zou verzieken hierbij als model. Er werd dus niet enkel westerse muziek en pas zou eindigen na het begin van de Iran-Irak-oorlog: in op piano gespeeld. Een specifieke Iraanse pianotechniek september 1980 viel de Iraakse leider Saddam Hoessein de en -stijl ontwikkelde zich uit de verwezenlijkingen van Iraanse provincie Khuzestan binnen, wat