KONSPIRACJA ZWZ/AK NA TERENIE TYSZOWIEC W LATACH 1939-1945 Artykuł Jest Poświecony Konspiracji ZWZ/AK Na Terenie Tyszowiec, W Latach 1939-1944

Albert Walendowski

KONSPIRACJA ZWZ/AK NA TERENIE TYSZOWIEC W LATACH 1939-1945 Artykuł jest poświecony konspiracji ZWZ/AK na terenie Tyszowiec, w latach 1939-1944. Został oparty na materiałach zgromadzonych przez Zygmun- ta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana, dotyczących II wojny światowej i okupacji na Lubelszczyźnie, a szczególnie antyniemieckiego ruchu oporu. Materiały zosta- ły przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez zajmujących się dziejami okupacji na Lubelszczyźnie: redaktora Ireneusza Cabana i profesora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Zygmunta Mańkowskiego. Obaj badali przede wszystkim historię Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Zbierali relacje zarówno od poszczególnych uczestników ruchu oporu, jak również gromadzili różne wspomnienia, fotografie oraz listy. Przekazane materiały zostały zgromadzone w magazynie WBP w Broni- cach pod Nałęczowem i obecnie są w fazie opracowywania. Tyszowce to miejscowość leżąca w południowo-wschodniej części Zamojsz- czyzny, pow. Tomaszów Lubelski. W okresie okupacji niemieckiej cała Lubelszczy- zna, a zwłaszcza jej część – Zamojszczyzna, charakteryzowała się działalnością bardzo silnego antyniemieckiego ruchu oporu. Był on skupiony wokół: Zamościa, Biłgo- raja, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego. Jedną z ważnych placówek ruchu oporu były Tyszowce. Tam w latach 1939-1944 rozwinęła się silna konspiracja, wymierzona w Niemców i kolaborujące z nimi osoby, głównie narodowości ukraińskiej. W 1944 r., w związku z zagrożeniem ze strony nacjonalistów ukraińskich, najważ- niejszym zadaniem miejscowego Ruchu Oporu była obrona miejscowej ludności przed rzezią. W okresie kampanii wrześniowej przez Tyszowce przechodziły duże zgrupowania piechoty oraz kawalerii walczącego z niemieckim najazdem wojska polskiego. Siły te wchodziły w skład ,,Frontu Północnego”, dowodzonego przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego. Nocą 23 IX 1939 r. do Tyszowiec wkroczyła Armia Czer- wona. W tym samym czasie na terenach wsi Zamłynie, Podbór i Wojciechówka znaj- dowały się wojska polskie, które zostały zaatakowane przez Armię Czerwoną nocą z 24 na 25 września. W walce poległo 8 polskich żołnierzy, a taką samą liczbę So- wieci wymordowali. Rozstrzelali także wziętego do niewoli mjr. Jerzego Eboro- wicza. Armia Czerwona, na ogół niechętnie, bądź co najmniej sceptycznie przy- jęta przez większą część tyszowieckiej ludności, zyskała duże poparcie wśród niektórych nacjonalistów ukraińskich, a także komunistów narodowości żydow- skiej1. Tworzyli oni oddziały milicji, zwane ,,Czerwonymi opaskami”. Zgod- nie z porozumieniem zawartym między Niemcami a Związkiem Radzieckim, w dniach 7-8 X 1939 r. Armia Czerwona wycofała się za Bug, opuszczając rów- nież Tyszowce. Z Sowietami wyjechało wówczas 2000 Żydów i 1000 Ukraińców2.

1 Konspiracja na terenie Tyszowiec w latach 1939-1946, Materiały przekazane Woje- wódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 2 Tamże 65 Po wycofaniu się Armii Czerwonej do Tyszowiec wkroczyli Niem- cy, rozpoczynając trwający do lata 1944 r. czas okupacji. Pierwsi konspirato- rzy, pragnąc zareagować na nowe okoliczności, szybko rozpoczęli zbieranie broni w okolicznych lasach. Rywalizowali w tym z nacjonalistycznie zorien- towanymi miejscowymi Ukraińcami. Broń była znajdowana w tych lasach, w których we wrześniu 1939 r. toczyły się walki z Niemcami i Sowietami, a także w rowach melioracyjnych czy studniach. Szczególnie zasłużyli się tu dawni dzia- łacze Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), wspomagani przez harcerzy3. Pierwsza antyniemiecka grupa konspiracyjna Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) została utworzona na terenie Tyszowiec w grudniu 1939 r. Jej czterdziesto- osobowy skład był następujący: ppor. Edmund Michałkiewicz ,,Sokolik” (pierwszy komendant Rejonu III ZWZ Komarów – Tyszowce), ksiądz dr Edward Kołszut ,,Skowronek” (kapelan Obwodu ZWZ Tomaszów Lubelski), Henryk Kołszut (brat księdza dr. Edwarda Kołszuta), ppor. Antoni Piprowski (były komendant POW w Tyszowcach, a następnie więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), Józef Piprowski ,,Leonidas”, Józef Zarębski (wójt Gminy Tyszowce, a następnie więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), ppor. Polak, kpt. Paweł Kowalski (apte- karz), Augustyn Dudziński, Jan Dudziński ,,Baran”, Edward Ćwikliński, Antoni Jakubiak (komendant posterunku policji granatowej w Tyszowcach), Stanisław Jużak ,,Mielicz”, Władysław Pigłowski, Daniel Jurczyszyn, Leonard Jurkiewicz ,,Leonard” (kościelny), Tadeusz Sobol, Jan Tobiasz ,,Grzebień” (pierwszy komendant Służby Ochrony Powstania Rejonu III ZWZ Komarów – Tyszowce), Apolinary Bartosz ,,Piwo”, Władysław Bartosz, Wawrzyniec Błasiak, Jan Kozłowski ,,Brona” (nauczyciel ze wsi Przewale), Roman Giderewicz, Kościół”, Aleksander Giderewicz ,,Skrusz”, Ignacy Kryszczuk, Jan Kulik ,,Bela”, Jan Tybulczuk ,,Cybulka”, Benedykt Sendecki, Józef Hałas ,,Ryś”, Jan Bykowski, Antoni Lewicki, Antoni Gnapowski, Józef Czarnecki ,,Setny”, Wacław Parol, Antoni Zezula, Antoni Wronka, Zieliński (nauczyciel), Władysław Rybczyński ,,Konrad” oraz Józef Dziubiński ,,Kiszka”4. Bardzo ważne dla początków antyniemieckiej konspiracji w Tyszow- cach było to, że do tamtejszej organizacji został skierowany dyrektor Gimnazjum w Tomaszowie Lubelskim Józef Rybicki. Nawiązał on późną jesienią 1939 r. kon- takt z miejscowym proboszczem, księdzem Edwardem Kołszutem ,,Skowronkiem”. W tym czasie tyszowiecka plebania była głównym punktem kontaktowym pierwszej grupy konspiracyjnej. Na pierwszym spotkaniu byli m.in: ppor. Edmund Michałkie- wicz ,,Sokolik” oraz ppor. Polak, którzy jako pierwsi w Tyszowcach zostali zaprzy- siężeni do ZWZ5. Pierwsze rozbicie przez Niemców tyszowieckiej konspiracji miało miejsce 20 V 1940 r., w wyniku donosu Petra Korola. Aresztowano wówczas następujące osoby z miejscowego ZWZ: wójta Gminy Tyszowce Józefa Zarębskiego, Stanisła- wa Jaremczuka, sołtysa Wakijowa Józefa Sawaryna, sekretarza Gminy Tyszowce Władysława Pigłowskiego, plutonowego podchorążego Józefa Piprowskiego oraz

3 Tamże. 4 Pierwsza grupa konspiracyjna ZWZ w Tyszowcach, Materiały przekazane Wojewódz- kiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mań- kowskiego i Ireneusza Cabana. 5 Konspiracja…

66 Dominika Maliszewskiego6. Kolejne aresztowania miały miejsce w lipcu 1940 roku. Jego ofiarami byli: antoni Cichy (kierownik szkoły w Tyszowcach, wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), profesor z Wielkopolski Nikodem Kę- dzierski oraz pochodzący z Wielkopolski ksiądz Edward Wiśniewski7. Na przełomie lat 1941-1942 miało miejsce scalenie działających na terenie Tyszowiec grup konspiracyjnych, co doprowadziło do powstania jednolitej struktury Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W jego skład weszli również dotychczasowi przed- stawiciele mniejszych organizacji konspiracyjnych. Do roku 1942 liczba członków Placówki ZWZ Tyszowce nie przekraczała 100. Pierwszym komendantem był An- toni Józef Piprowski ,,Leonidas”, a po jego aresztowaniu i wywiezieniu do obozu koncentracyjnego na Majdanku – Edmund Michałkiewicz ,,Sokół”, ,,Sokolik”. Po ,,spaleniu” Michałkiewicza w Tyszowcach, miejscową Placówkę Armii Krajowej (AK) przejął Jan Kulik ,,Bela”. Późną jesienią 1943 r. został zastąpiony przez chorą- żego Mariana Pilarskiego ,,Groma”, który sprawował tę funkcję do polowy czerwca 1944 r. Po Pilarskim dowódcą Placówki AK Tyszowce został Władysław Rybczyń- ski ,,Konrad”, a w styczniu 1945 r. Mieczysław Klimowicz ,,Krzysztof”. Placówka AK Tyszowce wspólnie z Gminą Komarów utworzyły w 1942 r. Rejon III AK Ko- marów – Tyszowce Obwodu AK Tomaszów Lubelski8. Konspiracja na terenie Gminy Tyszowce bardzo szybko rozwijała się, szcze- gólnie w roku 1942. Przysięgę od nowo zwerbowanych członków ZWZ/AK odbierali dowódcy plutonów, a w późniejszym okresie także dowódcy drużyn. Komendantem Rejonu III Obwodu AK Tomaszów Lubelski został w 1942 roku Walenty Nowak ,,Dziadek”, będący jednocześnie komendantem miejscowej policji granatowej. Rejon III Komarów – Tyszowce obejmował wsie na terenie Gminy Komarów oraz Gminy Tyszowce. Placówce tyszowieckiej podlegały następujące wsie: Zamłynie, Podbór, Czermno, Wakijów, Kaliwy, Soból, Czartowiec Kolonia, Czartowczyk, Zubowice, Przewale, a także Wojciechówka. Walenty Nowak ,,Dziadek” wprowadził system organizacji wojskowej. Na terenie Tyszowiec w 1942 r. została utworzona 21 Kompania AK pod dowództwem Jana Kulika ,,Beli” Dowodził on jednostką do grudnia 1943 r., kiedy został dowódcą 20 kompanii AK w Siemierzu. Na jego miejsce dowództwo kompanii tyszowieckiej AK objął Marian Pilarski ,,Grom”, który sprawował je do 10 VI 1944 r., kiedy został usunięty z funkcji za złe dowodzenie bitwą pod Dąbrową. Pilarskiego zastąpił na funkcji dowódcy 21 Kompanii AK Mieczysław Klimowicz ,,Krzysztof”, sprawujący ją do września 1945 r., ponieważ AK jako organizacja już nie istniała. Od września 1945 r. do kwietnia 1947 r. Klimowicz był członkiem an- tykomunistycznej organizacji Wolność i Niezawisłość (WiN). Ważnym momentem w dziejach tyszowieckiej konspiracji ZWZ/AK było aresztowanie 12 V 1943 r., a następnie rozstrzelanie twórcy tyszowieckich struktur wojskowo-konspiracyjnych Walentego Nowaka ,,Dziadka”. Na jego miejsce komendantem Rejonu III AK Komarów – Tyszowce został mianowany por. Hieronim Białowolski ,,Grot”, a jego zastępcą Stanisław Bochenek ,,Granit”9.

6 Represje okupanta w Tyszowcach i ich rejonie 1940-1944, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 7 Tamże. 8 I. Caban, Placówka Armii Krajowej Tyszowce. Z dziejów 21 kompanii, Lublin 1999, s. 7. 9 Konspiracja…

67 Organizacja Rejonu III AK Komarów – Tyszowce Obwodu AK Tomaszów Lubelski na terenie Gminy Tyszowce przedstawiała się następująco: • I Pluton pod dowództwem Jana Tobiasza ,,Grzebienia”, a następnie sierż. zaw. Stanisława Jużaka ,,Mielicza”. W skład tej jednostki wchodziły 4 drużyny. Li- czyła 57 żołnierzy. • II Pluton z Czartowczyka był początkowo dowodzony przez plut. Apolinarego Bartosza ,,Piwo”, a od wiosny 1943 r. do 2 VI 1944 r. przez ppor. Bronisła- wa Bojarskiego ,,Czarnego”. Po śmierci Bojarskiego dowódcą ponownie został Apolinary Bartosz, a po nim Kazimierz Jużak ,,Wańka”. Liczył 50 żołnierzy. • III Pluton Czermno – Wakijów, początkowo pod dowództwem Władysława Ryb- czyńskiego ,,Konrada”, a od czerwca 1944 r. ppor. Jana Kozłowskiego ,,Brony”. Liczy 48 żołnierzy. • IV Pluton był dowodzony przez Stanisława Bochenka ,,Granita”. • V Pluton był rekrutowany głównie z mieszkańców wsi Przewale i Zielone. Po- czątkowo była to zaledwie drużyna, która następnie rozrosła się do plutonu. Dowództwo nad liczącym 35 żołnierzy plutonem sprawował Edward Bidiuk ,,Swojak”. • VI Pluton składał się z mieszkańców Czartowca i Kolonii Czartowiec. Dowodził nim Apolinary Bartosz ,,Piwo”. Liczył 43 żołnierzy10. Największą formacją zbrojną, działającą w latach 1942-1944 na terenie Rejonu III Obwodu AK Tomaszów Lubelski była 21 Kompania AK, składająca się z pluto- nów i drużyn. I pluton składał się z następujących drużyn: • I drużyna pod dowództwem kpr. Szymona Podgórskiego, obejmowała teren tyszowieckiej dzielnicy Majdan; • II drużyna pod dowództwem kpr. Romana Giderewicza ,,Kościoła”, obej- mowała tereny Jurydyki i Zamłynia; • III drużyna pod dowództwem kpr. Jana Karczewskiego ,,Dąbka” obejmo- wała Zamłynie; • IV drużyna pod dowództwem Władysława Baańskiego ,,Kukułki” obejmo- wała wieś Wojciechówkę; • V drużyna pod dowództwem Józefa Hałasa ,,Rysia” obejmowała wsie Soból i Kaliwy11. II Pluton obejmujący wieś Czartowczyk składał się z następujących drużyn: • 1 drużyna dowodzona przez Wacława Parola ,,Szczygła”; • 2 drużyna pod dowództwem Antoniego Zezuli ,,Sępa”; • 3 drużyna Aleksandra Baja ,,Graba”12. III Pluton obejmował linię Czermno – Wakijów i składał się z następujących drużyn: • 1 drużyna Pawła Wojtowicza ,,Sosny”; • 2 drużyna Jana Glenia ,,Nurta”; • 3 drużyna Stanisława Mazura ,,Ramzesa”13. IV Pluton Bronisława Bochenka ,,Granita”14. V Pluton Edwarda Bidiuka ,,Swojaka”, obejmujący wsie Przewale i Zielone15. 10 Organizacja rejonu III, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 11 Tamże. 12 Tamże. 13 Tamże. 14 Tamże. 15 Tamże.

68 VI Pluton obejmujące wsie: Czartowiec, Kolonia Czartowiec i Podbór, składał się z następujących drużyn: • 1 drużyna pod dowództwem Antoniego Wronki ,,Cienia”; • 2 drużyna Józefa Ferenca; • 3 drużyna gospodarcza Jana Jakubiaka ,,Puchacza”, która stacjonowała głównie w lesie Podbór16. W latach 1942-1943, kiedy organizował się silny ruch oporu na terenie Gmi- ny Tyszowce, stale narastały niemieckie represje. Aresztowano przede wszystkim osoby związane z akowską konspiracją. 24 XII 1942 r. aresztowano 25 mieszkań- ców Przewala, którzy jednak zostali uwolnieni dzięki wstawiennictwu przychylnego Polakom niemieckiego żandarma Schulza. Nie był on jednak w stanie wywierać wpływu na gestapo, które wtedy dokonało aresztowania i zamordowania adwokata Karola Wróblewskiego. Kolejne aresztowania na terenie tyszowieckiej gminy miały miejsce 12 III 1943 r. Wówczas ofiarami niemieckich represji stali się: • Walenty Nowak ,,Dziadek”, który następnie został rozstrzelany w Puławach; • Jozef Antoni Piprowski ,,Leonidas”, który został osadzony w obozie koncentracyjnym na Majdanku; • Wawrzyniec Błasiak ,,Dąb”17. Prawdopodobnie w tym samym miesiącu 1943 r. ukraiński sołtys Podboru Martyniuk zadenuncjował do gestapo 11 członków AK narodowości polskiej18. Za ten czyn niemiecki konfident 22 II 1944 r. został zastrzelony przez patrol z Placówki AK Tyszowce19. We wrześniu 1943 r. w Tyszowcach zostali aresztowaniu członkowie AK Benedykt Sendecki i Jan Rybczyński20. Pierwszego rozstrzelano 22 VII 1944 r. na Zamku w Lublinie21. W roku 1944 działające na wschodnich obszarach Obwodu AK Tomaszów Lubelski oddziały partyzanckie były zmuszone przede wszystkim do obrony miejscowej ludności przed nacjonalistami ukraińskimi, którzy stali się w miejsce Niem- ców największym wrogiem. Pochodzący z Wakijowa Jan Gleń ,,Nurt”22 tak wspomina sytuację panującą w pierwszych miesiącach 1944 r.: ,,Za Buga dochodziły wiadomości, że tam ugrupowanie ukraińskie, tzw. UPA napadają na ludność polską. Postawili sobie cel wymordować Polaków, w wtedy będą mieli niepodległa Ukra- inę. Tak im obiecali Niemcy. Ta fala nienawiści ludności ukraińskiej i band UPA przesuwała się dalej na zachód. Wkrótce takie wypadki zdarzały się w pow. hrubieszowskim. Za zgodą okupanta w pow. hrubieszowskim posterunki policji polskiej, zastąpione zostały policją ukraińską. Do zarządów gminnych i innych wprowadzono Ukraińców. Policja ukraińska w dzień niby urzędowała, w nocy często przebierali się w cywilne ubrania i napadali na Polaków. Np. Policja Ukraińska z posterunku w Sahryniu nocą wpadła do wsi Wronowice, pow. hrubieszowski i zabiła nauczyciela o nazwisku Pelc. Nieco później zabili 5-ciu Polaków. Z Wronowic /pow. hrubieszow-

16 Tamże. 17 Represje… 18 Byli to: Bronisław Martyniuk, Jan Martyniuk, Józef Martyniuk, Władysław Marty- niuk, Stanisław Martyniuk, Paweł Kraś, Stanisław Biednukiewicz, Stanisław Szwanc, Paweł Jurkiewicz, Antoni Sawaryn oraz gajowy Afteka (tamże). 19 I. Caban, dz. cyt., s. 61. 20 Represje... 21 I. Caban, dz. cyt., s. 120. 22 Tamże, s 109.

69 ski/ do Wakijowa /pow. tomaszowski/ było zaledwie 1 km przez most na rzece Hucz- wie. Od tej pory nocami były wystawiane czujki przy moście na rzece Huczwie, żeby znienacka nie zaatakowała nas UPA. Żołnierze naszego plutonu spędzali noce w Kol. Czermno, gdzie mieszkali sami Polacy. Wystawione czujki miały zadanie w razie pojawienia się nieproszonych gości oddać strzały, żeby ich powstrzymać, a tym samym zaalarmować pozostałych. Często przy moście pełniłem służbę. W na- szym plutonie byli przeważnie młodzi chłopcy. Staraliśmy się żeby d-cą takiej czujki był żołnierz który odbył służbę wojskową. Już od wczesnej wiosny 1944 dochodziły do nas wiadomości, że w pow. hrubieszowskim koncentrują się bandy UPA. Szcze- gólnie w miejscowościach: Malice, Konopne, Kotorów. Było już do przewidzenia, że bandy UPA zamierzają zaatakować miejscowości pow. tomaszowskiego. Wtedy na nasz teren przybył z pomocą pluton Czarnego z Tyszowiec”23. Późną zimą 1944 r., kiedy ludności zamieszkującej Rejon III AK Ko- marów – Tyszowce zaczęli zagrażać ukraińscy nacjonaliści, przede wszystkim z Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), na rozkaz Komendy Obwodu AK To- maszów Lubelski wydzielono z poszczególnych kompanii po plutonie żołnierzy z pełnym wyposażeniem w długą broń oraz amunicję, w tym w broń maszynową. Dowództwo nad wymierzonym w nacjonalistów ukraińskich Odcinkiem Wschod- nim objął, pochodzący z Komarowa, por. Zenon Jachymek ,,Wiktor”. Pluton ten, broniący m.in. Tyszowiec, liczył 125 osób, którymi bezpośrednio w akcji dowodził Bronisław Bochenek ,,Granit”. Ta formacja zbrojna składała się z ochotników po- chodzących przede wszystkim z następujących miejscowości: Tyszowce, Podbór, Zubowice, Sobol, Czartowiec, Czartowczyk, Komarów, Janówka oraz Siemierz. Do kadry dowódczej kompanii należeli: • plut. Władysław Karpiński ,,Wir” z Komarowa • kpr. Stanisław Obachowicz ,,Ważny” z Janówki • kpr. Aleksander Mysłakowski ,,Jutrzenka” z Janówki • plut. Mieczysław Jachymek ,,Kasza” z Komarowa • kpr. Antoni Dziubiński z Komarowa • kpr. Antoni Sioma ,,Skowronek” z Czartowczyka24. Kompania, w której uczestniczyli również żołnierze z Gminy Tyszowce, zo- stała skierowana na przełomie lutego i marca 1944 r. w okolice Hubinka, Kolonii Podlodów i Żernik. AK była tam wspomagana przez przybyły z okolic Tomaszo- wa Lubelskiego oddział Batalionów Chłopskich (BCh). Ponadto w Hubinku koło Ulhówka stacjonował miejscowy pluton AK. Wspólne działania AK i BCh pole- gały głównie na ewakuowaniu miejscowej ludności z miejsc szczególnie zagrożo- nych przez nacjonalistów ukraińskich. Bronisław Bochenek ,,Granit” bezpośrednio dowodził zjednoczonymi formacjami partyzanckimi przez trzy tygodnie, po czym 3 IV 1944 r. wraz z kompanią został wycofany na odpoczynek do Sobola. W trakcie pobytu w okolicach Hubinka, kompania ,,Granita” uczestniczyła w odparciu ataku nacjonalistów ukraińskich na tą wieś w dniu 3 III 1944 r.25

23 Cyt. za: Jan Gleń ,,Nurt”, Relacja z przebiegu działalności w Organizacji Podziemnej Polski Walczącej, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 24 Relacja Bronisława Bochenka ,,Granita”, Materiały przekazane Wojewódzkiej Biblio- tece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 25 Tamże.

70 Bardzo ważny moment w dziejach okupacyjnych Tyszowiec nastał wio- sną 1944 r., kiedy nastąpiło zagrożenie przez przybyłe na Zamojszczyznę z Wo- łynia oddziały UPA, policje ukraińską oraz Dywizję SS ,,Galizien”. W związku z tym komendant Rejonu III Obwodu AK Tomaszów Lubelski polecił zorganizo- wać samoobronę, której zadaniem w ramach AK było pełnienie wart nocnych od strony wschodniej. Do samoobrony należała niemal cała tyszowiecka młodzież do 17 roku życia oraz wszyscy mężczyźni do 40 roku życia, posiadający rodziny i małe dzieci. W pełnieniu wart mieszkańcom Tyszowiec pomagali uciekinierzy z terenów zajętych przez UPA. Wielu z tych ludzi nie było nawet zaprzysiężonych w AK, jednak czuli się częścią tej formacji. Tyszowiecka samoobrona stała się pod- stawą Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP), dowodzonej przez Jana To- biasza ,,Grzebienia”, a następnie Stanisława Jużaka ,,Mielicza”. Komendant WSOP miał do dyspozycji dowódców drużyn, którzy w każdej chwili byli dyspozycyjni wobec zagrożenia ze strony nacjonalistów ukraińskich. Od ulicy Kościelnej dowo- dził kpr. Szymon Podgórski, który otrzymał tę ważną funkcję dzięki bardzo dobrej znajomości terenu, i dlatego był także przewodnikiem dla innych oddziałów AK. W Jurydyce dowódcą był kpr. Roman Giderewicz ,,Kościół”, we wsi Wojciechów- ka kpr. Wojska Polskiego (WP) Władysław Barański ,,Kukułka”, w Zamłyniu Jan Karczewski ,,Dąbek” (następnie Jan Dudziński ,,Jesion”). Tyszowiecka samoobrona i WSOP AK dawały schronienie dużej liczbie okolicznej ludności, chroniącej się przed nacjonalistami ukraińskimi. Było to wiosną 1944 r. około 2000 osób, które żyły na terenie Tyszowiec w bardzo ciężkich warunkach, mieszkając często w stodołach i szopach. Pierwsze warty pełniono na wzgórzu przed Tyszowcami, w domu żołnierza AK Włodzimierza Dąbrowskiego. Czujki wystawiano od strony wsi: Mikulin, Nabróż i Tuczapy. Kiedy nacjonaliści z UPA zamordowali w dzielnicy Dębina Leonarda Marchiewicza, komendant WSOP Stanisław Jużak ,,Mielicz” utworzył kolejne punkty patrolowe w kierunku stacji kolei wąskotorowej Tuczapy, a także wsi Lipowiec i tyszowieckiej masarni26. Oddziały Rejonu III AK Komarów – Tyszowce bardzo szybko przestały być typowymi siłami samoobrony, jak miało to miejsce na szczególnie zagrożonym przez UPA Wołyniu. Przekształciły się we WSOP, ponieważ znaczna część żołnie- rzy przebywała wiele czasu na polu walki. Tyszowiecka WSOP niewiele różniła się od leśnych, dywersyjnych oraz szturmowych oddziałów AK27. Skład poszczegól- nych drużyn działających na terenie Gminy Tyszowce w 1944 r. jest przedstawiony w Aneksie 1. Bardzo ważna organizacją działającą na terenie Rejonu III AK Komarów – Tyszowce była także Wojskowa Służba Kobiet (WSK). Jej celem było sprawo- wanie opieki medycznej nad żołnierzami. W Tyszowcach i okolicy część sanita- riuszek rozpoczęła swoją pracę jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej. Na szpi- tal polowy, w którym umieszczano rannych żołnierzy Wojska Polskiego, wówczas został przeznaczony budynek miejscowej Szkoły Powszechnej. Rannymi opieko- wały się nauczycielka Helena Stojna, Barbara Wiśniarska oraz Stanisława Mar- szalcówna. W latach 1942-1944, kiedy na terenie Gminy Tyszowce funkcjonowa- ły znaczne siły AK, a w 1944 r. ludność chroniła się przed UPA i policją ukraiń-

26 Oddziały Służby Ochrony Powstania w Tyszowcach, Materiały przekazane Wojewódz- kiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mań- kowskiego i Ireneusza Cabana. 27 Konspiracja…

71 ską, rola WSK wzrosła. Wówczas w lesie Podbór zatrzymywały się oddziały AK ,,Wiklina” Inspektoratu Rejonowego AK ,,Zamość”, Jana Ochmana ,,Kozaka” z Obwodu AK Hrubieszów oraz Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego”. Kobiety z WSK organizowały dla partyzantów żywność oraz wypiekały chleb. Przede wszystkim jednak opiekowały się rannymi w bitwach28. Skład WSK Rejonu III AK Komarów – Tyszowce przedstawiony jest w Aneksie 2. W ciągu 1944 r. Niemcy, widząc coraz większą siłę polskiego ruchu oporu, a także zawiedzeni porażkami na frontach, dokonywali coraz częstszych pacyfikacji, mających na celu zastraszenie ludności polskiej w Tyszowcach i ich najbliższej okolicy. 13 maja żandarmeria z Rachań rozstrzelała w lesie koło Werechań 6 po- laków: Władysława Izeluka, Antoniego Dziedzica ,,Visa”, Jana Stawarza ,,Hebla”, Stanisławę Stawarską, Stanisława Dworniczuka i Bronisława Parola ,,Granata”. W tym samym dniu 4 osoby zostały rozstrzelane w Czermnie: Feliksa Błaszczuk, Anna Nowosad, Franciszka Zieleniuchna oraz Stanisław Szydłoś. Należy przypo- mnieć, że na terenie Czermna we wrześniu 1943 r. został zastrzelony przez Policję Ukraińską z Sahrynia komendant Obwodu AK Hrubieszów Antoni Rychel ,,Anioł”, ,,Rymwid”29. Rok 1944 to w przypadku tyszowieckich oddziałów AK czas ciężkich walk z nacjonalistami ukraińskimi oraz z Niemcami, w ramach realizacji Akcji ,,Burza”. Od stycznia 1944 r. szczególnie znaczący był udział 21 Kompanii AK w obronie miejscowej i okolicznej ludności przed UPA, Policją Ukraińską oraz SS ,,Galizien”. Te nacjonalistyczne formacje w bestialski sposób dopuszczały się mordów na rodzi- nach zamieszkałych na wschód od rzeki Huczwy. W 1944 r. działalność 21 Kompa- nii polegała na tym, że w sytuacji stałego zagrożenia ze strony nacjonalistów ukra- ińskich oraz w związku z realizacją Akcji ,,Burza” była stale w akcji. Kiedy jedne z jej formacji wracały po wykonaniu zadania do miejsc zakwaterowania, inne szły do akcji30. Pierwsza duża bitwa z udziałem 21 Kompanii AK z UPA i Niemcami ro- zegrała się 15 V 1944 r. we wsi Honiatyczki koło Werbkowic, na terenie Obwodu AK Hrubieszów. Oprócz 21 Kompanii, dowodzonej przez chor. Mariana Pilarskie- go ,,Groma” wzięło w niej udział kulka innych dużych jednostek Armii Krajowej, m.in. stacjonująca w podtyszowieckiej Kazimierówce Kompania AK ,,Wiklina” oraz pluton Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego”, a także formacja z Obwodu AK Hrubieszów, dowodzona przez Jana Ochmana ,,Kozaka”. Bitwa w Honiatyczkach była zwycięska dla AK. Poległo w niej 56 nacjonalistów z UPA oraz żołnierz AK, który zginął od Niemców. Był to Kazimierz Misiura ,,Kozioł”, poległy pod Lasem Podbór31. Największa bitwa stoczona przez 21 Kompanię AK rozegrała się 2 VI 1944 r. pod Dąbrową koło Mircza. Uczestniczył w niej pluton dowodzony przez

28 Działalność WSK Rejonu III AK – Tyszowce, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bi- bliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskie- go i Ireneusza Cabana. 29 Represje... 30 Konspiracja… 31 Akcja AK w dniu 15-go maja 1944 r. z Niemcami i UPA, Materiały przekazane Woje- wódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana.

72 Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego”32. Dowódca ten nie pochodził z Lubelszczyzny, lecz z Warszawy, gdzie w okresie międzywojennym pracował w fabryce lotniczej. W okresie okupacji niemieckiej był zatrudniony w majątku Czermno, a następnie w folwarku Celestynów. W 1940 r. rozpoczął działalność w ZWZ. W Tyszowcach Bojarski zamieszkał wiosną 1943 r., a rok później został dowódcą plutonu szturmowego AK. Poległ 2 czerwca 1944 r. w bitwie pod Dąbrową33. Dowództwo nad plutonem objął po Apolinarym Bartoszu ,,Piwo”34. Bitwa rozpoczęła się nocą z 1 na 2 VI 1944 r. dowodzone przez Mariana Pilarskiego ,,Groma”, kiedy zgrupowanie AK wyruszyło w stronę Starej Wsi35. Pluton Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego” składał się z żołnierzy pochodzących z Tyszowiec i Czartowczyka. Żołnierzy pocho- dzących z Tyszowiec przedstawia Aneks 3. 2 VI 1944 r. był dniem ciężkich walk z UPA na terenie Inspektoratu Re- jonowego AK ,,Zamość”. Jednym z miejsc bitewnych była Dąbrowa. Tamtejsze wydarzenia były związane z operacją przeprowadzoną w południowo-wschodnich rejonach pow. tomaszowskiego i wymierzoną w UPA. Celem AK były garnizony nacjonalistów ukraińskich, rozlokowane przede wszystkim w Rzeczycy, Ulhów- ku oraz Starej Wsi. Tylko dla przeprowadzenia tej czerwcowej akcji zostało wy- znaczonych 9 zgrupowań partyzanckich AK, które łącznie liczyły 1200 żołnierzy (7 zgrupowań miało charakter uderzeniowy, a 2 osłonowy). Pierwsze zgrupowanie uderzeniowe działało pod dowództwem komendanta Placówki AK Tyszowce Ma- riana pilarskiego ,,Groma”, a w skład tej formacji wchodziła wówczas 21 Kom- pania ,,Tyszowiecka”, a także oddziały z terenów Obwodu AK Zamość i Obwodu AK Hrubieszów dowodzona przez ppor. Józefa Kaczorka ,,Wiklina” oraz kompania dowodzona przez Sergiusza Konopę ,,Czarusia”. Całą operacją pod Dąbrową dowo- dził por. Zenon Jachymek ,,Wiktor”. Głównym celem tego bojowego przedsięwzię- cia było wyparcie sił UPA z przedpola Tyszowiec, jak również oczyszczenie z sił nacjonalistów ukraińskich lasów w okolicach Turkowic, Lipowca i Dąbrowy koło Mircza. 2 VI 1944 r. w godzinach porannych zgrupowanie AK dowodzone przez Mariana Pilarskiego ,,Groma” zdobyło las koło Starej Wsi. Następnie, przed rozpo- częciem akcji, w kierunku Dąbrowy został wysłany w celach zwiadowczych tyszo- wiecki pluton Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego”, wspomagany przez oddział Jana Ochmana ,,Kozaka”. Wysłane z celach zwiadowczych jednostki AK natknęły się na skraju Starej Wsi na oddział SS ,,Galizien”, który wkrótce został wsparty przez formację Wehrmachtu36. Uczestnik bitwy Kazimierz Jużak ,,Wania” tak wspomina ten moment: ,,Na skraju lasu od strony Starej Wsi zorganizowano odpoczynek. Na- stępnie obeszliśmy wieś Borsuki i weszliśmy w las Wiśniowiecki docierając do wsi Dąbrowa od strony północnej. Nasza szpica na skraju lasu zaobserwowała trzech wartowników z karabinem maszynowym. Nasi strzelali, ale niewypały spowodo- wały, że nas odkryli i byli tak zaskoczeni, że nie oddali strzału – zostawili skrzyn- kę z amunicją i uciekli w zboże. Należy zaznaczyć, że tego dnia była gęsta mgła i tym samym słaba widoczność, a akcja została rozpoczęta około godziny 4-tej rano. 32 Przebieg bitwy oddziału ,,Czarnego” pod Dabrową 2 czerwca 1944 r. Relacja Kazimie- rza Jiużaka ,,Wani” z oddziału ,,Czarnego”, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ire- neusza Cabana. 33 I. Caban, dz. cyt., s. 106. 34 Przebieg… 35 Tamże. 36 I. Caban, dz. cyt., s. 67-68.

73 Kiedy słońce wzeszło dzień był bardzo parny. We wsi Dąbrowa zaczął się ruch i rozpoczęła się strzelanina, a ludność na furmankach z tobołkami zaczęła uciekać w kierunku gdzie stały oddziały Groma, Ryszarda i Czarnego /stały one około 1,5 km od Dąbrowy/. Doszło do zaciętej walki na odległości 100 m. W Czasie ataku dużą rolę odegrał oddział Kozaka, który był wyposażony w liczną broń maszynową. Silny ogień z broni maszynowej SS Galizien i UPA dawał się nam bardzo we znaki. Szczególnie z lewej strony był niebezpieczny LKM umieszczony na rozłożystej lipie i drugi umieszczony za cembrowiną studni. Po odparciu ukraińskiego ataku Kozak dał rozkaz przerwania ognia i przez lornetkę obserwował co dzieje się we wsi, ale mgła uniemożliwiła dobrą obserwację. Stwierdził, że jego brat Zygmunt Ochman Osterwa ze swoim oddziałem jest już we wsi – co było nieprawdą. Pomylił się. W czasie tej przerwy Ukrainiec będący na lipie oddał serie z LKM i ranił Czarnego w brzuch. Został wyniesiony na punkt opatrunkowy i obandażowany przez sanita- riuszkę Malinę, później doszły Atma i Brzózka. Znowu nastąpił ponowny atak na i w czasie tej walki zaciął się LKM Bohuna nie schodząc ze stanowiska chciał usu- nąć zacięcie przy pomocy swojego amunicyjnego – Kiszki. Seria z broni maszynowej ugodziła Bohuna w krtań, a w lewą rękę Kiszkę37. W bitwie pod Dąbrową z tyszowieckiego zgrupowania Mariana Pilarskiego poległo 4 żołnierzy. Byli to: dowódcza oddziału z Obwodu AK Hrubieszów ppor. Jan Ochman ,,Kozak”, dowódca plutonu szturmowego 21 Kompanii pchor. Broni- sław Bojarski ,,Czarny”, Roman Szadyn ,,Sułtan” z oddziału Jana Ochmana oraz Jerzy Tatarka ,,Bohun”. Ich zwłoki pozostawiono na polu walki. Rany odnieśli Józef Dziubiński ,,Kiszka” i Antoni Sioma ,,Skowronek”38. Jak relacjonuje Kazimierz Ju- żak,,Wania”, nie wiadomo co stało się z poległymi. Prawdopodobnie zostali pochowaniu w nieznanym miejscu przez Ukraińców. Ciężko ranni Jan Ochman ,,Kozak” i Bronisław Bojarski ,,Czarny” byli transportowani przez Starą Wieś, Tuczapy, Miku- lin i Pukarzów. Ochman zmarł jednak koło wsi Góra, natomiast Bojarski w okolicach Mikulina. Furmanki ze zmarłymi dowódcami zawróciły do Lasu Podbór koło Tyszo- wiec, gdzie na polanie obok domu Pawłowskiego zostały wystawione warty hono- rowe. 3 VI1944 r. w tyszowieckim kościele odbył się pogrzeb, po którym poległych dowódców pochowano na miejscowym cmentarzu parafialnym. Mszę celebrował kapelan Obwodu AK Tomaszów Lubelski, ksiądz dr Edmund Kołszut ,,Skowronek”39. Po pochowaniu Jana Ochmana ,,Kozaka” i Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego” od- działy AK zamierzały opuścić okolice Tyszowiec i udać się w okolice Skierbieszowa i Stanisławówki koło Grabowca. Ruchami sporego zgrupowania partyzanckiego poczuli się zagrożeni przegrywający na Froncie Wschodnim Niemcy, którzy zapla- nowali jego likwidację przy użyciu regularnych oddziałów wojskowych. Planowali uczynić to bez własnych strat. Dlatego też podstępnie nawiązali łączność z dowódz- twem znajdujących się w okolicy oddziałów AK, obiecując wspólną walkę z UPA. Niemcy zaczęli wręcz dostarczać AK broń i amunicję, ale dowodzący wówczas zgrupowaniem Józef Kaczoruk ,,Ryszard” przewidział podstęp i starał się wycofać swoje formacje z niemieckiego pierścienia okrążeniowego40.

37 Przebieg… 38 I. Caban, dz. cyt., s. 68. 39 Przebieg… 40 Ostatnie dni partyzanckiej sławy – relacja Piotra Tracza ,,Traczuka”, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana.

74 Nocą 9 VI 1944 r., jak wspomina Mieczysław Wójtowicz ,,Żuraw”, Niemcy dokonali obławy Lasu Tyszowieckiego oraz rabunku wsi Podbór. W lesie tym stacjo- nowały wówczas następujące polskie formacje partyzanckie: 21 Kompania AK Ma- riana Pilarskiego ,,Groma”, składający się z żołnierzy z Czermna i Wakijowa pluton wachm. Władysława Rybczyńskiego ,,Konrada”, grupujący żołnierzy z Przewala, Marysina i Wojciechówki pluton Edwarda Bidiuka ,,Swojaka”, były pluton Broni- sława Bojarskiego ,,Czarnego” były pluton Jana Ochmana ,,Kozaka” z Obwodu AK Hrubieszów oraz Kompania AK ,,Wiklina” z Kazimierówki. Niemieckie działanie polegające na pozornym przekazaniu broni AK było wstępem do rozpoczęcia lot- niczego bombardowania Lasu Tyszowieckiego. Następnie rozpoczęła się obława, jednak dzięki przytomności dowództwa udało się uniknąć klęski41. Około połowy czerwca 1944 r. do Lasu Tyszowieckiego dotarł pluton AK z Komarowa. Partyzanci odczekiwali przybycia Armii Czerwonej, która była bli- ska przekroczenia Bugu. Zwiadowcze oddziały radzieckie, współpracujące z polską partyzantką, pojawiły się w okolicach Tyszowiec już 5 VII 1944 r. Szybko jednak wycofały się i AK ponownie musiała samodzielnie chronić okoliczną ludność przed nacjonalistami ukraińskimi i Niemcami42. W lipcu 1944 r. okupacyjne władze niemieckie nasiliły represje,w wyniku których miały miejsce aresztowania członków AK w Tyszowcach. Powodem była zdrada43. Wszyscy, z wyjątkiem Mieczysława Jachymka, Tomasza Tybulczuka i Ma- rii Jachymek, zostali straceni 23 VII 1944 r. na terenie zamojskiej Rotundy. Kilka osób z Placówki AK Tyszowce zginęło w obozie koncentracyjnym na Majdanku: Władysław Bartosz, Antoni Jakubiak, Antoni Klimek, Józef Kurzyński, Tadeusz Stepach i Stanisław Szwanc44. Dzień po tym tragicznym w skutkach aresztowaniu, 14 VII 1944 r., żoł- nierze Kompanii AK ,,Tyszowce” ostrzelali w pobliżu Debiny grupę uzbrojonych członków UPA, spośród których 7 poległo w walce45. Lipiec 1944 r., to w okolicach Tyszowiec przede wszystkim czas realizo- wania Akcji ,,Burza”. Dla jej celów od grudnia 1943 r. do marca 1944 r. w Sobo- lu koło Tyszowiec, na terenie gospodarstwa Mikołaja Łaby, funkcjonowała Szkoła Podoficerska AK, której komendantem był Marian Pilarski ,,,Grom”. Dostarczała ona wykwalifikowaną kadrę dowódczą od miejscowych oddziałów. Wykładowcami byli: Marian Pilarski, Wincenty Wronka i Antoni Sioma. Jako kursanci uczestniczyli: Kazimierz Jużak, Józef Dziubiński, Leon Duda, Jan Lesiuk, Ignacy Sendecki i Stanisław Łeba. Na każdym kursie szkolono 15 partyzantów. W marcu 1944 r. szkoła została przeniesiona do Suśca, gdzie funkcjonowała do lipca 1944 r.46 Przedstawiając działalność Rejonu III AK Komarów – Tyszowce oraz Pla- cówki AK Tyszowce trudno pominąć inne, okoliczne ugrupowania polskiego ru-

41 Mieczysław Wójtowicz ,,Żuraw”, Wspomnienia partyzanckie, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zyg- munta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 42 Jan Gleń ,,Nurt”, dz. cyt. 43 Aresztowani w Tyszowcach 13 VII 1944 r. zostali: Franciszek Tybulczuk ,,Tygrys”, Tomasz Tybulczuk, Jan Wójcik, Ignacy Stelmaszczuk, Kazimierz Stelmaszczuk, Władysław Stelmaszczuk, Bolesław Jurkiewicz, Stanisław Wołoszyn, Henryk Jachymek, Józef Kazański, Jan Jachymek, Maria Jachymek i Mieczysław Jachymek (Represje…). 44 Tamże. 45 I. Caban, dz. cyt., s. 70. 46 Konspiracja…

75 chu oporu. Jednym z nich był pluton ZWZ/AK z Czartowczyka, liczący pod koniec maja 1944 r. 50 partyzantów. Jednostka ta działała do 1943 r. pod dowództwem Apolinarego Bartosza ,,Piwo”, a następnie, do 2 VI 1944 r. Bronisława Bojarskiego ,,Czarnego”. Głównym, organizatorem ZWZ/AK w tej wsi był jednak Wacław Pa- rol ,,Szczygieł”, uczestnik Kampanii Wrześniowej. Pluton ZWZ w Czartowczyku powstał w 1940 r., ale w walkach uczestniczył w latach późniejszych, już jako AK, szczególnie w roku 1944, kiedy brał udział w obronie Tyszowiec przed atakami ze strony UPA oraz Policji Ukraińskiej z Sahrynia. Od 9 III 1944 r. część czartowiec- kiego plutonu stacjonowała na terenie Kolonii Sahryń, zabezpieczając główną akcję odwetową AK na Sahryń. Część brała bezpośredni udział w pacyfikacji tej ukraiń- skiej wsi47. Ważną jednostką była również działająca w ramach AK Drużyna Samoobro- ny w Sobolu, pod dowództwem Józefa Hałasa ,,Rysia”. Miała ona za zadanie przede wszystkim bronienie ludności z Tyszowiec i okolic przed nacjonalistami ukraiński- mi oraz ochronę Szkoły Podoficerskiej48. Zimą, wiosną i latem 1944 r., przed wkroczeniem Armii Czerwonej, zagro- żenie ze strony UPA i Policji Ukraińskiej było tak duże, że funkcjonowanie takich placówek samoobrony, jak w Sobolu było konieczne. Miało wówczas miejsce maso- we mordowanie ludności polskiej od Hrubieszowa po Zamość i Tomaszów Lubelski. Dlatego też AK i BCh były zmuszone do zapobieżenia dalszej ekspansji nacjonali- stów ukraińskich. Każdy polski odział partyzancki miał wówczas wyznaczony od- cinek frontu49. Wiosną i latem 1944 r. cofające się przed wojskami radzieckimi siły ukraińskich nacjonalistów zaczęły bezpośrednio zagrażać ludności Osady Tyszow- ce. Wkroczenie 23 VII 1944 r. do Tyszowiec Armii Czerwonej uspokoiło sytuację na tym terenie, a oddziały UPA obawiały się atakować. Cywilna ludność polska oraz ukraińska zaczęła powracać do swoich gospodarstw. Ukraińcy odtąd byli masowo przesiedlani za Bug, natomiast żołnierze tyszowieckiej placówki AK nadal stali na straży ładu i bezpieczeństwa miejscowej ludności50. Oddziały UPA w drugiej połowie 1944 r. i w początkach 1945 r. nie ata- kowały wprawdzie bezpośrednio Tyszowiec i okolic, ale nadal były bardzo silne na pobliskim terenie Obwodu AK Hrubieszów. Na przełomie listopada i grudnia 1944 r. z Tyszowiec wyjechali polscy uciekinierzy, których gospodarstwa zostały spalone przez UPA oraz Policję Ukraińską. Zajmowali gospodarstwa po przesiedlo- nych na tereny Związku Radzieckiego Ukraińcach. Zaczęli także przybywać Polacy z Wołynia, którzy byli osiedlani w poukraińskich gospodarstwach, również na terenie Gminy Tyszowce51.

47 Pluton ZWZ a potem AK w Czartowczyku, Materiały przekazane Wojewódzkiej Biblio- tece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 48 W skład Drużyny Samoobrony AK w Sobolu wchodzili: Marian Leja, Tomasz Mac, Jan Wronka, Franciszek Szewczuk, Jan Grabski, Ludwik Grabski, Bronisław Kula, Antoni Szewczuk, Feliks Stawarski, Eugeniusz Nowosad, Stanisław Łaba ,,Kukiełka”, Franciszek Sioma, Wacław Czarnecki, Stanisław Waluś i Feliks Flis (Drużyna Samoobrony w Sobolu, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana). 49 Ostatnie dni… 50 Jan Gleń ,,Nurt”, dz. cyt. 51 Tamże.

76 ANEKS 1 SKŁAD DRUŻYN WOJSKOWEJ SŁUŻBY OCHRONY POWSTANIA (WSOP) AK NA TERENIE GMINY TYSZOWCE W 1944 ROKU52 I drużyna pod dowództwem kpr. Szymona Podgórskiego (dzielnica Majdan): Bole- sław Wołoszyn ,,Tulipan”, Mieczysław Grabiec ,,Wideta”, Kalikst Grabiec ,,Gwiaz- dorz”, Kazimierz Chwedorowicz, Kazimierz Podgórski ,,Sokół”, Hipolit Kowalski, Mieczysław Kościółko ,,Wierzba”, Włodzimierz Dąbrowski, Hipolit Dorębski ,,Cie- kawski”, Władysław Jankowski, Antoni Gnapowski ,,Sprytny”, Władysław Gniew- ski, Stanisław Żukowski, Marian Białowolski, Wacław Dudziński, Robert Jurkie- wicz, Mieczysław Stąsiek, Feliks Romanowski, Franciszek Stelmaszczuk ,,Armia”, Florian Węgrzynowicz ,,Krótki”, Feliks Marszalec ,,Żbik”, Bolesław Żukowski ,,Rawicz”. II drużyna pod dowództwem plut. Romana Giderewicza ,,Kościoła” (dzielnice Ju- rydyka i Kątek): Stanisław Giderewicz ,Lebuda”, Aleksander Giderewicz ,,Skrusz”, Bolesław Jurkiewicz ,,Żyrafa”, Jan Jachymek ,,Szczur”, Bolesław Cisak ,,Podko- wa”, Kazimierz Lesiuk ,,Jeleń”, Bronisław Leszczyński, Ignacy Sendecki ,,Zaczep- ny”, Jan Tybulczuk, Franciszek Tybulczuk ,,Tygrys”, Karol Tymiński ,,Rozmaryn”, Stanisław Wołoszyn ,,Azja”, Wawrzyniec Błasiak ,,Dąb”, Kleofas Włoszczuk ,,Je- mioła”, Edward Czarnecki ,,Racławiec”, Mieczysław Żukowski ,,Jaśmin”, Mieczy- sław Jachymek, Zygmunt Sidorowicz ,,Dzwon”, Jan Popławski. III drużyna pod dowództwem plut. Jana Dudzińskiego ,,Jesiona” (wieś Zamłynie): Jan Karczewski ,,Dąbek”, Antoni Jaremczuk ,,Brzoza”, Wiktor Hawryluk ,,Piękny”, Bronisław Hawryluk, Tadeusz Karczmarczyk ,,Świt”, Józef Czarnecki ,,Setny”, Wiktor Jurkiewicz ,,Dziesiętny”, Feliks Jurkiewicz ,,Brzoza”, Aleksander Kopytko ,,Żuk”, Mieczysław Karczewski ,,Kowadło”, Zygmunt Lesiuk ,,Bis”, Jan Dudziński ,,Jesion” IV drużyna pod dowództwem Władysława Barańskiego ,,Kukułki” (wsie Wojcie- chówka i Marysin): Zygmunt Kalita ,,Olcha”, Tadeusz Czernij ,,Chrzestny”, Franci- szek Szwanc ,,Jowisz”, Stanisław Sobczyński, Apolonia Taras, Wincenty Wasilew- ski, Paweł Jarosz, Władysław Wrzos, Hipolit Granat.

ANEKS 2 SKŁAD WOJSKOWEJ SŁUŻBY KOBIET (WSK) REJONU III AK KOMARÓW – TYSZOWCE (WEDŁUG RELACJI CZESŁAWY LESIUKOWEJ Z DOMU JURKIEWICZ ,,JASKÓŁKI”)53 Helena Strojna ,,Jutrzenka” (komendant WSK na terenie Rejonu III AK Koma- rów – Tyszowce), Barbara Wiśniewska-Szkolnikowska ,,Pierwiosnek” (zastęp- ca komendanta WSK Rejonu III AK Komarów – Tyszowce, za swoją działalność odznaczona Krzyżem Walecznych), Halina Wiśniarska-Kowalska ,,Atena”, Maria

52 Oddziały… 53 Skład osobowy WSK III Rejonu (według relacji Czesławy Lesiukowej z domu Jurkie- wicz ,,Jaskółki), Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana.

77 Jachymek-Sendecka ,,Malina”, Stanisława Sienkiewicz-Karczmarczuk ,,Wichura”, Maria Sikorska-Jakubiak ,,Sarenka”, Jadwiga Kościółko ,,Niezapominajka”, Ali- cja Żukowska-Bochenek ,,Brzózka”, Justyna Reissówna-Starek ,,Atma”, Czesława Jurkiewicz-Lesiuk ,,Jaskółka”, Stanisława Marszalec-Tymińska ,,Błękitna”, Helena Kubisz-Dudzińska, Katarzyna Wiśniewska-Wołoszyn ,,Astra”, Sabina Weybenda ,,Soroka”, Helena Redych, Weronika Kozłowska-Michałkiewicz ,,Nowina”, Alina Obarowa ,,Ala”, Emilia Dutkowska-Telejko, Leokadia Rożek-Cioch ,,Róża”, Józefa Rożek, Maria Sendecka ,,Śnieżka”, Janina Stasiuk-Borsuk ,,Lilia”, Marta Wojtecka, Antonina Dziubińska, Maria Piprowska ,,Staś”.

ANEKS 3 POCHODZĄCY Z TYSZOWIEC ŻOŁNIERZE PLUTONU AK BRONISŁAWA BOJARSKIEGO ,,CZARNEGO”54 Józef Dziubiński ,,Kiszka”, Jerzy Tatarka ,,Bohun”, Kazimierz Jużak ,,Wania”, Leon Duda ,,Róża”, Jan Leśniak ,,Tarzan”, Ignacy Senedecki ,,Zaczepny”, Kazi- mierz Nowak, Jan Piluś ,,Szum”, Jan Wiater, Władysław Kołowoda ,,Bażant”.

ANEKS 4 MIESZKAŃCY CZARTOWCZYKA, KTÓRZY WZIĘLI UDZIAŁ W BITWIE POD DĄBROWĄ 2 CZERWCA 1944 ROKU55 Antoni Sioma ,,Skowronek”, Stanisław Dziedzic ,,Tygrys”, Władysław Dziadach ,,Korzeń”, Stefan Bilewicz ,,Burza”, Franciszek Gałan ,,Zawisza”, Tadeusz Mroczko ,,Pług”, Zygmunt Mroczko ,,Szmid”, Mieczysław Parol ,,Brzoza”, Stanisław Piwko ,,Motor”, Mieczysław Stepuch ,,Bomba”, Edward Stepuch ,,Armata”, Adolf Zając ,,Lis”, Tadeusz Gałan ,,Piorun”, Stanisław Mac ,,Róża”, Zygmunt Teczak ,,Hura- gan”.

54 Przebieg… 55 Tamże.