KONSPIRACJA ZWZ/AK NA TERENIE TYSZOWIEC W LATACH 1939-1945 Artykuł Jest Poświecony Konspiracji ZWZ/AK Na Terenie Tyszowiec, W Latach 1939-1944
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Albert Walendowski KONSPIRACJA ZWZ/AK NA TERENIE TYSZOWIEC W LATACH 1939-1945 Artykuł jest poświecony konspiracji ZWZ/AK na terenie Tyszowiec, w latach 1939-1944. Został oparty na materiałach zgromadzonych przez Zygmun- ta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana, dotyczących II wojny światowej i okupacji na Lubelszczyźnie, a szczególnie antyniemieckiego ruchu oporu. Materiały zosta- ły przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez zajmujących się dziejami okupacji na Lubelszczyźnie: redaktora Ireneusza Cabana i profesora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Zygmunta Mańkowskiego. Obaj badali przede wszystkim historię Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Zbierali relacje zarówno od poszczególnych uczestników ruchu oporu, jak również gromadzili różne wspomnienia, fotografie oraz listy. Przekazane materiały zostały zgromadzone w magazynie WBP w Broni- cach pod Nałęczowem i obecnie są w fazie opracowywania. Tyszowce to miejscowość leżąca w południowo-wschodniej części Zamojsz- czyzny, pow. Tomaszów Lubelski. W okresie okupacji niemieckiej cała Lubelszczy- zna, a zwłaszcza jej część – Zamojszczyzna, charakteryzowała się działalnością bar- dzo silnego antyniemieckiego ruchu oporu. Był on skupiony wokół: Zamościa, Biłgo- raja, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego. Jedną z ważnych placówek ruchu oporu były Tyszowce. Tam w latach 1939-1944 rozwinęła się silna konspiracja, wymierzona w Niemców i kolaborujące z nimi osoby, głównie narodowości ukraińskiej. W 1944 r., w związku z zagrożeniem ze strony nacjonalistów ukraińskich, najważ- niejszym zadaniem miejscowego Ruchu Oporu była obrona miejscowej ludności przed rzezią. W okresie kampanii wrześniowej przez Tyszowce przechodziły duże zgru- powania piechoty oraz kawalerii walczącego z niemieckim najazdem wojska pol- skiego. Siły te wchodziły w skład ,,Frontu Północnego”, dowodzonego przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego. Nocą 23 IX 1939 r. do Tyszowiec wkroczyła Armia Czer- wona. W tym samym czasie na terenach wsi Zamłynie, Podbór i Wojciechówka znaj- dowały się wojska polskie, które zostały zaatakowane przez Armię Czerwoną nocą z 24 na 25 września. W walce poległo 8 polskich żołnierzy, a taką samą liczbę So- wieci wymordowali. Rozstrzelali także wziętego do niewoli mjr. Jerzego Eboro- wicza. Armia Czerwona, na ogół niechętnie, bądź co najmniej sceptycznie przy- jęta przez większą część tyszowieckiej ludności, zyskała duże poparcie wśród niektórych nacjonalistów ukraińskich, a także komunistów narodowości żydow- skiej1. Tworzyli oni oddziały milicji, zwane ,,Czerwonymi opaskami”. Zgod- nie z porozumieniem zawartym między Niemcami a Związkiem Radzieckim, w dniach 7-8 X 1939 r. Armia Czerwona wycofała się za Bug, opuszczając rów- nież Tyszowce. Z Sowietami wyjechało wówczas 2000 Żydów i 1000 Ukraińców2. 1 Konspiracja na terenie Tyszowiec w latach 1939-1946, Materiały przekazane Woje- wódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mańkowskiego i Ireneusza Cabana. 2 Tamże 65 Po wycofaniu się Armii Czerwonej do Tyszowiec wkroczyli Niem- cy, rozpoczynając trwający do lata 1944 r. czas okupacji. Pierwsi konspirato- rzy, pragnąc zareagować na nowe okoliczności, szybko rozpoczęli zbieranie broni w okolicznych lasach. Rywalizowali w tym z nacjonalistycznie zorien- towanymi miejscowymi Ukraińcami. Broń była znajdowana w tych lasach, w których we wrześniu 1939 r. toczyły się walki z Niemcami i Sowietami, a także w rowach melioracyjnych czy studniach. Szczególnie zasłużyli się tu dawni dzia- łacze Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), wspomagani przez harcerzy3. Pierwsza antyniemiecka grupa konspiracyjna Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) została utworzona na terenie Tyszowiec w grudniu 1939 r. Jej czterdziesto- osobowy skład był następujący: ppor. Edmund Michałkiewicz ,,Sokolik” (pierw- szy komendant Rejonu III ZWZ Komarów – Tyszowce), ksiądz dr Edward Kołszut ,,Skowronek” (kapelan Obwodu ZWZ Tomaszów Lubelski), Henryk Kołszut (brat księdza dr. Edwarda Kołszuta), ppor. Antoni Piprowski (były komendant POW w Tyszowcach, a następnie więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), Józef Piprowski ,,Leonidas”, Józef Zarębski (wójt Gminy Tyszowce, a następnie więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), ppor. Polak, kpt. Paweł Kowalski (apte- karz), Augustyn Dudziński, Jan Dudziński ,,Baran”, Edward Ćwikliński, Antoni Jakubiak (komendant posterunku policji granatowej w Tyszowcach), Stanisław Jużak ,,Mielicz”, Władysław Pigłowski, Daniel Jurczyszyn, Leonard Jurkiewicz ,,Leonard” (kościelny), Tadeusz Sobol, Jan Tobiasz ,,Grzebień” (pierwszy komen- dant Służby Ochrony Powstania Rejonu III ZWZ Komarów – Tyszowce), Apolinary Bartosz ,,Piwo”, Władysław Bartosz, Wawrzyniec Błasiak, Jan Kozłowski ,,Brona” (nauczyciel ze wsi Przewale), Roman Giderewicz, Kościół”, Aleksander Giderewicz ,,Skrusz”, Ignacy Kryszczuk, Jan Kulik ,,Bela”, Jan Tybulczuk ,,Cybulka”, Benedykt Sendecki, Józef Hałas ,,Ryś”, Jan Bykowski, Antoni Lewicki, Antoni Gnapowski, Józef Czarnecki ,,Setny”, Wacław Parol, Antoni Zezula, Antoni Wronka, Zieliński (nauczyciel), Władysław Rybczyński ,,Konrad” oraz Józef Dziubiński ,,Kiszka”4. Bardzo ważne dla początków antyniemieckiej konspiracji w Tyszow- cach było to, że do tamtejszej organizacji został skierowany dyrektor Gimnazjum w Tomaszowie Lubelskim Józef Rybicki. Nawiązał on późną jesienią 1939 r. kon- takt z miejscowym proboszczem, księdzem Edwardem Kołszutem ,,Skowronkiem”. W tym czasie tyszowiecka plebania była głównym punktem kontaktowym pierwszej grupy konspiracyjnej. Na pierwszym spotkaniu byli m.in: ppor. Edmund Michałkie- wicz ,,Sokolik” oraz ppor. Polak, którzy jako pierwsi w Tyszowcach zostali zaprzy- siężeni do ZWZ5. Pierwsze rozbicie przez Niemców tyszowieckiej konspiracji miało miejsce 20 V 1940 r., w wyniku donosu Petra Korola. Aresztowano wówczas następujące osoby z miejscowego ZWZ: wójta Gminy Tyszowce Józefa Zarębskiego, Stanisła- wa Jaremczuka, sołtysa Wakijowa Józefa Sawaryna, sekretarza Gminy Tyszowce Władysława Pigłowskiego, plutonowego podchorążego Józefa Piprowskiego oraz 3 Tamże. 4 Pierwsza grupa konspiracyjna ZWZ w Tyszowcach, Materiały przekazane Wojewódz- kiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie przez Zygmunta Mań- kowskiego i Ireneusza Cabana. 5 Konspiracja… 66 Dominika Maliszewskiego6. Kolejne aresztowania miały miejsce w lipcu 1940 roku. Jego ofiarami byli: antoni Cichy (kierownik szkoły w Tyszowcach, wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu), profesor z Wielkopolski Nikodem Kę- dzierski oraz pochodzący z Wielkopolski ksiądz Edward Wiśniewski7. Na przełomie lat 1941-1942 miało miejsce scalenie działających na terenie Tyszowiec grup konspiracyjnych, co doprowadziło do powstania jednolitej struktury Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W jego skład weszli również dotychczasowi przed- stawiciele mniejszych organizacji konspiracyjnych. Do roku 1942 liczba członków Placówki ZWZ Tyszowce nie przekraczała 100. Pierwszym komendantem był An- toni Józef Piprowski ,,Leonidas”, a po jego aresztowaniu i wywiezieniu do obozu koncentracyjnego na Majdanku – Edmund Michałkiewicz ,,Sokół”, ,,Sokolik”. Po ,,spaleniu” Michałkiewicza w Tyszowcach, miejscową Placówkę Armii Krajowej (AK) przejął Jan Kulik ,,Bela”. Późną jesienią 1943 r. został zastąpiony przez chorą- żego Mariana Pilarskiego ,,Groma”, który sprawował tę funkcję do polowy czerwca 1944 r. Po Pilarskim dowódcą Placówki AK Tyszowce został Władysław Rybczyń- ski ,,Konrad”, a w styczniu 1945 r. Mieczysław Klimowicz ,,Krzysztof”. Placówka AK Tyszowce wspólnie z Gminą Komarów utworzyły w 1942 r. Rejon III AK Ko- marów – Tyszowce Obwodu AK Tomaszów Lubelski8. Konspiracja na terenie Gminy Tyszowce bardzo szybko rozwijała się, szcze- gólnie w roku 1942. Przysięgę od nowo zwerbowanych członków ZWZ/AK odbierali dowódcy plutonów, a w późniejszym okresie także dowódcy drużyn. Komendantem Rejonu III Obwodu AK Tomaszów Lubelski został w 1942 roku Walenty Nowak ,,Dziadek”, będący jednocześnie komendantem miejscowej policji granatowej. Rejon III Komarów – Tyszowce obejmował wsie na terenie Gminy Komarów oraz Gminy Tyszowce. Placówce tyszowieckiej podlegały następujące wsie: Zamłynie, Podbór, Czermno, Wakijów, Kaliwy, Soból, Czartowiec Kolonia, Czartowczyk, Zubowice, Przewale, a także Wojciechówka. Walenty Nowak ,,Dziadek” wprowadził system or- ganizacji wojskowej. Na terenie Tyszowiec w 1942 r. została utworzona 21 Kompania AK pod dowództwem Jana Kulika ,,Beli” Dowodził on jednostką do grudnia 1943 r., kiedy został dowódcą 20 kompanii AK w Siemierzu. Na jego miejsce dowództwo kompanii tyszowieckiej AK objął Marian Pilarski ,,Grom”, który sprawował je do 10 VI 1944 r., kiedy został usunięty z funkcji za złe dowodzenie bitwą pod Dąbrową. Pilarskiego zastąpił na funkcji dowódcy 21 Kompanii AK Mieczysław Klimowicz ,,Krzysztof”, sprawujący ją do września 1945 r., ponieważ AK jako organizacja już nie istniała. Od września 1945 r. do kwietnia 1947 r. Klimowicz był członkiem an- tykomunistycznej organizacji Wolność i Niezawisłość (WiN). Ważnym momentem w dziejach tyszowieckiej konspiracji ZWZ/AK było aresztowanie 12 V 1943 r., a następnie rozstrzelanie twórcy tyszowieckich struktur wojskowo-konspiracyj- nych Walentego Nowaka ,,Dziadka”. Na jego miejsce komendantem Rejonu III AK Komarów – Tyszowce został mianowany por. Hieronim Białowolski ,,Grot”, a jego zastępcą Stanisław Bochenek ,,Granit”9. 6 Represje okupanta w Tyszowcach i ich rejonie 1940-1944, Materiały przekazane Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego