Biografie Bulletin Voorjaar 2005

De popbiografie Rudolf Dekker over het fenomeen van de populaire biografie Maarten Steenmeijer over

Dagboek van een biograaf

De stripbiografie van Prins Bernhard

Arie van der Zwafl over de levensbeschrijvingen van Anton Philips en D.G. van Beuningen

aargang 15, nr. 1

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Biografie Bulletin

Jaargang 15, nummer 1 Voorjaar 2005 ISSN 0925-7764

Hoofdredacteur: Monica Soeting Rooseveltlaan 207 III 1079 AS m.soetin @xxs4all.nlg

Lidmaatschap/abonnementp Personen € 32,-erP jaarl InstellingenInstellin en € 44 ^- per P ljaar Losse nummers € 12-,P)(plus € 2,- - verzendkosten Men kan zich aanmelden als lid van de Werkgroepg P Biografie g door het abonnementsgeldg over te maken 0P postbankrekening P g 4129271 van de Werkgroepg P Biografieg te Den Haag,g^ vermeldingg van `nieuw lid' en opgave van naam en adres. Voor vrageng betreffende losse nummers en lidmaatschapP kunt u contact opnemenP met Koen Hilberdink [email protected].

Het lidmaatschapP wordt automatisch verlengd,g^ tenzij vóór 1 december van de lopendeP jaargangl g g schriftelijkl is opgezegd. Er verschijnen in Pprincipe P drie nummers perP jaar.l

Nadere informatie over de Werkgroepg P Biografie,g ^ het Biografieg Bulletin en de door de werkgroepl; P georganiseerdeP activiteiten is te raadplegen o Internet. Het adres is: httP : www.leidenuniv.nlhost mnl biorafie.g

Typografie en Pproductie: ^ Macula, BoskoopP

Uitgaveg van de Werkgroepg P Biografie g

Redactie: Mireille Berman Peter Buwalda Martinl Meijerl Dik van der Meulen Mariëlle Polman (eindredactie) Monica Soetingg (hoofdredactie) Erna Staal

Websiteredacteur: Gerard Schulte Noordholt

Bestuur Werkgroep Biografie Bulletin: Koen Hilberdink (voorzitter) Herman Lan geveldg (penningmeester)P g Hans Renders (secretaris)

Rechthebbenden opP illustratiemateriaal hebben wijlgP geprobeerd te achterhalen. Meent u rechten te hebben opP een afbeeldingg in dit blad, dan kunt u zich wenden tot de redactie. Het copyright van de artikelen berust bij l de afzonderlijkel auteurs. Inhoud

De populaire autobiografie Rudolf Dekker Een veranderlijk genre

Chaos en precisie Maarten Steenmeijer Over Golden Earring: rock die niet roest

Het opengewerkte personage Nico Keuning Uit het dagboek van een biograaf

Recensies

Zit als gegoten Dik van der Meulen De stripbiografie van Prins Bernhard

Alles maken uit het niets Maarten Steenmeijer Leven en werk van Frank Zappa Tweelingblessures Gert Lammerink Biografie van de gebroeders Van de Kerkhof

Doelgericht en wispelturig Arie van der Zwan De werken en levens van Anton Philips en D.G. van Beuningen

De man die nooit lachte Marco Daane Op zoek naar Willem Elsschot en Alfons De Ridder

In zingen minder goed dan in tekenen Bertram Mourits Biografie van de jonge Lucebert

Acceptabel en serieus 54 Emanuel Overbeeke Biografie van de componist Johan Wagenaar

De werkkamer van de biograaf 58 Peter Buwalda

Signalementen 62

Schrijvershuizen 67 Monica Soeting De hut van Heidegger

Mededelingen 71

Nederlandstalige biografieën, verschenen in 2004 79

Medewerkers aan dit nummer 85 De populaire autobiografie Een veranderlijk genre

Rudolf Dekker

In de discussie over biografie en auto- het genre niet van vandaag of gisteren. biografie is de laatste tijd meer aandacht Al in de zeventiende en achttiende eeuw gekomen voor wat in het Engels heet was bijvoorbeeld de criminele biografie popular biography en popular autobio- een bloeiend genre: kleine boekjes, die graphy. Aan dit subgenre zijn in de verkocht werden tijdens de terechtstel- recente Encyclopedia of life writing ling van aansprekende boeven. De auto- diverse artikelen gewijd. Er wordt ook biografieën van als man verklede vrou- wel gesproken van celebrity biography, wen en hun avonturen als matroos of waarbij de auteur of hoofdpersoon soldaat, niet zelden op werkelijke perso- meestal bekend is of soms pas bekend nen gebaseerd, vormden een genre op wordt door zijn of haar biografie. De zichzelf. Hier zien we vroege ghostwri- Werkgroep Biografie organiseerde tien ters aan het werk, zoals in het geval van jaar geleden voor het eerst een symposi- Maria van Antwerpen, een vrouw die um over de populaire biografie. Dat was meermaals als soldaat door het leven toen een marginaal genre; men werd ging en in de gevangenis haar verhaal aangeraden zulke boeken, of boekjes, te vertelde aan een medegevangene, die zoeken bij de `slechtere boeken- en pla- het op schrift stelde. Dat was trouwens tenzaak'. Hoopgevend was dat er toen ook de ontstaansgeschiedenis van de inmiddels twee biografen begonnen reisavonturen van Marco Polo, en mis- waren het leven van Herman Brood vast schien zijn de avonturen van Tijl te leggen. Tegenwoordig wordt het Uilenspiegel er wel een eerste voorbeeld genre veel serieuzer genomen, maar van geweest. marginaal is het nog steeds. Wat vorm en inhoud betreft zijn er Over een preciezere omschrijving van enkele karakteristieken die in beschou- de populaire biografie lopen de menin- wingen over het genre dikwijls terugke- gen uiteen. In elk geval gaat het in de ren: de karakters zijn eendimensionaal regel om iconen van de volks- of massa- en de taal is simpel, dit in tegenstelling cultuur, of om boeken die voor een tot de serieuze biografie. De popbiogra- breed publiek bestemd zijn, de general fie is het domein van de ghostwriter, reader meestal bezit de popbiografie want hier gaat het meestal om verhalen beide kenmerken. Populaire muziek, `verteld aan...', of boeken geschreven toneel, film en tv, sport en natuurlijk `met hulp van...'. De ghostwriter is misdaad zijn goed vertegenwoordigde nodig, meent men, omdat de betreffen- sectoren. de, halfgeletterde popmuzikanten of Hoewel die indruk kan bestaan, dateert filmsterren zelf geen behoorlijke zin op

Biografieg Bulletin Voorjaar^ 2005 5 papier krijgen, laat staan een foutloze waard ze te verzamelen en te bewaren. tekst bij een uitgever kunnen inleveren. Wat dat betreft dringt de parallel met de Ook als er in een popbiografie geen criminele biografie zich op. Tot ver in ghostwriter vermeld wordt, hebben er de twintigste eeuw was die slechts een doorgaans naamloze redacteuren aan verzamelobject voor enkele biblioma- gesleuteld. De celebrity biografie is dus nen, wier collecties uiteindelijk aange- een hybride genre. De inhoud draait kocht zijn door onder andere de meestal om sensatie, seks, onthutsende Koninklijke Bibliotheek, toen deze het bekentenissen gecombineerd met op- belang van `volksboeken' begon in te schepperij. De bron is vaak alleen het zien. Tegenwoordig beschouwen histo- verhaal van de hoofdpersoon zelf, en als rici deze boekjes als goudmijnen. Ook het om een autobiografie gaat is die een boekjes over popmuziek krijgen al snel weinig introspectief geheel waarin het een zeldzaamheidswaarde die omge- geheugen niet geproblematiseerd wordt. keerd evenredig is met hun oplagecij- Ten slotte: de populaire biografie is een fers. De meeste werden letterlijk kapot commercieel product. Populaire biogra- gelezen door de fans. fieën komen per definitie in grote aan- Boekhistorisch krijgt het genre nog wei- tallen op de markt en verdwijnen meest- nig aandacht. Wat er in Openbare al even snel, want niets is zo verganke- Bibliotheken te vinden is – met name lijk als roem. De boeken zelf eindigen die in en Haarlem zijn vrij vaak zoals ze begonnen: als pulp. goed voorzien – zou dan ook zorgvul- dig bewaard moeten worden. Gelukkig Pistolen Paul bestaat sinds enkele jaren het Neder- De vraag is natuurlijk: kloppen deze lands Popinstituut, dat over een eigen veronderstellingen? Sommige wel, an- bibliotheek beschikt. Buitenlandse wer- dere niet, zo blijkt bij nadere beschou- ken zijn nog moeilijker te traceren dan wing van autobiografieën op het gebied Nederlandse. Wie alleen al de Penguin van de popmuziek en van de lichte Encyclopedia of popular music door- muziek in het algemeen. neemt, vindt tientallen biografieën ver- Om bij dat laatste te beginnen: dit soort meld, waarvan een groot deel in boeken is niet of nauwelijks in weten- Nederland onvindbaar is. Bing Crosby's schappelijke bibliotheken te vinden. memoires Call me Lucky schijnt de eerste Men vindt het nog niet de moeite popbiografie te zijn geweest die feno-

cttt ^ ail!r(jeb^^.tt t t t ^ C hint/^ ^ t c t t 1c rr^t.cv^ ^ >3 c Uitsnede uit het verhaal over het leven van Greetje van Westfalen, die naar Amsterdam trok om daar haar geluk te beproeven.

6 Biografieg Bulletin Voorjaar^ 2005 menale verkoopcijfers haalde. In 1953 Gesprekken met Blonde Greet voor het werd het boek als serial gepubliceerd in taalgebruik in Amsterdam in 1965. Een de Saturday Evening Post, waarvan de ander voorbeeld uit die tijd zijn de oplage in de eerste week tot 4.800.000 memoires van Pistolen Paul, opgetekend exemplaren omhoogschoot. De journa- door Martin van Amerongen. Prachtige list die het verhaal optekende (`as told taal is verder te vinden in Johnny to'), Pete Martin, werd meteen een Jordaans Ze kunnen van me zegen wat beroemdheid. l Dan de inhoud van deze ze willen, opgetekend door Hans boeken. Die kan niet worden afgedaan Wieringa. als eenvormig en simplistisch. In een aantal gevallen is er duidelijk een poging Afrekening en apologie gedaan een literair werk te scheppen, en De titels van dit soort boeken vormen niet zelden met succes. Een vroeg voor- een verhaal op zichzelf. Vaak zijn ze beeld is Woody Guthrie's Bound for varianten op titels van hitsongs, waarvan Glory, het klassieke verhaal van een jeugd de woorden vervolgens een andere bete- in het Zuiden van Amerika, inclusief olie, kenis krijgen. Zangeres Ronnie Spectors drank en een rare familie. Een klassieke noemde haar autobiografie Be my Baby. status heeft inmiddels ook de autobio- De ondertitel luidt: How I Survived grafie van jazzmuzikant Charlie Mingus, Mascara, Miniskirts and Madness, or My Beneath the Underdog. De biografie van Life as a Fabulous Ronette. In feite gaat Cliff Ridchard, Wie is Cliff eigenlijk ?Het het boek over hoe zij haar echtgenoot levensverhaal van Cliff Richard door Phil Spector overleefde. De titel van haar hemzelf verteld sluit meer aan bij het boek heeft een diepere lading gekregen aloude genre van de bekeringsgeschiede- sinds Spector vast zit wegens moord op nis en is dan ook uitgegeven door de een vriendin. Amsterdamse Vereeniging tot Ver- Tegenover deze originele en lezenswaar- spreiding der Heilige Schrift. dige boeken staan massa's boeken die Aan de andere kant kan er sprake zijn van vooral saai zijn, omdat bekende groothe- grote originaliteit. Ray Davies' X-Ray is den uit de populaire muziek het liefst zo een levensverhaal gegoten in de vorm weinig mogelijk van hun verleden willen van een zelfinterview, waarbij feit en fic- prijsgeven. Het hoofdstuk over golf in de tie rond het verleden van zijn band, de autobiografie van Bing Crosby spant de Kinks, prachtig verweven zijn. Juist pop- kroon. Interessanter wordt het wanneer muzikanten storen zich weinig aan er wel inkijkjes in het muzikantenbestaan bestaande tradities en kunnen daarom worden gegeven, zoals door Dr.John the met vorm experimenteren, zoals de zan- Night Tripper (Mac Rebennack) in geres Cher, die in The First Time in elk Under a hoodoo moon, waarin hij vertelt hoofdstuk een eerste keer uit haar leven over zijn eerste gitaarlessen. De laatste onder de loep neemt. Wat taalgebruik minuut van elke les draaide zijn leraar, betreft neemt het genre eveneens een een lokale wizard, zich om en speelde bijzondere plaats in. Voor taalkundigen een nieuwe lick. Wilde de kleine John die kunnen deze boeken belangrijke bron- ook leren, dan moest hij de volgende nen zijn voor het jargon of slang uit week met lesgeld terugkomen. bepaalde delen van de samenleving. Soms blijken muzikanten geboren verha- Onlangs wees Ewout Sanders op het lenvertellers te zijn. Hun jeugdjaren zijn belang van Albert Mols Wat zien ik... dikwijls een bruikbare bron voor histori-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 7 ci. Zo vertelt Eric Burdon, afkomstig uit "My life" (met Robert Greenfield, het arme Noorden van Engeland, over 1992). Soms leidt het dubbelleven tot een vriend met een afschuwelijk litteken twee aparte autobiografieën, zoals in het op zijn voorhoofd. Dat was ontstaan tij- geval van de café-eigenaar René uit de tv- dens het toen populaire maar illegale serie Allo, allo: de één vertelt het verhaal racen met mijnponies door de mijntun- van zijn tv-persoonlijkheid, de andere nels, waarbij hij niet op tijd voor een balk van zijn privé-persoonlijkheid. had gebukt. Meatloaf beschrijft in To hell Een nieuwe stap naar een hogere status and back zijn jeugd met een alcoholi- van de populaire autobiografie is gezet sche vader. In Nederland geeft De zan- door Bob Dylan, die onlangs zijn herin- geres. Het verhaal van mijn leven van neringen publiceerde. Ze kregen uitvoe- Mary Servaes — De Zangeres Zonder rig aandacht in bladen als de New York Naam — een mooi tijdsbeeld. Times en de Times Literary Supplement. Opmerkelijk vaak is een ander aspect van Recensenten wijzen op het vernieuwen- de autobiografie terug te vinden: de afre- de van Dylans biografie: Dylan stoort kening wegens aangedaan onrecht. De zich niet aan de regels van het genre en succesvolle Al Kooper (speelde orgel haalt liever herinneringen op aan een zonder het te kunnen, vandaar zijn unie- onbeduidende platensessie dan aan de ke sound bij Bob Dylan en de Stones) zit beroemdheden uit de jaren zestig (waar- het nog altijd dwars dat hij meer dan der- over Al Kooper in zijn Backstage passes. tig jaar geleden uit de door hem zelf Rock and roll life in the sixties juist wel opgerichte band Blood, Sweat and Tears schrijft), omdat hij zich die sessies beter gegooid werd. Veel popmuzikanten pro- kan herinneren. Interessant is ook de ver- beren het belang van hun muziek duide- stoorde relatie met zijn biograaf Howard lijk te maken of misverstanden uit de Sounes. Toen de biografie bijna af was, wereld helpen. Willie Dixon schreef in I verscheen deze zonder Dylans medewer- am the blues `Negenennegentig proces king als Down the highway. Misschien van de mensen die verhalen vertelden heeft Dylan net als in de popmuziek hier- over de blues, gaven andere mensen ver- mee een nieuw tijdperk ingeluid. keerde ideeën en dit gaf de blues een Wanneer beroemdheden zelf hun auto- slechte naam.' biografieën schrijven, worden zij hun Afrekening en apologie zijn oude the- eigen ghostwriters. Het verhaal blijft dan ma's in de autobiografie, evenals de in eigen hand en de verdiensten stijgen bekentenis. Maar binnen de populaire navenant. Zelfspookschrijvers kunnen autobiografie is dat laatste een nieuw hun eigen levensverhaal voortdurend bij- fenomeen. Een voorbeeld is If only, de stellen, iets wat Dylan al vanaf zijn jeugd autobiografie van Spicegirl Geri gedaan heeft. Een recensent gaf zijn Halliwell, waarin zij vertelt over haar bespreking de volgende kop: `His life is a gevecht tegen boulimia. changin' all the time'. Hetzelfde geldt Een bijzonder aspect van memoires uit voor dit genre. de wereld van het amusement is het spel met het dubbelleven, dat op het podium 1 Voor Nederland maakt de voorgeschie- en dat daarbuiten. Dat wordt ook in denis van het genre deel uit van het boektitels uitgebuit. De impresario Bill onderzoek dat Marijke Huisman verricht Graham gaf zijn memoires een voor de naar de opkomst van de autobiografie in handliggende titel: Bill Graham presents de negentiende en vroeg-twintigste eeuw.

8 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Chaos en precisie Over Golden Earring. rock olie niet roest

Maarten Steenmeijer

`De moeder van alle rockclichés.' Zo ativi te i ^hunt u passieP i voor o muziek,, hun karakteriseert sociologe en rockcritica ambitie^ hundoorzettingsvermogen, Deena Weinstein de metafoor die pop- h n muzikalevoorkeuren o nven aako ook k sterren vaak gebruiken wanneer ze de hunh socialeachtergrond soc a e – zou 'el ze wel relatie met hun handgenoten proberen inn figuurlijke uug kel zin bloedverwantenb e kun- te omschrijven: `We zijn net een fami- nen noemen. lie.' Het is een uitspraak die je in alle Waaromou houden e de meeste rock groe- gelederen en alle generaties popmuzi- pe n hett dan tochzo o kort ko tvol? o. WWaarom kanten hoort, aldus Weinstein. Op één veranderene ze na een paarP jaar al van veelzeggende categorie na: de groepen samenstellinglli g oof vallen ze uit elkaar? waarvan twee of meer leden écht familie Volgens WWeinstein komt dit omdat in van elkaar zijn, zoals The Kinks, rockgroepene banden tussen de ver- Creedence Clearwater Revival, Dire scschillende 1 ede n geeng n vaststaand geg gge-e Straits en Oasis. ven is,^P maar iets wat telkens opnieuw Weinstein zegt het niet met zoveel moetuworden t i egvonden: woorden, maar lijkt hiermee te suggere- ren dat rockgroepen en families twee Rockbands beginnen vanuit het niets. De verschillende dingen zijn. Maar dat is meeste groepen waarin we opereren – slechts een deel van haar waarheid. Het thuis, op het werk, in onze vrije tijd, in verband waarin een rockband opereert, religieuze, politieke en andere verbanden aldus de Amerikaanse rocksociologe, – hebben een model voor de rolverdelin- lijkt namelijk wel degelijk op de manier gen en de gezagsverhoudingen dat voor waarop een gezin leeft. Rocksterren zijn elke specifiekegroepgeldt. Deze structuur bijna dag en nacht bij elkaar, vooral tij- is als een patroon die nieuw gevormde dens de eerste jaren van hun carrière, groepen in min of meerdere mate kunnen wanneer ze de ene na de andere tournee volgen. Bands hebben niet zulke model- maken om naamsbekendheid op te bou- len, behalve wat het muziekgenre betreft; wen en de resterende tijd benutten om welke handleden zingen, muziek schrij- nieuwe nummers te schrijven en op te ven, zich met de financiën bezighouden, nemen. Rocksterren zijn weliswaar niet bemiddelen bij meningsverschillen, enzo- van hetzelfde bloed, maar vanwege het voort moet elke groep zelf uitmaken. vele dat ze gemeen hebben – hun cre-

Biografieg Bulletin Voorjaar^ 2005 9

Patronen^r rolverdelingene en hi"r a - schreven, vanaf de jaren zestig diende

c hieënzijn '^ er r dus ni et, maar vvormen hun werk uit eigen koker te komen. zich.z. e De ondonderlinge gJverhoudingene bli'- Maar in tegenstelling tot optreden (en ven bovendienbe'nvoortdurendin we-we- alles daaromheen) is schrijven geen col- ging, veranderlijk eJ als de artistieke, ^zake- lectieve maar een individuele aangele- 1 i'keJ enePpersoonlijke eJ opvattingensolk va n e genheid en daarmee een potentieel vanva de ledenvan a deggroep oe zijn. P J . Vooral gevaar voor de `één-voor-allen, allen- wanneere hetet groteg succes ceskomt, willen, e voor-één'-gedachte. Binnen een groep dezeeo veranderingen n gal eensn tot zijn er immers vrijwel altijd maar één of af g unonoverbrugbarenfl st en conflicten twee goede en productieve songschrij- leiden. Zoo was het bijvoorbeeldJ geeng vers, die, omdat ze vaak ook de zang ttoeval dat Brian Jones dee eerste Stone voor hun rekening nemen, de blikvan- was die opstapte, omgg at niet Jagger en gers zijn. De rest is daarmee veroor- Richards mamaar hijJ oorspronkelijkoo sP J het deeld tot achterhoede en wordt onver- brein achter The Rollingg Stones was. mijdelijk tweede keus voor de journalis- EEen andere b beruchtr voorbeeld voor d sis The T ten, de groupies en de fans. Dat is moei-

PPolice, cede^ die werd opgericht door drum- lijk te verteren voor de handleden die merCopeland,maar Stewart deal sn el d eveneens componeerambities hebben, groeproe van StStingg werd dankzijJ diens cre- maar wier liedjes niet goed genoeg zijn atl'vi te i enuitstraling.t e De ruzies die hier of niet passen in de stijl die de groep hetvolge vang waren laaiden steeds heeft ontwikkeld. Naast deze artistieke hogergr op, otot todesituatieonhoudbaar en publieke hiërarchie is er nog een werd en Thee Police o ce luttele utte jarenJ e na de andere belangrijke bron van afgunst: de eerstesuccessen de handdn handdoek e inde ringg liedjesschrijvers verdienen per definitie gooide. beduidend meer dan hun handgenoten. Dee rivaliteitebinnen de eeigengeledereng Zo zijn er nog wel meer facetten waar- is1 des te problematischer p omdat p daarop over de meningen kunnen verschillen ssinds e' renJa zestigg een soort tataboe en op grond waarvan sommige bandle- rustus bmne rockwereld.Vol n desVolgens eenen den zich gaan onderscheiden van de ongeschrevenn eschreven wet opererenp en rockg roe rest, zoals de aankleding, het imago, de pen sindsdien ondere hett motto `één lichtshow, de setlist, de promotie en de vvoor allen,e allen,an voorv rBuddy één'. ee Zoals Budd bedrijfsvoering. Voeg hierbij het gege- HoHollyYP andadt theCrickets een roto Pi- ven dat ook popmuzikanten in de loop che naamaren voor een band uit de jarenJ der jaren steeds meer behoefte krijgen vijftigi g as,w zo o aswas The BeBeatles e – overi- aan een échte familie en het zal duide- gen ns vernoemd ernoem naaraa Holly's 11' s eee g 1 i- lijk zijn waarom de verhoudingen bin- din gsa n – dat voorhet hedaarop aa Pov 0l nen rockbands zo kwetsbaar zijn. ggende decennium.Deze e e egalitaire 1o Veteranen als The Rolling Stones en sofi e kwama ecechter al meteent onder druk The Who zijn uitzonderingen die deze

te staan,^ omdatpopgroepen vana toen regel bevestigen. De bands die nu nieti alleen ee op P hun performancee o werden onder deze namen opereren verschillen afgerekend,Pmaaro0 o de originaliteit hemelsbreed van de groepen die een en creativiteit vanv hun repertoire.eP rto e.ir DeedD jaar of veertig geleden geschiedenis het er in eeeerste-rs jaren vana de rockmu maakten. Zo is van de oorspronkelijke ziegk nauwelijks toef artiesteno arti t o of roe bezetting in beide gevallen nog maar de ppen wel oofniet e hunu nummers zelff helft over, terwijl het tempo waarin pla-

10 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

ten en tournees worden gemaakt tegen- den schrijvenJ e nogg altijdt J nieuw reP ertoi- woordig vele malen lager ligt dan een re dat ertoee toe doet enalbummaken ms die paar decennia geleden. Ik ken eigenlijk altijdt Jweer aanders de khnkenklinken dan de vorige. maar één echte uitzondering: Golden Dit allesesmaakt bijJ elkaar maa ^Golden Earring. Deze groep ontstond in het Earringg nietet alleene ttot een dierbare begin van de jaren zestig als een van de rockgroepr k g P waaraan aa aan jeJ oongegeneerd gg enee l vele imitaties van gitaarbands als The hart verpandenP kunt zondere een beroepP Shadows en speelde toen alleen maar tte doenegevoelens op middelbareg ev lens van covers. Toen The Beatles op het toneel jeugdsentiment, aa ookm r ktot to een n band verschenen, ging het roer radicaal om waarvanaa an de ggeschiedenis eden s haaksks staatst a oop en werden The Golden Earrings – zoals allel regels, e gels ^ mechanismen i en theorieëne t eoëne de band zich toen nog noemde – een die er in het kader van de rockgroepg P als beatband die zijn eigen nummers familieverband onontwikkeldtwl zijn.zijnJ Je zou schreef. Net als The Beatles voegden ze het ook okzo kunneno e zeggen:gg .van alle zo ongeveer met elke nieuwe single een rockgroepengroe P e sCode is Golden Earringng dee enigeg nieuwe stijl aan hun repertoire toe. waarvan J je met recht kunt zeggengg dat Rond 1970 – het jaar waarin The w de leden metet elkaaelkaar hebben net'net als a s Beatles uit elkaar gingen – nam Golden in een familie'a is. Earring (zoals de band zich inmiddels was gaan noemen) gas terug door zich Hamvraag voornamelijk tot progressieve rock te Maar Golden Earring is geen familie. beperken, zoals dat toen heette. In Golden Earring is een rockgroep. Een 1970 vond ook de laatste personeels- uitzonderlijke rockgroep die mij hoe wisseling plaats: drummer Sieb Warner, langer hoe meer is gaan intrigeren. Ik die een jaar eerder de plaats van Jaap ben in de afgelopen decennia steeds Eggermont ingenomen had, werd ver- vaker naar ze gaan luisteren en keek tel- vangen door , de kens opnieuw op van de vitaliteit, de drummer van Living Blues. In de jaren inzet en het plezier waarmee ze speel- zeventig zou de groep weliswaar nog den, jaar in jaar uit. Hoe kan dat? vroeg een paar keer worden uitgebreid – eerst ik me af. Hoe kan een groep die volgens met toetsenist en saxo- de wetten van de rockindustrie allang fonist Bertus Borgers, later met gitarist uit elkaar had moeten vallen of een kari- – maar echte Earrings zijn katuur van zichzelf had moeten zijn, het zij nooit geworden. Daarom is het niet nog altijd zo goed doen? moeilijk te begrijpen dat de groep in Die vraag haakte zich steeds dieper in 1978 besloot geen andere muzikanten mij vast. Zo diep dat ik er een boek over meer in te huren en het definitief bij vier wilde schrijven. Een boek dat het feno- te laten: (zang, meen Golden Earring zoals dat nu func- gitaar), Rinus Gerritsen (bas, toetsen), tioneert in kaart zou brengen en dus (zang, gitaar, dwarsfluit) en niet zou gaan over dat waarover het Cesar Zuiderwijk (drums). altijd gaat als het over Golden Earring Met uitzondering van één sabbaticaljaar gaat: het verleden. (2000) heeft de groep de afgelopen vijf- Een dergelijk boek bestond nog niet. Ik endertig jaar onafgebroken in deze ken althans geen enkel boek waarin de samenstelling gewerkt zonder een scha- vraag centraal staat hoe een popgroep duw van zichzelf te worden. De bandle- op leeftijd nu precies reilt en zeilt, ter-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 11

wijll dat naaraar mijn l n idee eenheel ee lnte interes- es- ^^groep. Watt diei vier vie met ete elkaarkaar h ebbenhebben, san te vraag g is met etvan gevalg e tot ggevalal watt die viere etemet elkaar aa d doen, ^ hoeo ze data een anderr antwoord.Waarom Waar sspelen pe e de voor oor elkaara krijgen:J ge daaraa gingg nghet et mij m J Stones nogg steeds? Antwoorden als om. 'voor0o het tgeld'J eof o'uit ijdelheid'u tof zijn Eenen duidelijkdu el kJ voorbeeldo had ikk dus niet.e onzin, ofgemakkelijk.Erteo m et veel VVervelend d vond d ik ditt niet.e Integendeel: meeree aan de handa d zzijn J binnene de geel- dat stimuleerde me juist en gafg me een deren van dee Engelse g rockveteranen. EEn p rett ig gevoel geoel vanongebondenheid. va waaromo pe spelen The Pret Thingsg nogn Maaraa het stelde me natuurlijktu J wel voor steeds, om een andere Britseroeg P te een moeilijkeJ vraag:ag hoe oe zou u het boek noemenoem d die e alzo'n eeveertig ti aagJ jaar bestaat errecip es uit u moetenoe gaagaan zien? e. En hoeo maar die daar niet veel meer dan een zou ouik te werk aan>ggaan? Wat W t ditd laatstetst droge geboterham aana heeft over geho u- betreft wists ik in elk gevalg wat ik niet den? Waaromoge verzamelen zan r Phil wild e. In de eerste plaatsP wilde ik niet MaY en gitaristg Dick TaylorY steeds maar een biografie inde eigenlijke g J zin van het weer nieuwe bassisten,g gitaristen en woord0o schrijven,ch J ^ dus niet hett verhaalaa drummers om ziche heen om daarmee van dehig esc nis ede van de groep.go P N Niet e wééree aallerlei e obscure zaaltjestJ afte strui- omdatt ikk datt ie niet euk leuk of nuttigut g zouo n en. Ik hebeb maamaar ééne boeboek gelezeng e dat hebbenevondeng want^ een biografieg aan dit onderwerp Where raakt, ere Are You van Goldene Earringg bestondes nogg niet e No Bo Di e ? van Edward Kiersh, (ene bestaat staatnog altijdog a t niet).dJ nl t. Ruim Ru tient eenkloeke oek verzamelingmetinterviews Jjaar geledeng was hiertoee wel eenePgg poging

vierenveertigrrenPo P ste ied ooi int het ondernomend doordo OoOorjournalist ^ a ene mi ep1 untvanbelangstellings v deton- g oe de Earring bekende Pieter Franssen. e n maar ddaarna a uuit het zicht v erdwe- Hett resultaat was Ha as^ ch e bluf, dat n en zijn."nl Het He boek oek maakt duidelijkt e J dat iksti'de l mets gemengdeg e ggevoelensde g oe hebe ouder worden in eoPp muzie een ggelezen. Enerzijds wildee ik natuurlijkl heleee klusis. s.0Op een enkele slimmerike als alleses we ten over eene onderwerpp dat me Peterete AsAsher e nna, diee na hett uiteenvallene lief was maaraa anderzijdsde dsJ s stoorde dehet mijJ van het jarenJ zestigg duo Peter & data Haags(ch)e aa6 s c e lu de ggroep Pg geene recht r Gordon in de jarenJ zeventigg de drijven-Jven- dee . Alleses aanan het boboek maaktea te ded ekrakracht achterc Linda Ronstadt werd indrukdr vana haastwerk:aastwe k. het h t gebrekg r aan een ate later een ppaar g grote o hits tsvoor zanzang ee-- structuur,, het ontbrekent van eeeen visievisie, es heCherr produceerde, ^ zi zijnl bijnaJ alle de belabberdee manier waaropo P hetet is gem te rview en verwikkeldln een ggeschreven. esc . Datt ik desondankson ggeen gevechtgenevechtm eonmogelijke et en t e biografiewilde w e schrijven,sc venJ had, verschil-c l stander:e de gevierdeg rockstere t die ze ooit lended redenen.e In de eeeerste e laplaatsP ts zou waren. een biografieeth beeldb e d bebevestigen v' ge dat ik Hetto boek datt ik wilde schrijvenJ zou niet Jjuist u stwilde ebestrijden: J datt van eengroep oer gaan over uitgerangeerde,efr g us treer die eigenlijki g J al verledene den i' tijdJ is.s In de e,omgeschooldemegalomane mof oh ese pop-ool o- tweedep aa1 ts wistt ikdat de groepg P een sterren maar over muzikanten die nog broertje dodood hee aan herdenkingen middende in ded rockc 'n' rollo staan. Een en andere vormen van omzien, zodat ik ander essentree' 1 versverschil mete Where e Are met mijnmijn idee van een portretP waar- rYou Now,Bo Diddley? o i ?ey is dat ik niet over schijnlijkmmeer kan s z ou m kena oop individuenivi ' uen zouo schrijven,^ , maar over een medewerkinged g dan metet eeen planP a vooro0

12 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Foto uit Golden Earring. Rock die niet roest Foto: Kees Tabak

eeen biografie. En zoveel1 was s zeker: de winnen.nne . Maar ik had ééneen strohalm:stro a het vang de roe p konn moeilijkJ hoofdstukfdstuk overGoldeng ode n Earringa dat ik worden ggemist, watvoor o0 boek ik1 ooko in 2000 voor Acht dagen in de week had zou ouschrijven. J geschreven, eene boek met tien lange,g, Daarmee warenw ren de hamvragen nogg niet hartstochtelijke maamaar oook kritische beantwoord:e ord. hoe zou dat boek eruit brieven in feitefi essays, e s Y^ zoalsz 1 meer dan moeten zien? En wat zou de beste aan- een recensent opmerkte van–vn eeeen fan Ppak zijn? zi Dat t wilde ik weten, voordat ik aan vnzinlevenslangetien vanpP popidolen. serieus1 aan de slagg zou gaan.g Daarvoor Via Rob Gerrit s en de manamanage er van de waren een aantal redenen. Ik kon mijJ in g^ had de uitgeverij geprobeerdg p ve met mijnJ – volleo baan,, BarryteYHa Y ertoe everleiden t het eerste dudruk ggezin niet de luxe veroorlovenr exemplaarg van het boek in ontvangst te van een trial-and-error-aanpak. Niet n. Dat inging bijna bijna mis. Gerritsen,, onbelangrijk was ook datwanneer a ik zijnl taataak oom de Earringsg te vrijwarenJwaren precies wist watt ik wilde,wil , ik e Earringsg van flauwekulau 1 serieusse eus oopvat,p , wilde er iet vaker zou hoevenh even lastigg te vallen niet aan, maara Ppolstevoor oo alle zekerheide dan nodigg was.Dat at leeke me wel zo HaY toch maar even. De Earring zan g er handig,oomdat ik, in tegenstelling tot altij stiv d r inietsvoor nieuws, zei niet bijvoorbeeld Pieter Franssen, geeng onmiddellijknmidde111k nnee , maar wilde het et stuk st goedeoee Earrm be kende was en ggeen eerst lezen voordato0 hijJ eenee beslissinges g reputatie had binnen dep opJ ournalis- nam. Eenpaarp aadagen dag e later t meldde hijhij teek. Met andere re woorden, o n ik zou dus via zijn^J mobiele telefoon dat hij naar zo ongeveerr vanuit het niets heth ver- Amsterdams am zou mkoe n om o tet vertellen trouwen van de groepg p moeten zien te wat athij ldacht h toen o hijhij hete stuk las. `Wat

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 13

dacht je dan?' vroegen ze op de uitge- huiverigeri g wasas oorvoorpottenkijkers. Later verij. Hay: `Ik dacht: Die Steenmeijer is ggaf a zijnl broeroe Rob me tekennen dat de een klootzak, maar hij heeft wel gelijk.' tijdJ noger o gniet niet rijp JP ivoor oo was,w, zoo ssnel na Dit compliment was het eerste goede het sabbatical. De ingelaste rustperiodrust eriode nieuws uit de Earringgelederen. was voorafgegaan vo gge dodoor eeeen aantal stress Het tweede goede nieuws kwam een volleo le jarenl a en waarin waa n deggroep r pe te hard paar maanden later, toen Rob Gerritsen g ewerk t had,^ alle internete sp annin- de uitgever opbelde om verslag te doen en van dien.g Golden Earring was,, zo van zijn enthousiasme voor de Earring- leek eek het,e, opp zzoek naara eeeen nieuw even- brief uit Acht dagen in de week, waaraan wi cht, een nleunieuw werkritme. hij bij het uitlaten van de hond eindelijk toe was gekomen. Het derde goede Suffen met een doel nieuws kwam een paar maanden later, Een geluk bij een ongeluk was dat ik toen Rinus Gerritsen, de bassist van de korte tijd later ook op zoek was naar Earring en de broer van Rob, zich ero- een nieuw evenwicht, een nieuw werk- ver verbaasde dat ik de verhoudingen ritme, omdat ik van baan veranderd was binnen de groep zo goed getroffen had en naar een andere stad zou verhuizen. zonder hen persoonlijk te kennen. Dat Maar het Earringboek liet me niet los. vertelde hij me begin 2001 in Leiden, Integendeel: hoe druk ik het ook had, een uur voordat het eerste Earring- ik was er altijd op de een of andere optreden na het sabbaticaljaar zou manier mee bezig. Thuis werd de plaatsvinden. Intussen had er een paar muziek van de Earring gedraaid met weken eerder op de uitgeverij een ont- een frequentie die bijna tot sancties van moeting met de manager plaatsgehad in mijn huisgenoten leidde. De verloren verband met de plannen voor het boek. kwartiertjes van de werkweek struinde Dat gesprek was uitgemond in een ik het internet af, waar ik op de gekste tweetal afspraken: eerst zou ik naar het plekken een schat aan materiaal vond. optreden in Leiden gaan om kennis te Zo creëerde ik, zonder voorbedachte maken, daarna zou ik op een van de rade, een klimaat waarin het suffen- maandelijkse groepsvergaderingen met-een-doel goed gedijt, met als komen om concrete afspraken voor gevolg een lange periode waarin er bijna interviews te maken. geen dag voorbijging of ik had wel Het liep bijna allemaal anders dan afge- ergens op een papiertje een nieuw sproken en verwacht. De enige die ik ideetje voor het boek opgeschreven. die avond in Leiden sprak was Rinus Ook kwam het steeds vaker voor dat ik Gerritsen. De rest was te druk met van 's nachts al druk in gesprek was met de alles en nog wat. En van een bezoek aan Earrings en het boek aan het schrijven een groepsvergadering is het nooit was. gekomen. In die maandelijkse traditie Deze onvrijwillige pauze is, denk ik, van was de Mad gekomen, begreep ik na doorslaggevende betekenis geweest diverse vergeefse pogingen om via de voor de vorm en de inhoud die het manager een afspraak te maken. boek uiteindelijk gekregen heeft. Want Langzaam maar zeker dreigde de Mad tussen de drukke bedrijven van een ook in het project te komen. In Leiden nieuw huis, een nieuwe stad en een had Rinus Gerritsen me al verteld dat nieuwe baan door, herschikten de con- een aantal leden van de groep nogal touren van het boek zich langzaam

14 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

maar zeker tot de structuur waaraan voor degesprekkend die e ik met de nadien niet meermee ggesleuteldes eut hoefde te mmanager n rg en met elkt van de vier Earringsg wor en. Vanuit de centrale vraagg – voerenn wilde. de. Zo kono ik meteent tert zake waawaarom o me n dedie vier middelbare komen,e, wat me eenn pluspuntp us p u t leekeek in mannen nog ogaltijd Ji' zo'nzo vitaleta erockband o verband met de reserves ten aanzien van met elkaar?r? – had ik tientie onderwerpenP hehet PJ project bijJ sommige be le n van de of facetten bedacht die uitgesplitstkon- groep. en wordene in een flexibele veelvoud van Intussen a s er zzoveel o l tijdJ voorbijJge- vragen: gaa dat a deEarring a g en hun managergre waarscwaarschijnlijk J ^ allangg vergeteng waren dat 1. de biihne (organisatie van de op- er iemand rondliepeto p plannenP voor tredens) noboek. En intussen had ik het nogg 2. het publiek altijdi'J erg e g druk met mijnmij niet meer zo 3. traditie (betekenis en functie van baan. Maar ik bleef denken en het oude repertoire) dromenr m n over hete boek. 4. vernieuwing (het schrijven van De aanleidinggl om ten slotte de koe bij nieuwe nummers) de hoornsh r te vattev n was het nieuws dat 5. vriendschap er beging 20033 een nieuwe e cd van de 6. zijlijnen (de functies van de projec- Earringarrin g zouou verschijnen, M'llbrooka ten van elk van de vier leden naast U.S.A. ik at bericht i in dehherfst e st de Earring) va00van 2002 las, dacht ik: over een paarp 7. het bedrijf maanden hebben ze vast en zeker de 8. discipline (fysiek; mentaal) handen volaan aa deppromotie o van de 9. Amerika (de betekenis van Amerika nieuwew cd een daarna zijn mijn Pplannen voor de Earring nu) misschien^ n wele overrijplp geworden. g lONederland (de betekenis van HHoogste0og st tijdJ dus, zeie tege nmzlf,mezelf, Nederland voor de Earring, de voorvoo eeeen definitievet beslissing: o ik doe betekenis van de Earring voor het nuof o ik doe het nooit. Nederland) De keuze wasniet iet moeilijk,tldo tijd of ggeene tijdt i Ik. trok de stoute schoenen aan en Over deze tien onderwerpen waren me belde1 ^Gerritsen. Tot mijnJ op uc h- in de loop van de lange wachttijd niet tin g wist sthij J nog owieg ik wasas een leek hijhij alleen allerlei vragen te binnen gescho- nietonwelwillend nd te staan tetegenover enover ten, maar had ik ook allerlei gedachten een doorstart van hetro'ect.pJ Na wat en ideeën gekregen, die samenklonter- heen een weereer gebelg 1 e en gemaiemail kwamen den tot een visie, een theorie, een serie tot een concrete afspraak:vrijdag vrij a 14 hypothetische antwoorden. Je zou het februari 2003 rond0 zes uur in de ook zo kunnen zeggen: het boek was schouwburg van ArnhemArnhem, Musis naar mijn gevoel eigenlijk al geschreven Sacr u m waawaar de ggroep p die avond een voordat het geschreven was. concert zoug geven.n Daar aa zou ou ik hem Ook voor de volgende stap kwamen de kunnenu ante rvie wen en v erv o 1 ga spra- tamelijk vastomlijnde en gedetailleerde kenn kunnenku ne maken met de Earrings.g ideeën over de vorm en de inhoud van Die wilde ike ggraagr gapart ap a spreken,tP s e e oomdat het boek goed van pas. Ik had nu name- groepsgesprekken- naar mijnJn verwach lijk niet alleen een helder, fijnmazig en ti'n weinig w inig nieuws zouden opleverenP strak stramien voor het boek, maar ook een de ggroep p tev veel 1 dekans a s zoudeno

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 15

ggeven zich tot degebruikelijke gragrappen van het veldwerk. aarMaar daarmee was ik enrolleng te ep erken. er nogg niet. Nogg lang g niet etzelfs, e s zoals ik Toen ik oP de afgesproken tiJ en de ondervond. De managerana erg mocht dan de afgesprokenaf es roken p plaats naastaast Rob GeGerritsen deur hebbene opengezet voor dit projectP J ect aan de tafele schoof waaraanaa aan een aantal en zijnJ broer mochtc t mijJ dan hebbenebbe leden vana de crew zaten,,g gebeurde ee er ggetrakteerd tee doop een paarp lange,a ge o p enh a-r iets waar ik helemaal etniet op phad ere-g ti gge g gesprekken, p maaraa daarmee wist ik kendimde managerg e keek weinige g vrolijkJk mijJ niet zonder meer anvan de me eer-w voor zich uitt ene zeieeng woord. De king van de anderee drie Earrings ngsv er ze- vrageng die ik ijlingsJ gs bedacht om het eti ijsJ kred.Zowrwerkte het niet. iet. Ik moest van te breken sorteerdeno teerden vrijwelJ geeng e eeffect. . elk van hene apartp het vertrouwen zien te Gelukkigg kwamk een van de damesd es vvan winnen. Dat maakte hetet organisereno ga seren van deatc e rin g deni sta van de Earringa g langsgs deininterviews views even onvoorspelbaar als om te vrageng ofo ik misschienc e wat w eten spannend, al tekende de zichc op een gege- wilde. ven moment wel eenpatroonat oon af. Met elk Dee maaltijdl verliepele verontrustendp rus- van de vier was er eerst een interview en tig.g Een echt gesprekgps ek bleekk alleen a de lummeltijdJ d tussenusse de soundcheckdc eck een mogelijkg J met de buurman aanaa mijnJ he op treden ene daarna eeno f twee ont- andere kant. oenToen de borden leeg moeting en bijJ hen thuis. s.In alle gegevallen en waren vroegg ik Rob Gerritsen tsen wanneer warende afspraken P r ooder gPgesprekken ikken we het etinterview te view zouden kunnen doen. thuis een stuknp u ctueler ggeregeld eg eld dana Dat kon meteen, en we trokken ons metet de ontmoetingenti eng rond de buhne. z'n tweeën terugg in eenee an van de kleedka- mers van hetebouwg Daar wasas de VVeldwerk w managerg p plotsklaps p een ene al ope nh ar- Deze combinatieat e vanv nonchalance en tig hei . Na afloopp verzekerdee eker ehij Jme dat stiptheid,v osa n chaose precisie, en van ik he m altijdJ bellenbe e kon en dat iki dana lac one ekhe id en doelgerichtheid theide bleekk altijdJ een eerlijk kJ antwoord zouou krijgen.lgen. een wezenlijkl oonderdeel derd ee1 van a de Earring-a g- En of ik misschiene Jhet optredenp vvan mentaliteitte t te zijn.i Jn. Of etnuomhet aspa f r - vanavond wilde zijne zijn?? ken of repetities-aatgaat, ooptredens, ptre ^ opo nana- Het concert was uitverkocht,maar aar ofrp omotieactiveteeten. echt zake-ae- Gerritsen improviseerdeeen en zitplaats tp lijk wordt het et nooit.o0o t. Dat bleek ook nogg naast het mengpaneel enn vertrok naar eens in de eindfase anvan het boek. huis Daaring mijng Jcontactpersoon! p . Niemand had inzagenzage gevraagd in mijn Hoe nu verder? Hett kwama goed g uiti dat tekst, 1aat staan dat er wasgesproken ik mijn jas achter het ppodium had latente over een eventuelee e autorisatie. Ik vond hangen, eng zodat^ ik na het et optredenP reden in elk hetet zelfe echter welel zorettep g om het ggeval nogg een keeree terugg moest naar de manuscriptp voor te leggengg aan de vier kleedkamers. er s.Daar aa raakte tei kaan derap at Earrings en hunu manager, in de hoop met Rinus Gerritsen, die tott mijnJ aan- at ze hetalle etaviJf ggoed zouden lezen. g ename verbazingg nog g wist van AAcht Ik verwachttett dat één," ,hooguit oo ug t twee dagen in gde weekw ene onze in ontmoeting ledenede van de groepg p het helemaal z ou- Leiden tweee jaarJaa eerder. Het werd eeene den lezen. langgggesprek, Pek ^ dat ongeveero eg eer een maand Die verwachting leek e.uit te komen.n latere bbij GerritsenJ G ts thuis vervolgdo g werd.d e d. Vóór hett verstrijken van de termijnJ had h Dat wass ee een euforischm f ste ende start Rinus Gerritsen mijJ eenee kort mailtjeaitJe

16 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

ggestuurd metet eenee paarp kleine dandingetjes,e J es, de ru m mer Cesar Zuiderwijke k eenJ hij i terwijlJ zijn broer Rob mijJ hadad laten ate in dieerap ode zelfs geeng g gas, water en weten dat hijJ niet blij aJ was met et een as-p licht mee betalen. Niet minder verras- sageg over het afrekenen env van g a es bij send was deno tdekkin dat hetJ dankzij elektrischenco certen. De overige drie het simpelep idee van de bassist om naast haddene niet.gerea g eer elektrisch-ook un lu ed= semi akoe- Een week of twee later bele arBarryg Hay ay stisch teaang spelen,P ^ tochoc noggg goed me ineens op.p Hij^ was opp wweg naar een kwam metfide financiën an van de groep. optredenp in Belgiëg en maakte vana de Sterker nnog: vanafv in datd t momentm ze zijnJ gelegenheidele enh edg i gebruik nogg wat actuele eigenlijkpas as ggoed oe gaan gaa boeren. Hoe gegevens voor ehet boek door te gevengen dan ook, inrotege- lijnen bleekbie h etv r en me opp een kapitalef fout te wijzen:J in haala dat ik vanvte o r en had bedacht te tegenstellingg gtot wat ik hadgeschreven kloppen Penp g en vervulden gesprekken es pekk en de en wat alom wordtbeweerd,dt verfte ft hij functie die ik ze had toebedeeld:ee d. ze zijnJ haara niet. Korte tijdJ later kwamk a er stoffeerdende en meubileerdenee den het huis een mailtjeJ van George eg Kooymans,Y ^ didie dat er al stond. hett manuscript toch maara was w gaan Het spreektp vanzelfe dat de nogeeng lezen en medaarnaebin vanJ aadatdag tot dadag honderdtachtig ti gbladzijdenbad Jend die i Rock die opp de hoogte gte hieldd van a zijnJ bevin d ni- niet roest telt niet hetet helee e Earrin-g g en. Dat heeft mijJ voor een paarp stom- verhaal vertellen. NatuurlijkJ had adi keeen me foutente behoed en et het boekeeéén n korte ande boek kunnen schrijven.J en. Natuur- passageg ekosgekost. En opp de valreepp belde de lijkJ had adki diepereP e in de geschiedenisg ede s van Cesar Zuiderwerk me opP om niet alleen deroeg p kunnen u en duiken, maara dan wawas zijnJ waarderingg voor et het manuscriptuit het resultaatu taat toch meereenee biografie gaer te spreken,p maara ook een ote groteg en een da een pportret van een speciaalp ca r ree- kleine foutout i uit het manuscript te vissen. remomenteweest.g Natuurlijk had ik Michel van Dijk,J^ de zwaarw verslaafde ex- kunnen inhaken op de irritaties en het zangerg van Les Baroquesq en Aluinq died oud zeer die zoo nu en dan de k0p opsta- zo'n jaarJ ofvijfentwintigo geleden eiedeneen kenit Jdens de gPes rekken mara heth was p lag had adgemaaktmetg et Rinus n Gerritsen mijnJ bedoelingoe g om niet de zwakkeakke maarmaa was niet dood. od.En Kooymans ansenY e Hay de sterkee kanten n vana dergoe p voor het hadden diene e keer at zee heroïne ha-d voetlicht te brengen.g NatuurlijkJ had adi ik denrg eb ui kt het spulsP u niet gespotengP ookrges p ekken kunnene voeren met maar gesnoven. fans,m met leden an van de crewne met de De combinatiet e vana nonchalance enpe r- vrouwen, vriendenne bekendeneke en vana de cisie was niet hetnie eg dat mee vverraste groep,maar dat zou naar mijn gevoelevoel in de loopvanp a mijnJ veldwerk.er k. Zo keek weinigg hebbene toegevoegd aanhet h v er- ikvop van het verhaale aal vana Rinus haal dat ik vertellene en wilde. En natuurlijkJk Gerritsen over de rampzaligep e financiëleg had ik nogg veel meeree gesprekkeng p met de situatie waarmee de Earringg zichc ini de bandleden voerenoe en kunnen, maar dat tweede helftt vana de jarenJ e tachtig g geco-n zou naar mijnJ gevoelgmeer vooral van frontee r d zagg vanwegeeg e de torenhogege hetzelfde hebben opgeleverd e-de en wel- schuldene die i dergoe p door hhunu lichttooktotirriirritaties es bijJ hen hebben Amerikaanse avoturenn had opg-e gel ei. bouwd.op Terwijl o het podiump allalles Hieruit mag evenwelge- niet wordenorden afge- botertje bibi de boom eek leek te zijn, kon- leide dat iik blij en opgeluchtpge ucht was toen ik

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 17

hete boekafhad. a Allesad. es behalve dat. Als ik York, Doubleday &Company 1986) hadkunnenkiezen, had ik nog oveelg Steenmeijer, Maarten, Acht dagen in de meer materiaalveverzameld e en veel meer week. Brieven aan popidolen (Amsterdam: gespgesprekken gevoerdg en n wass ik langerge Wereldbibliotheek 2000) blijven schrijven.Maar het boekg aat nu Idem, Golden Earring. Rock die niet eenmaal voor de schrijver.l roest (Amsterdam, Wereldbibliotheek 2004) Literatuur: Weinstein, Deena, `Creativity and Band Fransen, Pieter, Haags(ch)e bluf. Het Dynamics'. In: Eric Weisbard (red.), verhaal van Golden Earring (Den This Is Pop. In Search of the Elusive at Haag, BZZT6H 1992) Experience Music Project. (Cambridge Kiersh, Edward, Where Are You Now, Bo Massachusetts & London, Harvard Diddley? The stars who made us rock and University Press 2004) where they are now (Garden City, New

'DeDepopbiografie'P obop ig r ae wass het thema van het vijfentwintigste symposium van de WeWerkgroeprk roe Biografie, datp l aa tsv o nd oppl november00 2 4 in de KoninklijkeK Bibliotheeki in Den Haag.g Rudolflf Dekker D er ginggg in opP de bloeivavanbiografiein de popular culture,, Jacques qzijn Kloters vertelde overozijn biografie i g van Toon00 Hermans en Maarten Steenm e iJe r lichtte toe hoeoe hijbeslootl het verhaala van de band GoldenC o EEarringa tegSteenmeijer schrijven.De e artartikelen van Rudolff Dekker en Maarten Steenmeijer in dit Y BiografieBulletin u e werden tijdenshet et ssymposiump als lezinge ggp gepresenteerd.

18 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Het opengewerkte personage Uit het slagboek van een biograaf

Nico Keurring

`En nu Bobo deden UlUyl,' Yjuichte J u c te mijn miJ Pas echtt dood. In 200 4 zou de eerste vriend A.ntoe wew in het voorjaar oor aarl van Bobdene UylY Prijsl worden uitgereiktg 2003 tegenoverg elkaaraa aan onze ver- voor het bestete reisverhaal vana het afg-e trouwe cafétafele aan 't` Spui in lopen jaar. Amsterdam zaten. Ik had hem,em eind Zou er al een biograafo aa aan het etwerk e k zijn,z Jn Jjaren zeventig,g dezeopg schrijver eat- vroegg ik mee in december 2003 03af. Ik tendeerd. Denn Uyl kwama daarna vaak stelevre vraaggp eremail aan Wim ter sprakep als we oonze e absurdistische Noordhoek vana de VPRO. De volgendege e ervaring en uit het dagelijksleven zaten dag ontvinggtv ik eeeen e-mail vana Paulaul uit te wisselen. De wereld d vanan Den UylY Brandt, redacteur van Thomaso as Rap,p^ was de onze:orlo ee def zinloosheid in ik hem wilde bellen. Toenoe iki had opge- eenuasiq achteloze stijlsti^ beschreven,e , hangen,g e don r g het pas werk eli Jtotk me met een aanstekelijke k ggevoel e vooroor door dat ik aana een nieuwe bio grafie humor. De meerwaarde van treurig-g was begonnen: hettee leven an Bo den heid. Uyl. Verdomd, dat was het. Maar ik was nogg nietet aanaa een nieuwe Vrijdagmiddag 27 februari biografie toetoe.g Na de bbiografie o rafie vana Maxa In de Balzal van Hotel New York maak deong (Altijda^ tinnef om^je heen, ik kennis met Kees Sluys en Katja de Uitgeverijg J Bas Lubberhuizen, 2000) en Bruin, twee van de redactieleden van de die van Jan Arendse ds (Angst^ tv voor de wwin- VPRO Gids en tevens leden van de vier- ter, De Bezieg Bi'J 2003) had ik rust koppige jury waarin ook Maarten van nodigg om me los te maken vanv n Arends Bracht en Gids-hoofdredacteur Hans met wiee ik mee jarenlanga genlan dagelijksda eli ks hadad van Dalfsen zitting hebben. De film van beziggehouden. Theo Uittenbogaard wordt vertoond. Toen kwama erredactie van vxo-VPRO- Gids De sneeuw buiten beeldrijmt mooi met met een verrassend initiatief. Elf Jaar na het witte winterlandschap in de film hetoverlijdenta Bob v n dende UylUY (13 `Aan de rand van Nederland', uit 1979. februari 1992)99 steldee e de redactie vast Prachtige en vooral veelzeggende beel- dat zijnJ werk nauwelijksJs meeree verkrijg- den van Bob den Uyl. Mistroostig, baar was. ooDe hoogsteste tijdg t d Jvoor een Den maar met humor. mmersImmers, als eth werk v an de De Bob den Uyl Prijs 2004 wordt schrijver nietg etmeer ee gelezen wordt,o dt ^ is hijJ gewonnen door de Vlaming Rudi

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 19

Rotthierhier met e zijnJ reisboek De koran- zijnJ werkelijkheidJ en fictie in de Balzaal route.o Het juryrapport wordt aan de bijJ vlagenge nauwelijksvan lkaare te aanwezigeng uitgedeeld.g Achteropp staat onderscheiden. Hetak'e Samsong shag hetet omslago g van de te verschijnenc J bundel dat Bob dene UUyl Y in defilm enkele keren Het reizen vereist sterke zenuwen, een uit zijnJ> jaszak trekt, herken ik in de zaal nieuwe bundelingg reisverhalen diee in tijdensJ de borrel, in de handen van Jujuni zal verschijnen.e Jnen enkele van zijnJ vrienden,de die in de bio- IkI maak aa kennise s et met de vrvrouw van Den ggrafie nogg een plaatsp aatsmoeten oete krijgenJgen UUyl. Y . Ik vraag aa haag haar o ikof ieens bij Jhaar oop rond de hoofdpersoon va n wie wi de witte bezoek magg komen in de Paet sstraa, t racefiets hier in de zaalaa tegenteeg de muur hett laatstets adres van Dene U Uyl. Y 'Nou,o sat at Alsof Dene UUylY eeeven weg eisg soom tet dadan magag uwel ese snel zijn;J ^ ik gag over twee p isse n en e elke n ogenblikterugkereneg b kkan weken verhuizen.' om aan het eind van de bijeenkomstJ zijnJ VVrienden van Bob, die van het eerste en fiets teakkenp en te vertrekken van de het laatste uur, schrijvenJ aallen hhun e- Ppier, aan de rand van Rotterdam,t am, de mailadres opo mijn mijn veel te kleine papiertje.pp l sneeuw in. Huiswaarts. Als de man in Hetet 'onbekrompen schenken' Gerard de filmied door hetsneeuwlandschap Reve) heeft inmiddels een aanvang komtt aanfietsenesse en bijbJ desaslagboomg bon bbijJ g enomen Drank . a k owordtdienbladen dt opP derensg van Nieuweschans rechtsom- royaa 1 aange ra en.g Als ik naar Martin keer maakt en weer wegfietstg in het Mooijo l Ikheb eb veel ee met heme ggereisd.')eed. niets. een Dickck Rijneke J (met wie Den UylUY een fotoboekvan a Berlijn e J samenstelde)a stae te WWoensdag ^ 192januari 2004 luisteren,zie zie ik kvoeover hun scschouders oude s hoe Rotterdam Centraal.entraal. ` e moet er aan de eenee Jojonge ge man een stapelp bibliofiele achterkant uit,' had Hug^ o de zoon van deeltjes uit eeeen plasticP ast c tas tee voorschijn e schrijver,J mijJ door de telefoonver - haalt.`Bob den Uyl'Y lees ik in zilveren te 1d. Daar a blijkt bJ t zich een heel ander letters opP hete omslagg vanvVolledig ig Rotterdam te bevinden. Eengroen, Dichtwerk9 1 198060-. De vrouw tegen-- bijnaJ dorpsp Rotterdam met singelsg en overr hem e laatzich c o0ook niet onbetuigdg bomen. Ik loopo P over de SSpoorsingel,P g, enn stelt1 er achteloos een handvol exclu- steeke de Wal ne r g burw g eover, es sla sieve uitgaveng tegenover.g rechtsaf de Schepenstraath pen straat in ene neeme Na gesprekkengP n met KeKees Kleinjan,J,an vervolgensg de tweede straat links, de jeugdvriendY^van Den U1 een vriend en Nolensstraat. De buitendeur van de flat dichter Rien Vroeg m eweY stapP ikop o Mikt open.pe . In het trapportaalppo wacht ik debibliofiel a fd die e ziczich vnovoorstelt st als bijJ de voordeur. Een langeg man doet Bertram Boerk s oB den b n Uverzame Yl-- open.n Ik herken de schrijverJ Bob den laar.aa . HijJ heeft allesvan a hem. Zelfse s ee een Uyl.Y MaaMaar zijn haar ligtg niett glimmendg edn pJpaar brieven. Een van een half aar voor star k achterover, maar staat in korteo zJni' dood, met tikfouten, `omdat hijhij plukjeshij ecrecht overeind. Alsofso hij netet uitu toen al ziek was'. heteei iss gekropen.g p HijJp is kennelijk as luisternaar naaa a ene uuit bed. HijJ draagtg een bordeauxrode vriendene n overo e de schrijver.Jver Ik sta mid- trutrui en nl o0 Pto op bloteo evoeten. oete . den tussenn de personagesP g van de te 'Hugo`Hug den UY^l' zegtg de zoon van de schrijven biografie. schrijverJ als hijhij mijJ een hand geeft.g Naaafloopfl van e m van Uitten ogaar ZooU ongeveer heeft ook Bob den UylY

20 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

eens oogg in ooggg gestaan met de zoon verhuisdozen staan. Ik zie eateng in v n W Willem e Elsschot: `Intussen is hett de boekenkast inK. de Er staastaan nogog een ontroerende ervaringg een buiten- enkelel'dee van Jt es ena e overo e Kafka. 'Nee,N deur in een AntwerpseP straat te zien die is boven.' Ik hangg mijnmijn jasla aan ded ene daadaar Willem W e Elsschotsc ot voor o0r kapstokP en volgo g haar. `Katt enwe rk ' wijstJ l'e te zien want Walter De Ridder is dan ze verontschuldigendg opP de kapotP wel niet het exacte evenbeeld van zijnJ ekrabdee vloerbedekking g pop ede ap.trap. vader, maar lijktl toch sterkt opP hem.' Een krab Pplank ligt gnogt helemaalggaafoaa ef n `De kroegen kr eg e van Elsschotsc ot zijn zij o0ook al ongeschondeng over een paarP treden. g' Uit:VVreemde vverschijnselen)^ Boven in Den Uylsy werkkamer. Aan de muur tegenoverg het bureauu hangt a gte een Zaterdag 6 maart iningelijsteg J kleurenfoto.o 'Eene ebouggebouw in Rondd 14.00 uur heb ik in Rotterdam bijJ BerlijnJ^ wij' wijsts de weduwe. De foto mevrouw `Toos' Den Uyl-Maesy afge- hangt t ook opo de achtergrond van de sproken9 in de Paetsstraat 2 C. Als de P orr t et f oto van va Den UUylYggemaakt door trein om 13.15 uur opP station Rotterdam Chris van Houts.ok0 herkene ik de Centraal stoptP heb ik noggJ tijd met tram tekeningg van vriende ekuen 'eminentn- 20 eerst even naar De Sleteg te gaan,g stenaar' Hans VerweyY – 'verweyY `71' tegenovert het stastadhuis. u s. In hetet anti- i e staat afgebeelda gebeeld opP het omslagg van de 9 uariaat vind ik het boek OpgeruimdB bundel Het landschap der levenden. staat netjes (Aspekt,As ekt 1 9 van Gerry Y `Nou u kijkt maar even hè.' Ze laat me van der List met daarin 'Portretten', alleen achter. oden r anderen a e dat van Bob den Uyl:UY Een indringer voel ik me. Niet opP mijnmij 'Eeneertig g e misantroop.'P g In tweestrijd.J Het liefst zou ik De Paetsstraat. 'J. den Uyl'Y staat er boeken uit de kast trekken, ladene open- n- twaalflf ljaara na de dood van Jacob den rukken, hoezen va n de typemachinesPem ac UylY nog g steeds opP de deur. Ik bel aan. halen om de schrijfmachinesJ te zien, Naenige tijdtij klikt er achter de deur een kastdeurtjes p openen een de inhoudou l als vans een pistoolschot.p Deg ketting besnuff len.. .Maaraa kik neemee plaatsP aats ach-h deactedie achter hetet ribbe 1 lasg schemerde is ter het bureau van de schrijverJ en kijkkij verdwenen, maar verderebeurtg er de muur zoals Den UylY – een zin niets.e W Wat is er binnen gebeurd?g Is de herkauwend – ook naar die muur moet 84-jarigeweduwe e e van de schrijverJ aan hebbenb gekeken.g e MijnJ blikb glijdtgJ dtnaar a de andere kant van deesloteng deur in buiten, over de rand van het balkon, eelkaar a ggezakt? Een plotselingep ghartaane - naar de hemel boven de torenho ge kan- val?a. Netnu u ik... Ik gaa nudichterbij e toren. Zijnluitzicht... deur staan, vlak voor het kleine raampjePJ IIk loop o0P door0o zijn kamer en e openP de indede deur.gaat Plotselingat deur e ur lang- deurtjesrees van het kastje.kastje. In een oogo-p zaam open.P Mevrouw Den UylY kijktkijkt mij J sla g herkene ik de ruggengg van zijnzij boe- g liml chen daaan, alsof^ aso ze e eene spelletjeP l en .Maar ik zie rechts ook bibliofiele met me heeft gespeeld.g P Even later looptP deeltjesgavenJ , uitg van Lévi Weemoe t zesneltrap verbazingwekkendnel e steile tra Maartena Biesheuvel, een in rood oolinnen e op.P VanuitV de hal kijk ik door deuroPe- ebondenuwers uitgaveg van Jeroen Brouwers.o nineu gn in vreemde rruimtes. WasW dit Er liggengg mappen,PP grootg ootformaat o maat foto-- zijnJ werkkamer?'^' vraag aa ik g haaraa in de dozen... `Rustigblijven,'g l spreek ik achterkamer,a waar al twee ingepakte mezelf e toe, a'alles es wordt aan het

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 21

Letterkundige Museumg in Den Haag Dinsdag 16 maart overgedragen...' I k maak foto'st s' in de Enkele nummers van Hollands Diep aan- kamer, maar niet van an zijn bureau omdat getroffen met bijdragen van Bob den er een computerP (van zoon Hugo)g 0 P Uyl in de steeg van de twee antiquaria- staat en Bob heefte nooitooit achterte een ten, Rosmarijnsesteeg 8, Amsterdam. computerp zitten schrijven...J Ikhhoor Duur. € 20,- voor vier nummers. Tien stemmen beneden. Hugo en zoon Joris jaar geleden kocht ik een tiental nummer zijn er. Ik ga naar ebeneden. eden. Om0 miseer- op de boekenmarkt in Deventer voor fl standen te voorkomen. 2,50 per stuk. En dan te bedenken dat ik vanaf het eerste nummer abonnee was, Vrijdag 12 maart zelfs in Hollands Diep `debuteerde' met A.F.Th. van der Heijden zegt in zijn een ingezonden brief tegen Julius Frans dagboek Hier viel Van Gogh Vischjager, die ik kende van de rechten- flauw dat de roman bij uitstek het voer- studie. Tijdens de verhuizing van de tuig is van de verbeeldingskracht: de Bilderdijkkade naar de Egelantiers- schrijver draagt zijn verbeeldingskracht gracht in Amsterdam ben ik alle num- via de stemmen van de personages over mers kwijtgeraakt. Behalve in dozen op de lezer. `De roman leert ons, maw, werd er ook van alles in vuilniszakken iets over het afwijkende maar gelijk- gestopt. De verhuiszak met alle num- waardige bewustzijn van de Ander, van mers van Hollands Diep moet voor een alle anderen,' schrijft hij. Hij spreekt in echte vuilniszak in plaats van verhuiszak dit verband van het `opengewerkte' zijn aangezien. Het beeld van iemand personage: `Vgl. de menselijke gestalte die de zak later op straat zet, de vuilnis- met uit het lichaam half opengeschoven wagen die voor komt rijden, de vuilnis- laatjes op een schilderij van Dali. Vgl. man die de vuilniszak in zijn nek grijpt het uit een (aard)appelschil bestaande en deze met een sierlijke boog in de menselijke gelaat op een ets van Escher. open muil van de laadbaak kiepert... Opengewerkte personages: de lezer Een nu nog vaker terugkerend, zelf- mag regelmatig bij ze naar binnen kij- kwellend beeld. ken, soms net onder de oppervlakte, Zout in de open wond, nu blijkt dat vaak heel diep, tot op de bodem.' Bob juist heel veel in Hollands Diep Een mooi beeld ook van de hoofdper- heeft gepubliceerd. Al die nummers soon van een biografie die door zijn moet ik nu aanvragen en annoteren in biograaf wordt opengewerkt, geschild. de Koninklijke Bibliotheek in Den In tegenstelling tot de verbeeldings- Haag. Misschien heb ik vandaag – na kracht van de romancier, baseert de bijna vijfentwintig jaar –enkele van mijn biograaf het verhaal op feiten. Maar de eigen HD-nummers teruggekocht. De manier waarop hij deze feiten beschrijft prijs die ik betaal voor mijn zwervend (naadloos aan elkaar last), kleurt, in de verleden. tijd plaatst, maakt dat er ook in de bio- grafie een personage tot leven komt: Vrijdag 19 maart een leven waaraan de lezer zich kan Van Wim Sanders kopieën ontvangen spiegelen. van zijn interview met Bob den Uyl dat In dit Frans dagboek stuit ik later op ik met rode oortjes las. Goed dat de een prachtig verhaal over Bob den Uyl. jonge Sanders in zijn enthousiasme alles van dat interview heeft opgeschreven.

22 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Geweldig dat Den Uyl zich in dit niet- vrouwrou sc schonk hem noggnegen eg kin e- officiële interview zo onbevangen uit- ren, vanwie ie ere vijfJ kortr na ggeboorte spreekt over zijn angsten. Verbazing- overleden). wekkend hoezeer sommige absurdisti- sche en surrealistische verhalen van Den Woensdag 23 juni Uyl leunen op de werkelijkheid. Uit Gisteravond werd er al in het Tv- bovengenoemd interview blijkt dat hij Journaal gewaarschuwd voor `krachtige tijdens een psychotherapie om van zijn tot zeer krachtige windstoten' en van- stotteren af te komen (`Nou, ik stotter- morgen werd deze waarschuwing op de de niet, maar ik bleef wel eens haken op radio nog eens herhaald, waarbij boven- een woord, of nee, hoe heet dat, han- dien het advies gegeven werd thuis te gen op een woord.') een angstaanval blijven als je niet per se de weg op kreeg. Hij is er zes weken ziek van moest. geweest. Er kwam nog een hartkloppin- Ik moest de weg op, want ik had een gaanval bij: `Het was geen hartkwaal, afspraak met Martin Mooij in Capelle maar het was... ja, dat kun je niet aan den IJssel. Martin Mooij, de man beschrijven eigenlijk, een enorme angst van Poetry International. Bob heeft veel voor niks. Nou goed, dat heeft zich nog poëzie vertaald voor Poetry. Onder jarenlang voortgesleept. Ik heb allerlei anderen van Les Murray. Den Uyl werd angsttoestanden gehad en dat waren beroerd van al die Australische woorden jaren van ellende enzo, dat ik zo'n beet- en uitdrukkingen. Maar Murray was je met iedereen het contact verloor.' zeer enthousiast over de vertalingen van Den Uyl heeft er ook in zijn dagboek- Den Uyl, met het gevolg dat Den Uyl aantekeningen 1963/64 over geschre- nog meer Australische gedichten van ven, waarvan het typoscript zich in de Murray voor zijn kiezen kreeg. Ty- nalatenschap bevindt. Gefundenes Fressen pische toon van Den Uyl, deze vervor- voor een biograaf. ming. In wezen vereerd, maakt hij er Een verhaal als `Het jongetje met het schampere opmerkingen over. waterhoofd' uit Vogels kijken, en `Brekend glas' uit Een zachte fluittoon waarin de De kamers in het huis van Mooij op de hoofdpersoon straatvrees heeft, krijgen bovenverdiepingen zijn volgestouwd tegen deze achtergrond een veel diepere, met boeken. Beneden wijst Mooij mij indringender betekenis. even later (hij heeft boven vertalingen Angst, drank en vrouwen. Zijn belang- door Bob voor mij gekopieerd) op een rijke thema's. In die volgorde. rijtje boeken uit de Sonde-reeks. Er staat een exemplaar van Mensen, uit Maandag 14 juni 1975. Vijftien interviews door Den Uyl. Voorbereidingen voor mijn reis naar Het is gesigneerd `Voor Martin Mooij'. Wiesensteig in de Schwábische Alp waar De andere titels van Den Uyl staan op Anna Josefine Rosenkranz, de moeder een plank in de boekenkast die haaks op van Bob den Uyl, is getogen (geboren deze wandkast staat. Ik loop er naartoe, Philadelphia, Amerika, waar haar moe- zie de bekende kleuren, ruggen en der ruim een half jaar na de bevalling titels. Nog een exemplaar van Mensen. overleed, waarna de weduwnaar met Ik overwin mijn schroom en vraag of ik baby terugkeerde naar Wiesensteig. Na dit deeltje van hem mag kopen. `Is het twee jaar hertrouwde hij en zijn tweede gesigneerd?'

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 23

Het is nietesig gneerd. g ezien^ en gehoordg vooral. 'Dana mag ajegJ het hebben.' Donderdag 19 augustus Bi'Bij thuiskomst bijJ de postp het boeko De afgelopen twee dageng heb ik in het A st Fo b f 'e eeno " en Dwang,van d. Pr f dr. LetterkundigMuseum g in Den Haag P.M.C. Emmelkampe p e.a. dat ik eergis-g gewerkt.g rk Met tee een dodof gevoelg 0 ben ik aan teren via internet www.antiqbook.comq tafeleg gaan zitten. Waar te beginnen?g De bijJ Verzendboekhandel Calliopep in inh oud van de twee verhuisdozen bleek Roermond had aangevraagd. Maan a g ondergebrachte in zes tilbareb e dozen. bijJ Kok in ded Damstraata Levenev met Welke doos eerst? angst6' ggekocht van E.J. Zwaan en M.N. Toch h maar meteen de bovenste doos de Wolf Ferdinandusse. Secundaire lite- ` Jjan n ari 19 84' met P oscri Pten door- ratuuru over de angsteng van Den Uyl.UY ggenomen. Strepenp en wijzigingen in Dezee titelst zijnJ mijJ via Maarten.t handschriftvan Uyl Den lY of de redacteur Ot1 hete n van de ValeriuskliniekVa s ek aange- van Querido. radenad dodoor PYpsychiaters ate Joostoo Beek.ee . Plichtmatigcht atibladerdeg bad deik de typoscriptenP osc Pte In een anderop ulairp wetenschappelijkpp J door. Hett doffeggevoel evo blebleef. Zouu hete boeke werde verwezen naara Eenvvlucht uc biog rafenvuur na twee biografieëng in regenwulpen van Maarten 't Hart. mijzijngedoofd,oflJ huist e stiltet van `Marten''Maarten' in het boek heeft pleinvreesp Zuid-Duitsland nogg in mij?J =straatvrees . Ikmijnkla p mijnlapstopa P openp p en steekt ded Gisteravond- metKoen Hi ber ink bio stekker in de contactdoos onder het graa f van a Paulu Rodenko)getelefoneerd de o bureau. De tweede doos: 'Corr. I' overe Olgag Rodenko. Bob den Uyly zou Hierin een zwartakket'eP l van opgeroldPg i'J haar in therapiep zijn zijn geweestg om van ggekreukt karton. In de staart zit een z"zijnJ stottestotteren e af te komen.o 'VolgensVog e vakjeJ emet P lichtblauwe luchtpostbrieven haar is stotterento ingesliktegzegt woede,' ze t uit 1949. Niet van Bob, maar van vrien- Koen. n Olgaft 0leeftg nog, og^ Zutphen. phen dene die idienstplichtigol alss s daatg e1e- g erd zijnzij in Indië. Hun brieven komen Donderdagon a^ 8juli 1 Semarang,g avia, TandjongJ g Gisteravond 'Bewogeng leven' opP België g Priok, Bandoeng,g^ Surabaya a. Nico 2, afl• `Ik wasw de secretaresse van gerbru gge en Leen van de Velde. Hi tler'. In 2001 keek de toen 81-jarigel g In veel van hun brieven reageren zij zij op Trau dl Jungen (haar man kwam in 1943 eenbriefb van Bob waarover zee zich om hetet leleven bovenb e Frankrijk, alsa s ikk het hebbenebbe ` rotgelachen'.ottik Ik ik wat ovover r wele heb) terugg op P haar tijdJ als secreta- op p de laptop.Pto P r essevan Hitler. anvI keek vanuit tbed en brievenoe roepen P wel ietss opP vana hunun viele na eeeen hahalf uur in slaap.sl a.p'Net Net als a levene met t obBob inn Rotterdam:e films,

BBobrealiseerdeindertijd,' realiseer ik me van- dansen,jazz-muziek,^ de radio. 'Die OokJhij h iss ttijdens densJ haar aar geratel eg atel vrlvriendene hebbene dus bbrieven e a van ob B ,' ini slaapgevallen.Ma sl aP ar ethet verschil e is realiseer eerk ik me. De waakvlam in me dat Bob in levenden lijveJ tegenover haar beginteg hogerg r tebranden. d Die evrienden ri den inrfltzhaa inMünchenrl flat^g ate s enot o moet ik zine te vinden. PPeterr Flik vertelde het me). Ik zat te zappen en en kwam midden in de aankon In "Jlzi zakagendavnl nvan 4 heeft 7h fth"hij d ggm rech terecht. Goedd data ik h haarar heb dagboeknotitiese geschreveng (weet uitu

24 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

eeeen b briefvan va hem e aan K. SchippersPP dat niet eens eeeen woord.oo `Ap ri ,' lees ik. er laterr ietsets van inBarbarber asba e isgp e ubli- Maaraa ik heb ebtussendoorr detekst te tetelkens ceer d waarmee Bob zeeree vereerd was . `gesaved'!?g esaved .. Ik voeloe de energieg uit mijJ BeBrief van 3-3-1965 van `. den U1Y, wegstromeng als1 lucht uc t uit een ballon. Botersloot2 8 d Rotterdam': `Daar ik Leegg en slapP staar ik naar mijnl scherm. zeezeer binnenkortr denk te overlioverlijden Rustigg blijven,leunJ ^P rbeerk o ik mezelf aan te stuur ikdrukproevenk u de van het dag moedigen, m sschi nog ie n zit de tekst no boek van 19 4 7 voor Barbarber perp ergens. GeGelaten at enmoedeloos oede o ddruk ik kerendep post toe.Mocht oc t er in de toe oop wat toetsen, nko ^ kom opp 'search' en zie komstnog o behoefteg oe bestaanestaan aan meer document 'agenda's' – klop^ t zo heb ik der uittreksels uit genoemd ddagboek,g hetgenoemd e enkokopieerP het artikel, wen dt u zich dann zonder schroom tot waarach te rik 48 7, kb meende te heb- mineJ rfge name n . 0Overigens,g , het ben zien staan.n Alles blokkeert nu en feiteJ dat nu, in 1965,mijn in 1947 met verschijnt een venster met `error'', er is overrom p1 eegnde argeloosheid eschre- 'not enoughg memory0 f r word'.' Ik klapP ven notitiese opgenomen oPg e worden in een de laptopP p ddicht ic ^ sto p de a genda's in de tijdschrift voorvno teksteteksten ddoet mijJ wel iets. doo sensokasl als een zombielangsg de Te bedenken at ik reeds opP zeventien- balieals van de leeszaal.Dan verman ik mijl jarigeJ leeftleeftijdi teksten te s schreef! Het et is toch een ezeg ggdat ik volgende week terugkom. geweldig aals J je goedg over nadenkt.' W mijJ betreftbet e kunt u de dozen laten staan.' UitzzijnJ aantekeningend in de zakagendag vnla 479 komt de naoorlogse wereld De trein vertrekt om 15.40 uur. In vanBob ob en zzijn l vriendend tot leven. HijJ Leiden stapsta ik over opP de trein van wass in maart 1947 zeventien jaarJ 16.01 naaraa Amsterdam Centraal. Voor g ewor d en. Ik lees,ee ^ sla om en lees. MiMijnJ hetet stationst n in Amsterdamte d blijftJ de trein ofhei d en afstandelijke gedachteng net langa genoeggg stilstaang om mijmijnJ aan- bestaan nieti meer. Met Bob Jan, Piet sluiten g naa r Heilnomissen. teW ach- en Nico loopp ik ddoor Rotterdam,ram ,volvolg ted n opP hetperron haal ik mijnmijn laptop P p hem naar tromp et 1e s naar dansles,> naar te voorschijno0 J en klapp hem open.P Nog No aatletiek, film in de Cineac,, naar dans- steeds het venster met `error'. avo n en bbij J 'Martin's'a en `De Kroon'Kroon', In Heilooe oo stapst p ik het computerwinkeltje zit bijJ hemaan aatafel etaklaverjassen, als ze achter hhet winkelcentrum binnen. Ik leleg lees met eenglimlachd e wi shedenJ die uuit water e is s gebeurd.gebeu d er 48 7kb b bijJ hijJ in het vakjeJ memorandum, rechtson- hetet dodocumentn staat,vindt dt dde man in de der opP elkee e Pgpaginain van a de agenda, heeft winkelwel e eeeen goedg teken. ggeschreven. 'Eenmens mes sis nooit te oud Zhet me eerst maar eens uit.' Hij l wijstl om te sterven.' opP een verzonkenpJ knopje naasthet et pal- DaDagelijksg eliJ oefent hijJ trompet, elke don- letjeJ waarvanaa i ik dachth dathet t de aan en erdag trom` etp es1 . Mijnl vingers gvlieers - uit knopp was. as.I druk met de moeder gen oover het toetsenbord. rd. Ik sla weer wanhoop opp de knop P een hett scherm eeeen bladzijde J evavan de agendag om. wordtr pikzwart.p r Opnieuw 0P druk ik de April...P Ineens is mijnJg, scherm lee knoPg in een langzaam kom t het ding blanco. Tekst weg.st g D00 r de touché van weeree tot leven. Ik zoekoe 'agenda's'g en een verkeerdeJ toets met mijn p pink? Er verdomd, de tekst rolt overove heth scherm staat nu 'een ' woord poph ets scherm, ,nee te voorschijn.J

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 25 Maandag 25 oktober Woensdag 22 december Vannacht heb ik van Den Uyl ge- Vandaag kocht ik bij antiquariaat Kok in droomd, met alle indrukken van de laat- de Damstraat o.a. Maatstaf, 27e jrg. nr. ste dagen/weken die daarbij horen 1, januari 1978 met een bijdrage van (nieuw huis gekocht, keukens kijken in Bob den Uyl: `Jeugdige experimenten' deprimerende showrooms). Ik was bij over zijn lagere schooltijd. Voor 1 euro! hem in Rotterdam op bezoek. Van het huis kan ik mij niets herinneren. Wel dat Woensdag 29 december het ijs tussen ons brak toen ik hem ver- Bezoek aan Hans Verwey. telde over mijn tocht door het doolhof Verwey heeft niet zoveel zin om Bob- van een showroom van moderne keu- locaties te bezoeken. `Dat kunnen we kens. Hoe ik het spoor bijster raakte beter eens in het voorjaar doen.' Hij tussen metershoge grijs stalen kasten. heeft wel een doos met Uyliana, merkt Hij grijnsde en schoot zelfs in de lach. hij achteloos op. Nu zie ik het pas: tussen Meer kan ik me van de droom niet her- zijn voeten. Hans bukt zich en trekt een inneren. Maar de hele dag bleef een envelop uit de dood en legt deze op sterk gevoel hangen van een goede ver- tafel... Ik verdwijn met huid en haar in standhouding met de schrijver alsof ik de wereld van Bob den Uyl, in brieven, hem in werkelijkheid heb ontmoet en ansichtkaarten, cassettebandjes, tijd- wij –ondanks zijn zwijgzaamheid – on schriften, strips, krantenknipsels, foto's... speaking terms zijn. Wil je echt niets drinken?' vraagt Hans na ruim een uur nog eens.

26 Biografieg Bulletin Voorjaar^ 2005 Zit als gegoten De stripbiografie van Prins Bernhard

Dik van der Meulen

Prins Bernhard was niet blij met de stripversie van zijn biografie, vooral omdat daar- in nogal wat leemtes ingevuld worden over de duistere kanten van zijn leven. Misschien zijn de makers van Agent Orange te ver gegaan met de vrijheid die zij als striptekenaars hadden. Maar zolang het Koninklijk Huisarchief niet toegankelijk is voor biografen van Prins Bernhard, blijft het gissen naar diens verleden.

De prins heeft de verschijning nog net van prins Bernhard, op 1 december meegemaakt van de eerste aan hem 2004. Dat het boek in een behoefte gewijde getekende biografie: Agent voorzag, bleek uit het verkoopsucces. Orange. De jonge jaren van prins De dagen voor Sinterklaas was het ner- Bernhard. Hij was er niet gelukkig mee. gens meer te krijgen. Inmiddels zijn de Hij pakte de telefoon om de twee winkels weer bevoorraad en is er zelfs makers, Erik Varekamp en Mick Peet, een paperback van gemaakt. persoonlijk `onder uit de zak te geven', Is Agent Orange het begin van een zoals een paar dagen na nieuwe traditie? Dat hangt er uiteraard Bernhards dood schreef. Ook de histori- van af of dit voorbeeld voor andere his- cus Gerard Aalders, die als adviseur bij het torische figuren gevolgd zal worden. In boek betrokken was, werd door de prins elk geval sluit Agent Orange wel aan op gebeld. Onbedoeld bewees Bernhard een ander recent stripgenre, waarbij daarmee meteen de zin van zo'n bio- literaire werken in beeldverhalen omge- grafie in stripvorm. Hijzelf stond zet worden. Het bekendste Neder- bepaald niet als een fanatieke lezer landse voorbeeld van de laatste jaren is bekend, en zelfs de `geautoriseerde' De Avonden, waarvan de tekenaar Dick biografie die Alden Hatch van hem Matena – met behoud van de volledige schreef, had hij naar zijn zeggen pas tekst – een stripverhaal gemaakt heeft. tientallen jaren later gelezen. Maar Door de tekenstijl van Peet en Agent Orange las hij meteen. Varekamp doet Agent Orange echter Geen slecht idee dus, zo'n biografische vooral denken aan een buitenlandse strip. De timing was natuurlijk voortref- variant: Marcel Prousts À la recherche felijk: dit eerste deel van wat een du temps perdu, ingedikt en in beeld omvangrijk project belooft te worden, gebracht door Stéphane Heuet. Net als verscheen niet alleen voor de feestda- Heuet bedienen de twee Nederlanders gen, maar ook kort voor het overlijden zich van een tekenstijl die gewoonlijk in

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 27

verbande wordtt gebrachtg met Hergé'sg Voorspel) en deHatch.biografie van Ha . Kui .7'e. Waarbij meteen moet worden (Wat De Jong nbetreft: g f^ vergelijking r gli"n kiJ gvan aangetekendn g dat Heueteu t hett in dit zijnJ tekste t met de ststrip p laata zien hoe afg e- oopzicht p wint. Niett alleen omdate hijhij een w og en ethet relaaselaas van de historicus ook betereter tekenaar ke i maaraars aaook o dodoor zzijnJ in hett gevalg alvan prinsp Bernhard is,^ in het geslaagdeppogingen van de strip nst ku lichtcht vavanbeperkingen de waarmee hi'hij te tem a ken HijgoocheltmJ et pe srp ectie- kampenpe ahad. Va Van Bernhards NSDAP-lid- ven en door elkaar lopendep beelden, en maatschap was De Jongg niet opP de voetg zo iets ei ensg toe aan het werk hoo g^te maar diens banden met de ss en van Proust. SA worden door heme in detaileta be schre- Eene van de belangrijkegJ verschillen tus- ven.e 0Ook c citeert e hijJ uitvoerigu tvoeg uitu ee een sene Heuett en de makers van Agent6 hartelijke1''l e brief br e vanv BeBernhard nha d aa aan Hitlert Ora n ^ e is de relatievet vrijheidJ van de uit 1937.) laatsten. De Fransman isebong en aan de tekstvooral enook ok e dialogend g van Huzarenpak Proust.t De Nederlanders niet. Hoewel Agent^ Orange6" begint g als een raamver- ziJ zicg h met een historischefi figuur r telling.Hetg. e verhaal opentp met het bezighouden,o wat p zichzelf aanzien-en- huwelijku J van Willem Alexander en lilg, ke beperkingene met zich meebrengt,b t MMaxima. 'vanzelfsprekendxi DaarbijDa r i'l is kunnene ze ggebruikmakene maen van de lleem-- ook Pprinsri s Be Bernhard nha d aanwezig.Kijkendwe g. tes van zo'nz' leven. eve Daarbij. D a Jkomtk t dat t de naara het marine-uniform eJ van zijn klein- letterlijkegesprekken die de prinsP met zoon,0o ^ dedenkt kthij: J. had ik voo r alle mogelijke p erso nen hefe t gevoerde 'teerste t 'n uniformu aan?' DaaropP volgt g vana de tuinman tot ChurchillCh c o0r- hetet nagetekende plaatjelaatje van een goed verloren -zijnzijn gegaan,gge met uitzon- bestaandefoto o o van Bernhardh d als ki kind d in eri ng van an een eenkel ke interview waarvan een huzarenPJ ak'e, en zo bevindt de een bandopname bestaat. Anders dan lezereze zich in e' renJa vlak voor de 'echte'Vh' biografen kunnen arek a mP en Tweede Wereldoorlog,g op WoynowoY Peet zich hveroorloven zelf dialogenog te (later:t Reckenwalde) in het toenmaligeg vverzinnen. Sterker:r^ ze moetenoe data doen,, Duitseu e KeizerrijkJ (nu in Polen). In dit want ddeoorverdovendestilte oo e van een eerste eel wordeno we emeegenomen g stripP zonderd woor en kunnen ze hun naar zowel de jeugdJ g en studentenjarenJ lezers niet aandoen. van anenBernhardzi' zijnr J er Aschwin, s als^ a Hetes resultaat i een onderhoudend,af in de bewogeng Duitse geschiedenisg van en toeniet e ongeestigo eeg g beeldverhaal, de Jjarenet 1911-1936. Dat laatste is wwaarinag de bekende verhalenc en eru h meteende zwakke z a eplek p van hetet bboek: ten verbeeld ld worden,de aaangevuldg met het etis nietonbegrijpelijk dat de makers passagesJ waarbij de auteurs een beroepp zo ''n t rihis ch achtergrondn o s e0o ake-z opp hhun fantasie a hebbenb moeteno doen. li'J k hebben eb gevonden,g ^maar de uitwer- Wie vertrouwde is met de omstreden king isplichtmatige en al tet rudimentair. Bernhard-biografie van Wim HHet i isan ook onbe onneng w rke om Klinkenberg,g^gz allerleizalebeugebeurtenissen te ssen e Ees r teWereldoorlog,e inclusief d herkennen,m aa r zonder twijfelJ hebbenen Oktoberrevolutie, VersaillesV s es e én de de makerser ook een beroepPg gedaan opP de SP artacuso p stan van 1918 in een paarP 'officiële' bronnen zoals Lou e on gs bladzijdent behandelen.te b e d e.n Ko nink ra '^ 'k der Nederlanden deel I,I Anderzijds: als er iemand is eweestg

28 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

voovoor wie de geschiedenis van het inter Bernhardern 1911-2004 Den HaaHaag 2004) bellum bepalendalen was, danwas s het wel ernaast te leggen,gg hto e ffice i le sterfboek prins Bernhard. De omgevinggvin g van de van depderinsrins, met een inleiding van Pre- conservatieve, door ressentiment om de mier Balkenendea en eenflaptekst ap te van verloren Groote Oorlogg veverteerder te land- MaartjeJ van Weeen.g De twee auteurs adel (zijnJ vadera was inl 91 7 als vrijwil-J Piet van Ass eldonk en Ad van Liempt,p, lig er naarnaa het et front gegaan);e aan zijn J school ggaanaap betrekkelijk kort ini o de jongeJ g jaren in BerlijnJ en zijnl studietijdst J in jaren vavan de pprins, w aa rbiJ politieke en Munchen het kan zonder context niet militaire aangelegenheden geeng al te meeree worden. gr oteprol spelen. Maarr de foto 's s reken eeeen aandere r taal. We zien de prinsp

omringdin door mensenin W ehrmachts- kU DE SA VERBoDEN is, GEEN UNIFORM ANS uNIWRM MEERS WAT 'N en andere uniformen en familieleden M06E41 WE WET M EEA AAN ! VRiSEL9KE STRAF! die de' HitlergroetJroet brengen. Ook0 tijdens en na de oorloggg is Bernhards gehecht- headaan aa uuniformen onmiskenbaar. Niet voor niets wist het kabinet-Den UlUyl hem zo zwaar te treffen door hem na de Loc kneed aff a ere eenn uuniformverbod oop te leggen.gg HHet aardigeig van het verhaal is dat de auteurs Bernhardsnh a s gedragg g toctoch relative- ren, preciesp zoalsoa de prinsp dat zelf naderhandad e aaltijdltiJ heefte gedaan.g HijJ wordt voornamelijk geschetst als

Uit: Agent Orange ee mand die uit opportunismepp en licht- zinnigheidni hedi met tde nazi's mee mar- cheert. Als hijJ naast zijnJ broer in sA-uni- Sportkatern fo rm over straat loopto0p met om zijnJ arm Het beeld dat VarekampP en Peet van de hhet hakenkruis,a , z eg t h.iJ EindelijkJ de prinsp geveng is niet verheffend. Volg ens toev rkr a chti ge swastika diei in t't rrijk Jk alle hen omringden gde nhihij en Aschwin zich met deuren doet opengaan!' En als een bruinhemden, r inhem en waardoor ze zichc h beiden bevriende nanazi bbijJ het lezen van de –ien niet volgensalleen Aschwin,, die g VolascheBeobachter o in 19 3 3 e nieuwe Bernhard later een overtuigdeg nazi was ririjkskanselierJk li r Hitler citeert: 'Geef ons gegeheel e vrijwilligl g zo'n' uniuniform o lieten vier Jjaar r etid.0"J Oordeel over ons na vier aa nmeten.0 peen van deplaatjes ver- Jjaren,zullen dang de boeren geenee ellendee lootP dit als volgt:vt. `ZijnJ de mouwen meemeer kennen een arbeiders ggeen werk- langg genoeg?',g g^' v^ aavraagt g (joodse)J de ver '- loosheid', Bernhard:dan antwoordtant o0 e : koper,P > en Bernhard, zijnJ rechterarm M ag ik ''t sportkaternp even?' ggestrektes als in de Hitlergroet:g 'Zit`i als BelangrijkergJ ker dana dit soortm e edelin- gge oten!' geneenparallelverhaal, is eeJwaarbij Zeker iss dat de uniformen van prinsP BernhardB rnhar in eerste instantie nogg is BBernhard rn alleen niet in dit ae stripboek oek een betrokken: de contacten van de zaken- Leitmotive zijn. Het is interessant om man MxIIMax g ne r met hoeg n a zi's, al in het meteen na zijn doodo verschenenv eeeen ppril stadiumvan a hun politiekep acti-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 29

visure. Ilgner, een goede bekende van ontwikkelingen eling en onlosmakelijko J ver on- Bernhards moeder Armgard, zou de den zijn. spionageafdeling van IG Farben leiden. BlijftJ de vvraag aag of ded auauteurshier er en En dat was precies het bedrijf waarvoor daar niet wat te ver zijnJ gggegaan met de prins werkte toen hij Juliana leerde hun invullingrlvan het verleden. n. Prins kennen. Maar deze ontwikkeling zal pas Bernhardvonvond van wel, datzal za dui e- in het tweede deel worden uitgewerkt. lijkJ zijn. zijn. Maar de lezereze die er iets min- Ingewikkeld is dit levensverhaal zeker, der nauw bijJ betrokkene , is, moet tot de te gecompliceerd soms voor dit strip- conclusie komen dat PeetV en Varekampp boek, maar het is de humor die veel nu eenmaalebruikg hebben gemaaktg goed maakt. Bij een affiche van de film van hun vrijheidJ om zelfe de leemtes in King Kong zegt Bernhard: "t Komt op tee vullen. In dit opzichtoP ch hebben e mij nogal ongeloofwaardig over!' En na makrsvae n zo'non'nei ig Bernhards allereerste (maar bepaald niet veel meer vrijhedevrijhed danen d een `weten- laatste) vliegtuigongeluk zegt zijn biobiograa raa wa tdat ook vader; `Die vliegtuigen worden nog 's mag zijn), l ^ al azijn zijn ookvoor oorhen endie e vrij- l - z'n ondergang.' En niet in de laatste heen niet onbeperkt.ep plaats de cliffhangers aan het slot; `Ziet En wie hett hier niett meee eenss is: er is Nederland kans om zich wederom afzij- wel etiets te doen en aan ala die e legee plekken gpe e dig te houden? Zal prinses Juliana vallen en aadselsraadsels in het leveneve va van prinsPr voor de charmes van prins Bernhard?' Bernhard.a Datt is : onvoorwaardelijke Onderhoudend, geestig, af en toe taai openstellingP g van alle archieven, om te en soms een beetje onwaarschijnlijk. De beginnen Koninklijk het Koninklijk Huisarchief.. meeste lezers zullen zich telkens afvra- pa kana er een fatsoenlijkeoe J ebi ogra - gen: wat is waar? Wat is historisch ver- e vanan de prins P wordengeschrevens wo do – of antwoord en wat is fantasie? De auteurs lievere nog:g een aantala biografieëng – en (of hun uitgever) konden zich dit soort dadan ook oo zal het a voorbij tmetJ zijn m hetgis - vragen ook voorstellen, en hebben daar- sen naanaar enhetspeculeren etsp ecu e overo e ethet ver - om de geschiedkundige Coen Hilbrink 1e den van de prins.P Tot diedl tijdtijd kijken J om een nawoord gevraagd. Hilbrink, we uitt naar deel 2 van Agent6' en Orange:Or 6e de onder andere bekend omdat hij met oorlogsjaren vanprins Bernhard.ins ernar. Gerard Aalders voor het eerst het bewijs publiceerde van Bernhards NSDAP-IId- Erik Varekamp en Mick Peet, Agent maatschap, geeft een beknopte en hel- Orange. De jonge jaren van prins dere schets van Bernhards jeugd en stu- Bernhard. (Van Praag, Amsterdam diejaren, waarmee de Duitse politieke 2004)

30 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Alles uit niets Leven en werk van Frank Zappa

Maarten Steenmeijer

B arrY Miles begintgppin zijnJ biografie van Frank Zappamet e het verhaal van een valstrik die ZappapP in evanggevangenis g nis belanden deed. Deze ttraumatische rau ervaringg zou ten grondslag liggen aangg> Zappa's rebel 1ie in levene en wewerk. k. Miles laat, terecht,terec t oook zien dat Zappa meer was dan een rebellerendeeb popmusicus:pP zijn karakter en zijn oeuvre zijnJ opp zijn J complex plex te noemen.

Mr. America, walk on by your schools that zijzi n grenzenen e ontwikkeldeo e hijJ zich c al do not teach / Mr. America, walk on by the slnel van liedjesschrijver tot veelzijdigee minds that won't be reached / Mr. componist.P HijJ maakteniet e alleen popp America, try to hide the emptiness that's maarook jazz en moderneoo muziekJ, en you inside. Zo luiden de eerste regels van raraakte tegeng n het eindevan an zijnzij leven ver- `Hungry Freaks, Daddy', het eerste liedje sling erd aan wereldmuziek. Daarnaast van het eerste album van The Mothers of was hijJ actief als filmmaker, schreefhr e hiJhij in Invention. Met deze woorden zette de de Jjaren tachtigh tweeg boeken een vervulde baas van de Mothers, Frank Zappa in 1990990 korte tiJ eeen ' P 1o matieke nc- (1940-1993), de toon van de eerste jaren tle voorvoo de overheid van Tsjechië toen dat van zijn carrière, waarin hij dankzij even land dankzijan l de nieuwerueu e ppresident res de V áclav opvallende als verrassende albums als Havel en diens PPge helpers een inJ rij- Freak Out!, Absolutely Free en We're Only pende metamorfose onderging. Daar- In It For The Money uitgroeide tot de naast ventileerdee ZappapP in duizenden meest gezaghebbende vertegenwoardi- interviews zijnJ tegendraadse opvattingen gervan de Amerikaanse undergroundpop oev r de stand van zaken in de wereldr l en van de tweede helft van de jaren zestig. die van de VerenigdeV g Staten in het i'J- Voor veel fans houdt de kennis van zonder. Ondanks anks deze diversiteit was er Zappa's carrière hiermee op. Debet daar- volgens Zapp a geeng sprake pvanre een ver- aan is ongetwijfeld hun afnemende inte- snlppe,r kunstenaarschap. Alles inclusiefif resse in popmuziek, maar Zappa maakte de interviews,iews maakte deel uit van wat hijJ het hen met zijn proteïsche kunstenaar- een `co n ceptuele continuïteit' noemde. schap en zijn overrompelende productivi- teit dan ook niet makkelijk. Terwijl de Frectkerige fratsen meeste popartiesten na de eerste succesja- Barry Miles laat zijn biografie van Frank ren voornamelijk voortborduren op oude Zappa beginnen met een episode uit patronen, verlegde Zappa voortdurend 1965. Zappa was toen al vierentwintig,

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 31

maar met zijnJ carrièrea wilde het nog ogniet ergg vlotten. otten.Aan zijn an inspanningenJlag la dat niet. HijJP speelde in meerdere bandjesbandjes tegelijkg J en was ook als componistP en filmmaker al Jjarenlang e g druk in dee weer.e. Maaraa omdattdta dat allemaal te weinige g opbrachtp om van te kunnen leven zei hijJ ggeen nee toen een verkoperp van tweede- hands auto'so hem vroegg om voor hon- dde rrd dollar a eene pornografischep o g ggeluids- lui - banda te maken voor eene feestje.stJ Het etwaseenls as ee ai Deautoverkopertr k. was in werkelijkheide J een Po itiefunctio- narisie e er een perversp spplezier in schiepp om vrijbuitersJ u als ZappaPP te pakken.P ZZo kwam het dat ZappaPP tien dageng werd oopgeslotenpg in een gevangenisg g waar het

moordendd heet was,^ de lichten vieren- twintiguurg u pper ddag g aanbleven ende kak- Frank Zappa kerlakken vrijJ Pspel hadden. Die tien dagen veranderdenZappa's ZPp a's levenleven, aldus Frank Zappa doen vermoeden,o pintp Miles.Daari aa elevielen hem de sschellen e en van an Miles zijnJ onderwerprP niet vast oop de de ogen,g daarda^hij besefte hi' dat `alles wat hijJ maatschappijkritische'dle opP scschool oo hadg egeleerd o over the American mer n iedereen kent ^ maa r laat hl hij" zienen hoe Waya y o Li eeen leugeng was.' breed en veelzijdigJ g Zapp a's oeuvreeu iis. DDezeervaring z traumatische erv rin is de sleutels SStap p vooro stapp brengtb ghijt J ZaZappa'spP a s over-er tot Za'p aP leven s e en en werk,e lijkt^ lijk Milese aan vvolleo ca carrière e inn kaartaarte en maaktdaarbij maktdabiJ • slot van zijnJ inleidingg te suggereren:gg duidelijkJ dat hij,J^ net als zijnzijde vermaarde `Hi'J zorgde gervoor de o0 dat iedereen naar zijnzijn AnAndy Warhol,rh 1^ in Pprinciperin ipe P o gr ach s geluidsbande g ds luisterde – alleses bruikbaar u achtte ttevoor oor zijn zij werk:e k. hijJ' maakt er steeds weer een nieuwe ver- ^ straatgeluiden,g > billboards,> s ^ minstens'n een paarP a keer oop elk Jjingles, g ^ reclameboodschappen, keukens> aum.album. Zo ... liet hijJ AmerikaAmerl a zichzelf benzinestations... zien enzoals oals het h echecht was: as bedrieglijk, leu- gena ch 'tig^ ooppervlakkig pper akki g en elelijk.' k.J Het Seksisme laatstela e hoofdstuk,wa waarin r' MilMiles s de balans Prettigt g is dat Miles de lezere alle ruimte opmaakt van een van de eigenzinnigste ggeeft t om zelf verbandenan e teeleggengg e en carcarrières ei es ui uitpopmuziek,einitin de eindig conconclusiesc s te trekken. Zijnl feitelijke, tratrant. t. HHet t zouo ZappauZ pp eer voovooral al zakelijkeJ aanpakP ppast ook ggoed bij11 zijn om te doen zijnJg geweest te laten zien dat ei g en pzijnpositieosn taten opzichte v n zij deizere geeng kleren draagt.g. p . EnerzijdsEnerzijd schemert er in Miles estrekt ekt op dezep de maniera zijnzij verhaale J verhaalaa bewonderinge g vooro Zappa'sapp s mooi0 rond toteenir ot ee 1cirkel. Maar aar daarmee daar uitzonderlijke werk dodoor, dat ^ hijJ ve r g-e doet hijl niete alleene ZaPP a's werk tekortte lijkJ t met data vang EdgarMarcelaVaVarèse,M ce maar ook zijnzijn eigen g boek. In tegenstel-g D hamenrP^ Henry James, Y Ez^ aEzra Pound,o lingg tot wat a ethet bbegin g en hett einde devan RoRoy Lichensteine en de BeatGenerationeat

32 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

waarover Miles diversekboe ne schreef).sc ee . in hetehoorg liggendgge dpopdeuntje da- ra i Maar kritiek heeft hijJook, oo vooral ,op een de hijJ zijn Jom, handd weliswaar maar niet m m aantal onhebbelijkee keJ ka karaktertrekken akte trekken van zijnJ onweerstaanbare neigingg go om zijn i'J Zappa,pp zoals zijn seksismee (ten opzichte liedjesJ es te 1larderen met freakeng e fratsen van vrouwen had hijJ volgensg Mileses eenee en complexep wendingensto d neen n suc- 'houdingitg hetet Stenen Ste en Tijdperk'),JPd ' zijn^ nJ cesvolle carrièree e alsa s hitsmidtsm d inde weg.g misantropiep `een kille nihilist' noemt Een ander obstakel waren zijnartistiekeJ hijJ hem ergens)g ene oopzijn l autoritaire ambities, die zichc in de loopoop de der Jjaren ppersoonlijkheid l (met Zappapp werken wwas steeds meer verschoven naa r het com- `als werken met Hitler', aldus cEric poneren en uitvoeren van serieuze Burdon). Het is een eigenschapi ed muziek. Naar eigeng zeggengge wasas dit i Miles herleidt tot de Siciliaanse achter- ZaP a'sp p oorspronkelijke J muzikalea e in tete- g rond van Zapp a's familiee en d diee o onder de resse. Daarvan kon hijJ echterte niet et1 leven meer totevolg g had dat6'godfather ath en daarom financierde dehij J die met de ZappaPP doorgaansg in luxere hotels ver- opbrengsten van zijnzijnpopwerk. ppo e k. bleef danJ zijnba d gen oten n .Bovendien beloonde hijJ hen meestal karigg vooro0 Romantisch hun werk. In familieverband wasas Zappa app a De indruk die Miles' verhaala geeftg isi dat eveneensp atriarch naar een- wiensPJ i' Zappapp niet zozeer verslaafd was aan pen zijnzijn omgevingg g diende te dansen. geld eld en macht,c t als 1 wel aan werken.e. Hij Wanneer hijJ thuisu s as w mochtoc t niemand n' verwaarloosde er niet etalleen ee zijnJ ggezin hem storen en kwam hijJ zijnJ studioi en vrienden voor, maar ook zijnJ alleen maar uit om te slapen.Schrijnendae.p ggezondheid. HijJ moest weliswaara niets ni en teg eli'kerti'd J J ontroerend is het ver- hebben van drugsg en dronkd o nauwelijksauwel Jks haal van zijnJ dochter Moon, died e in eeeen alcohol, maar zijnJ dieetd eet vanva sigaretten,garette , ultiemeoP g ing om aandachtn van haar koffie,hamburgers, steaks en kipp wasw vader te krijgenJgJ een briefje on der zijn een aanslagg pop lzijngezondheid.- Ken deur schoof waarin ze vroegg of zee niniet merkend voor zijnJ monomane manier samen eenplaatjeeenlaatje konden maken. Dat van leven is ook dat hijJP pas na eeeen kiei- was een idee dat helemaal in het straat- ne tien jaarJ in de gateng kreeg eeg dat hij Jje ppaste van de anythingy ^ 6'goes-filosofie pprostaatkanker had. ZijnJ ongezondeo eg onde van haar vader, dierPo mP t daaropd P levenswijzeJ was daard overigensove ge s niet alals samen met haar 'ValleyY Girl' opnam.p De enigeg debet aan. ZZappa pp bracht het leeu - gevolgen waren ronduit spectaculair.. wendeel van zijnJ jeugdJ g ddoor in de buurtr Het nummer werd nietlla ee n eeeen mon- van een militaireg bed i bijJ Baltimoret sterhit maar bracht in zijnJ kielzogg ooko0 waar veel chemischeroevenp werden een keur aanrofi'telip J l ke merchandisingg ggenomen. Van de giftigeg tg e stoffene die (kleding,make-up,g P^sleutelhangers, g , pop- daarbijJ vrijkwamenJ ondervindend e p en kaarten) met zich m > atwat de bewoners tot oop de dagg vana vandaagg de ggehaaide zakenman in Zappapp on g etw-i'J hinderlijkeJ of zelfs fatalegevolgen.te feld veelplezierp e moet hebbenbe edaaggedaan. Symptomatisch was dat de ljonge g Frank Misschien zou ZappapP het altijdaltijd wel e zoz vrijwelJ altijdaltijd ziek wasas toetoen hijhij daardaa hebbenewilg en alles voor hetet geld ge woonde maar nergensg last meer van had hebben willen doen. Zeker is in elk nadat hetezing naar Floridao da en,e later,ate > ggeval dat een puurp commerciële aanpakP naaralifC o rnia wwas verhuisd. heme niet goedg aafging. gg. Voo Voor een nl lekker r Zo schaamteloos alss Zappapp de in timi te-i

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 33 tene van anderen in zijnzijn werk gebruikteg materiaal dan dat hij er deelee vana u uit- t een ozo utaa brutaal a als s hijhij aageerde ee de tegen teeg aaller- er maakte. Het isnee argumentgu ent dat Miles lei seksuele,^P politieke en religieuzeg merkwaardignggenoeg g ni niet oenoemt t het h taboes, zoesloteng wasa hijhij over zich-c laatste hoofdstuk, wanneeree hijJP probeertobee t zelf,e eszelfstegenover zijnl vrovrouw- w en n' aan te tonen dat Zappapp in diepsteP wezen deren. `Frank en ikroberenp elkaar zzo een romantische kunstenaar was. weinige g mogelijkog e J te spreken,' verklaarde Complex is ook de verhoudingg tussenusse zijn echtgenoteg Gail het geheimg van ZappapP en de Verenigdeg Staten. Hijl hun duurzame huwelijk.l 'WeW doen ons sloegg de Amerikaanse droom aan sP lin- best om niet teraten.'P TyperendYp is ook ter smaar maa was ere zelf ook eennvr e per- datZappa pPaniet muziek als ni alexpressiev an soonli'kinl g van. Zonder enigeg muzikalee ggevoelens beschouwde,^ maar als geluid, achtergrond, helemaalop o eigen g krachtct eene opvattingP g die hij deelde met Igorg een ebgebruikg u makenda van watat zijnzijn Ppad Stravinski,ravinski een van zijn grote voorbee l- ook maarmaa kruiste,kuste scschreef ee hijJ een den. Deze kille of vatting kan niet ver- mastodontisch oeuvre bijbi' elkaar. VanuitV hullen dat muziek ZaPp a's leven niet het nietst en met niets maaktet hijhij alles. alleen zinafg^ maar het ook verhief boveno e het babanale e bestaabestaan van alledag.g Barry Miles, Frank Zappa (Londen, Dat bestaanebruikteg Zappapp liever als Atlantic Books 2004)

34 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Tweelingblessures Biografie van degebroeders Van áe Kerkhof

Gert Lammerink

De voetballende broers René en Willy van de Kerkhof nemen in Degebroeders, de biografie van Guido Derksen, geen blad voor de mond. Het boek bevat niet alleen anekdotes over de voetbalwereld in de jaren zeventig en tachtig, maar ook onthul- lingen over bijvoorbeeld het `zwembadincident'. Gelukkig besteedt deze sportbio- grafie ook aandacht aan het voetbaltalent van de beide broers.

De grootste grap uit het voetbalboek veld weer betreden. `Ons René doet Degebroeders, de biografie van René en mee.' Willy van de Kerkhof, komt van Rinus In de biografie beperkt Guido Derksen Michels. In aanloop naar het WK van zich niet alleen tot de gebroeders. Hij 1974 besluit de bondscoach een aanval- verhaalt ook, vaak op basis van meerde- ler aan de selectie toe te voegen. Hij re bronnen, over de achtergronden van geeft Carel Akemann, vele jaren Oranjes `grote gebeurtenissen' in de betreffende grote regelaar, opdracht René van de periode, zelfs als René en Willy daarin Kerkhof te bellen. Het lukt niet. René niet de hoofdrol speelden. neemt de telefoon niet op. De verrassing halverwege de finale van Akemann: `Met het zweet in mijn han- 1974 (Nederland stond op achterstand) den zei ik 's avonds om elf uur tegen bijvoorbeeld was niet zozeer dat René mijn vrouw: dan maar Michels bellen en inviel, maar dat Piet Keizer niet inviel. zeggen dat het niet lukt. Beschroomd Het hoe en waarom daarachter bel ik Michels en zei dat het tot mijn (Michels en Ajax' klassieke linkerspits spijt niet was gelukt. Wat denk je dat hij konden niet door één deur) wordt ook toen zei? Bel z'n broer maar, dan verteld. Net zo goed als het `zwembad- nemen we die mee.' incident', kort voor de finale, uitgebreid Uiteindelijk gaat niet alleen René, maar aan de orde komt. Lang heeft daarover ook Willy mee naar Duitsland. Om te een zweem van geheimzinnigheid ge- leren. De eeneiige tweeling staat aan het hangen. Naakte meisjes spartelend in begin van een imposante loopbaan. In het spelershotel; dat leidde aan de voor- de tweede helft van de finale tegen avond van Nederlands belangrijkste West-Duitsland mag René invallen voor voetbalwedstrijd bijna tot vijf echt- het geblesseerde slangenmens Rob scheidingen; volgens insiders tot de Rensenbrink. Willy zit op de tribune en nederlaag in de finale en —volgens de stoot omstanders aan als de elftallen het biografie — tot Cruijffs afwezigheid op

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 35

tekentt zich c hetree stetussenverschil de Jjongens g af. Willy eeltY heeft vanaf adde beginja-g J-a ren bijgehouden oudeneer hoe vaak en wanneer hijJ heeft e gescoord.g ReneRené slaat er voor de biograafee n slaslag naarnaar.

Doorzakken René is de losbol, WillyY ded studstudiebol, ebo omdat hijJ alle interneopleidingene van Albert HeijnJ volgde.g Dit plaatjep wordtJ e ordt in De gebroeders6' herhaaldelijkde kJ geschetst.g t. De één hield van eenr biertjebeten op zijn J tijd, kwam ooitt incarnavalskledij naar de training;g^ de ander dacht ook aan zijnzijn maatschappelijkepp J loopbaan.p René pluktuktp nonog steeds de dag,g^ WillyW Yheeftee ti nmi-d dels een omvangrijkg J zakenimperiumake perium opg ebouwd. Willyy is ook se serieuzer euze dan ReneRené. DDe middenvelder onthulthijdat Jzichzelfchze f De twee talenten na drie maanden bij FC Twente: driftig, enthousiast, onervaren ggeen geschikteg ade vader vindt.dt. Daarvoor iis hij te ongeduldig, te veelmet m anandere de e de wereldtitelstrijdJ vier ljaar later,te , in dingen gbezig.b . Dat spijtpl hem. Als zes e het et Argentinië.g over mocht doen, wasa zijnJ vrouwou waar - Het verhaalvero hetet zwembad e ba was, schijnlijk niet weeree metet heme getrouwd.g kennelijk,J^ één van de weinigee ged dingen eg Althans,Althan dat isi de conclusie vana WWilly.Y waarover de twe elin g, di e verder van Maar hoe losbolligg wasas René Ree recces.pprecies? hun hartenge moordkuiloo dkuil maakt,t, niet 0 weg gnaar een interland waaraan hijJ ppraten wilde. AanvankelijkAanvankelij maken ze de niet en WillyY wel meedeedd ed reed eed hij hij de wijsJ dat ze er nieteW bijJJ waren.` i' auto van zijnJ broer de in ak.prak.p VerderV konden namelijkl nietetPas zwemmen.' P gin ghij leen keere rechtstreeks van de als Derksene eeeen oto foto van an eeeen badended kroegg naar de ttraining ai g `Om het bier René en Willy opp de betreffendet de dagg uit te zweten'),omvervolgens e te onmid- laat zien, komene delos.verhalen l delli'kJ het doorzakken hervatten.hervat n. De gebroeders is bovenal het verhaal van Verder wordto dt er evanspraakmakende a een onafscheidelijke tweeling, lind edie waan- escapadesP niet gerept.g p zinniggoedg g kon voetballen.A Aan-- Willy,Y^ i zuinigJ u opg zijnp J lichaam, hieldel vankeli'kl ggold Renée e alsa s het et grootsteg het langerg vol aan de topp dan Renéee en talent. HijJ werd opp de Helmondseo dse won in zijnJ laatste Jjaar (1988 de MULO het meest begeerd,m aa na r n ver- Europap Cup 1 met PSV. René bouwde,de 1 P avan tijdJ d kreegee ookg Willy Yerkenning. e g. na enkele internationale avontureno turen Het boek vertelt over hunu acachtergrond, te rondg (WillyWYP s speelde nooito t vooroo een buiten- huneboorteg pijnlijke^ p J J enbepalende 1 andse club),1 aaf in de eersteste divisie. d sie. Hij ggebeurtenissen in hun eu jeugdJ dg (vader speeldeP twee Jjaar langerg dan zijnzijn broer. overleed al oppleeftijd) jonge leeftijd en na r- WillyY had geeng behoeftebe oe te om naar het lijkJ over hun eerstee ste wedstrijden. Daar buitenland teaan.g

36 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Manchet Reneeen Willy, Y^ van hun invloed1 opp de Rene en Willyill maaktena de hoogtijdagen NNederlandse e r voetbalgeschiedenisoetbal eschiedenis en van van hetet vaderlandse ndse voe tba1 mee, de hun plussenP en minnen.e De biografie is jaren zeventigi en e tachtig.g Kees RijversJvers gebaseerd ebaseerdp op de herinneringeng van een goldd als hu n ontdekker, haalde ze naar gr ootaantalgrootheden aag uit die eschie- FC Twente,waar a ze doorbraken, nam ze dents. Bovendieno n vertellen e René en mee naar PSV,waar aa zee hun groteg r tijdJ WillyWi waarwar het op pstaat, ook wat betreft beleefden. fen.d Hun u voetbalvaderkt spreektp in de ruzie die in 1998 ontstond over het hethe boek van tweelingblessures. `Als zogenoemdezoeyg kaartincident. WWilly had René door zijnJ liesi gingin wist 'eJ dat het voor de wx wedstn J dNedeNederland – WillyYwee de volgende ooweek zouook over- Belgiëg in Frankrijk 250 reisarran emen- komen.'n 'Een van hun vrouwen:n• `Als te n geregeld.g g René. zou vooro0 de kaarten Willy pijnee heeft, ggaat René liggen.'ggen zorgen. Die kwamen er niet, , aal hielde OOok de mtearl ndloop baan van de Renétoteto het laatst toe dat ze wel nou- gebroede rs kom t uitgebreid aan de d komekomen. . VVooral datnam na WillyY hem orde.r René speeldep twee wK-finales: die kwalijk.kwabeJ Het leid vooro WillyY vanDuitsland in 1974uJ en vierajaar later eenn nakeltzakelijkJ strostrop van eenn miljoenJ pdedie inArgentinië. WWelke1 vetba o Ili e fheb gulde .Degebroedersaar e spraken een jaarJ ber herinnert ziczich niete het Incident met niet etmet elkaar. MaaMaarde bandn werd her- de gpgipsenmanchet mac e nd de ebg 1e sseer- ste1 Toend. e WillyW Y begin g 2004 in Zuid- deop is van René? Afrika landden was het eerster wat hijJ De Argentijnen wilden niet dat hijJ daar- deed René per smsms melden:- `Ik benen aan mee speelde.p De scheidsrechter leeee ,kort g ekom e n . 'Z n broer reageertg onmid- aanvang voor de drukvan an het thuis- delh k. `H'Hoeveel?' veel?' land te zwichten.p Opraak Praak van De ^gebroeders is geestigg g en onthullend. coach Happ elenaanvoer der Krol Kr stapteP heth boek maaktm kt vooral duidelijk Oranje voor het oogg vanende werelden en dat waren we na de broertjesJ Jjuntaleiden egder VVidela) vanhet e veld. René heg Koeman^ en De Boerr bijnaJ mochth alsnog meedoen,g , maar in De geten dat René en Willy geweldige ge gebroedersebroe hijJ datd de vrees van de voetballerst waren. Argentijnennit e geheelg ten onrechte was:was. ` Ik heb met diemanchet a nogg een Guido Derksen, De gebroeders. René en paar aardig aai gklappen app kunnenn uuitdelen.' Willy van de Kerkhof een dubbele voet- De gebroedersggeeft een aardig1g beeldb van balgeschiedenis (Amsterdam, Veen 2004)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 37 Doelgericht en wispelturig De werken en levens van Anton Philips en D.G. van Beuningen

Arie van der Zwan

Wie leren wil van de ervaringen van biografen, kan hen vragen naar de moeilijkhe- den waarop ze bij hun onderzoek stuitten. Even nuttig is het, zoals Arie van der Zwan betoogt, biografieën met elkaar te vergelijken. De levensbeschrijvingen van Anton Philips en D.G. van Beuningen, beiden bekende Nederlandse industriëlen, maken duidelijk dat biografen de vorm van hun boeken uitstekend kunnen laten aansluiten aan de karakteristieken van de gebiografeerden, maar dat dat ook voor problemen zorgen kan.

In een interview met het Biografie gekozen aan de hand van een nauwkeu- Bulletin (najaar 2004) antwoordt rig plan te werken. In een vroegtijdig Elsbeth Etty op de vraag naar het stadium heeft hij een honderdtal vragen methodologisch houvast van de bio- en thema's geformuleerd waarop de graaf: `Voor mijn boek over Henriette biografie in zijn ogen antwoord zou Roland Holst heb ik weinig theoreti- moeten geven. Zijn belangrijkste over- sche verhandelingen gelezen, maar wel weging daarbij was de toegevoegde veel andere biografieën. De moeilijk- waarde: aan de bestaande literatuur over heid is natuurlijk dat iedere biografie Philips wilde hij iets wezenlijks toevoe- anders is, en haar eigen problemen gen. Zijn gegevensverzameling heeft hij kent. Wat je zou kunnen doen [...] is daar dan ook op afgestemd. Halverwege biografen vragen naar hun ervaringen de dataverzameling kwam de voor de en de problemen waarmee ze te kampen hand liggende vraag bij hem op welke de hebben gehad.' bredere en diepere vragen waren achter Een andere manier de methodiek te zijn `lijst van honderd'. Metze zegt het achterhalen is biografieën met elkaar te niet met zoveel woorden, maar het lijkt vergelijken. Die benadering lijkt aan- aannemelijk dat zijn behoefte aan herlei- trekkelijk als uitgangspunt voor de ding van de heterogene verzameling bespreking van de recente biografieën thema's tot een aantal kernthema's van twee coryfeeën uit het zakenleven onontbeerlijk geweest is om de brug te van de eerste helft van de twintigste slaan tussen de zee aan gegevens en het eeuw, Anton Philips en D.G. van levensverhaal dat daarmee opgebouwd Beuningen. moest worden. Marcel Metze heeft blijkens de inleiding In die periode van bezinning kwam bij van zijn biografie van Philips ervoor Metze de gedachte op om zijn biografie

38 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

als academischproefschriftoorvoor te d ra- tijdje uuit t Me zest blikveldl^ verdwenen,

ge n. Een wenss die de noodzaak van aan- was,^ leverdee eeno zo duidelijkev be estl ' - sche rPin g van demethodisched eisen i en met gingin van zijnzijn spontaan p opgekomenpge zich meebracht, metg name de vraago hoe karakterisering P^o dat hij lbeslootb oo daadaar zijnJe hoofdpersoon objectief b oor eel niet verderana tet sleutelen.s e. `Watd drijftJ zou moeten worden: hoe weegg jel zijnJ een trau m loos zondagskindatot ggrote PJprestaties en hoebepaal'e zijnzijn persoon-p s hoogte',o g ^ bleefee n i nzijn logen g de kernvkernvraag.ag. li'Jkoie ekwaliteiten; h e verhouden ch d' zi tot 'ie van n zijn J directeconcurrenten?rec e

Verdieping versus levensechtheid Metze, zo veel is duidelijk, heeft zijn biografie niet voor de vuist weg geschreven. Hij is weloverwogen en verantwoord te werk gegaan. Maar die nadruk op vooropgezette ideeën, methodische eisen en planning had zijn boek ook uit het lood kunnen slaan en zijn werk een te sterke theoretische inslag kunnen geven ten koste van de authenticiteit. Wie zijn boek leest merkt al snel dat Metze met gemak aan dit risi- co ontkomen is. De journalist-schrijver heeft bij het vervaardigen van de tekst duidelijk de overhand gehad. Een aardig detail, dat Metze zelf ver- meldt, illustreert dit. In zijn eerste hoofdstuk, waarin hij Philips als jonge- Anton Philips naast het miljoenste Philips radiotoestel, ling beschrijft, waren de volgende zin- 1933 nen uit zijn pen gevloeid: `Veel voer voor psychologen is er al met al niet. De Verdieping kan haaks staan op levens- indruk die blijft, is die van een haantje echtheid. Dat uitgangspunt is door de voorste, een lefgozertje met een Metze consequent gevolgd. Zijn biogra- extravert karakter dat in mindere fie is dan ook gecomponeerd als een omstandigheden had kunnen uitgroeien levensverhaal dat zich, heel traditioneel, tot een ongeleid projectiel.' Die zinnen chronologisch ontrolt. Metze weet de lezen vlot weg, maar zijn ze niet te veel lezer te boeien door dat levensverhaal te uit de losse pols geschreven? Die vrees vertellen aan de hand van persoonlijke moet Metze na herlezing ervan ook gebeurtenissen en beslissingen van zijn bekropen hebben. Een duik in de psy- hoofdpersoon en die niet al te opzichtig choanalyse leverde evenwel weinig te verknopen met de inzichten die hij goeds op. Raadpleging van een be- ontleende aan zijn `lijst van honderd'. staand levensverhaal, in juni 1943 ver- Zijn verhaal gaat ergens over en heeft schenen in Knickerbocker Weekly substantie. Dat is zeker zo in de eerste (bestemd voor Nederlanders die in de driehonderd bladzijden waarin Anton op Verenigde Staten verbleven) dat een vroege leeftijd gaat figureren als de

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 39

motor vaneenee procesp oce vanspectaculaire va vorm van biografische e schetsen waarvann uitbouwt van hett bedrijf dr l Philips: van een de eerstes tteruggaat gg aa totot l9 l 6^ debi o g ra -

kleine lampenfabriekjeeen tot rotegrot lam- fiee van P.J.Bouman .. o um uitu t l96 ^ eeen o fif- p en vervolgensg tot een multi- ciële bedrijfsgeschiedenis in Jvijf de len^ d e national oPg elektrotechnisch gebied die kritischebedrijfsgeschiedenissentl van A d zic h me t de grotenn derer aarde r m metenten kan. Teulingsg en Pieter Lakeman,^ en niet in

Als in de lo odp van de jaren dertig g ded de laatstet plaatsp a de velee interviews die gre e P van Philipsp op p het bedrijfd l ver- PhiliPhilipsp gegeven gg e e heeftee e en diee in het zwakt^ boetoet ook debiografie o g aa aan s Pan- bedrijfsarchiefJ bewaard zijnzijn. Daarom is krachth in. n. Dat effectec wordtdt versterktve stetk niet verwonderlijk J dat Metze eropp door de introductie vanene tweede uit was zich tene opzichtep van dezed rijk-J hoofdpersoon, Frans0> Fen iedie naast dommateriaalaan bestaand te onder- Philipshi pshet e toneetoneel ggaatbeheersen.aa Ot tenten,, scheiden.Die e p rofil eri n gdr ang komtko t ooko dan belaste met de dagelijksegl leidingg en tot uitdrukkingd g in de scepsisp waarmee hijl uitt diene hoofde medeverantwoordelijke J in zijnJ inleidinge g over de biografie ograevan vooro b belangrijke g J o n de rn mine sbeslissin-g Boumanu an schrijft,maar to hc moet thij Jtoe- gen^ komt opp honderd van de laatste geveneven er materiaal aan ontleendee d tet heb- tweehonderdpagina'sP g ^ voor, maar zon- b dadat e elders de niet et te ndenvinden was. s. dere dadat de verhoudingg tussenu beide Bovendi 'en is het niet moeilijkJ te zien dat mannen – afgezieng van hun voor de zijnJ boek qua9 opzetp verwantt is aana dat hhandapersoonlijke liggende ersP onli'keJ betrekkin- van Bouman. Beiden schetsen het beeld

gen – uit de verf komt. van Philipsp als mens en ondernemer,^ b ei- Aan Metzesbeheersinganvan de stostof is dene doendo dit ookt oin verhalendean trant duidelijka af telezen e dat d Philipsp al lange-ge doorerp periode P situatieschetsen en r"e zijnspecialiteittiJ d J^n iis, ookk all betroftr f tijdsbeeldenn af te wisselene mete persoon-P o diei actuelerect geschiedenisg van het 1i'gebeurtenissen,J ke beslissingen en concern.r Hij isJ ingevoerdg in de materiet e iingrepen.'n re en. Be dei n even geven Jzijz" feiten, f't neigen^ igen en verkeerte oppg goede voet met de observatiesen citate cita en met kenmerkende belangrijkste infinformanten,o rm a , onder wie uitspraken,t herinneringen en on e boze - ooknaastePhilips' n as familie. e Bovendien is ming en ^Zo wordt de ersoonsontwikke-p hetbronnenmateriaalet dat at MeMet zez ten linggeschetstgg tegeng de achtergrondg van dienste stond welhaast ideaal te noemen. de bedrijfsontwikkeling,waarbijwaarbij volmon- Philips psbeschikt es overo eenprofessioneel ig moetot worden o erkende datd MetMe zez opgebouwdpg n enbeheerd b e dbedrijfsarchief e J ondi'g r engedegener e ete werk w rk egegaan aan waarina zich niet eerder ggebruikte per- dan Bouman. Dat Metze toegevoegde s0o nli' kJPhilipedocumenten van Phili s ble- waarde levert,lei leidt geeng n twtwijfel.J Metzes ken tee bevinden.Dat at matemateriaal aa werd s terke kant blijftJ daarbijJzijn overigens zi j voor0o Metzeet door de bedrijfsarchivaris journalistieke-documentaire bena erin.g toegankelijkgggemaakt. em .Datzelfde goldol De wetenschappelijkeu itsta 'esPl zijnJ vei- hhet kl in rkleineree familiearchief, b heerd oor gopgeborgen in de eepiloogP g van zijnJn Paulu0 Otten,^ dat kon worden aangevuldg b io grafie. metmbrieven vers reip bij verschillendeJ e familieleden. Wiselt u ri^ eid

Diee overvloedove o d aaan pprimair bronnenmate- VVan een ggeheel andere orde is HarryY van ria werdbijna edb J a nogo overtroffeng door de Wijnensi'nenl biografie o g van anD.G.(George) . Ge g van beschikbarechi secunsecundaire bbronnen in de Beunin g^ en eeeen R Rotterdamse tterdamse havenba-

40 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

ron diei ede d SHV met name in Rotterdam maken zeebruikg van de persoonlijkeP J gor ot ggemaakt heeft. Van Beuningeng en privilegesP die aan hun positie verbonden PhiliPhilips waren tijdgenoten,J g ^ beiden grootg zijn.J Hun aandacht wordt veeleer gewordenJ in het zakenleven en tot rijk-k- opgeëistpg doord dynastiekeY en familiale dom en aanzienekomeng maar Baar- verwikkeling en^ hungeldingsdrang mmee houden hun raakvlakken op . richten ze oppg 'grote werken' buiten hun Ook hunersoonli'keP J ontmoetingeng eigenlijkeg J bezighedeng om. moeten schaarseweestg zijn.zijn Metze Dat verschil heeft doorgewerktg in alle alleen melding g van hunun toetre- aspecten cten van deze biografieën.g de d ing in 1 269 tot een groepg p onerned - opbouwp w in hoofdstukken,^ de gekozeng mes r die d de liberalee staatspartij,de verhaallijn,d de belichte bg gebeurtenissen Vrijheidsbond, tttot eeng krachtig vehikel en activiteiten.nVVanWijnen heeft zijzij ter bevorderinga v n en bedrijfsbelangend J g boek opgebouwdPg J guit vijftig ft hoofdstuk-d wilde uitbouwen, terwijlJ Van WijnenWijne ken vanemiddeldg niet meer dan acht à zich beperkt tot hunu beiderb d lidmaat-dmaat negeng e bad bladzijden.J Noggg geen derde van schapha van een commissie die tot hehet geheel ge e gaatg over de zakelijkezakelijk opdracht had het gerecupereerde,g p door beslommeringen,d in bladzijden-J gere de Duitsersgeroofde ge o de kunstbezit over de kendn iis dat minderde dadan dde aandacht die Nederlandse musea te verdelen. Maar naargVan Beunin en als kunstverzame- dan zijzijn wee inmiddels in 19 46 beland, laaraa uuitgaat. t Degaat. reste ise verdeeld over toen Philips e Van Va euB nin g ne in hunun familiekwesties, de vete tussen de aan nadagweinig en verkeerden. Er is ook weini elkaar verzwagerde clans Van Beuningeng gemeenschappelijkswijze aan te wijzen in en Fentener Van Vlissingen,g en de upn levenslopen. Die van Philips is jeugdjeu 'arenjaren van Van Beuningen.g Van tameli'eenduidig,eheelJ k geheel gericht ericht op o Wijnen heeft,in g tetegenstelling g tot de het doeloe om van- PhilipsP een wereldspe-pe planmatigep aaaanpak akvan a Me Met zeze, duidelijk ^ kJ 1e r te maken,e,n daarbij weJ weliswaar veelei- gekozen ekozen voor de belichtingg van high-^ sen voovoor zijn omgeving o ge g en mede li^ hts zoalsoa hij ze in zijnJn materiaal aan- gedreven edreven doordoo persoonlijkeeP soo J g elding s- to.r f Die evanmanier v n componeren komt dar n gmaar^ in aalles es opP hetet doe doel gerichtg de leesbaarheidn ten goede. go Elk van de gebleven. In veeleisendheidi heeft eet Van V hoofdstukken laat zich lezen als een op Beunin e n voorv r Philipsp niet onder zichzelf staande miniatuur, maar het gedaan,edaan maar als zijnzijn eisen al opP een boeboek heeftee t dadaardoor d wel oor we een sterk calei- doel richtgerichtg waren, dan waren die van doscoP isch karakter gekregen.g g Zo pepersoonlijke rsoo J aard: gedaang krijgenJgen minutieus als de aankoP en van kunst- wat J zijn hoofdood had.d. wer nke erinbeschreven e bes worden – aan Waar MMet zze zl nJ hoofd persoon typeerteert eelke aankoopp is welwe eeen verhaal verbon- met woorden de `ze zullen weten wie ze de n – zoo globaal gob komen de zakelijkezakelijke voorzi c h hebben'e ,karakteriseert Van affairesaanaa bod. In dit verband is het Wijnen e zijnezijne met: 'grootvorstg aan de dat Van WWijnen J zich vooro0 zijn nJ Maas'.' Dat at verschil ve sc bberust opp meer dan typering van Vann B e unin gen als onder-e toev a. 1 V Van Beunmg n eggedroeg ed zichoeg c als nemer verlaat opp eenn studiestu e van profes-P een grootvorstg r en e grootvorsteng o hebben sor Sneller uit 1946, overigensg in een nandere rede stijl l^ze hoeven zich niet zo opdrachtP v a n sSHV ggeschreven, en de lof nadrukkelijk te laten gelden,g ze weten r ede opp VVan Beuningen ginen hetet Han zichh vana hun positiep verzekerd. Liever a van aapril p 19 2 7 bijgelegenheidJg g van

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 41

diensvijfvijfentwintigjarigJ gl g Jjubileum als havenbaron. iitFfl ttw'.tIF``tN

Familieclan Van welk navigatie-instrument heefth f Van Wijnen bij ^ de compositiep e vvan zijnJ boeke eggebruik u k emaakggemaakt? Uiti de bro nv e r- wijzingenJ g blijktl dat twee bronnene r ic-h tingg evend geweestg zijn:J een ong e P-u bliceerautoti ei og rafie van Van Beuningeng en het dagboekg van diensde s oudere broerillW em .Van WiJ nen had dan ook veele minderde materiaaltea tot zijnJ eebeschikkingg dan etze. Metze. sxv heeft w elis- waar een bedrijfsarchief, maa qr dat isi ua opzetP en beheer nietet te vergelijken met dat van Philips. Daarins. aar n weerspiegelt 4 P ^. ^ , zich ooko ethet verschil r tussenide beide , ^ .1 .^^.^ I ^N^ s eeondernemingen. Philips heeft zich c als p ^^^.`^1^^I^^r^^^^^.^ ,^ ^. lÍ ^ beursgenoteerde ondernemingg altijdt J d moeten onderwerpenp e aa aan publicatie- P li l - plicht,licht hoe beperkt pe kt die in de eenvan gs- J'aren ook geweestg is. Dit in tegenstel-g ling tot de volstrektet e te beslotenheid1 waar- in de affairesa es v van sxv hun esa1 g kre- g en. Van WijnenJ meldt dat bi'l SHV hebben, die macht is weinigg waarddas 1 onder het etaregiem F.H. v n Fentener van de(inrUt ec h t zetelende)z directiee d ect e zich 1 Vlissingenzelfs aandeelhouders een in derakti'kp J niets aaaan de aa ndeelh ou- gebrekkigebrekki inziinzicht h gebodeng n wwerd r in de dereleg gen latente liggen.'ggen. resultaten.t Terewer vergadering en Veel materiaal, ook watJ de akezakelijke ke stukken ggetoondn die na de vergadering affaireses betreft,bet e ^ heeft VaVan Wijnen iJ moe - weer ingenomeng werden. Wat Van ten ontlenen aan het etfamiliearchief a earchief van Wijnen overigensg niet opheldertP is de Van Beu ning e ns waartoew hijl vrijelijkJekJ waarom deanV Beuninge ns D.G. toegangg g had,^ alsook aan verspreidvoe r voornP^ zich daarin ggeschiktesc kt hebben,ebbe de familie voorkomenden stukken die i hhij voor eenbiograaftochtoc eene aardige heeft weten achterhalen.anWijnenV kwestie. Dat is te meer eenemisteg kans heeft daarbijJ hetet gelukg gehadg d datin het aangezieng de twee hoofdrolspelersin geeve ch ttussen tusse familieclans de meameerma- het conflict,van D.G..C. a Beuningen en en dr. lnarbiters-e de hulhulp van en andereeebui F.H. Fentener van Vlissingen, zizich uit- tenstaanders is ingeroepen. Aan hu n stekend lenene vooroeen eeinvergelijking rapportages, die zich in e familiear-

hun manier van optreden. We moeten chie v en bevinden,e ^ is hhet te dankene dat het doen met de co n state ring de VaVan crucialezakelijke akel informatie ke o matie boven tafelte

Beuningensg tegeng zwagerg Frits niet kwam,^ die anderse s aan aa hetet zichtc t onttrok- n - opgewassenPg g waren: `De Van Beuningens ken zou zijngebleven.J mo gen dan aanzienlijkeJ aandelenmacht Bestaandebiografieënsta e 0fbiografische

42 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 scschetsen die Van Wijnen houvastv had- achtergrondg vaneen eeggedegen e be ri'fs-J den kunnen bieden, waren nauwelijksJ gegeschiedenis, van VanWijnen Wiel eeen kleur- voovoorhanden, met als1 gevolgg g dat Van rlJe kromka e vneenhavenbaron inal Wijnel nn, > meer dan Metze, aangewezeng zijnJp a rt icu lariteiten. was op eigen exploratie enn minder gericht1h t werktew e k. ggaan. Het is ul e- Marcel Metze, Anton Philips 1874- lijk hoe zeer dit verschil in beschikbaar- 1951, ze zullen weten wie ze voor zich hei van ro nnen en bestaande reefrn- e hebben (Amsterdam, Balans 2004) tiesein de uitkomsten heeft doorgge- Harry van Wijnen, D.G. van Beuningen werkt. Van Metzez een edetaggedetailleerde (1877-1955): grootvorst aan de Maas scschets van zijnJ hoofdpersoon ersoonp tegeng de (Amsterdam, Balans 2004)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 43

De man die nooit lachte Op zoek naar Willem Elsschot en Alfons De Ridder

Marco Daane

0Op de lijstJ s van meestt bestudeerded schrijversJ e s scoortcoort Willem W e Elsschots ot 881 2-1 9b0 hhoog.ggLi flie eers bbnieten deskundigen genoeg kunnen ' vang an eh m kri'krijgen, en afgaande a g e oP de meterse e s boeken b e d die a aanhem e ggewijd d zijn.J J"n o SSommigeuitgeversli'kn mi gJe lijken dollar- ll- teke ns in hun ogeng te krijgenJg van het verschijnselverschijnsel `Elsschotboe '.

Het etsleven van Alfons De Ridder, , zoalsa s markante onderwerpen.P Willem Elsschott in werkeli'J eid heette,, Vooral dat laatste is de aanleidingg voor wasniet et bepaald e Paa sspectaculair. pe u. Hijl was hete grotegote aantal ant publicaties ubp ties over Elsschot.o bakkerszoon,maakte zijnzijn hat eneum o-p ElsschotE h ginggg er n ooit e o prat Pt a opp dat t hijJ leidinge di g niet af en behaaldebe detwee ehan- ggeen fantasie had,^ en dat hijJ alles wat hijJ dels di 1oma s.'pop Nabetrekkingen N o kan- scschreef wwerkelijk e had meegemaakt.J aEen Ee toren in ParijsJ en SchiedamS werd hijJ groei aantal enheeft, literatuurvorsers h t Pubi cteti i sa gen int zijnzijn geboortestad g o d • zoeke naar e die werkelijkheid,J , n zijnJ • HijH"i as was getrouwdg ou d een kreegeeg levenuitgebeend.ev Korenop oren o hun molens zes eskinderen. de Het eerste werd buiten- wawaren evondstenine deen nnal9 82vvan echt eli'kJ verwekte en nooptep hem tot exemplarenv vana de Revuee uev GenGénéraleer of

zijnzi' huwelijk; neen van de schaarse scher- Continentalere Illustrée,' ^ dat modelode stond 3 Pge kantjesaan a ddit bu r erm ansbes taan . o or h et befaamdea de Algemeen^e Wereld-W Interessantte is dezed levensloopP nauwe- tijdschrift uuiti Li men^ • . Zebleken leken grieze- li'J^ks ware a e het et niet dadat De Ridder ook lig veel e opP elkaare ka telijken; keJ ^Elsschotc had derootsteg twintigste-eeuwseg prozaïstp als Dee Ridder ooitécht ec t6gelijmd. ela ^ m Zo an de Lageag Landena n was. as. Zijn J relatiefe werde zijnJopeen duffe reclamebestaan o eens kleine oeuvrevr is eens e aaneenschakelingee g Een ander enigmag dat velen vana hoogtepunten, ootgp e unte , vanva de schrijnendeJ de utuit de slaapP houdt is Elsschotss ots meer- eer zedenroman Vil a des Roses via de gena- • ig identiteit.e runewaldG Villaaes delo ze handelsklassiekers Lijmen^ en Roses), KareltjeJ de KeyzerY (Een ont6' oo- I^ aas een het tederetedTsjip familieboek T'^i tot che in B> Boorman,> Laarmans – als hijJ de memorabele stadsnovelles Het dwaal- zijnl ei' gen levene te boek stelde,te de, moet licht.ZZe bliblijve v en nietni alleenall n leesbaar, ergensg indie ie romanfigurenoma ureng de ware aar ook onvervalstepageturners aB etu ne –rs elkeke ElElsschots ot verborgen g zitten. Excuseer,u , de keer weer.eer. Elsschot ss ot bezat e at een vlijm-Jm ware Alfonsn De Ridderd natuurlijk... scherpobservatievermogen,p i gen ^ eenee o Hete Elss chotonderz oek kwam papas beging mi belestijl sJ en bbriljante J te ideeideeënën voor J'aren negentigg g echt opPg gang g met boe-

44 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

kenkwe van ert,Guido Lau Johan a Anthierens,A JeanSurmont Su o en ddochter Ida De Ridder, en o0k de fascinerendef rendeg uitga- - ve van EElsschotsssc Brieven. TijdschriftenJ hriften kwamen daarnamet e themanummers, nieuwe brieven n werden gepubliceerd,g p , er ontstond een florerend Willem Elsschot Genootschapp en e r verschijntJ een monumentale editie vavan zijnJ VVolledig 6' werk. In 20042 wedr en de talloze liefhebbers verblijdl d met twee nieuwe, forseors bio grafi- sthe boekwe rke n. WWillemalle Elsschot.lss Man van woorden n iss de neerslagg van een ggrote hoeveelheid oral pistor.Y^opgetekend pg Willem Elsschot droo de Antwerpsep journaliste J Martine CuCuyt t. Enin WWillem Elsschot. Mythesbi'bij sleleven en ldeedtdeed de Nederlandserlandse biblio- me antwoord. graaf Jan van Hattem allerlei eerdere Martine CuytY vroegg dudus wél. Ze spoor-poor ppublicaties uit. De verschiverschijning nin vanv deze de zelfsze s de vrouw opp diegrammofoon- boeken werptp de vraagg opo of al dat platen aann El s schot verkocht. Dat haar gpgespit en gegraafgg f ons eindelijklikJ dichter dat iss geluktg bblijktJ evenwel van ggrotere bijb AlAlfons De Ridder r brengt.g allure te zinJ dann het verhaal vandie dame. Hetzelfde ggeldt vooro0 dat van Een pijpje stoppen Lai n e Bruylants.Y Haar relaas is dat van In weerwil van titel van haarhaa boek, een getrouwdeg rouwde man en zijnJ maitresse ,• waawaarin de Engelseg eretitel man o letters toch nietzo o opzienbarend.p f narend. De da gbla- wat moeizaam weeweerklinkt, , gingg g Martine den brachtenn het e nieuws niettemin gre- Cuyt op zoek naar de mens achterh de tig.g Niemand stelde evenwel devraag a gof schrijver.J Ze zocht daarvoor bekenden de affaire ire ook in literairliterair-historisch histo sch van hem opp en vergaardeggetuigenissen, etui g opzicht relevant was. . aanekdotesenn enkele documenten. Dat atzou o het ggeval kunnen zijn.J In Het De winst van ditboek oe sis dat het oral his ddwaallichtw helptp Frans Laarmansn drie tory P rakt is eert, hetgeengee Neder sc heep sli ed en zoeken naara een zekere 1apndse biografische ublcsi i teek relatief Maria van Dam. Terwijl hijhi meezoekt weinigg voovoorkomt. Cuytsy w e rk bewi Jst wordt deze dame in zijnJ verbeelding de ppotentievan a rg eli Jke herinnering s steeds s bebegeerlijker. gee rliJ De queeste9 blijftlijJ boeken.Haaronderzoeke Haa leverde velee echterghtervergeefs, waarna Laarmans enigs-s verborgen efeiten op, inclusief een min- zins teleurgesteldleur esteldhuiswaarts u keert, `om na res die er niet voor terugschrokgsc flink weeree pplaats te nemen in de kringg van die utuit descschool1 te klappen.PP TijdensJ de pre waar ik aan ggebonden en beben een die mijJ sentatievan a het boek kreegg deze Liane vervelen, onuitsonuitsprekelijk'.p J Deze woor- BruY ta nts de vraagg waarom ze haar ver- den zijnl al vaak aangehaald, omdat hou ing niet eerder had onthuld. ElElsschotss eigeng familie-a - en huweli'ksle-J 'Omdat0 niemand me ernaar vroeg'g, vene nietet probleemloosp geweestg is. Dat luidde haar even onthutsendee als leerza- MartineCuy Cutzelfs e s niet wijstJ opp moge-ge-

Bulletin Voorjaar 2005 45 lijke overeenkomsten tussen deze novel- lezer, bij wie ze de nodige kennis over le en de werkelijkheid is een gemiste Elsschot veronderstelt. Daarvoor in de kans. plaats krijgen we een overvloed aan Dat laatste geldt überhaupt voor de ver- gebeurtenissen, anekdotes en uitwei- werking van haar materiaal. Cuyt heeft dingen voorgeschoteld. Talloze foto's gekozen voor een `caleidoscopische' en en citaten van kinderen en kleinkinde- chronologische aanpak en wijdt aan vrij- ren maken er een soort familiealbum wel iedere bron een apart hoofdstuk. van. Zelfs wat Elsschot niet deed Mogelijk stuitte ze op zoveel materiaal beschouwt Cuyt als nieuws, zoals het dat ze bang was het bij een andere, the- niet aanzitten aan een diner waar Brecht matische ordening niet kwijt te kunnen. en Sartre wel bij waren. Waar had ze bijvoorbeeld de anekdote Het korte hoofdstuk over lezen bewijst moeten plaatsen van Elsschot die hoe het anders had gekund. Hierin richt Hubert Lampo meende te kunnen leren Cuyt zich op het onderwerp, niet op de een pijp te stoppen? personen, en laat ze getuigenissen Nergens natuurlijk, want deze doet er elkaar aanvullen. Genoeg om de twijfel niet toe. Het is fascinerend om dicht op weg te nemen of Elsschot wel een lezer Elsschots `gewone' huid te zitten, maar was en literaire opvattingen had. Ze Cuyts boek gaat mank aan een teveel heeft verder echter nauwelijks naar die aan ballast. Zo wordt er een kennis winstgevende aanpak gestreefd, behalve opgevoerd die een koffiemok met haar bij enkele particuliere onderwerpen als naam erop kreeg van De Ridder. Op die vakanties, vrouwen, film, reizen en momenten daalt Man van woorden af muziek. Ook dan geeft ze zich nog te tot het niveau van fanclubverering. Een veel over aan een schoolse rubricering steviger eindredactie had het drastisch en een zeker detailfetisjisme. moeten inkorten. Daartegenover staat dat je als lezer regelmatig blij verrast wordt door de Overvloed vracht aan nieuw, wél interessant materi- Het ontbreken van thematisering aal. Bijzondere brieven, zoals van vader wreekt zich in dit boek echter het De Ridder over de scholier Alfons aan meest. Vooral bij belangrijke onderwer- diens zus Marie, en van Alfons' moeder pen had Cuyt verschillende getuigenis- aan haar zoon over zijn huwelijksproble- sen bijeen moeten brengen om ze in men. Amusante verhalen, bijvoorbeeld perspectief te plaatsen. Een anekdote van uitgeefster Angèle Manteau over over de `hartstochtelijke flamingant' hoe De Ridder advertenties `lijmde' van Elsschot en een Waal die Vlaamse strijd- haar én voor haar tijdschrift Zondagspost. liederen zong, dist ze op in het hoofd- En talloze nieuwe foto's. Daar zitten stuk `Aan zee', omdat die zich toevallig juweeltjes tussen, zoals van Elsschot daar afspeelde. Ze had het verhaal beter lezend, en rustend in een hangmat. Twee kunnen betrekken bij de verklaringen opnamen moeten vele Elsschottianen een van Vlaams Blok-leider Karel Dillen en schok hebben bezorgd: ze tonen een anderen over Elsschots vermeende fla- lachende Elsschot. Elsschot lachte bijna mingantisme en het beruchte gedicht op nooit op foto's, in overeenstemming de geëxecuteerde collaborator Borms. met het au fond triestige karakter van Versnippering is het gevolg. Conclusies zijn werk. Hij keek verveeld, schichtig trekken laat Cuyt volledig over aan de of zette een uitgestreken gezicht op.

46 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Hier zien we hem vertederd, met een HetH grootsteg ootstedeel van Van Hattems kleindochter opp de arm,^ en goedg vondsten en statements betreftr slechts gemutst op eenn terras,t , ergensg in zijnJn detailkwesties: feitjes,J^ dateringeng en laatslaatste levensjaren.J Dat zijnl unieke verwisselingen die lijkenJ voort te beelden. komen uitgeheugenkronkels van betrokkenen een– normaal vverschijnsele rsc J Kronkels dat Van Hattem klaarblijkelijk vreem Martine CutY noemtoe haar boek ggeen is. s.Talloze z vraa gstukken waarvoor on ge- biografie, an van Hattem het zijnel wel. twiJ fe l eenprozaïsche everklaring hadh hij beter niet kunnen doen. HijJ estaat, bestempelt Pelt hijJ wantrouwig als weliswaar r Elsschotss levensloopp `vreemd''`merkwaardig', aarbi'daarbij over van wiegg tot graf,g maar meer om eerde- het ethoofdf ziend dat zemeestal ee sta niet rele- re publicaties pu aan te vechten dan om vant zijn.J Elsschot te karakteriseren. De auteur Zelfe heeftee hijJl overigens nauwenauwelijks ant- zelf en zijnJ adeptenP hebben e ons met woorden. Aann sspeculatieP geeftg hij zich 'mythen' oopgezadeld,pg e ad ^ Pponeert Van met evenveel ggraagte g over als de 'tegen-g Hattem, en in zijnJ n boboek ppoogt g hijJ daar P artsJ^ meestaleest voorafgegaan door de meee schoon schipp te maken. foeilelijke formulering'Het zouz kunnen Dat blijkt ggeen biografiei rafieg opp te leveren, dat...'.' ZijnJ onbegrijpelijke redene- maar een gevechtgteetegen windmolens. ringen nemen bovendienb te veel ruimte Van Hattem haalt uit naar zo ongeveerg in beslag, waardooret h boek onnodigg iedereen die voo' ' r hem overElsschot ssc dik is. Desondanks anks is Van Hattem zelf heeft ggeschreven. Mythesy bij^ het levenv ook niet even betrouwbaar. Al opp de vereist veel voorkennis en staat vol met eerste Pghijpagina verwijst hi hetet verhaal e naar uitspraken vanhet et genreg `dat is onjuist'J het etrijkJ der fabelen dat De Rid er bijbi' de of dat kloptP niet'.' Het e maakt de lectuur Schi eda mse scheepswerfp rf GustoG ontsla- ervan tot een beproeving.Wat kookoopt gen wer d hoofdcorrespondentalsat om eepeen lezer ervoor dat allerlei publicisten hijl met de arbeiders rs in de masten klom. volgens Van Hattem Azeggen ze enterwijl rwite l Onmogelijk, a1 usV Van Hattem: Gusto hijJ zelfe B vindt?Dergelijke DergJ e e kwesties bouw de alleen baggermateriaal en ha- behoren ggeruisloose u s o in ded hoofdtekst te nen zonder masten. Een simpele zoe k- wor en verwerkte en verdere r in het totocht wijsti J uit dat die sp ecialisatie ppas na notenapparaat,ppa aat,zeker de namen van al de Eerste Wereldoorlogg ontstond,toen die 'onverlaten'.o ' BiografenB og a en publicis- DeRi re ral langg weg g was.Een e foto ten zijn n niet interessant – hun onder- van de overwerf uuit t 1907,1 toetoen hijJ er in werp wel. dienst nst kwam, toont volopP masten. Sommigeng n voelden zich hierdoor aan- Hier en daar laat Van Hattem werkelijkJ es roke n. Guido Lauw ae rt eiste in zijnzijn steken vallen. Zo beweertr hij ldat on be- recensie in Het Parool veor ntwaardig ken sis welke inzendingenssc Elsschot ot aals een vo n st opp die Van Hattemm als de juryur li voor de Leo J. KrYPJn rijs lezen presenteert. Hans Rendersmaakte aak te terwijli'1 die ggewoon in Brieven in Vrij Nederlandnd vana zijnzijn recensie genoemlworden. Hiji' blijftbJ zichc oook gebr u ik om eenmederedacteur e cteur bijJ een afvragen waarom de vieringg van ti lschrttif te prijzenPJ ten opzichteP van Elsschotss schots StaatspriJprijsbekroning g in 19 49 Vanan Hattem. De vraagg iis of dit boek niet doorging. Dat is te vinden in zulk ggedoe wel waard is. Elsschotss (door Van Hattem geciteer-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 47

Scheepswerf Gusto in Schiedam, 1907

de)e brlbrief aa n het Antwerpsp stadsbestuur:s dsb st rijd oteom overtuigend af rondenron n met de onverhoedseublicatiep van het om- eeeen c citaat taat overuiterlijke o er de ggelijkenis lijkJ nis stredene Borms-gedichtg door het bruine van Boorman en Leclercq.9 blablad De VVoorpost.o0 0p zich heeft dit nogg niet veel om het lijfJ, decomplexe figuurfi ur Boorman kent Lagen^ en lijmen^ veele lagen.eis Interessanter i het vverband rband TochT heeft hee Van t V Hattemsatte s onderzoek o de o0ook dat Van Hattem legtg met de tienjarigel g aardige wetenswaardigheden opg ele- stilte in Elsschots schrijverschap^ s p g edu - verd.v HijHi' maakt a aannemelijke J dat ded rende de jarenJ twintig,g^ tussen jonge'on Dee RidderRi helemaale niet zo onbe- Lijmen^ en Kaas. HijJ wijst eropp dat die ke n d was s met de Fransese taal als vaak stilteeli'kg J liepP met De Riddersd Proble- wordt dtaangenomen.g Met recht – Van meni'b enJ afscheidsc d van a La a PropagandePga de Hatte m is eigenlijke g J bibliograafo g – en reded Commerciale. Zoals Boorman voor hidejJ toeschrijvinges J g vanan Laarmansa van leermeesteree otot onge luks- allerleiepublicatie ongesigneerde blicaties aan brengerg werd,^ zo kan Leclercqq dat voor Elsschot. hot In het Belgischel6 StStaatsblad heeft De Ridder zijnJ geweest,g ^ hetgeeng diens hijengelengeduldeJoprichtingmetd o richtin schri'fwschrijfwerk rk belemmerde.e Een aanneme- gereconstrueerdp van La Pro ag ande lijkeJ constructie,1 die ook ok aansluit a nslui bij Ji' d e CCommerciale mmercial het reclamebureau waar verwevenheid vanrivé-p persoon De

DeeRi Ridder ppartner a in was,^ en diens satel- Ridder en auteur Elsschot. 1i etbe dri'vJ en. In aanaansluiting ti g daarop okomtp Helaas iss dit VaVan Hattemst enigee g vondsto Van Hattemmet et een ee nieuwenl u e theorie met mogelijkedaa daadwerkelijkeercus werkelijkeJ re p -

overde er pon so die modele de stond voor de sies voor de Elsschotstudie. Daarna is de keiharde Boorman uit Lijmen:^ niet Jules koeko op. p.De tweede helft van zijnzij boek Val en int P vana de Revue vueContinentale, m e, veel minder molenslagen.g HijJ ver- maar Léonce Leclerc9^ medevennoot bijJ tetelt ddaarin a vooral reeds langg bekendek LLa P ro pga ndea Commerciale.e Dat levensfeitenna n opo basis van de Brieven. baseertet hijJ opP De Ridders complexep Tallozea langege citaten moeten de aan- relatiemet et Leclercq, c, vooralzij ral zijn afhan- dachtvasthouden, a maar e zeas maskeren k ne J van hem – zoals die van vooralo VanV Hattems eigeng e kreupeleup L rma a ns ten n opzichteP van Boorman. schrijfstijld en dubieuze e materiaalkeuze. Ini gevalt g bouwt Van Hattem zijnzijn Alleenlsa hij `Aan Borms' bespreektp bewijs wi'J goed g d op.p YSsSystematisch werptp hijJ volgtv g nog go ee een kleinee e opleving.p gTerechter t zijn inhoudelijkel argumenteng in de stelt V Van Hattematt ded vraagg waaromarom

48 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Elsschot datedichtg pasP ronddecember Martine Cuyt komt met eenee enkeleekee 1946 lijktJ te hebbengeschreven, teterwijl rwi'l vaststellingg over de biografische achter- al in aprilP wass ggeëxecuteerd.ee ecutee d. Met g ronden van T.7 i ." VanVa Hattemattem tracht veel tamtamresenteertP hijhij voortst eeeen Hetaallichtw te duiden, maar blijftb J t onbekende fotokopieP vanene bebekende ^e de steken in een verward betoog.g versie van hetig c ht aarmaar^ uiteindelijk Elsschot heeft groteg ede delen van anzijnJ leven laat hij de ggretigeet ge lezer in opperstePP ver- tot literatuuremaakt.g Misschien dat hijJ warringhij daarover achter. Vond hl died daarom nietraag g over zijnJ werk sprak, Pak fotokopieP chotsin Elsschots archief in het zoals uit beide boeken blijkt. Dat wasas een AMvc-Letterenhuis of in dat vanzoe f privé-aangelegenheid,P endaarovers rak Goossenaerts? En waar staan de twee men niet. Met de enkelinenkeling die de schri'J- correcties in handschrift waarovere hijhij ver in hem aanvoelde, corresP ondeerd e het heeft? hijJ zoals met Clemens Bittremieux, die na Elsschotslotselin g e dood eene laatsteaatste Lyricusy met compassie brie e van hem bijJ ded postP vond,d met Van Hattem wekt niet alleen twijfelJ aan dank voor een recensiee e `van iemande and die zijnJ betrouwbaarheid, maar ook aan begrijpt'. Bittremieux'eu ggetuigenisetu g e s is dan zijnzijJ goedeg g bedoelingen. Hij Jcreëert dis- ook de meestt wijzeee en boeeboeiende de uit CuytsC s creP anties die er niet zijn,J of haalt uti boek. Zijn passieP ss e voor oo de taal in `S PJ "i t' en naar onjuisteJ te informatie1 die elders al Tsjip^ dwingeng J je ertoe oeElsschot ssc ot weerwee ter ondervanenondervangen is. Ook Gu laat hijhij Guidodo hand te nemenn em hem voor de zoveelste Lauwaert in 1991 aan de haalaang met keer te herontdekken. een bewering van Ida De Ridderd uitut Uitgetuigenissen en citaten in beide 1994. boeken wordt dtvoorts oo ts steeds duidelijker Ronduit onverkwikkelijkJ is de kwestie dat Elsschots veelbesprokenP 'politieke' rond het Provinciaalo0 stbureg e1 waara sympathieën minde ruit i politieke oP t eke dan De Ridderedurendeg de Eerste Wereld- wel menselijkeJ emoties voortsproten-.P oorlogoug hebben gewerkt.g VanV comf assie met `zwakkeren' en kanslo- Hattem heeft het RijksarchiefJ in Beveren zen ongeachtg hun opstellingP g of fout. uitgespit, maar neniets gevonden.g Martine Dat spoortP met de Laarmans-figuurg en CutY is daar ook gewe est, maar zijJ komt met Elsschots vermeender afkeer van zijnl wel met nieuweegegevens evens en drukt in Boorman-kant. Van Hattem citeertee t eeeen haar boek een document af. Hier ont- bri f aaan ou Louis s aul Paul Boon: 'Bedenk ec-h spoortP Van Hattems botte en irriteren- ter dat het kwaad, > helaas,e aasNIET N ggestraft de maar nietet onfatsoenlijke o atsoe keJ betweters-g wordt evenmin1as de deug dbeloond be oo d heid: hijJ suggereertgg g` es'Joe m e l' vana wordt',evolg gd door ee een verwijzingerwlJ zin g CuYt. naara `het onrechtvaardige van het leven, Die schopP illustreert hoe verschillend in deze kapitalistischem maatschappij'. PP '''J . van toon hun boeken zijnJ^ maar verhult Ergensg in die gefrustreerdeg ust der ech tvaa r- hoeveel zeemeeng hebben.b Beideede di heids g evoele n s moet ook iets etsvan an de auteurseveng blijkblijk van groteg ijverijve en beweegredeneng achter `Aan Borms' diepgaandePg P passie. Tegelijkertijd schuilen. Bi er mieu dux duidt dt Elsschot in maken ze ons veel wijzerJ over de saaie dat verband subliem a als s `een oude, afag-ge- e De Ridder, maar slechts weinigg overe de vallen flamingant,n zonder r baardd en auteurteu Elsschotssc ot ofo ddiegecompliceerde e knuppel'. PPe . N Nietteminettemin blijvenJ Elsschots relatie tussen diens leven enw e rk. huldeblijkhuldeblijken n aanaa Borms ormsen e aan zwart-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 49

rok en -hemdriCY e 1 VeVerschaeve s vragenge Sindsdien heeft eehij iJ zich c op amf ili earc hi- oproepen. Misschien moeten we ze nogg vali mogenoeng storten en voorzago g het eensoedg lezen, samene met al zijnzijn uit-ut Fonds voor de Letteren hem van een latingen en over 'de Vlaamse Vla se zaak'. aak . beurs om dat een jaarJ langg te kunnen doen.e HijJ kan bovendiend zijnzij voordeeldee Wachten met de hier besprokenP boeken, Ook aan Elsschots vermeende deverstop- e sto-p v0o ral dat van Martine Cuyt.y Aan hem pert'e-s l p elen achter zijnzijn romanpersona- o anpersona- de taak eenn een anderd samenhangendg en ges schenken de boeken van CuytCY een verklarend teresenteren.p Van Hattem te weinigg aandacht. De Dat met zijnJ boek het laatste woord zal Elsschotkunde schiett daarmeedaa ee een ee kanta t zijnJ gezegdg g over Willem Elsschot en de uit waar ze niet te langg moet blijven.blijven zijnJ n lijktJ uitgesloten.g Zo betreurens- • boeken zijnJ ook on-Elsschottiaans waardig is dat overigens niet. De mees- slordiggBij uitgegeven. Bi'Va an Hattem is te Elsschottianen storten zichretig g o op notennummeringg nu en dan eene elke kruimel. Anderen concentreren chaos terwijlJ bijJ CuytC aanhalingstekens zich opg Elsschots oeuvre, dat ook zon- ontbreken en eig ennamen zonder toe- der alied biografischeg ophefp moeiteloos lichtinggeïntroduceerdgg worden. Ook verd er eleeft. Zoalsadeo diegrandiozer man stilistisch zijn gze gebrekkig, g met dwazee die de halve wereldliteratuur doet ver- formuleringeng en lelijklelijk taalgebruik.g Ze bleken: Villa des RoseRoss.s • n eenee gPgroot oopwellen e e aar wijlen Johan Anthierens' stijlvollestijlvoll Het Cuyt, Willem Elsschot. Man van woorden (Antwerpen/Amsterdam, Hetet wac wachten te s u opnubiografievn de van Meulenhoff/Manteau 2004) Vic van de Reitl Met zijzijneditie 'tie van de Jan van Hattem, Willem Elsschot. brieven leverde hijhij in 199399 Mythes bij het leven. Een biografie een eersteroeveP van bekwaamheid af. (Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet

50 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

In zingen minder goed dan in tekenen Biografie van de jonge Lucebert

Bertram Mourits

Elk snippertjeapapier,J ier elk klein dat te fotootjemmaken heeftmet de jeugdg vanv n Lucebertucebe t heeft ee etePeter Hofman verzamelde d e iJ n enbiografieg in vanzijndichter de Jjonge g tentoong este1 d. Dat atis knap s apg enonderhoudend,e maar in hoeverre aat het hier om een levensverhaal?

In het bebeginstadiumg sta u va van zij u ste- begin van de week even aankwam, ik aar h scheeft Lucebert ap inkeeJ stri' wou je even spreken.' ggeleverd met zijnln vader Een mooi tradi- Klein persoonlijk leed: het valt allemaal tioeeS 1generatiekloof; va er waanswi'kSwaanswij te lezen in Lichtschikkend en zingend. voor zoon Bert een degJ eli'ke a mi- De jonge Lucebert, de (halve) biografie nis ra ieve opleidingbetaald en het was van Peter Hofman die eind 2004 ver- nietet bedoelinge edoe gdatt die e aan de kunsten schenen is. Hofman heeft er hard aan verkwanseld zou worden. AanvankelijkJ gewerkt en is jarenlang met onderzoek wasas vader ae nog gwel e bereid tot een com- bezig geweest. Vrijwel iedere nog leven- Promis (vier maanden aan de Kunst- de getuige van de jonge Lucebert moet nijvenijverheidsschoolrheidsschool, in ruil voor kwijt-J hij gesproken hebben. Hij heeft alle sc hel ing van het schoolgeld),g , maar interviews gelezen, hij had een vracht toentoe hijJ susuggereerdegg e e datre Bert in de aan brieven en ander documentatie- avonduren moest studeren, ontstond materiaal tot zijn beschikking, en hij een verwi'derinverwijderingg . `De avondschool was heeft dat allemaal keurig op chronologi- mee temin,' vertelde Lucebert achteraf. sche volgorde gelegd. NetNiet datvader vadeggeen ee enkel e e begripegp had Dat leverde een schat aan uniek materi- voor0o de ambities van zijzijn zoon. Toen aal op, die bovendien prachtig is uitge- die furore maaktmet w et n a hilsc d rin e - geven. Ik doe een willekeurige greep: ge n wasas vader wel degelijkg J trots o opp het het omslag van de AVRO Radiobode uit tekentalent van zijnl zoon, maar niet 1934, waarop vader Swaanswijk als voldoendeom hem als kunstenaar de Sinterklaas verkleed staat; het school- vrijeJ hand te laten. Niet verwonderlijkverwonderlij rapport van de kleine Bertus (hij gaat dat Lucebert r zich steeds minder in het over met een iets beter cijfer voor lezen 0ouderlij u erli'k huis vertoonde. In 119469 dan voor schrijven en hij was in zingen schschreef f vader adeeen ee licht c t verontwaardigd iets minder goed dan in tekenen); een brieije: `Beste Zoon! Wijl zien jojou in 't foto die Lucebert in de jaren vijftig van ggeheel gaarne niet,^g aa hade ik dat t jel in 't A. Roland Holst nam – een magistrale

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 51

foto,0 waaropp te zien is hoe Lucebert ucebert de pprins der dichters zag:g. diensd e s blik is mild, maar Roland Holst staat (wandelstok, slapendep kat) a afgebeeld ebeeldg als elikwi relikwie,e, kostbaar, maar u uit t een voorbijeJ tijd. Jd.Z Zo kunu je^ doorgaan:g n .beven brieven D` aaaag"' ouweek ikp komo spoedig geens aan komom jij ook eens spoedign aaaan?'?a' aan Hansns Andreus foto's,tosg vroege tekeningen,gen krantenknipsels,hoezen van jazzplatenazz laten uit deersoonli'kep J collectie,t e, een embleem van scoutingg Nederland,Nede a d waartoe de kleine Bertus tuszich c aan ge-g- trokken voelde nadatna a in 119379 de inter-te- nationaleambor inNederNederland an had ad p laats gevonden .

Snipper Lichtschikkend en zingend^ bestaat vooral uit materiaal. Het boek beslaat t dep eri o- de voordat Lucebert t zijnJ grootsteg ootstePe o- Vader Swaanswijk als Sinterklaas: in 1934 prijkte hij als zie schreefnontslaat datato tslaat Hofmanva n goedheiligman op de voorplaat van de omroepgids, die de biograaf vaneeng n groot kunstenaar heeft:t. de verklaringe klareng van het zamelwoede leek elke snipperppe hem e miraculeuze werk. Hetno beke n de evenveel waard. vroegeg werk laat zich aak vaak eenduidigd g Hofman had oedggoedgekozen g eko en en bearg-u gebruikengg alss illustratie van de bio ra-fi menteerde oogkleppen moete opzet- np z shfeiten.Pc e as in de laatste ehoofdstuk- oo dstu-k ten en een v erhaalm oeten vertellen. Nu ken zien weeenglimp eenlira vana eeeen verhaal lijkenJ alle anekdotes doteshem e even lief. Wat opdoemen:P de overgangg g van zoekend worden wee wijzer e van Pde wetenschap ggeloven naar bezielde mystieky is boei-ei datwde be aarschoolide dekekleine e end om te volgen,g ^ maarda daar begintg t het Bertus kort bezocht 'zingenge op Pg ehoogehoor, allemaalas.p spreekoefeningenen nhet h lerenl r van kin - Tot het zover is krijgtJg de lezer al dat dervers'J es ' hoogoo in g het vaandel had boeiende materiaal onder ogeogen, , maaraar staan? Wateeftg hetetdte dat een vriendineden Hofman a heeft etniet du durven, ven kunnenfo van Lucebert ooit Seyss-Inquart in hhet willen schiften. He esurresultaat taat is dat Concertg ebouw heeft zien zitten, toen Lichtschikkendac tsc i e e enzingend^ als levese- n v r ze tijdensJ de oorlogg naar Der Freisc utz haal niet zo veelvoorstelt. voorstel In zijn kortee ggin en? 'Johan MeijerJP werd verliefd o inli in e glegt gHofmant a uitut datt zijnJ d rifJ- Babsrwi alJ Hans s van der ZZantat veer bestond uit 'devo err om elenp de bezweek voor Puck, dit weer-tot ver aanrakingg die Luceberts poëziep e eootb ooit bijJ driet vanrrieCo Bakker.' Tja.l . mij teweegbracht'.g Het eti is de vraaggfo Even verderopP vertelt Hofmano an hoe dat eenoedeg drijfveerdrijfveer is geweestge eest – Lucebert kennis maakt met surrealisme Hofman is aan het w er kgge aan als en dada, en zich erover verbaast 'dat dat dit bewonderendliflz e ebber ene in zijn^ ver-e- alles aaneN derl an d voorbijb l was

52 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

met zijnJ Ppoten. Een paarp dagenge later gingenp we naar het zwembad. Ik sprongg direct in het diepe.d eKwamp e. K am de badmees- ter aangelopen. Hé 'i'jij daar,d schreeuwdes eeu de hij, kom er directtut. uit. Je kukunt t nietet zwemmen!' Eenrachtverhaalp natuurlijk,tuu J^k een ee een mooie0 metafoor vooro ucebe Luceberts ts ku nste- naarschap . Als autodidact, onder druk van zijnJ vrienden,^ is hijhij `kunst' gaang maken met bravoure alsri'fveer.d l HijJ slaagde gglansrijk. de g J Hij heeftJ e timmers e s 'het hele kanaal overgezwommen',g ^ opp een geheel eigen manier, niet volgens de A. Roland Holst, gefotografeerd door Lucebert, g g ^ g midden jaren vijftig reels.g VervolgensV g gaatg hijhij hetzelfde Pproberen in een officiële omgevingg g (het ggegaan'. eg Een bijzinnetjebijzinnetje met groteg lite - zwembad),waar hij nu nietet meere uuit t rair-historische implicaties,P maar in de angstgp maar voloet zelfvertrouwen dle h e stijlJ van Hofman krijgtJg dat hetzelfde induikt.t. Enonmiddellijkr wordt hij ge wicht als e aantrekkingskrachtv an bestraft door de regelgevers van e offi - Babs. Misschien is het Hofmans streven ciële instanties. gewet e s om doordo degelijkschakeling Dat klop t allemaal veel te fraai, en aar- van dit soortegegevens evens een realistisch om ben J'e niett directc eggeneigd e g d de etug i- beeld teeveng van het dagelijksegJ leven genis van Lucebert te vertrouwen. Maar van Lucebert. Maar daarnaar kun jeJ Hofman noteert het, drooglsg, `een alleen gmaareenissen want verant- voorval uitied tijd'J d en ggaata t er niet etver- er wo or ing van zijnzijn methode heefte der opP in. Dat is een gemisteg kans,^e een Hofman niniet gegeven.gg ve n. van de vele. Lichtschikkend eninz den is Zo vertelt Lucebert in 19789 aan Jan een rijkJ boek, maar je moeteeg wel erg Brokken een fraai verhaal over hoe hijJ ggeïnteresseerd zijn in alle aspectenp van leerde zwemmen. Hij) had tegen gvriend en - LuceberLuceberts leven ee Jje hetetoea veral met Jes g ez eg ddat d hij tJ datda kon: o. evenveelenoeg eng doorlezen. Ondanks want ik kon helemaal niet zwemmen. zijnJ tomeloze speurzinp heefte Hofman GGoed,> zeiden ze,>g ga J je mee naar het nauwelijksJ s g gras weggemaaidr voo de Noor d hollan dKanaal. K Met etveel ee bravou- voeten van degenede g die echtehte bio- re zei ik: ja hoor. Wijl naar het kanaal. grafie van Lucebert schrijven wil Enntoe moest ik wel hè. Ik in het etwater te gesprongen.pure Doodsbenauwd. Uit P Peterete HoHofman: a. LichtschikkendL' en zin-- ang st ben ik het hele kanaal ove r g-e 6 end. D'one ^ e^ Lucebert (Amsterdam, zwommen. Als een hondjeJ krauwend De Bezigeg BijJ 2004)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 53

Acceptabel en serieus De biografie van componist Johan Wagenaar

Emanuel Overbeeke

Er wordt in de Nederlandsemuziekwereld terechtt geklaagdg a g overo e het gebrekg aan erkenninerkenningeigen voor de van eitopcomponisten- en o em. Toch zijnJ de componisten- po st en biografieëng van aatstelaatste jarenJ in meerderheid d niet et gewijdeg d J aan de l er gootster n, maar aan hen die respectP en sympathie verdienen.Bijvoorbeeld oorbeelJ aan Johan h Wagenaar.genaar

Johan Wa genaa r 8621 41-19 vervuldevu e wetenschapsc p vana de UniversiteitU t vana velee e vooraanstaandenctlr es in het Utrecht,h , JaapP vanan Bentethem.. muzieklevenen nzij zijnmuziek m' werd vaak uitgevoerd.g Kort na Wagenaars dood Buitenechtelijk kind overwoogg een neef eeeen b biografieo rafieg van Wagenaarsg afkomstt wass vooroo heme en zijn oom teJ scschrijven. ven. De familie ehield e1 zijn amihefamilieg een oot groot probleem.P . dit om verschillende redenene e ene tegen: en, de Wagenaarg, was een buitenechtelijk n neefee wasas nietet m u ziaaleno ege en had a ggeboren uit de verhoudingvan een zijnJ oom nauwelijksnauwelijks g gekend.e .Bovendien o endien jurist gafkomstig stl uit uehosekrinhoogsteg kringengn wil e men niet et dat hijJ 'in WaWagenaarsg en een huishoudster1arbeiders-ut e privé-leven. z ou ssnuffelen.n u Dee neefeef klasse.niek, U wass dit t inde neg entlen e besloot de wens vanfamilie familie ter esP ec- eeuw niet. Bijzonderl was wel dat het teren. Dat laatste heeft voor-0o e en nadelen. ste l nna eeoorevanheert het eerste kind d Hett grootstegootste nadeel a ee s isdat levende egeg ttui-- (Johan was de vijfdeJ vane a de acacht) tnoch oc g en anno 20 04 vrijwell ontbreken, met trouwde,^ noch u uit t eelkaar kaar ging. ggn. Johans uitzonderingg van enkele hoogbejaardengJ vader bleef zijnJ buitenechtelijke tenechtelil ke vrouw diedee gio rag eer e alleenee als kind' ezoe en,ees niet uit verplichting'Jg n geken hebben. Hetet voo voordeel deel is dat er zijn kinderen,, maar uitu t liefdeie de voovoor haar.. nuuminder weliswaar bekendiis vover r Zijl voedde de kinderen op,p, g af hun haaraa Wagenaarg dan in 1941,^ maar wat ahachternaam te a hunu vader r ttrouw. ouw. bekend > kan is,nu >zonder invloed van an GGeen van de ouders vond het verstandigd^g de familie, es^ vrijer besproken p oen worden..0Of te trouwen. HijJ zou zijnzijn status verliezene e huld' ibiograafgg eJohannes Wagenaar, , door beneden zijnJ stand te huwen;u en ^Jzij een verre verwant van Johan Wagenaar,ge , zouou teterecht t gekomen zijn zijn iin een rijkJ muzikaal si,t vertelthij Het J niet. nieis .veel- H i v l- mmilieuaawaarin zijJ zichc als are ie r sdoc-h zeggendgg e datt hijJ dee beschrijvingesc vmJ g van de teter niet thuis u s voelde.oe e. muziek overliet aan een voormalig Johan Wagenaarg had are jarenlangJ langroteg docenthet aan et instituut st tuut voor oor muziek- moeite met zijnJ afkomst. HijJ en zijnJ

54 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Pruimen WaWagenaa enaar con ce n tr eerdezich c al jongop zizijn J ggroteot liefde: muziek.de In 187 werde r hij Jaangenomeng als leerlinge ing aan de Utrech ts e toonkunst muziekschool (het plaatselijke conservatorium bestond nog eniet). Tien jaarJ r laterl ter dee hi'hij er eindexamen. Meteen daarop werdw Jr hij ben o emd totpianoleraar. Geleidelijk aan kreeggJ hijJ zoveel takenn dat hi' tot irecteu rbeon emd werd,, wat J tot 199 1 bleef. Behalvee als ppedagoog g g maak- te hijJ naam componistp en organisatorg vvana lokale muziekactiviteiten. HijJ trokrk jongep componisten aan vanwie e velen cacarrièrerri'' r zoudenmaken, make, zoals o Peter van ArAn ooY^ Alexander Voormolen en Willem Pijper.Jp g Wagenaar was een van die weinige gleraren e n died niet hun stempelPe1 Johan Wagenaar op uhun leerlingen ggen drukken. Vanwege ziJ n ggroter vaardigheid ghei alspedagoog broers en zussen vonden het een ver- werd hijJ in 1919 gevraagdg vr g directeur te schrikken g wanneera hun rijkeJ vader in worden van hetet (toen nogg niet hun arbeidersbuurt in Utrecht op Koninklijk)K ninkli" conservatorium in Den bezoek kwam. DeD arbeiders in hun Haag . Depensioengerechtigde eleeftijdJ buurt waren in familiekwestiesmilt kwesties nog bestbestond nogg niet en omdat de vivitale preutpreutser dan bourbourgeoisie eoisie en minacht- Wagenaarg van zijnJ werk hield,^ vond o hijJ ten zoweldelrijke man als zinJ arme het ppas opP Jzijn 7 st e tijdJ' worden om familie.a De grootsteg hinder hiervan het rustigg aan te doen. Veel rustigerg on de rvo nd Johan bijzijnJJppartnerkeuze. artn e kkreegree hijJ hetniet: et. hij zat zizijnJ levene lang ouders van zijn verloofderl wildenen in talrijkel commissies, hijJ was organistg hem vanwegeg zijnJ achtergrondrg rond niet van deDomkerk o (wat t betekende dat hijJ accep teren en zijJ zette na veel gewe in de diensten speeldep en tijdensJ de tenswroeg ing een puntP achterher de ver- zom e rmaanden orgelconcerteno g gaf)g en houding. Zitrouwdenl pasp nan de dood hijJ r opp als dirigentg van koren en van haarva er. Om opschudding in ker orkesten.Zijn ZiJ twetwee dochtersr zagen ag hem keliJ ke kringg te vermijden, koos het paarP mmeestaltalaalleen11 ntijdens de korteo vakanties s1e chts voorvoo eeen burerlkg i'J huwelijk u J dat en soms s avonds, aals s hijJ niet compo - ver van de familiebrandhaard Uthtrec neerde.e De's oeuvrecata 1o gus in de io- ges loten werd. Wagenaarg r weet e diverse grafie telt negeng pg pagina's. tegenslagen in zijnJ leven aan de oor- wwerkinge g van zijnJ afkomst,, maar de bio- Lac Moeti hei graaf f maakt aannemelijkJ dat de compo - Wagenaarsg naars biografie sis geschreveng uit nest zizijnJ achtergrondg graagg g aanwendde aandoenlijkegbewondering voor andere oooorzaken, die hijiwelindeJ Wagenaar a1 s persoonersoon. De auteur hand had, niet te hoeven noemen. schenktg weinig aa acht aan de sto ri-

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 55

sche context. Slechtst eeeen enkele op m e- r overduidelijk, mmaar waar de Duitseeda r- king verraadt a dt dat hijJ verdieptP eft ma's het menselijk J k bestaan opp zijnJ in de bestaande literatuur atuur over het grondvesten rondeoos doen trillen, illen koos neg entiende-eeuw culturele cu tureleleven. lee n .Als Wag enaar voor gemoedelijkheid lkheid en l al uitweidt i dt ovover r de context, t dan ondeugendheid. ziIn nJ compositiesp is heeft hij het over de institutente waaraan hethe alsofantJ e na enigeg huiselijkeJ de componistp verbonden was, zoals de schermutselingen en a alsnogsnog zijn pruimen Utrechtse Toonkunst Muziekschoolo en maggp plukken. het Koninklijk Conservatorium. Som- Als Wagenaarsg e aars biograafog aaf opP diens muziek miege van die 'verdwaalde' oopmerkingen merken ingaat,g heeft hijJ het overe de afzo- n smaken naaraa meer, zoalsid e over het derh ke Pcomposities. os tres. In de biografieb og afi e zijn nJ repertoire o vananist Wagenaarg als organist gen zeeorg end naar genre.g re. De genresg dirig ent. Ze wordenoden helaase aas amperP g-e komen en aan bod in deelvolgorde waarin werkt en vertellen meeree over het Wag enaar zich met hene bezighield.g d. Nederlandse mu zi eklevennda overe Omdat inaW eg naars eerste compositiesp Lies Wagenaarg zelf. zinJ persoonlijkheidP J nogg nauwelijks naar WaWagenaarg was een bijzondere man, voren komt,o t duurt het even voordat Jaap maar niet heel kleurrijk. HiHij leefdeede vooro van Benthemnee algemene beschrijvingJvmg zijnJ gezing en zijnzijn kunstu st en had zichc geeft vangWagenaars stijl.J Dat doet hijJn tene waarschi'nli'waarschijnlijk J gevondeng o den in hetet adagiumg slotte aan de hand van een van Wag enaars datnee kunstenaarste aar voortleeft in zijnJ eerste uitgesprokenPpersoonlijke r li werken,J e erken werk. Dat werk iomvangrijk,smaara niet de ouve r ture FnthJ ofs Meerfahrt'Mee rf ahrt uit heel origineel.ggroeideeel. Wagenaar roeide op in 1886. Benthems beschrijving lijkt meer eenperiode waarin Nederlanda d muzikaal bestemdbestem vooringe teresseer e leken dan gesprokenes roken eenprovincie van Duitsland voorrofesp si on e1 e muziekstudenten. ZZe was. Wagenaarg nam beging jarenl e negen-g onthult niet alleene Wagenaars emuzikale ti enige g tijd tijd les in Berlijn.J n ZijnJ n comp- o achtergrond, mamaar ook dienss verlangens: sities voor zover uitgegeven gge even en uit ge-g - `accep tabel ene serieus overkomen opPl zijn voerd^J zijnduidelijk ve r want aan Duitse muzikalee ene maatschappelijke aatschaomgeving.'PP e liJ ke omgev iri g. muziekstukken. ZinJg grote voorbeeldende Wagenaarg was geeng ideologisch erfrevengedreven waren Felix Mendelssohn, Johannes d e lievere onbekend en Brahms en Richard St auss. Het eigeneg onbemind was dan dat hijJJp zijn plek in de van WagenaarWa g manif zich in lach-t comp onistenhem lou zou mislopen. lHij voetig heid en humor,or vooral ind r a m at- i wildeerkenning ennin gzijtijdenszin leven 1 en die sche werken1a s 'De SchiSchipbreuk' Pbreuk kreeg hij ook. (1889),`De DogeVenetië'ge van 1898- In deh'g esc iedschriJ vin g van de Neder- 1899 en `De Cid'1 912- 1914 . Critici landse muziek is heteg bui r kek liJ een vielenv er zijn n keuzeun voor een in hun cesuur aan te brengeng biJ de Eerste ogen mindere tekstdichter als De Wereldoorlog. Het et muzikale euzikale levenn Schoolmeester,Beste maar over het algemeenge een richtte zich adien nadien minder opP Duitsland bewonderde menaW gen aars muziek. en meer op Frankrijk.J Jongeg hondeno en als Die lichtvoetige coets van de dramati-a ati- Willem Pijper,Jp >e Hendrik Andriessen, sche werken kekenmerkt merkt ook zijn orkest- Matthijs VermeulenVe eue en en Daniël1 muziek. De Duitseu tse invloed in zijn RuynemanY waren in die tijdJ voortrek- 0or k ouvertures alsrCaoy n de BrBergerac'e gerac kers. Duitsggeoriënteerdeeo enteerde toondichters (1905) en `Deetemg ed feeks' eeks (1909) is van een oudere generatie, e onder wie

56 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Wagenaar,a g , moestent het na 1920 tegeng Victoriaans. Pas na 1945 werden PijperJpe henflea gg n. e Hetet grote go ppubliekub be- en zijnzijgeneratiegenotenlg doo er en ro- schouwde de jongeJ g componistenP als terubliekP gewaardeerd.g Wagenaarg nieuwlichters, meer ekend dand be - was inmiddels voltooid verledeni'dt J mind,mi ^ met et als uitzonderingu de g Hendrikd ik geworden. Andriessen. De Nederlandsee negen-g tiende eeuwe w duurde voor uutot velen Johannes Wagenaar/Jaap van Benthem, 1940 – toen Isaiah Berlin ons land Johan Wagenaar (1862-1941). Leven en beging Jjaren dertigt g bezocht,o , omschreefo ee werk van een veelzijdig kunstenaar hijJ dde NedNederlandse dsals muzieksmaak 1 (Zutphen, Walburgpers 2004)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 57

De werkkamer van de biograaf Bert Hiddema en André Hazes

Peter Buwalda

Johan han C rui Jf , Johnnyoh y Jordaan,o daa, Ri Rinus us MMichels, e , Ruud Gullit– hete zijnJ steesteeds AmsterAmsterdamsecvolkshelden wier levens evens beschreven bes e worden o in de werkkamerkka van Bert HHiddema.a Andrée' Hazes, a es Hi ^ Hiddema's demd sa huidige u ge opproject, ecJ ^Ppast as naadloosaa oos in dit rijtje.lJ

`In dat leven zit een mooie opera.'p

1

Foto I. De arbeiderswoningna e a an hete werk.. Ik schrschrijf J boekenoe en arti- Zw aar ema ersstraat, rand Betondorp kelen,e,g aan de lopendebanband eigenlijk. J ` Dit is mijnJ werkhuis, wer u ^ hiere schrijfc J ik.. Ik Een writer's's block oc hebe ik nnooit o ggehad, e ad^k i woon mijnJn vriendine in de Admiraal ga zitten een ikk schrijf.hri'fJ Vier V e keer perp ^jaaraar de RuY terweg . Daarr fiets ts ik elke door- vertrek iki met mijni'J vriendinvriendin voor ander-e de weeks e dagg omhalf h nnegen ge vandaan,da , halvew week naar Frankrijk,aar ankr J^ waar ik ANWB- pweg naar hier. r Alg meere dan twintig g reisg gidsen maak en upp to datee houd. Jaajaar. OoOok als het vijftienJ gradeng vriest. Gratis^ reis,> ggratis hotel,> halpension.P De Ik scheers me hier en zezet thee.t Dan gag ik Pyreneeën, e Alpen,pe ^ de Dordogne,g , de

58 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Jura. ra.I ken k die strekene e op Pm'n duim- PJ'e ik> ken er de mensen >ik ken de hotels en de restaurants, , de wandelin- gen.en Twee wekene langg denk ik geen se nco aan em'n ahier. schrijverij Als hi Al i 'k terugkom,gk o , blaak ik weere vanva dee ener-ne- gie.'

Fotot 2 en fotoo 3.• De e atne atens de draaitafel `T"'TijdensJ het et schrijvens ch Jve draai iki tegen-ge- wo ordi ghet liefste eJjazz. Miles DavisDavis, ohnoltraneC CharlieCa e Parker, maar oook hete echtee te oudeo e werk, Louisu Armstrong,Sydneyg Y Y Bechet. Er staat ook veele assklassiek ek en Ppopmuzieko p u bij,J^ maarmaa daar luister ik steeds minderraag g naar. VanVa Johnnyo Y Jordaano a enAndré ndré Hazes H hebb ik nooitgehouden.Io k eb gek ggenoeg g weinigg met het levenslied,^o nooit 2 geha d ooook. . Hoewele ik het etvakmanschap vanohnn yoJordaan steeds meers ben zanger,g , daara kwam ik al snel achter. Ik gaangatoen waarderen ton ik me vooro het hebeb o rd ane zn e esgesprokeng okenP die d e begon-g n- boek in zijn muziek ben ggaan verdie- nen te huilen als ik zijn naam noemde. P en. Het was een ontzettend goedeg 'Vooro Hazes zalzlhetzelfde1 g e en, weet

3

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 59

4

ik nu al zeker– zijnzij platen moetg ik nog snapn p ik ^ omdat datik zelf k e eene ras-as

draaien.a Dat doed ik in een later stadium. Amsterdammer ben. Ik snapp ded humor.u Deea afgelopeng Poeheb maanden hb deik e chro- Ikenbs begonnen al romanschrijver, nolog ie van zijnzijn leven opP een rijri gezet, maar gaandewegg n eg zijnJi' hbiografieën het nuikprobeer i oz veel mmogelijk0gJ mensen g ew r n Ik. lees ooko eigenlijk e g J alleena en uit zijnJ verleden en omgevingg g te sPre- maarbiografieën,a maa rik i vind ze zze 1- ken. Maar dat hijJg goed was, staat voor denoedg geschreven.g Naar mijnmij idee mijJ vast.s Anderse r kluister klutste Jjee niet vijfv l mil- maggee een biografie een voetnoten heb- J'oen mensen aan de buis tijdensJ t jel ' uit- en moet de schrijverJe uitgaan van de vaart.aa t.WWaarom aar lukteuk e dat d tH a z e s wel en al chronologie van hete beschrevenb c leven. dieeu anderen niet. Dathoudt o dt mebezig.' e g' Dthematischeae aanpak l'leidt tot chaosch s enaatg voorbijJ aan de upsp en downs Fotot 4: Dee plank met eigen6 wwerk e^ waaruitbestaat.aarui elk mensenleven es at. Als je `Ik heb eb ongeveer o ge vijftigJg levensschetsen Jjee g houdt aan de volgorde in de tijdJ kun g es chr e ven. VariërendV van ti'dscJ ri ar- Jjeen' alle situaties op het J 'uis- tikekelen, ^ kleinekl e boekjesJe t tot de boekenb te momentn iintroduceren. en D a t scheelt s h ove r Cruijff,J, Jordaan,, Michels en eeeen hoopo puitlegnodeloze uitle . Het is onlangsg nog oBertrand g t dC Cantat, t ^ Fransea popstero ster die zijnzij vriendin heeft ver- I scschrijfuiteindelijk J toch uit bewo de n- ziHet nJ vvaaka Amerikanen,, n'n g . I k benb geeng e HazesHazesfan, a ^ maara ik heb zoalsa CarY Grant,G > Bruce Lee,> Jack bewonderingvoo voorJ wat at hij bijJ mensene sen Nicholson,im ' i Hendrix,,end maaraa ooko weett loss te maken.ke Niettemint bewaar ik vaak aakAmsterdammers.dammers Amsterdammers a stand tot mijnJMij onderwerp. Mi' zul jeJ

60 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

nooit it horen ratenp over Ruud of over Johanoa of over Dre. Ik hebe het over Gulpten over C ru i'ffJ en over Hazes. Je moet ooook niet te langg met et iemand bezig bliJ v en datd vindd ik ongezond. VestdijkJ had vroegerg zo'nzon mannetjeJ oom zich heen ddie e Nol Gregoor.g NNiet et gezond.g Ik heb Cruijff J ff nooit gesproken.g P NatuurlijkJ k heb ik om zijnJ medewerking g g ^gevr aa d keuriggpg per brief. MaaMaar ddie e gaf hiJ niet.De e bboeken heb ik hem achteraf netesJ gestuurdgl en volgens estu,zijn moeder, waar ik wel eensn kom o en die overigens ppprecies op CrulCruijffJ lijkt,J ^ heeft hij ze met ppleziergelezen. Ik kwamhem e een keer tegen indeI^nker st raat voor de Hema. Daar heliep hijJ met orde en Danny. Ik ddacht: ik stapp opp 'm af.f "Ik ben Bert Hiddema"," zegg ik,^ terwterwijlJ ik zijnJ hand scschud. "Ik heb die twee ee boeken ge- 5 schreven." Hijl zeie helemaal hele aaik niks,^g geen woord. Hij keekeek me wat beteuterd aan. Foto ' He t slaapkamertje TToen n benik maamaardoorgelopen.' Nee^geen foto vana het bed alsjeblieft. Hetet gaatg toch om m'n werkkamer? Tegenwoordigg navoordig slaap s P ik hier nooit meer. Ik fiets altijd als een speerpee naar huis, zonder te schakelen, opp weg g naar m'n borrel. MaarMaa vvroeger oeg wel, hoor.r Als ik ruzieu had met m'n vrouw.'

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 61

Signalementen

ToTon van dene Brandta en Marc van en gaat Ho11n a se kleinburgerlijkheid Dinther,' eD gangen ^ ^ vanJohn n de Mol samenmet et een virulente haath tegeng n alles

(Zutphen ^ Plataan 2004) intellectueelisis. John de Mol1 zagg dan

'Massa M =assa - kassakassa', ^ dat isis hete motto vanJohn o ook hetn u t nietni van een biografie,gra e rde Mol, de Nederlandse mediatycoon die weigerde zijn"nJ medewerking. in De 6'gangen n6 van JohneMlw Molwordt 0 Helaas eiaasis het i nauwelijkse lk merk aar dat dit gebio g ra eer Dat . at wil w zeggen,gg ^ Ton van een ongeautoriseerde biografieg ais. e De en Brandtra en Marc van Dinther auteurs,beiden ei financieela journalisten,l , , - beschrijven De Mols opkomstp en bloei, nemeng geenafstand tan a evan w de dwereld waar hijJ isnog o gg geen e vijftig en,g om, de laat over z iJ schschrijvenn ven KKeurigg chronologisch ste zinin van dit boekoek te citeren,t ,`no'nog lang beschrijven zij MolsDe levensloop,p^ zijn niet klaar'. liefdesleven, de van tv-f or - Grootvader en vaderDe e Mol ol waren mats en de o verna meevechteng , tot en muzikanten,en e schnabbeldensc hun mete de deal met Joopp van den Ende en best aan in i de ichtelichte muziek m bij elkaar.J de welverdiende vakantientie die volgde. John zelf begong als s ` plaat J 'e srap er' bijJ disc WWellichte h is dezebiografie bestemd voor J ockeY Willem van Kooten . WillemW e draai- een publiek dat een succesverhaalverh wil de pplaatjesla Js en ooiggooide ze dan in een hon- e,n en niet zit te wachten opp ananalyse. y . denmand^ John o stoptetoP de plaatjes weer DDan zijn inde auteursr werkte w gegaangg vol- terug in de hoesjes.J John,, een handigege g eshn het tweede adagiumg van De Mol:

doorzette r^ ontun kkeldez ic h tot zelfstan- 'alsa l het volko bloemkool wil krijgtJg het dig tv-producent - P duce nt diee de tijdgeestJ g Jhaarfijn aarn bloemkool'.oem aanvoeldeJenuiteindelijke mil' a r en e s M.B. sloot.o Ondanksz" Jzijn vliegangst i gan g heeft De Moleeopeen privé-jet v J g gekocht, , zoals Henk van Middelaar, Geef mie de een miljonairJ nair betaamt. MaaMaar nog oaltijdg J nacht. Ede Staal. Een biografie (Uitgeverij Luminis 2004) eet hijJ het liefste kipp met appelmoespp in 'een`eenvoudigrestaurant'. Ede Staal (1941-1986) is na zijn dood Deanenvan^ g John de Mol biedt een uitgegroeid tot een fenomeen, een boeg- prachtigr chti inkijkje kikJl inNederlandsee enter- beeld van de provincie Groningen en het tainment-'ni dus trie Binnen. het Gooise symbool van het Hoge Noorden. Van tvg- wereldJ zij familiebandene zi neveero n zijn cd's zijn in de loop der jaren meer eve n belangrijkgJ,ri als in eam fia dan honderdduizend exemplaren ver-

62 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Ede hadad toen al de HBS af g eor n en was in Groningen ng gaan studeren.ren. Tijdens J zijn studiejarenJ ontmoetteon t hijJ zijzijn vrouw Fieke,e, met et wie hijl zeses zonen kreeg.g Zo ggedetailleerd als Van Middelaar de NSB- aren van Boe le1 Staaltaa1 beschrijft ze beslaan bijnaJ dehelft e vanhet et bboek), zo summiei is de informatie overr diensi ns late- re J Slechts zijdelingsl s gworden o er nogg eenp paar opmerkingeng aaaan heme gewijd. J Dat hijJ hertrouwde; datJ hhij met etEde en hhunu beider gezinneng n oop vakantie ging;g g^ dat hijJ niet bijJ de begrafenis van Ede was. Dat geeftg de biografie iets o titigs.s Van Middelaar1 r heeft het verwijtverwijt gekregenJ dat hij te veel aandacht aan de vaedr v an Ede Staal besteed heeft. In deze vorm rm iis at dat ook zo. Hij Jhad er beter eendubbelbiografie van kunnen maken. Je weet zo' veel vee belangrijke e gl i'ke informatie Ede Staal over,r de ee rste levenshelft vanva de vader, dat jeJ ook nieuwsgierig wordt naar diens De tentoonstelling Ode e aan Ede,e latereljaren.f 0daadaarmee de vrageng over ggehouden van aprilp rtoil tot november 2000 het wel en weew van de zoono beantwoord bbijJ borgg VVerhildersum in Leens,n trok t zoudeno uden worden,n , blijftJ de vraag. g Doordat meer dan 65.0000 bezoekers, rs een getalg Vann Middelaar niet veel edemmedewerking waar het Letterkundigg Museumm jaloersJ kreegg van an en vri e n en ^blijft l deze op magzijn. J . Sindsin een tv-documentaire biografie stekent in eenn goedbedoeldeg o in 1996 en hetebruik Jvan zijn liedjeJe pogin g omo d dichter bijJ de mytheYt e SStaal te MienH o elaan in de film `De Poolse Misschien geeftg de muziekm ziek van bur id 'is is de naam StaStaal doorg eron- Staa1 e een beterr aantwoord. ge n buiten de provinciegrenzen,p grenzenohoewel E.S. zijzin bekendheid onogg steeds geringg genoemdge magg Een Guusuus Luijters, De rotstreken van laatbloeier, een perfectionist,Pen een eigen-g Arthurrt Rimbaud (Amsterdam,L.J., L wiJ eeneezeg koppige Grunne er: Veen 2004) wei was deze man? In deze monografie van de 'gedoemde'g Om hem kunnen doorgronden gronden moet dichter Arthur Rimbaud'm (1854-1891)18 je het verhaal van zijnJ vaderv er kennen, onerz o ekt Guus Luijters het verband oteert biograaf Henk vanvnMdei laar uit tussen Rimbauds o'rotstreken' en zijnzij de mond van de zusvan a EdeStaal. detaaS Boe le1 ge oezie.p Een voorbeeld eeld van zo'n StaaStaal(1910-1988),eeeen fanatieke NSB-er rotstreek:rek. toen Rimbaud and logeerdeo gee de bij Jde met eeeen moord opp zijn J ggeweten,, werd na dichter Theodoree re deBannville, a liet hijJ de oorlogg ter dood veroordeeld. eeld. Na gra- aalsa neenk drodrol acachter t op het hoofd-o0 verleninjg kwam hijJ eindg jarenl vijftig kussen van het bed. `Rimbaud was een uitug degevangenis teterug bijJ zijn l ggezin. duduivel met een engelengezicht', scschrijftJ

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 63

Luijters. J Hij vindt datt in veeleel boekene over Rimbaudd d i ensiduvelse kanten onderbelicht zijnJ gebleven.g . DDe meest recente biografen,- eanJean-Jacquesq Lefrèree en Graham Robb, hebben wel aandacht voor Rimbauds s slechtheid, echtti ede maaraa leggen alleen eene inhoudelijkk verband erbandmmet zijnJ werk. 'Dat`Da zijnJ leven de aanjagera Jager van zijn ppoëzie is, hebbenbbe ze nietet ggezien.'ezien. Hete van deaar immorelee e kunstenaar mag een romantisch cliché zijn,J inen het ggeval van Rimbaud blijktb ktJ hetet gewoo met maakt t tatalloze oze eerma- keli'ke anekdotester zijnJ visie opp de dichter aannemelijk.J Vooral al in de jarenJ e 1871- 1873 toen Rimbaudd een ee ` sado m asoc h is- tische' verhoudingud n ghad met c 11o eg a -dic-h Mario Molengraaf ter Paul Verlaine,^ g gingeng de rotst r eken gepgepaard met grootseg poëzie.p Rimbaud Moleg raaf rouwt,ou t rekent af met valsea se verwondde in meiei 1872 zijn vriend metet vriendenn echtvaarderechtvaardigt zichzelf. chzJ elf .is Hij messteken aan1 o senJ en dijen. Diee schaamtelooste oos eerlijk overooor e zichzelf, voor zomer was hijhij weer aan het werk, hij zover zich dat laat beoordelen. Mis- schreef zijnJ laatste aatste ggedichten. 'ZeldenZeden scheen nogg eerlijkerJ dan Warren in zijnJ zal de literatuurte atuur in eenaar wekenJdtijd dagboeken. Warr en arrangeerdeg en red- e zo door elkaara z zijn nlg eschugeschud.'d. goeerde die dagboeken ansalsof het romans M.M. waren. DaarbijJ moest de waarheid hhet soms ontgelden,g onderode het motto: Mario Moleg r f^ Hetet wekkertje^ van `SchrijvenJ iss altijda t Jd uitkiezen, 23:4A23:34 (Amsterdam,m B aas1 n 2004) verraden.' Warren heeft ichzelfzichzelf eene Na Connie Palmene en Kresteen paar keer 'verraden', aldus MMolegraaf.o e graaf. Hemmerechts is er een weduwnaaraa Bekentenissene ssen over zijnJ naar roem,oe , opgestaanpg die over zijnzij beroemde,,oer- v over dealoJ e zi e die hij Jvoelt alsa s Vasalis de schrift.schrijft Eind 200100 verloor P.C. HooftprijsHooft re krijgt Jg tin 1983, wilde Molegraafgaar nadrieëntwintig J Warren bijJ nader inzien weglaten.g samenzijnJ zij zijn vriend Hans Warren, de MolegraafovertuigdeMoleg hem ervanr dat dichter vertaler en zulkeasp sag es niet gemistg kondende wor- bloemlezer.e . In Het wekk ert e van 23:34 den. Tochno derschreJ ftookMoleg raaf schetst tstM ole gra af aan de hand van da-g het idee dat het dagboek,g ^ hoe o penhar- boekfragmenten en beschouwingenouweng en een tig ook, een vormo van fict i e is. beelbeeld van a zijn levenl ven met Warren en van M.M. zijnJ nieuwe bestaana als weduwnaar aar en beheerder van de literaire nalatenschap. Het boek is deelse s autobiografie, deels een biografischeg schets. Een'Een alsas een mozaïek', zegt gt Molegraafg zelf. 'Snippers`Snipp uit een rouwjaar.'Jaa .

64 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Paul Be e n S (red.),e . Nijmeegse, ^meegse die slechtsts eenee k kleine e ne driee jaarJ in biografieën, deel l 1 (Hilversum,e sum, Nijmegen g woonde, maar dand wele alsas UitgeverijOOVerloren 2 4 .Oo k ver - burgemeester van de stad, heeft recht schenensc e e in: Jaarboek Numaga,Nu 51 opp een vermelding.g En ook Margag 2004 ,pp. PP 9-143 Klomp é is Ppresent, e t d^ die e v'oo 'r haar aa poptie- De redactie van het JaarboekNumaga,^, kearri'c e r e een ee aantal jarenJ lerares schei- de Vereniging tot beoefeningg van kunde en natuurkundeku de was as aanaa het Geschiedenisvan Nijmea lNi ggen m n en n m0- Nijmeegse kat h o ll eke meisjeslyceum g eving ^heeft bijgelegenheidb J van haar Mater Dei. Voorts figurereng personenp vijftigjarigJ gl bestaangg hhet initiatiefini ' ' eno- uit de wereldgeschiedenisg die op een oof men tot het samenstellen van eenibo - andere wijzeJ in degeschiedenisv a nde ggrafischs woordenboek- dat in verschll stad Nijmegen hun sporenp r n hebben ebben lende delen zalaan verschijnen.J . In ditdt nanagelaten,g ^ zoals keizer TrajanusJ en eerste deel van Nijmeegsez^me e ffse biografieën Karel de Grote. ZijJ zijn vermoedelijkJa ls zijnJ lemmata van 147personen7o ePg - `NimeeJ g se iconen' tot dedefinitieve nomen 126 mannen en 21 vrouwen), selectie doorgedrongen. geschreveng e doordoo in totaaltotaa 36 medewer - Bijna elk lemma is voorzien vanee een por- kers.e s. Dee e eindredacteur d edacteur Paul Beg hey n tret en eindigtg met verwijzingenJ ge naaraa nam maar liefsterson37 P ne voor o0 zijnzijn aanvullen e literatuur.Aardig is dat zoveel mogelijk de Nijmeegse adressen e De bijdragenJ g zijnJg zorgvuldigre ed i- van besp rokenp personen vermeld- wor g eerd en vormen aangenameg leesstof. den. Daarentegeng ontbreekt helaase s De verscheidenheid van de besproken meestal opgave ave van hun eventuele laat-aat personagesg is root: belangrijkefi figuren r e ste rustplaatsen.p . OokOo zouou hier e een daar uit de wereld-,, landelijke-J en de plaatse-p t de band tussen de besprokenp personenp e li'kel politiek,P , wetenschappers,1 etter- en de stad NijmegenduidelijkerJ gg eo f r- kundigen,boekverkopers,kunstenaars, ku stenaa s > muleerd kunnene zijn,J^ temeerte ee daar de geestelijken J ent ondernemers. Dat zorgtg landelijkJ bekendep personen ook gu-fi re voor een veelkeurigg Nijmeegs J g palet.P Al ren in nationale Pofrovinci ae bo1 i g rafi- lezend komt de vraagg boboven e welke c rite- sche woordenboeken.E e n volgendl deel riu m gehanteerdg e tee d iss bijb Jde seselectie, ect e ^ofte- f- zal hopelijkp J afsluiten mmet eenn hrc onolo - wel: `wie magg er wel, en wie niet in?' gpgisch register va n de opgenomen perso- Het `Teneleide'g leverte ggeenexplicietee nen. Daarmee wordt de spreidingvan antwoord opP die vraag.g BijJ de aankon- de beschrevenersonenP overoed de eeuwene dig in gop P de website van NuNumagag is duidelijkerui J zichtbaar.tbaa Bovendien .biedt i srkevan`14sprakea kortebiografieën7 o te van zo'n registerg de mogelijkheidgJ om de bekende,, belangrijkegl en/of in hett lichtC t bbiografieëni o ggreode in chronologische vol vanlokalegeschiedschrijving'emteres - te lezen en deeschiedenisg van de stad sante Ni'me g enaren'. g In elk oegeval hoeft viaa pepersonen so voorbij0o J te zien trekken.e . men niet in NijmegenJ g geboreng én Het 'Tengeleide'tmeldtmei ew op het gestorven estorven te zijnzijn (slechts 19 vana de verschijnen van een tweede deelee geen 147),^ NijmegenJ g ggeborene en elders hoevenn tet wachten.. Opp de w e-b gestorven (48 van de 147) of in sitea v n NNumaga g staat dat er ongetwijfeldg etwi'fJe 1 Nijme J sgeng g gestorven ebn en elders geboreng o e binnen vijftigJ g jaarl een tweede deeldee met 2vnvan de147) 7 te zijn. J . Zelfs e Dales,, Nijmeegseeschi biografieën v r nenl zzal.

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 65 Waaromeeg Numagag niet bijJ elk lus- merkingg ene bovendien telt de stad,zoals trum een vervolgdeelg uit? Er komen vol- blijkt, ktJ^ voldoendecapabelebiografen. oe decaP a ee doendeersonenP voor opnameP in aanaan- O.S.L.

66 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Heideggers but in Todtnauberg

Monica Soeting

`Hier boven,' schreef Martin Heidegger tevreden en ongerept beschouwde. De op 14 september 1925 aan zijn studen- Zuidduitse natuur was in zijn ogen al te en geliefde Hannah Arendt, `is het helemaal een voorbeeld van ongerept- alweer herfst geworden, met koude heid. Daar vond hij het Urwiichsige en nachten en prachtige zonnige dagen. Ik het Ursprungliche terug, het oorspronke- heb helemaal mijn draai gevonden in lijke Zijn, dat de stadbewoners volgens mijn werk en kan, niet geremd door hem verloren hadden. Als Heidegger in ambtelijke besognes, op de dingen Todtnauberg verbleef, kleedde hij zich afgaan.' Met `hier boven' bedoelde als een boer en deed hij simpele dingen, Heidegger zijn hut in Todtnauberg, een zoals water halen en hout hakken. Zijn dorpje hoog in het Zwarte Woud in vrouw zorgde voor de resterende Zuid-Duitsland. Heideggers vrouw levensbehoeften en als hun twee zonen Elfride had in de omgeving van het te veel lawaai maakten, huurde dorp vaak geskied, en kocht er begin Heidegger een kamer in een nabij gele- jaren twintig een stuk grond. Ze maak- gen boerderij. Zo ontstond de perfecte te een ontwerp voor een klein vakantie- stemming voor het schrijven van zijn huis en liet dat op het gekochte grond- filosofische werken over het Zijn en het stuk bouwen. Zijnde. `Ik heb al verleerd hoe de Elfride Heidegger had bij de bouw van "wereld" eruitziet,' meldt hij in zijn het huisje slechts één doel voor ogen: briefvan 14 september 1925, `en zal me hier zou haar man, die in 1915 als veel- als een bergbewoner voelen die voor het belovende assistent van Edmund Husserl eerst afdaalt naar de stad. Maar in zo'n een aanstelling als Privatdozent aan de eenzaamheid, die onvermoede krachten universiteit van Freiburg gekregen had, naar boven kan halen, worden ook de ongestoord werken kunnen. Op 9 menselijke dingen eenvoudiger en ster- augustus 1922 was de hut, zoals het ker en verliezen ze het rampzalige wat huisje bekend werd, klaar. Een jaar later ze aankleeft — de alledaagsheid.' werd Heidegger hoogleraar aan de uni- versiteit van Marburg/Cahn. Controverse Rust en afzondering waren belangrijk Heidegger kon zich in zijn hut in voor Heidegger. Net zo belangrijk als Todtnauberg volledig laten gaan. `Je de natuur en de omgang met de arme moet aan ieder regel voelen, liefste,' dorpsbewoners, die hij als eenvoudig, vervolgt hij zijn brief aan Arendt, `hoe

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 67

Heideggers hut

het in mij stormtte en ikalialleenee moet Freiburgerg universiteit- alleen maar niet- oplettenp het et ggoed te verwerken.'verveeke r n . nationaal-socialisten als decanene aan-a- Het resultaat vani stormsto m was de stel de een dat hij lJzijn ontslago is ag nam toen publicatie van Sein n und Zeit in 1927.97.n In zinJ voor gan g er niet meer welkom was de herfst st avan 19289 keerde deHeidegger op deuniversiteit. Bovendien zou hijal terug naarg Freiburg om de eerstleerstoel oe1 van an in de winter van 1933-34933 34 toeg e geven Husserl overe ete een.nemen. De hut bleef hebben dat hijJ zichc olatisc ^eav^rt had. zijnJ toevluchtsoord. Toenoe hijhij in 11931 in Maar wat in de folder niet staat is dat Berlijn beroepenp werd d besbesloot oot hijJ in Heideggergg nadat hij ector gewordeng Freiburg te Jblijven, ^ ook aal bood BerlijnJn was Husserl de toegangeg a totg de universa- een hoger salaris.El frade ' in haar rolo van an teateweag gerd had. De folder vvertelt r ondersteunende echtgenote,tg e ote ^ kreegg de ook niet dnat Heidegger anooit publieke-p e vanregeringg g de deelstaatdstaat Ben lijkJ afstand genomeng o e heefteet van het Waart e nbe rg zoverove dat dieBasbeo als beloningg nationaal-socialisme en dat hijl nogog in voor Heideggersgge s trouwt ou aan Zuid-d 1936 zijn brieven met 'Heile Hitler!' Duitslandaanleg de aa le gvanelektriciteit an ondertekende. Hete. lidmaatschap etvan de de hut betaalde. NSDAP bleef hijJ t tot 19 4 betalen. Minder trouw was Heideggergg aan zijnzijn Heideggersgg s houding oudngjoden tegenover Heidegger was in 1933 933lid d wasu belzinnag . In een briefe aan gewordeng e paavan de NSDAP, maan- een paar Arendt uited wintert vana 1 933 -34 den voordat Arendt dt u uit t Duitsland schrijftJ hijdat J zij J de ggeruchtene uchte n die ze vluchten oest. moest. De folder edie hete hoort als lasterpraatjesp Jesa af moet doen, Naturparkp Sudschw rzwa a 1 d overoe omdat hijJ alleen maar joodseJ studenten HeideggersHeidegg hut uitgeeft,g vermeldte dt trotst begeleidt. In 'universitaire' kwkwesties',est es dat Heideggergg alss rectorecto van de zegtg hij,J^ is ethij zo net n zo'n antisemiet als

68 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

ti naar J' ee r er in MarburMarburg,g waar hij J`voor dit antisemitismezelfs e s ststeun u vond bijl a cobs al en Friedlander'. Heideggergg had, zoals zoveel andere Duitsers, bezwa- ren tegeng het ` J'udeo-christelijke J g edach - tegoed'.gJ Hoewel Heidegger zich in zijn filosofie opp de praktijkP J richtte in plaatsp van opp de theorie,^ had hijhij in dit gevalg bezwaren tegen iets dat alleen als con- cep t bestaat. En hoewel hijhij zeker niet voor0o de E n osun6' was,^ heeft hij in elk gevalgeestelijkeeva 1bijgedragen tot hehet eesteli'ke kli- maat waarin rassentheorieën enenoci-g demogelijkVeewaren.l van het nazi- kwaadag ligt in hetet absoabsolute ute geloof in dogma's.g Begrippen als `het internatio- nale1 Jjodendom' ode d en `het jodenvraagstuk'J g zijnJ nieti minder de abstabstract ct als 'het` 'udJ eo- christelijke- gedachtegoed'.g goe . Met de con

crete werkelijkheidJ hebben ze niets te Heidegger in Todtnauberg maken. Na 19 36 verbrakde Heideggergg alle banden ggeworden ggedicht `Todtnau erg^ ' waar- metet zijnJ joodseJ studenten. Voortaan in hijJ verwijstverwijst naar zijnzijn aantekeningg in verkeerde hijJ in kringeng van Julius Heideggers gastenboek:g oe `In het hutten- Strekher, de hoofdredacteur van het boek metet de bblik ggericht e opP de ster van antisemitische, nazistische blad Der de bron, met hoopp op p het komende Sturvner, een Hansans Frank,Fran de latere atereland- an - woord0o d in het ehart.'t art De verhoudingou g tus- v oog vanPolen. ole Dit. t allesa e leidde nae de seenn Heidegger Celan n bleefl n l f hartelijk, 00oorlog og tottt verhittei debattendebatte oover de schrijftt Safranski, tot de laatste ontmoe- waarder van va Heideggers werken. ting in 1970.9 Toen hadden ze, nadat Celan Heidegger een paarp van zijnJ Hetetuhuttenboek gedi ch te n hadad voorgelezen, ruzie Ook dehut u speeltp een rol in dediscus- gekregen,namen, ene toetoen zee aafscheid namen sie oveover Heideggers nazi-verleden. Op0 had Heidegger tegenteen een kennis gezegdg g 24 Jjuli u 91 67 ggafa de joodseJ dichter Paul dat Celan1 nongeneeslijk ziek was. Kort Cnela n eenlezing e ing het auditorium van daarna pleegdep g Celan zelfmoord. de universiteitvan a Freiburg.e g. 0Op de Heideggerstierf 'erf oop 26 mei 1 976. Niet voorster rijJ zat Heidegger,gg , die hem uit- langg daarna daa a bbrak a d de Heidegg er-c o n tro- nodigdenaar aa dde hut in Todtnaubergg te versee se paspag goed los. Sommigeg mensen komen.m Celanelan ging op de uitnodiginggg in beweerdenn dat Heidegger de naï feen een bracht de volgendege e o ochtend met wereldvreemd geweestg was. Anderen Heideggeredegg e r Waarover esspraken,P ae , meendene dat Heideggers keuze voor weet niemand.n . Volgens V g Rudi ger hetet nationaal-socialisme met naïviteit Safranskivertrok e Celan de volgendeg dadag nietstte makenn gehadg e ad h ad, maar aa deele in een opgewekte stemmingt g naar uitmaaktevan a eeeen bepaaldee P a e Duitse Frankfurt.r Daar schreefbe hiJJ zijn beroemd oe d intellectueleltraditier waarvan n hij zichzelfJ c e

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 69 als erfgenaam benoemd had. Aperte van de familie enc ooraizich vooral rustig geen voorstanders plaatsten zijn denken bin- onopvallendonoP gedragen.g gen nen de kritiek op de moderne tijd. Zijn joodse leerlingen tenslotte –beroemde Informatie: Tourismus GmbH filosofen als Karl Lówith en Herbert Todtnauer Ferienland, Kurhausstraí3e Marcuse –keerden zich, zoals het heet, 18, 79674 Todtnau. Tel.: 00 49 `met Heidegger tegen Heidegger' om (0)7671 96 96 90. het belang van zijn werk te redden van zijn foute verleden. Literatuur: De hut bestaat nog steeds. Hij behoort Hannah Arendt, Martin Heidegger, brie- nog altijd aan de familie Heidegger, en ven 1925-1975. Uit het Duits vertaald is helaas niet te bezichtigen. Er omheen door Mark Wildschut (Amsterdam, Atlas wandelen kan wel, want de plaatselijke 2004) vvv heeft een wandeling van zes en Axel Gellhaus, Paul Celan bei Martin halve kilometer uitgezet die uitzicht Heidegger in Todtnauberg (Marbach am biedt op alle kanten van de hut. Neckar, Deutsche Schillergesellschaft Discreet opgestelde borden langs het 2002) wandelpad geven informatie over Riidiger Safranski, Heidegger en zijn Heidegger en Todtnauberg. Hier in het tijd. Uit het Duits vertaald door Mark Zwarte Woud bestaat nog ontzag voor Wildschut (Amsterdam, Atlas 1995) Heidegger en de zijnen. Folders en bor- Richard Wolin, Heideggers kinderen. den drukken de wandelaar op het hart Uit het Engels vertaald door Rob van rekening te houden met het privé-leven Essen (Amsterdam, Atlas 2003)

70 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Mededeling

NECROLOGIE 8c BIOGRAFIE

Openingscongres Biografie Instituut

Senaatszaal, Academiegebouw Rijksuniversiteit Groningen Broerstraat 5 9712 CP Groningen

Biografie Instituut Rijksuniversiteit Groningen 9 en 10 maart 2005

• LET? 111 RuG

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 71 Programma woensdag 9 maart 2005

Dagvoorzitter: prof. dr Klaas van Berkel

10.30 Ontvangst met koffie

11.00-11.15 Opening congres Ger de Haan (decaan Faculteit der Letteren RUG)

11.15-11.30 Introductie Hans Renders (RUG)

11.30-12.00 Het einde van de autobiografie Arianne Baggerman (EUR)

12.00-12.30 De biografie als loden last Doeko Bosscher (RUG)

LUNCH

14.30-15.00 Politiek van levenswerk tot handwerk. De autobiografie als bron voor de bestudering van de politieke cultuur Gerrit Voerman (Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen)

15.00-15.30 Het ontstaan van de necrologie als journalistiek genre Anna Ma k2rova (Université Paris - Pantheon Sorbonne)

15.30-16.00 De biografie als zwerfvuil van de journalistiek Hofland

72 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Lezingen woensdag 9 maart 2005

Arianne Baggerman In de 19e eeuw won het genre autobiografie aan populariteit, mogelijk mede onder invloed van een andere beleving van sterfelijkheid. Deze ontwikkeling roept onder meer de vraag op naar de kans van de autobiograaf op een eigen biografie, of tenminste op opname in een biografisch woordenboek of necrologie. Arianne Baggerman zal nader ingaan op de manier waarop autobiografen hun werk beeindigen, en op het verschijn- sel (nageslacht als) ghostwriter. Ook zal zij iets vertellen over een nieuw optredend fenomeen: de autobiograaf als lucratieve markt voor een modern type begrafenisondernemer. Autobiografen kunnen, mits zij daarvoor betalen, hun herinneringen in beton laten gieten waarna het de bouwsteen zal vormen van een piramidevormig (graf?)monument.

Doeko Bosscher zal ingaan op het probleem van een 'door iedereen gekende' gebiografeerde. De biograaf die aanvankelijk meende vrij te zijn in het kiezen van thema's en het vellen van oordelen, merkt gedurende het onderzoek dat hij niet alleen een confrontatie met zijn protagonist aangaat, maar ook met een buitenwereld die haar oordeel al klaar heeft. Dit maakt het werk tot een loden last. Objectief beschrijven en evalueren is al een moeilijke opgave, ook nog eens meelezers en meekijkers moeten dulden die het beter weten is bijna ondraaglijk. De meelezers en meekij- kers leveren ook onderling strijd, want wie heeft de protagonist het beste gekend, wie was het meest bevriend, wie is het meest bevoegd tot een oordeel, wie lift het meest mee met diens roem? De biograaf wordt soms impliciet of expli- ciet gedwongen die strijd te helpen beslechten: een beklagenswaardige positie.

Gerrit Voerman Autobiografieën en memoires warden door veel historici gewantrouwd. De subjectiviteit zou hen als historische bron ongeschikt maken; het zelfgeschreven levensverhaal zou hooguit decoratieve waarde hebben. Maar deze persoonlijke, gekleurde en soms emotionele kijk kan de studie van de politieke cultuur juist verrijken. Op dit terrein staan vooral de informele, subjectieve en psychologische aspecten van politieke opvattingen en partijen cen- traal. Gerrit Voerman zal zich concentreren op de beleving van en de opvatting over politiek, zoals die in de autobio- grafie in de twintigste eeuw tot uitdrukking is gekomen. Daarbij wordt in het bijzonder ingegaan op de relatie tussen de auteur en zijn partij. Nu ideologieën een minder grote rol spelen en de media de politiek meer zijn gaan beheersen, is de politicus losser komen te staan van zijn partij. Het lijkt er tegenwoordig op dat de partijleider meer het beeld van zijn partij bepaalt dan andersom. De hedendaagse autobiografie draagt hiervan de sporen.

Arina Makarova De necrologie leert ons hoe men en publique kennis geeft van de dood van een persoon in relatie tot diens sociale status, zijn beroep, sexe en leeftijd. Daarnaast biedt de necrologie zicht op een evoluerend beeld van sociale waarden met betrekking tot het leven en de dood. Auteurs van necrologieën - journalisten of familieleden geven blijk van een zekere zelfcensuur door middel van hun selectie van autobiografische feiten en besproken eigen- schappen van de overleden persoon, maar ook in bun keuze voor de besproken overledene. In haar bijdrage geeft Arina Makarova een beeld van de ontwikkeling van de necrologie naar een literair genre in de dagbladjournalistiek aan het eind van de 19e eeuw, begin twintigste eeuw. Wat was bijvoorbeeld de invloed van de sociaal bepaalde waarden op de waardering voor de 'genecrologeerdel?

H.J.A. Hofland De krant is altijd al een Fundgruhe geweest voor biografische informatie, en niet alleen serieuze. Maar sinds de media gedigitaliseerd zijn, zal elke onjuistheid of oneffenheid die ooit over iemand gepu- bliceerd is tot in de eeuwigheid op het net blijven zwerven. Hoe weten toekomstige journalisten (de biografen van één dag) waarheid en onwaarheid van elkaar te scheiden, en heeft de onwaarheid misschien toch een nuttige betekenis voor de biograaf?

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 73 Programma donderdag 10 maart 2005

Dagvoorzitter: dr Koen Hilberdink

10.30 Ontvangst met koffie

11.00-11.30 Het literaire postume profiel Jeroen Brouwers

11.30-12.00 De paradox van de sociaal-democratische biografie Henk te Velde (RUG)

12.0042.30 Nabokovs paradox. Tekst, werkelijkheid en de wanhoop van de interpreet. Sophie Levie (RUN)

LUNCH

14.00.14.30 De suïcidale drang: enkele beschouwingen over schrijvers/ zelfmoordenaars Jacques Beaudry

14.3045.00 Een noemenswaardig lijk. Ofi De nieuwswaardige dood Marije Zomerdijk (RUG)

15.00-15.30 A celebration of life: de obituary in de Britse krant Peter Brusse

15.30 Afsluitende discussie, geleid door Koen Hilberdink (KNAW)

74 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Lezingen donderdag 10 maart

Jeroen Brouwers Jeroen Brouwers schrijft ui j ii leven lang al literaire profielen, daarmee is hij heer en meester van het Nachleben van menig auteur. Brouwers ontwikkelde een genre tussen de necrologie en de biografie, namelijk het schrijversportret heet op de actualiteit geschreven. 11 9 stelt rich steeds een variant op de gangbare vraag die ook biografen van schriiversbiografieen graag beantwoord /it de dood van de schrijver in zijn werk? Hoe literair ook, het postume profiel is het werk van de historicus en van de journalist. Bovendien, zoals Brouwers zelf /egt: ergens in mij schuilt een archivaris.

Henk te Velde De sociaal-democratie heeft als politieke stroming lange tijd vooral de nadruk gelegd op col- lectieven. De stroming is echter vanaf het begin begeleid door een grote stroom historische beschouwingen waarin juist veel aandacht werd geschonken aan individuen. Veel van de vroege geschiedschrijving bestaat uit het verhaal van de groei van de beweging vermengd met (auto)biografie. Geleidelijk aan is de geschiedschrijving geprofessionaliseerd en werd een scheiding aangebracht tussen biografie en partijgeschiedenis, maar de aandacht voor personen bleef bestaan. Men zott kunnen betogen dat biografieën tegenwooidig als geen ander genre toegang verlenen tot een col- lectief verleden zoals dat van de socialistische beweging. Bovendien zijn zij geschikt om juist de grenzen van bewe- gingen te verkennen. omdat uitgesproken personen, die rich goed lenen voor een biografie, vaak moeite hebben gehad zich in het gareel van een groep te voegen.

Sophie Levie In zijn fameuze Lectures on Russian Literature schrijft Vladimir Nabokov: 'I hate tampering with the precious lives of great writers and I hate Tom-peeping over the fence of those lives - I hate the vulgarity of 'human interest', I hate the rustle of skirts and giggles in the corridors of time - and no biographer will ever catch a glimpse of ins' private life. Bi j deze expliciete uitspraak zijn enkele kanttekeningen te plaatsen. Zo heeft Nabokov in zijn romans (bijvoorbeeld Pale I-ire uit 1962 en de autobiografie Speak, Memory uit 1)66) gebeurtenissen uit zijn leven keer op keer, in sterk bewerkte vorm, een plaats gegeven. Bovendien zijn er twee biografieën van hem eerschenen waarin deze gebeurtenissen beschreven worden en is een poging gedaan de verwevenheid van feit en fictie in Nabokovs werk te ontrafelen. De onstaansgeschiedenis ‘ an een van deze biografieën, het omstreden boek van Andrew Field (1967) wordt beschreven in Brian Boyds biografie van Nabokov (1990, 1991). Da materiaal roept interessante vra- gen op: be worden deze biografieen in de literatuurkiitiek gewaardeerd? Hebben zij een sturende werking gehad op het Nabokov-onderroek? Fn wat algemener: welke eisen stelt de literatuurwetenschap aan de biografie?

Jacques Beau onderzoekt in het werk van een twintigtal schrijvers hoe de diang om zelfmoord te plegen tot uiting komt. Hij gaat na hoe in hun werk een symboliek wordt vormgegeven die de obsessie voor zelfmoord en de voortdurende verleiding om zelfmoord re plegen ondeisteunt.

Marije Zomerdijk -Fegenwoordig lijkt het Bekende Nederlanderschap een vereiste om als lijk in de kran- tenkolommen te figureren. Maar is dat altijd al zo geweest? Wat was in de 19e eeuw bijvoorbeeld het ideale lijk? Het herdenkende aspect, ofwel de beschrijving van de levensloop en karaktereigenschappen, maakt van een necrologie interessant bronnenmateriaal. Door te bestuderen hoe de eigenschappen van het ideale li jk veranderen over de tijd, ontstaat een beeld van de veranderende normen en waarden binnen een maatschappij. Uit necrologieën die in de 19e cum in het katholieke dagblad De 1 rjcl verschenen komen we te weten dat de ideale katholiek werldustig, vroom en nederig rich rijn hele leven belangeloos inzet voor de goede katholieke raak. Maar hoe rag de ideale katholiek er in het interbellum, of in de jaren zestig uit? Fn hoe veischilde het katholieke lijk van dat van een liberaal?

Peter Brusse In de serieuze Britse kranten neemt de necrologie, de obituary, een bijzondere plaats in. De obit hoort erbij. zoals het weerbericht en de ingeronden hrieE Voor veel Britten is het leren van de obit-pagina onderdeel van een sast dagelijks ritueel. I let is geen choeve pagina, integendeel: de obit is a celebration aide, een pepei() aan het ontbijt. Niet alleen winden politici, kunstenaars en volkshelden herdacht, ook de eenvoudiger mens die kon zeggen: 'Ik heb een boeiend leven gehad% komt aan bod. De obit is een mini-biografie en kent als een echte biografie vele genres. liet is dan ook niet verwonderlijk dat in het land k an dc biografie de obituary tot voile bloei is gekomen. Is er roer de groeiende aandacht voor de biogiatie in Nederland misschien ook plaats voos en behoefte aan een eigen obituary-cultuur? Zo ja, dan lou dat weleens een nieuw bewi js kunnen rijn dat de journalistiek zelf aan het vetan- deren is.

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 75 Sprekers

Dr Arianne Baggerman Arianne Baggerman (1959) studeerde Maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. In 2000 promoveerde zij op een onderzoek naar familiebelangen en uitgeverspolitiek in de Dordtse uitgeversfirma A. Blussé en zoon (1745-1830), aan de Universiteit Utrecht. Vanaf 1999 is zij werkzaam aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar zij van 1999 tot 2001 als wetenschappelijk medewerkster verbonden was aan het NWO-project 'Inventarisatie negentiende-eeuwse egodocumenten'. Vanaf 2001 is zij onderzoeksleider van het project 'Controlling Time and Shaping the Self. Education, Introspection and Practice of Writing in the 1750-1914, waarbij de positie van het individu en individualisme wordt gemeten aan de hand van egodocumenten uit de periode 1750-1914. Arianne Baggerman publiceerder eerder Een drukkend gewicht. Leven en werk van de zeventiende-eeuwse veelschrijver Simon de Vries, (Amsterdam, 1993).

Jacques Beaudry Jacques Beaudry is schrijver/essayist en als literatuurwetenschapper werkzaam aan de Universiteit van Sherbrooke. In Amsterdam werkt hij momenteel als gastschrijver van het Fonds voor de Letteren aan de Nederlandse invloeden in het werk van de Québecois romancier Hubert Aquin. Beaudry is de auteur van een essay over schrijver/zelfmoordenaar Cesare Pavese. Binnenkort verschijnt zijn werk over Hubert Aquin, die in 1977 ook de hand sloeg aan zichzelf. Beaudry schreef in 2002 de bundel L'oeil de l'eau: notes sur douze écrivains des Pays Bas.

Prof. dr Doeko Bosscher Doeko Bosscher (Heiloo, 1949) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na zijn studie werd hij aan dezelfde universiteit wetenschappelijk medewerker en hoofddocent. Hij pro- moveerde in 1980 op een onderzoek naar de ARP en de nagedachtenis van Colijn. Na zijn promotieonderzoek was Bosscher fulbright scholar in residence aan de Central Michigan University (USA) in de jaren 1983-1984, en nog- maals in 1994. In 1991 werd hij benoemd tot hoogleraar Eigentijdse Geschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij eveneens van 1994-1998 decaan van de Letterenfaculteit en van 1998-2002 rector magnificus was. Momenteel is hij werkzaam als hoogleraar Eigentijdse Geschiedenis aan de RUG, en publiceert hij onder meer over internationale betrekkingen, de Nederlandse politiek en de Amerikaanse geschiedenis.

Jeroen Brouwers Jeroen Brouwers (Batavia, 1940) bracht zijn eerste zeven levensjaren door in Nederlands- Indië en verhuisde toen naar Nederland. Na een baan als journalist bij onder meer De Gelderlander werd hij in 1964 redactie-secretaris en hoofdredacteur bij uitgeverij Manteau in Brussel, en startte hij in de jaren zestig tevens een lite- raire carrière. Brouwers oogstte vooral bekendheid met zijn Indiéromans Het verzonkene (1979), Bezonken rood (1981) en De zondvioed (1988), en meer recent, met de roman Geheime kamers, waarvoor hij in 2001 de Gouden Uil, de Multatuliprijs en de AKO-prijs ontving. Naast de 'literaire' Brouwers bestaat er echter ook de polemist Brouwers, en de auteur van literaire anekdoten (Zachtjes knetteren de letteren, 1975). Ook schreef hij literaire pos- tume profielen, die zijn opgenomen in Het vliegenboek (1991) en Vlaamse leeuwen (1994), en essays over zelfmoord in de Nederlandstalige literatuur, die zijn gebundeld in De laatste deur (1983).

Peter Brusse Peter Brusse (Rotterdam, 1936) studeerde rechten aan de UVA, waar hij in 1962 afstudeerde. Aansluitend was hij twee jaar redacteur van de Haagse Post. Van 1964-1985 was hij Londens correspondent van de Volkskrant, en van 1977-1985 vervulde hij deze functie eveneens voor het NOS-Journaal. Brusse werd in 1985 hoofd- redacteur van het NOS-Journaal, en bleef dat tot 1987. Van 1987-1995 was hij adjunct-hoofdredacteur van Elsevier. Peter Brusse levert bijdragen aan radio (OVT van de VPRO), televisie en kranten (de Volkskrant). Hij publiceerde onder meer: Neem nou Londen (1968), Engeland bestaat niet (1971) en De uithoeken van Europa (1991). In maart 2005 verschijnt Met vlindernet door swinging Londen.

H.J.A. Hofland Henk Hofland (Rotterdam, 1927) studeerde aan de Universiteit Nyenrode. Na zijn militaire dienst werd hij in 1953 redacteur bij het Algemeen Handelsblad, waarvan hij in de jaren zestig hoofdredacteur werd. In 1972 verscheen van zijn hand Tegels lichten over de politieke cultuur en pers in de jaren zestig, een boek dat nog steeds al invloedrijk geldt. Henk Hofland is journalist, wetenschapper, essayist en romancier. Onder het pseudoniem S. Montag schrijft hij wekelijks een column voor het Zaterdags Bijvoegsel van NRC Handelsblad, waarin hij ook zijn eigen column op de opiniepagina heeft. Sinds enkele jaren schrijft hij zijn columns over buitenlandse politiek in De Groene Amsterdammer. Henk Hofland werd in 2000 door zijn collega's uitgeroepen tot Journalist van de Eeuw.

76 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Prof. dr Sophie Levie Sophie Levie (1951) studeerde Russisch, Italiaans en Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde daar in 1988 op een onderzoek naar het sterk internationaal georiën- teerde literair tijdschrift, Commerce 1924-1932, une revue moderniste internationale (Rome 1989). Zij werkte van 1988 tot 2001 aan de Universiteit Utrecht als hoofddocent Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw, nadruk let- terkunde, en richtte zich in haar onderwijs en onderzoek op canonvorming, tijdschriftonderzoek en internationale lit- eratuur-geschiedschrijving. Vanaf september 2001 is zij als hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap en Algemene Cultuurwetenschappen verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde hield zij in november 2003 een lezing over biografisme en literatuurwetenschap. In haar bijdrage aan het symposium ter gelegenheid van de opening van het Biografie Instituut worden enkele thema's uit deze lezing verder uitgewerkt, waarbij ditmaal werk en leven van Vladimir Nabokov als casus dient.

An na Makarova Arina Makarova is promovenda aan de Université Paris I Pantheon Sorbonne, waar ze haar dissertatie Mourir dans les pages du journal : les faire-part et les nécrologies dans la presse franÇaise, XTX-XX siècles schrijft onder begeleiding van Dominique Kalifa. Ze is lid van het Centre de recherches en histoire du XIXe siècle, en lid van de onderzoeksgroep van het project "La Civilisation du journal': Histoire culturelle et littéraire de la presse franÇaise au XIX siècle (1800-1914). Arina Makarova publiceerde in 2003 4Dits et non-dits des nécrologies de la presse in Le Temps des Médias, n°1.

Prof. dr Henk te Velde Henk te Velde (1959) is hoogleraar Politieke Cultuur in de Moderne Tijd bij de afdeling Geschiedenis van de RUG. In 1992 promoveerde hij op Gemeenschapszin en plichtsbesef. Liberalisme en nariona-lisme in Nederland 1870-1918. Van 1995 tot 2000 coordineerde hij het onderzoeksprogramma van NWO 'De natiestaat. Politiek in Nederland sinds 1815, waaruit inmiddels een reeks boeken is voortgekomen. Sinds 2000 leidt hij een door NWO gefinancierde onderzoeksgroep op het terrein van zijn leeropdracht en hij verbleef in dat kader enige tijd als gastonderzoeker in Oxford en Berlijn en als gasthoogleraar in Parijs. In 2002 publiceerde hij Stijlen van leiderschap. Persoon en politiek van Thorbecke tot Den Uyl (Wereldbibliotheek).

Dr Gerrit Voerman Gerrit Voerman (1957) is hoofd van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP) van de Rijksuniversiteit Groningen. Van 1977 tot 1985 studeerde hij geschiedenis aan deze univer- siteit. In 2001 promoveerde hij op De meridiaan van Moskou. De CPN en de communistische internationale (1919- 1930). Hij publiceert veelvuldig over politieke partijen. Recente publicaties zijn onder meer: Verloren illusie, ges- laagde fusie? GroenLinks in historisch en politicologisch perspectief (1999) en Om de stembus. Verkiezingsaffiches 1918-1998 (2002). Momen-teel doet Voerman onderzoek naar de wijze waarop politieke partijen in hun relatie met kiezers en leden gebruik maken van nieuwe informatie- en communicatietechnologie. Verder bereidt hij een geschiedenis van de Socialistische Partij voor, die naar verwachting in 2006 zal verschijnen.

Drs Marije Zomerdijk Marije Zomerdijk (1979) studeerde biologie en geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Momenteel volgt ze de masteropleiding Journalistiek aan dezelfde universiteit. Ze deed onderzoek naar PS, het zaterdagse bijvoegsel van Het Parool in de jaren vijftig. Haar afstudeeronderzoek richt zich op de necrologie in de Nederlandse krant. Naast haar studie werkt ze als redacteur voor een website met nieuws over onderwijs en informatietechnologie. Haar favoriete bezigheid is het schrijven van korte verhalen; werk van haar hand verscheen in diverse verzamelbundels en in het literair tijdschrift Passionate.

Dagvoorzitters Dag 1 Prof. dr Klaas van Berkel (RUG) Dag 2 Dr Koen Hilberdink (KNAW)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 77 De dood is het einde van het leven, maar niet noodzakelijk het einde van de biografie. Wat valt er te leren van de necrologie? Hoe is het genre ontstaan en wanneer maakt de biograaf er gebruik van? Het zijn vragen die weer andere vragen uitlokken: hoe journalistiek is het biografisch onderzoek en hoe literair blijkt de necrologie in de krant te zijn? Wat is de rol van de autobiografie in dit geheel? Wat heeft de overledene er zelf van gezegd? Biografen, journalisten, historici en literatuur- wetenschappers proberen gezamenlijk een theoretisch fundament te leggen voor dit thema.

ATHENA'S BOEKHANDEL organiseert een avondprogramma n.a.v. het CPNB-dagthema DE BIOGRAFIE van de boekenweek DONDERDAG 10 MAART AANVANG 20.30 UUR Oude Kijk in 't Jatstraat 42

M.m.v. Han Borg, Hans Renders en Kees Snoek

Reseveren telefonisch en schriftelijk, of per e-mail, bij het Biografie Instituut t.a.v. Carien Gibcus Faculteit der Letteren Oude Kijk in 't Jatstraat 26 9711 EK Groningen Postbus 716 9700 AS Groningen tel. 050 - 363 5816 e-mail: [email protected] www.rugml/let/Biografielnstituut

Organisatie: Biografie Instituut i.s.m. Het Academiegebouw ligt op 10 minuten loopafstand van het Fonds voor de Letteren Centraal Station. Lunchmogelijkheden binnen een straal van enkele honderden vrije toegang meters rond het Academiegebouw, in het restaurant van het Academiegebouw, of in de kantine van de Letterenfacultrit. Met dank aan Stichting Democratie en Media

78 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Mededeling

Uitnodiging Collectieve biografie en identiteit

Woensdag 9 maart, 15.00 uur, Spinhuis, O.Z. Achterburgwal 185, Amsterdam. Toegang: € 2,-

Naast individuele biografieën bestaan eer ooko cocollectieve biografieën, bijvoorbeeld de Bloo msburY roeg ofp van de protestgeneratiep g vanv n e jarenJ '60. Het schri'-J ven n vancol1 e c t leve biografieeengvraagt eenee a andere maniervan va werken e dan van een endindividuelebiografie.tvt Net alsa bijl individuele biografieën wordter in collectieve bio- gra eenmeestal mees ggebruik gemaaktg van kwalitatief materiaal en methoden. Maar dit ts zoals wwijlJ bij dezez bijeenkomstJ van de werkgroepg p 'Biografiegrafi ene Identiteit''zlln zullen latenzien, e beslist nieti de enigeg manier. aan de Universiteit van Amsterdam, vertelt over Paul e Beer ^ bijzonder hoogleraar zijn n onderzoekrzoek naar generaties en solidariteit. aritett. De BeerB r maakt uitsluitend gebruik van kwantitatievemethoden, e ^ zoals1 enquêtesq " en stattsttscstatistische e analyses.a Yses Francis Gouda, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, gaat in op haar onderzoek naar de artistieke en intellectuele elite in het voormalig Indië. Gouda baseert zich op kwalitatieve methoden.

In einleidingen wordtgg P uttvoertr ken oover e de vraages og watjeztchtbaar kunt maken met een collectieve biografie, watm e t de levensbeschrijving van individuele mensen achterw eg eblijft. bJ WWelke mogelijkheden en onmogelijkheden biedti de col- 1 ecttegve biografie?V Vraagtwg de cocollectievellect te rken?biografie eenn aandere manier van werken? En wat zijnJ de voor-- en nadelen vanva eeen kwantitatieve respectievelijkp li'J kwalitatieve aanp a kbibij hetets schrijvenJ van een collectieve biografie? Op 9 maart organiseert de werkgroep `Biografie en Identiteit' een bijeenkomst waarin het thema van de collectieve biografie centraal zal staan. De bijeenkomst wordt ingeleid door Paul de Beer en Francis Gouda. Vervolgens worden alle aan- wezigen van harte uitgenodigd zich in de discussie te mengen.

De werkgroep `Biografie en Identiteit' is een onafhankelijke werkgroep die zich tot doel heeft gesteld biografisch onderzoek te stimuleren door middel van een kritische bezinning en voortdurende discussie.

De werkgroep is bijna tien jaar geleden voortgekomen uit een themanummer van het tijdschrift Comenius. Tijdens de bijeenkomsten, die drie of vier maal per jaar plaats vinden, besteden we aandacht aan verschillende aspecten van biografisch on- derzoek. Soms worden resulaten van onderzoek gepresenteerd, bij andere gelegen- heden gaat het om `werk in uitvoering'.

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 79 De ieeJ nkomstenzijninformeel ziJ en multidisciplinair.Niet alleen et e gevestigde^ g weten- schaPP e rs> maaroook studenten,n > onderzoeker s inopleidingP o e endmg anderegeïnteresseerden e a e zinanzijnl van harte t welkom. e zichHet onafh an k he kel karakter van de werkgroepg P brengtg met zic mee dat we geeng bubudget et hebben.enwevaer gn dusd een kleine bijdrageo voor aadministratiekosten en een attentie1' voor oor de sprekers.sP e s.

Organisatoren. zijn:J Anna Aal te n^ CChristienhr n Bri kn ev gr Kathye^ Davis,Y ^Hans- an YSylvia HeijtingJ g

80 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Mededeling

Donderdag 10 maart De Dag van de Biografieën

Een biografie moet boeiend zijn Organisatie: Stichting CPNB, in samenwerking met Slot Loevestein (www slodoevestein.nl), het Constantijn Huygens Instituut (www chi.knaw nl) en Stichting Schrijven (www clubschrijven.nl)

`Hoe schrijf je eenbiografie?' 'is de vraagg waarwaa het deze avond omo d draait.aait. VanafVaaf 19.00 uur is er,,, voorafgaandn aa hetp r o gr a mma gelegenheidg g tot het bezichtigen van Slot Loevesteinne de ggrotendeelsote eels aan Hugog de Groot gewijdeg J tentoonstelling Dee Erfenise s van Loevestein. In het programmaP g ma schetst de samenstellere vana de ten- toonstellingArthurg EijffingererhethiJ g historische sche kadekader en verteltt historicus sto cus Henk Nellen over zijn ervaringeneg a en bijJ hetschrijvenet van de biobiografieg g van Hugo o de Groot.G ot. Na een korte pauzeau e vertelt historicusbiograafsto cus en Herman Lan ggeveld namense s hetet BiografieInInstituut wat er allemaal komttbi kijken het Jschrijven sc venJ van een biografie,g , waarna El bet t hen Etty Marijke HilhorstJ praktischpde etmet dedeelnemers slagaand 1 gaan.

Plaats:ts. SlotS otLoevestein, oe estein ,Loevestein 1,, Poe eroiJe n Tijdstip:J P 91 .0 0 - 22.15. uuuur (aanvangprogramma gp g 0 2. 00 uur) u Voor wie: eenieder dieraag g zelf scschrijft ft ofJ wil gaang schrijvensc J Capaciteit:p 1 0ppersonen Wijze van aanmelding:g bijJ inschrijvingJ gg gratis at s toegankelijk,g J k ^via www.boekenweek.nl^ ofperp fax bij Jde StStichting chtin gCPNB, C N ^(020)0 0 66231696

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 81 Mededeling

Kind van de toekomst Vrijdag 11 maart 2005

Internationaal symposium Verlichte pedagogiek, kinderdagboeken en jeugdherinneringen Locatie: Felix Meritis (Zuilenzaal), Keizersgracht 324, 1016 EZ Amsterdam

Zuilenzaal Felix Meritis 1793

In het etkader d vann het honderzoeksprojectt 'Controllingim eshaping a d n sha in the self education,t lnintrospection rosP andnpractices of writinwriting in the Netherlands 1750-1914', uit evoegKunstwetenschappenr aand aa de Faculteitacu deder Historischen e Kunstwetenscha en van e ErasmusUniversiteitas us Rotterdam,Rotte d ^ wordt oppgesproke dit symposium es roken over vernieu- wm g en inpedagogiekde i dedeze e periodepe od en de veranderende manier waarop p men- se n naar zichzelff hun en omgeving u o ge g keken.n De e neerslag ee g daarvan in egodocumenten,g , geschr eve n ^g etekend eng efi lmd van f a e ac httie' n de eeuw^ zal in zeven lezingeng aann deorde o komen.e Aanln v nhet it s m osium eind vmboekpresentatie dt de vanp plaats van Kind van de toekomst. De wonderer wereldv na Otto0 van Eck (1780-1798) over de belevin gs- wereld vaneenachttiende-eeuws ee jongetje on etl e opo basis van n zijnzijn dagboek. g Hijl bezochto Fe 1i x Meritise tis opdecember7 p 69 1793: alwaer 3.^ ` wijJ dooro0 zeer schoon muziek deng ant- schenp avond op een ee aengenaemeae ge wijsJ vermaekt zijn'.ln

Toegangoegan g van het dagprogramma isJ, vrimoet zichu oet wel c evan tevoren inschrijven!inschrijven! Inschrijvingena alleen ee p per e-mail:rm ngg bafhk e a@ ur.nl. .e

82 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Programma

09.30 Ontvangst met koffie 10.15 Arianne Baggerman (Erasmus Universiteit Rotterdam): inleiding en introductie 10.30 Peter Burke (Cambridge University): `Egodocuments and history' 11.00 Jurgen Schlumbohm (Max-Planck-Institut Gottingen): `Childhood in the 18th Century'

11.30 Pauze

12.00 Brigitte Schnegg (Universitdt Bern): `A Swiss Children's Journal of the 18th Century' 12.30 Lotte van de Pol (Freie Universitdt Berlin): `Childhood Memoirs of Wilhelmina van Pruisen'

13.00 - 14.00 Lunch (op eigen kosten)

14.00 Susan Aasman (Universiteit van Groningen): `De vader achter de camera. Familiefilms tot 1950' 14.30 Hugo Riling (Universiteit van Amsterdam): `Vaders en zonen in Nederlandse jeugdherinneringen' 15.00 Eveline Koolhaas (Universiteit van Amsterdam): `Vader en zoons. Jacob Vos en de getekende dagboekjes voor zijn kinderen' 15.30 Pauze en historische rondleiding door "Felix Meritis" door Laura van Grinsven 16.30 Pieter Stokvis zingt liedjes van Hiëronymus van Alphen 16.45 Boekpresentatie van Kind van de toekomst. De wondere wereld van Otto van Eck (1780-1798), geschreven door Arianne Baggerman en Rudolf Dekker (Erasmus Universiteit Rotterdam) en uitgegeven door Uitgeverij Wereldbibliotheek. Uitreiking van het eerste exemplaar aan Prof. Dr. Willem Frijhoff

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 83 Nederlandstalige biografieën, verschenen in 2004

WilW Albeda,be a een deverzorgingsstaat:e herinneringeerinneran envan anWil it Albeda. In sa e e kl g metet RoelofRoe oBouwman ou a een(Amsterdam, Mauritsa van den Toorn Boom)

Lies eseeAuerbach-Polak, B t Busch-PolakNa en dNan da van der Zee, Bewogeno stilte. Oorlogsherinneringenvan tweean ee zussen (KampenKam en Ten Have)

Mirja m de Baar, `Ik moet spreken': het spiritueel leiderschap vvan Antoinetteo Bou r' 6'ni on l 16-1686 0(Zutphen,P ^ Walburgg Pers)

Peter Bak, Een soeverein leven. Biografie van W.F. de Gaay Fortman (Amsterdam, Mets & Schilt)

Remrus Beijk, De derde levensfase. Met een terugblik op het werkzame leven (Rotterdam, Calbona)

Frans Bieckmann, De wereld van prins Claus (Amsterdam, Mets &Schilt)

Onno Blom, Het fabeldier dat Komrij heet (Den Haag, Letterkundig Museum; Amsterdam, De Bezige Bij)

Rudy Boekholt, In het gareel. Memoires van een Indisch Zondagskind (Zutphen, Walburg Pers)

Nando Boers, Cristi. Cristian Chivu: van Resita tot Amsterdam (Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar)

Ernst Bohlmeijer, De dominee en zijn mevrouw (Westerwort, Van Gruting)

Han van den Boogaard, Sprekende stilte: leven en leer van Sri Ramana Mczharshi (Cothen, Felix)

Flip Bool en Henk Raaff, Cas Oorthuys – Amsterdam (Amsterdam, Bas Lubberhuizen)

Ton van den Brandt en Marc van Dinther, De gangen van John de Mol (Zutphen, Plataan)

Han van Bree, Het aanzien van Juliana (Utrecht, Het Spectrum)

84 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

A. Broers, Wees niet bang. Biografie van mgr. Muskens (Nijmegen, Valkhofpers) Yoka van Brummelen, Mascha Stom, prima ballerina (Amsterdam, Uitgeverij IT&FB)

V ittorio BusatoWWeg met Piet UVroon. Eenbiografie Amsterdam Amsterdam UniversitySPress/Salomé)

Kees vanC adsan nen LLouis o de Wijze,WJ^ e OntsnaOntsnapping^ uit de dodenmars. Herinneringenerinneran 6' en vvan Louis ouas de WWijze9 aan deconcentratiekampen concertra am en transportentrans Amsterdam De Bataafsche Leeuw)

Manon Colson, Erik Dekker, de biografie (Antwerpen, Houtekiet)

Douglas de Coninck, Marc Dutroux, het stilste jongetje van de klas (Antwerpen, Houtekiet)

Cuyt, Manteau) Martine Y^u tWillem Elsschot: manvanv w woorden(Antwerpen, P ^

Hans Daalder, Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886 -1988, de jaren 1940- 1948 (Amsterdam, Balans)

Guido Derksen, De gebroeders. René en Willy van de Kerkbof een dubbele voetbalgeschiedenis (Amsterdam, Veen)

C. van Dijk, Duizend-en -éen -Drenthen 1800-1900 (Emmen, Klercke Pers)

Reinildis van Ditzhuyzen, Oranje-Nassau. Een biografisch woordenboek (Amsterdam, Brecht)

Jan Drentje, Thorbecke. Een filosoof in de politiek (Amsterdam, Boom)

Johan Faber, Het mysterie Marco: Van Basten, Ajax en Oranje (Amsterdam, Rap)

Lambert J. Giebels, Jezus. Een biografie: mythe en wekelijkheid (Amsterdam, Bert Bakker)

Ruud Greve, Pangeran Diponegoro: beschrijving van leven en daden van een beroemde prins, 1785-1855 (Terschuur, Zevenster)

Diederik Grit, Altijd reisgenoten. Arend Grit en Anneke Benthem, 1921-2002 (Valkenburg, Hondsrug Pers)

Jan van Hattem, Willem Elsschot. Mythes bij het leven. Een biografie (Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet 2004)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 85 J.H. Heimel, Prof. Mr Dr Joham Philip de Monthé ver Loren (1901-1974) (Zeist, De Monté ver Loren Stichting)

Mark van den Heuvel, Rafael Ferdinand van der Vaart: fenomeen (Baarn, Tirion)

Joep van Hoof, Menoo van Coehoorn, 1641-1704: vestingbouwer, belegeraar, infanterist (Utrecht, Matrijs)

J.J.C. Huige, Chris Mol 1892-1970. Van Brabantse dorpsdokter tot nationaal gezondheidspionier (Tilburg, Stichting Zuidelijk Historische Contact Tilburg)

Ernst Huisman en Peter Karstkarel, De Opsterlandse kunstschilder Hermanus Sterringa en zijn thuisdorp Gorredijk (Gorredijk, Stichting Streekmuseum Opsterlan)

Maja de Jong-de Herder, Cornelis de Jong: `architectuur als ambacht' (Middenbeemster, De Meerwaarde)

E.D.J. de Jongh, Hannes de Graaf. Een leven van bevrijding (Kampen, Ten Have)

Mariëlle van de Kerkhof, Verhalen uit het leven van mevrouw Van der Valk: geboren 29 januari 1906 (Zwolle, Bergboek)

Luuc Kooijmans, De doodskunstenaar. De anatomische lessen van Frederik Ruysch (Amsterdam, Bert Bakker)

Gerrit Kraa en Jean Briill, Degroote stille knecht' heeft echt bestaan. Aar van de Wedhorst, schrijver: een biografische schets (Oudewater, Vereniging `Herman de Man')

Fred J. Lammers, Juliana. Een leven in dienst van Nederland (Baarn, De Fontein)

Herman Langeveld, Schipper naast God. Hendrikus Colijn 1869-1944 (Amsterdam, Balans)

Kees de Leeuw en Erna Kok, Een nuchtere romanticus: leven en werk van Ivans, mr. Jacob van Schevichaven, 1866-1935 (Soesterberg, Aspekt)

Jona Lendering, Alexander de Grote. De ondergang van het Perzische rijk (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van tiennep)

Truus de Leur, Eduard van Beinum 1900-1959. Musicus tussen musici (Bussum, Thoth)

M.J.F. Lindeijer, Robert Regout: Maastricht 1896 –Dachau 1942 (Drachten, Omnia-Fausta)

86 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Isaac Lipschits, Rafael Gerstenfeld 1900-1976: een man van goede daden (Zutphen, Walburg Pers)

Paul Luykx, Cornelia de Vogel: leven en bekering (Hilversum, Uitgeverij Verloren)

Guus Luyters, De rotstreken van Arthur Rimbaud (Amsterdam, L.J. Veen)

Fred J. Lammers, Juliana: een leven in dienst van Nederland (Baarn, De Fontein)

Martijn Meijer, Klinkhamer, een leven tussen woord en moord (Amsterdam, De Prom)

Jan Mertens en Arie Kuiper, Mijn leven als vakbondsman en politicus (Nijmegen, Valkhofpers)

Marcel Metze, Anton Philips 1874 -1951. Ze zullen weten wie ze voor zich hebben (Amsterdam, Balans)

Peer Meurkens, De wereld van schoolmeester Panleen. Een portret van het oude Kemperland in de negentiende eeuw (Zaltbommel, Kempen Uitgevers)

Henk van Middelaar, Geef mie de nacht. Ede Staal, een biografie (Luminis)

Mario Molegraaf, Het wekkertje van 23.34 (Amsterdam, Balans)

Paul Morren, Theodor Herzl: grondleer van het politieke Zionisme (1860 -1904) (Antwerpen, Garant)

Bert van Nieuwenhuizen, Juliana, maatschappelijk werkster met een kroon (Soesterberg, Aspekt)

A. Otten en L. Vogelaar, Vijf broden en twee visjes: uit het leven van de oefenaar L. Wijting (Kampen, De Groot Goudriaan)

Jos Perry, Ons fatsoen als natie. Victor de Stoers 1943 -1916 (Amsterdam, Boom/SUN)

J.H. van Putten, Ecce quodomo moritur: `mijn oom' (Rotterdam, Calbona)

Hans Renders, Wie weet slaag ik in de dood. Biografie van Jan Campert (Amsterdam, De Bezige Bij)

Casper Schuuring, Abulgani, 70 jaar nationalist van het eerste uur (Zutphen, Walburg Pers)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 87

Frits van Borneren, Het leven van Formule I-coureur Carel Godin de Beaufort 1934-1964 (Zaltbommel, Aprilfis)

Mans Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen. Herinneringen aan generaal KNIL S.H. Spoor, legercommandant in Nederlands-Indië 30 januari 1946 – 25 mei 1949, opgetekend door zijn weduwe (Amsterdam, De Bataafsche Leeuw)

Paul van der Steen, Cals. Koopman in verwachtingen 1914-1971 (Amsterdam, Balans)

Maartenaa St een m i'eer J^ Golden G Eearring.i 6' Rock o die ie niet roestr (Amsterdam, , Wer eldbi liothb eek

Erik Var meka P enMick ck Peet, t^ Agent ^ Orange. an6 .De e jonge^n jaren^9e vanv prins Bernhard (VanVa Praag,g^ Amsterdam)t

Frederik R. van Veen, Gustaaf Molengraaff 1860-1942. Een avontuurlijk geleerde (Delft, Delft University Press)

H. van 't Veld, De pelgrimsstaf is in mijn hand: Johan Runyan (1628-1688): een biografie (Utrecht, De Banier)

H. Veldman, Heinrich Bullinger 1504-1575, gereformeerd pastor voor Europa (Bedurn, Woord en Wereld)

Ruu VeVermeer een Carolineo 'n e Schouwink,wink Aleister Crowley. De ev ens oo vanv een der grootste ma zers didie ooitooit leefde e (Amsterdam,, Schors)

Rienk Vermij,i'J ^ Huygens,y^ ^ demathematisering ma emat in^ v van dew er e ^i khei (Amsterdam,,

NatuurwetenschaNatuurwetenschap & Tech nle^ ReeksWetenschappelijke Biografie)

Ger Verrips, Denkbeelden uit een dubbelleven. Biografie van Karel van het Reve (Amsterdam, De Arbeiderspers)

E.J. Vles, Pieter Paulus (1753-1796): patriot en staatsman (Amsterdam, De Bataafsche Leeuw)

Francisca van Vloten, Moen. Tussen Toorop en Mondriaan. De kunstenares Mies Elout-Drabbe 1875-1956 (Vlissingen, Uitgeverij Den Boer/De Ruiter)

Bert Vuijsje, Rita Reys – Lady Jazz (Amsterdam, Thomas Rap)

J. Wagenaar en J. van Benthem, Johan Wagenaar (1862-1941). Leven en werk van een veelzijdig kunstenaar (Zutphen, Walburg Pers)

88 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 Hans Werkman, De haven uitgegraven. De wereld van J.K. van Eerbeek, schrijver (Meindert Boss 1898-1937) (Hilversum, Verloren)

Caroline de Westenholz, Albert Vogel. Voordrachtskunstenaar (1874-1933) (Amsterdam, University Press)

Hanneke Wijgh, Het Kaïnsteken. Mijn eigen kleine oorlog (Amsterdam, Mets & Schilt)

Harry van Wijnen, D.G. van Beuringen (1877-1955): grootvorst aan de Maas (Amsterdam, Balans)

Arina van der Woerdt: Werken zolang het dag is: Jacqueline Cornélie van Andel- Rutgers (1874-1951) gereformeerd zendelinge in Midden Java (Kampen, Kok)

Sal de Wolff, Rond het huis van de laatste rabbi van Alkmaar. Verhalen van een overlevende van het concentratiekamo Bergen-Belsen (Schiedam, DocoStory)

Marion de Zanger, Een verschrikkelijk verlangen naar verboden ogen: Unica Zorn (1916-1970) in haar cultuurhistorische context (Amsterdam, Amsterdam University Press)

Annejet van der Zijl, Sonny Boy (Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar)

Arie van der Zwan, H.M. Hirschfeld. In de ban van de macht (Amsterdam, Meulenhoff)

Jan Rutger van Zwet, President in Indië en Nederland: Mr. N.P. van den Berg als centraal bankier (Proefschrift Universiteit van Leiden)

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 89 Medewerkers aan dit nummer

MIREILLE BERMAN is historica en maakt deel uit van de redactie van Biografie Bulletin.

PETER BuwALDA is redacteur bij uitgeverij L.J. Veen en schrijft essays. Hij publi- ceerde in onder andere De Gids, Hollands Maandblad, en Vrij Nederland. Hij maakt deel uit van de redactie van Biografie Bulletin.

MARCO DAANE is neerlandicus en redacteur van het literair-historisch tijdschrift De Parelduiker. Hij publiceerde een biografie van de Vlaamse auteur Richard Minne (longlist AKO-Literatuurprijs 2002) en over Willem Elsschot het wandelgidsje U schijnt de stad niet goed te kennen? (met Wieneke `t Hoen). Momenteel werkt hij aan een reisboek in het spoor van voornamelijk Britse schrijvers op eilanden.

RUDOLF DEKKER doceert geschiedenis aan de Faculteit van Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Binnenkort ver- schijnt een met Arianne Baggerman op basis van een kinderdagboek geschreven studie: Kind van de toekomst. De wondere wereld van Otto van Eck (1790-1798). Onlangs verscheen de door hen beiden geredigeerde bundel Egodocumenten: nieu- we wegen en perspectieven. Andere recente publikaties zijn onder meer Humour in Dutch Culture of the Golden Age en Childhood, Memory and Autobiography in Holland from the Golden Age to Romanticism.

NICO KEUNING is neerlandicus. Hij is de auteur van Céline, van Rennes naar St. Maio, Rozenwolken en wierookwalmen, letterkundige reisgids Heiloo, Altijd het tin- nef om je heen, biografie van de dichter-essayist Max de Jong en Angst voor de win- ter, biografie van Jan Arends. In voorbereiding is de biografie van Bob den Uyl.

GERT LAMMERINK is journalist en werkt op de sportredactie van het Algemeen Dagblad.

OTTO S. LANKHORST is historicus. Hij is werkzaam als bibliothecaris van `Klooster Sint Aegten. Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven', gevestigd te Sint Agatha nabij Cuyk.

IVIARTITN MEIJER studeerde wijsbegeerte en is werkzaam als freelance journalist. Hij schrijft onder meer voor NRC Handelsblad en Filosofie Magazine en is redacteur van Biografie Bulletin. Vorig jaar publiceerde hij Klinkhamer. Een leven tussen woord en moord.

DIK VAN DER MEULEN schreef de biografie van Multatuli, die bekroond werd met de ruco-literatuurprijs 2003. Hij is freelance redacteur en maakt deel uit van de redac- tie van Biografie Bulletin.

90 Biografie Bulletin Voorjaar 2005 BERTRAM MOURITS is redacteur bij uitgeverij Contact. In 2001 publiceerde hij Zestig. Een nieuwe datum in de poëzie. Hij schrijft regelmatig voor Poëziekrant, De Revisor en Onze wereld.

EMANUEL OVERBEEKE is musicoloog. Hij publiceerde over Vestdijk en de muziek, composities met een tweede naam, klassieke muziek en dood, Chopin, Stravinsky en (met Leo Samama) entartete Musik.

MONICA SOETING was hoofdredacteur van het tijdschrift Surplus en was als recensent verbonden aan onder andere Vrij Nederland en de Volkskrant. Zij schrijft recensies voor Trouw en is redacteur bij uitgeverij AmbolAnthos in Amsterdam. Monica Soeting is hoofdredacteur van Biografie Bulletin.

ERNA STAAL is redacteur bij uitgeverij Contact en maakt deel uit van de redactie van Biografie Bulletin.

MAARTEN STEENMEIJER is als hoogleraar Spaanse Letterkunde en Cultuur verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast is hij actief als literair vertaler, criticus (o.a. Vrij Nederland) en schrijver. Hij publiceerde onder meer Spanje is anders, Mythenbouwers van de Nieuwe Wereld. Over de literatuur van Spaans- Amerika, Acht dagen in de week. Brieven aan pophelden, Dit is niet Amerika. Gedichten en Je sterft maar twee keer. Over literair denken en herinnering. In 2004 verscheen Golden Earring. Rock die niet roest. In de loop van dit jaar zal de door hem samengestelde bundel Pop in literatuur het licht zien.

ARIE VAN DER ZWAN was hoogleraar ondernemingsbeleid en vervulde functies in de top van het Nederlandse bedrijfsleven. Hij is werkzaam als onafhankelijk adviseur en schrijft regelmatig artikelen in NRC Handelsblad, Trouw en Socialisme en Democratie. In 2004 verscheen zijn biografie van H.M. Hirschfeld: H.M. Hirschfeld. In de ban van de macht.

Mededeling

De Wie doet wat' lijst kan digitaal opgevraagd worden bij Monica Soeting: m.soetingQa xs4all.nl

Biografie Bulletin Voorjaar 2005 91 Kopij

De redactie verzoektu aauteurst rs rekeninge houden mmet t vol de volgende e en aanaanwijzingen ^z gen vooro de kopij.p^.

Opmaak van het artikel: • een titel of titelsuggestie geven (niet vet, geen kapitalen) • officiële spelling gebruiken • boektitels cursiveren • tijdschriftartikelen tussen enkele aanhalingstekens: namen van tijdschrift of krant cursiveren • de volgende wijze van titelbeschrijving:

Hermine de Graaf, De zeevlam (Amsterdam, Meulenhoff 1985)

Willem Jan Otten, `Twee verschrikkelijke machines', in Tirade 38 (1994) 5.

• afkortingen vermijden • citaten: enkele aanhalingstekens: citaat binnen citaat: dubbele aanhalingstekens • alinea's niet laten inspringen, alleen harde returns gebruiken • werken met standaard lettertype • niet onderstrepen, vet, kapitalen • citaten in een buitenlandse taal in het Nederlands vertalen • geen noten gebruiken

bij een lang artikel: • de tekst opmaken met tussenkopjes (cursiveren) of een witregel • een lead boven het artikel plaatsen (korte beschrijving van de inhoud, aanleiding of uitgangspunt van het artikel • zo mogelijk illustraties bijvoegen (worden geretourneerd)

personalia: korte biografie van twee à drie regels bijvoegen

kopij • aanlevering op diskette in WP 4.2, 5.1 of 6.0 of Word • diskette en uitdraai, of tekst per e-mail sturen naar de hoofdredacteur Mariëlle Polman Weidestraat 49 6533 XJ Nijmegen [email protected]

92 Biografie Bulletin Voorjaar 2005

Biografie

Bulletin Zomer 2005

DE TWEEDE WERELDOORLOG Essays van Ido de Haan, Jacq Vogelaar en Geraldien von Frijtag Biografische geschriften van oorlogsslachtoffers, ooggetuigen en kinderen van 'foute ouders' Het Churchill Museum Het achterhuis van Anne Frank

RECENSIES De biografie van H.M. Hirschfeld De lichaamsdelen van Hermione Lee Het leven van een negentiende-eeuwse kunstpaus De biograaf is niet God

Inhoud

Woord vooraf 3

De stem van de overlevenden 5 Getuigen van de jodenvervolging in Nederland IDO DE HAAN

De last van het zwijgen 12 Ervaringen van oorlogsslachtoffers MARIËLLE POLMAN

Driemaal opgegraven, driemaal is scheepsrecht 16 Flessenpost uit vernietigingskampen JACQ VOGELAAR

Geen toekomst om naar uit te zien 24 Verhalen van ooggetuigen MIREILLE BERMAN

Een nieuwe taak 27 Het biografische genre en de geschiedschrijving van de jodenvervolging GERALDIEN VON FRIJTAG

Ik wil deze ouders niet 36 Ervaringen van kinderen van `foute ouders' MONICA BOETING

De muurtjes van een metselaar 40 Een biografisch museum voor Churchill PAUL VAN DER STEEN

RECENSIES

Geobsedeerd door calorieën 44 Van der Zwans boek over Hirschfeld neigt naar karaktermoord ROBIN DE BRUIN

I Een winkel voor biografen 55 Body Partsvan Herminne Lee JOKE CINDERS

Een negentiende-eeuwse kunstpaus 6o Jos Perry's biografie van jhr. Victor de Stuers HERMAN LANGEVELD

De biograaf is God niet 65 Hans Werkman over J.K. van Eerbeek KOEN HILBERDINK

RUBRIEKEN

Schrijvershuizen 70 Het achterhuis van Anne Frank MONICA BOETING

Post 74

Mededelingen 76

Aanvullingen en correcties 8o

Medewerkers aan dit nummer 81

Kopij 83

Colofon 84

2

Woord vooraf

Deze afleveringg van het Biografie Bueti n' isi historische waarde ervan is niet a ti'l even- bijnaJ in haar ggeheel ggewijd e J aanaade Tweedewee re diggggroot. Wereldoorlog. De redactie heeft drieau - De rang oom te getuigen, getu g e, o omve sc r ri e- e teursereiggevonden hun licht te latente i'l e ervaringeng kenbaaraa te maken e aanaade schijnenJ opp een aantal crucialec uc e asaspectenP ecte buitenwereld, speelt,p eenprominente e rol in vande esc ie sc rijvinJ g en vana de io g r-a deetg u g i eni s st: e n edie de scschrijver vel acq Vo gge--

ie in et i'zonl er. In hunu essaysY s staathet laar esc ri'de 'flessenpost'. Met deze thema centraal dat deze oorlogg onder- term bedoelt Vogelaare meest eest directe ecte e- richten scheidt van alleandereea ee000e, oorlogen,g inclusiefcus e die over de vernieti ingg s amp en de Eerste Wereldoorlog: jodenvervol- zijnvero g eeev r. Hetet zijn evesaeverslagen,, ging.-eerste twee es c uoe De wing en gaaaan brieven,, kroniekenee en verhalen va n oeez - overlevensbeschrijvingen in strikte ten on er omman os: mensen die we r-r- maar te meer zin,^ des over de PJpijlersi van het eneg won eng tot werkzaamheden in en biografischonderzoek: oogg et u ige nv e r- s a rond degasg kamers en crematoria. ZijJ wis- g^en memoires en andere egodocumenten.go ten dat zijJ zelf evenmin zoudenu overleven,, De Utrechtseoog eraa r Politieke esc ie- en ooP ten dat hun getuigenisseng g de ui- denis Ido de Haan wijstl in zijnJ bijdrage op tenwereld zouden bereiken. Hunu berichten een unt om ze ongemakkelijk punt in egetuigenisg g sc reven ze zorgvuldigen oor ac t^ van overlevenden vane jodenvervolging. vervolgensg in eenfles s of blik tebegraven g Terwijl de overlevenden zich verP ic t voe- on er de as van unot enoten.g Hoeg ru- len hun verhaal te vertellen,^J zijn er tegelij- welijk ook uit berichten van deze on- erti'J redenen om te twijfelentwl ee aanaa de si- omman os i'l t dat zij zich zeer e- torisc e accuratesse van watt zijJ te vertellen ve te e wu st warena van de historische waarde van hebben. In zijnJ essayy ggaat De Haanaa in op hungetuigenissen.Z konden e o e zijJ een de spanningP tussende pplicht de waarheid te nogg hopen oeP 'dat at mijmijnhelse dagen, , euti- openbaren en de onmogelijkheid om als t oze a g van morgeng eendoel in de getuige e gehele waar ei te vertellen. De toekomstkrijgen'. get i enisu eng van sdoenoverlevenden n een HHet derder essay,Y vanhistorica isto ca en e Po itico 0- zwaar moreel appel op de lezer, maar de e er a ie n vono Frijtag,ta , gaat over het io-

3 grafischewe r ineigenlijke zin,zin en we over diee zich c aa daar e w' ee meebezighielden,n aa r de levensbeschrijvingen van e daders – de ge- achtergrondverschoven. Ane rs ligt gt at in n en die meewerkten aan de uitvoering van etitu en an ,w aa r ehet aaaantal t a er oi- jodenvervolging: cre i ticsdrt"te ze os grafieën snel toeneemt. Von Frijtag anY - Eci m ann e en de zijnen J e sinds s sHannah a - seer t ewaarde aa vane a dittsoortbiografieën sooene ren t wordennoem^ Dire ttdter en bepleiti uitoefening e nin vana het genre in Neder-er . .. . g g andereP personen ie 1 e vernieti ing e- land. tisro en waren. In Nederlandi e iog ar i- scebenaderingvavan dadersaes s sinds s Abel A De redactie Herzberg,acJacques es PresPresserg er en Lou de Jong,

4

De stem van de overlevenden Getuigen van de jodenvervolging in Nederland

Ido de Haan

De vervolging van de joden in Nederland is vaak beschouwd als een ver- zwegen geschiedenis. Maar ook al klinkt sinds de jaren zestig de stem van de overlevenden steeds luider, toch lijkt het of het leed van de vervolgden niet erkend wordt. Ido de Haan legt uit waarom het appel van de overle- venden op medeleven ons nog steeds in verlegenheid brengt.

Dee vervolgingvernietigingervoin gen van de uoEr - ondergangvan de Europese joden zich in pesejoden is geen uniek verschijnsel. e onzeisu am e. r oorlogshandelingen ine EEerste r en Tweedee Dat wilw zeggen gg dat vrijwelr" we iedereendie ie de Wereldoorlogkostten meer mensenlevens 'aren i-1 l 933 94S bewust heeft meegemaakt, anejodenvervolging. D etec noo ie getuigeu wase as vanjodenvervolging.Het va e van de vernietigingg wasdodelijker in de aantal getuigeng is ontelbaar groot.o. Elk van bombardementenvane e te va Nagasaki g en' Hir' o- henkonet i nis afleggen v n joden- . . s ima. De snelheid van eenocig e lag o- vervolging.ugeaHoeH zinnizinnig,og informatiefn- e o t ger innwa a. oIndianen, eAr- hullendieder van ezeetuig enissen is, meniërs eenen koelakkenvermoord werden rm r hangt af van de vraag,g, het s kennisbelang, e a , de om wie ze waren,, o omdat ze inde ogen oge van a behoefte of de morele opdracht waaraan de hun vervolgers inferieur, overbodigo e- getuigenis moet beantwoorden. Als we wil- vaarlijk waren.a Maaraa wat t de vernietigingve et in len weten hoe de machinerie vana de vernie- J gg . van e joden on ersc ei t van e an ere ti in werkte, hebben we het meeste aan de .. g voorbeelden van genocide,^ is dat zij) zich - getuigeniss van a ee een dader.. Als heter eomgaat omaatg sespeelde .e inhet a thart va de van Europese Er ese samen- te beschrijven hoe de samenleving reageer- g i Zijstrekte zichte veel verderutuit i an de op de vervolging,g g, dan hebben wee meere hetdaadwerkelijke moorden in de veet rni i- aan de getuigenisg van een omstander. En in s am en. Dejodenvervolgingvon a s we willen wetene welkeg gevolgene de ver- P .. overal plaats, in vrijwel alle dorpen en ste- vog in a voor e vervolgden, an moe- en.in de volkerenmoordos Bosnië zich e zic ten we in de eerstepeersteaatslaat naar haar of zijn voor onze deur afspeelde, dan voltrok de ervaringe en vragen. De vervolgden wisten

e aa n De stem em van ver de overlevenden even en • 5 over het algemeen niet veel van de vervo - aan dejodenvervolging is in de eerste 2 5 ggin smac inerie. Als zij) daar meer zicht op jaar nna de oorlogr geenszinseenszins on er ru t of en gehad,g waren re n eer misschien eerderer verzwegen.g ZijJ vormde eene vastbestand- en meer mensenevg uc t. Omstanders deel depolitieke retorieke en een terug-g konden zich moeilik voorstellen hoe het is eren ijkpunti unt voorr maatschappelijkro- l p vervolgd te worden, een a daderse s wilden test. Met name in de eerste helftvan de zich het niet voorstellen. Iedere getuigenisg g jaren vijftigJ g werd bij voortduringvoo u g g ere e- is subjectief, etrop uct van het gezic ts- aan dejodenvervolging.on Dat begong ppunt dat de getuigeg gi inneemt. Er valtt niet direct in februari ri 1946, 94toen 6^ to Koninging ariorip te zeggengg dat de ene getuigenisg g Wilhelmina bij J e eeeersteherdenking van waardevoller is dan de andere. de februaristakinge g de gemeenteg n Amster- s Toch bestaat er algeruime ttijdl de neigingg am het recht toekende om aan het stads- wapen de spreukrvast'Heldhaftig, era en, omdeetuig enisg van overlevenden van de p p erkentelijk-' - jodenvervolgingeenbijzonderep aats toe barmhartig' toe te voeg en, uit te kennennnen. Niet alleen kan het verhaal dat ei voor het feiti dat de AmsterAmsterdamse e- gekomene tegen de zij te vertellen hebben opp vanzelfsprekend vo 'n ing protestp was g g ^ resP ect en waardering rekenen. Ook wordt eerster r zias. De razzia's.eredevoeringwer Ji'g - het ontbreken van de stem van de vervolg-g woon door So.000mensen. e In9S 1 z a- den, of het nu is omdat ziJ niet kunnen men op de Nieuwmarktr inAmsterdam Amster sp re en, of omdat hun stem niet gehoordg zo'n' 20.00o mensemensen bijeenJee oom t te roteste- wor g als een moreel en maat- ren tegeng de ggratiëring'"rin ag van Willy LaY Lag eses die, schappelijkt,falen.en. Datbepaalt ook de ma- s hoofdvan de SD in Amsterdam verant- nier waaropptege aangekeken wor t te en de woordelijkgeweest waspvoor de e orta- ontwikkeling van de stem van de vervolg-g ties. Nogg eens tege en de 6o.000 mensen te- den in Nederland in e jaren vijftigen ze- kenden een nationaal ati n a ppetitionnement stig. Het ontbreken van hun getuigenisg g in waarin degarantie werd geëistg dat omzet- tin van LaL ges'^ doodstraf o in levenslangege de jaren vijftig zou wijzenJ opp een ver rin- g g gingin gen schuldbewuste ontkenningg van de opsluitinge aatste concessie was. moordie midden n in de Nederlandse sa- Een aanzienlijkJ deel van ngemobiliseerde de demonstrantenbehoorde waarschijnlijk men evingg geplandp werd, terwijl de luider klinkende stem van de vervolgdeng vanaf tot e aann a g van e ,CPN, die een jaar het einde van e jaren zestig, zou wijzenJ op eerder r er ook al eens duizenden mensen o p de een groeiendeg maatschappelijk ewust- een gekregeng en om te defileren eren langsan s wor in vang de vervolgingg g en aanvaardingg eenurnmetasuuitAuschwitz. Maar dat wil van de morele kosten en het menseJ ilee niet zeggengg dat de mobilisatie van e er- dat de vervo gin gteweegg hadgebracht. innering aan e jodenvervolging uits ui- ten een communistische zaak was. In de o u airegeschiedschrijving, ie in deze Verwording van de beschaving pp ti veegekleurdwerdeng doorr neen ie p - Deggan are beeldvormingg van de erin- gpaan cu tuur imi ess me s, wer ejoden- nering aan deejodenvervolging in Neer- vervolging opgevoerop evoer as u tieme te en land nuancering. De herinnering van de verwording va gvan de Westerse bescha-a

6 • Biografie0g ie BulletinZomerZ 2o0S

ving. Steeds weer werd daarbijaar i' verwezen de zuster van vadera e Pino een ee aaaanklacht ac- t we 'plompe de omp e verafgoding van het ras' gens smaad wilde indienen tegenteeg Schok- - zoals o s et Duitseu tse antisemitismein eenn 'n omdato at edeze e had ggesuggereerdesu gg e eerdat haar uit it e jaren vi'J ig werd a nge - broer zijnarrestatiea estat eover o ezichzelf c e had a e-

duid. De zwartgallige cultuurhistoricus roepen, , werd er in de confessionelee pers pes P. . Bou manp s r in zijn vele eemalen ae er- scherp geprotesteerd tegen en deze watheette P , P ^ drukte RRevolutieevo der eenzamenzame uuit t 1953 9S3 oveover 'vuile politiek'P waarin 'een Ppotje J Pop het de ^e misvorming gdie der cultuur' i v^'de r- e vuuruugeplaatst der ruchtbaarheidwer e aatst om

eenzamin van op de hordemens tenee top dreef daaraa zijn kwalijkeJ ggeurenu te verspreiden'. en zijnJ agressieveg driften na jaren vana erem-- Toen vervo gens de officier van justitiede ^ min gtegen g weerlozen deed keren'. klachtniet ontvankelijketverklaarde,ver a was

Al eze verschijnselen ui en eropp dat de eens te meer duidelijkdat de stem van de vervolginggg en vernietiginggg van ejoden in vervolgingsslachtoffers nietg aarn eg eoor e jaren vijftigl g eenggrotepolitieke en socia- werd,,^ niet wanneer met deze stem le betekenis hadden. Deerinnering was de verbindingwerd g gelegdg tussenu de ver- zeer esc i t omg in te zetten tegen politiekeeo vogg in ene eventuelebetrokkenheidne eve tue evan vijanden. Dat e6ebijvoorbeeldin 19S , Nederlandse geza gs ra g ers. toene in eenggespannen politiekp klimaat eene Deesc sc ie Jrijvin vana de vervovervolging, g,

campagne o gangga g kwama tegenteg e F.M.A... . die sindsde p u catesi i vana H.. Wee i een Schokking,vooraanstaand lid van de ris- Abel Herzbergewachtte op hetgP magnum.nu telijk-Historische Unie enburgemeesterg opusp van Jacquesq Presser,, was wel dooro0 va n Dene Haag,g, diee in zijneeerdere e functieu ct vertolkt,^ net zoals de leidingg van het sr emeesteru g van Hazerswoude in 1943 RI D in an envag n aLou ou deJong. o Maarg. aa verantwoordelijkee te zijnzijngeweest voor kenmerkend voor eze generatiegeschied- dePe ortatie van de daar ondergedoken a- schrijversJ is dat zij een tamelijkJ strikte mi ie Pino. Naar aanleidingvan gbericht eric e- s c ei img maaktea te tussen tusse de Nederlandse Haagsch oor ving hierover in het g Dagblad,g ^ een og sg esc ie enis en degeschiedenis van vana debladen a e u uit de Paroolgroep,o g ep,werden de vervolging,g , die zich exclusiefue in de inter- in de in seerspg uitgebreide ver en eP u- actie tussen joden en Duitserss a pe e.e bliceerd over de familie Pino en over het lot ZZoals r vana Vree heeftlaten ate zien e ^ vanae in Nea r n in et algemeenemeen. zijnl n analyseY vantelevisieserieDe 'De ez et- • op v en a s uitgebreidede en lang- tin^ ^ waarmee De Jongon tussenu i 96o en i9S 6 durige aandacht voor deze zaak in een ove- hetgeschiedbeeldavan eoorlog o0 0eng de ver- ri ens toch nogalg roerigg jaar, was at joden vo incanoniseerde, g g nam e vervolgingg zich cnauwelijks in ediscussiemengden. wem isy waar een belangrijke s o isc e .. 30or eeeen deelwas as dat bewusteu e keuze:eu e voor-o0 P aat s in,, maar bleef zijJ tegelijko a stan , aanstaande leden van egemeen-joodse g doordatzij zi' s extern fenomeen ag esc i- schap lietenbij iherhaling weteng geen e- er werd,we,e, en, als enige in de langeg reeks hoefte te hebben aan een u ie e getuigen die in de serie werd opgevoerd, de , P es re ing van de vernietigg in van hun e- getuigenis vanee de vervolging doorneeno - mee n sc ap. Vooroo een andere deel was hete e r en a ar ersona e en indichterlijke ec ter eeeenafgedwongenstilzwijgen. oen vorm werd e resenteer .

I o deHaan aaDe stem van de overlevenden en •• 7

bron van inzicht,^ niet vanwegeg zijnJ of haar onument o ocument objectieve inzicht, cmaar t, aadoor oo de su 'e c t ie- In e oo vavan e jaren zest gi treetreedt er in veer va rin die e eooverlevende e e ven e getuige get u i ver- twee opzichteneeeen veranderingin deze si- to t. o s Chriss Vos o heeft onderzocht, tuati e op.P A a n de ene e kant neemtde Ysm - krijgt t vanafe jaren zeventig de ee vor- o isc e ppolitiekelango e ivan e erinne- m g vanvade vervovervolginggg in te evisie ocu- ringZij aan e jodenvervolgingster toe. i' m etn aires steeds meerhet karakter van het wordt steeds vaker in gezet als wapen ter e- verslagg van een individuele queeste, naarde stri' in van eenhele reeks van maatschap- eigen' n ervaring, e , maardaarmee ook naarde J g g .. PJe i'd e misstan enen,> zozeer zelfs,> dat de bevrijdingevri g van de ban van een verzwegeng ^ vraagg rijstl of e jodenvervolgingniet ang - geschiedenis. Vandoorslaggevendeete e - zamerhand een werktuig aanhet worden is nis voorr dezezontwikkelingis e ocumen- g ^ van allerlei mensen die iets willen ewiJ zen, tairee'Begrijp J'nwu aawaarom huil',u ^ ie oo ^ ^ maaraa niet etweten ete oe, bij J 'acties waarvoor een e an ri..J eimpuls zouggeven aande er- biji' ggebrek aan argumenteng hèt argument kenningvan de vervolgingsslachtoffers, in oP tafel wordt gelegdg gwaawaar eeggeen menss die e vormm van n deWetUte i ring Vervo - zich fatsoenlijkJ noemt omheen kan', zoals ing ss ac to e rs en e de ooprichtingP van het esseP o mnin a Vrij^ Nederland schreef psychotherapeutisch centrumc u 45, in 19731 naar aanleidingvan de protesten tegeng de en 1974. volkstelling ing in 1 971. Kenmerkend voordeze Nu an e o omstP van de overlevende als instrument ise' rin gvana de ggeschiedenisesc e e is getuigeen sociologisch ver aar dat de vervolging in steeds abstractere ter- worn e,rbijvoorbeeld dooropte wijzen o e . men beschreven wordt, even onthecht van rol ovangeestelijke a deg ezon ei szor en . zijnJ n oorspronkelijkcontext s e cu tuur- etw e zi j ns e ei in de ontwikkeling in van pessimistische beschouwingen van e J'aren de NeNederlandser n verzorgingsstaat. aar in- vijftig.t g Dezezontwikkeling i' int e hand trig eren er lijkt me de vraagg waaromde ge- gewerkt te zijn doorr het werk rvan nPresser, Pre r tu i enis van de overlevende zo'n sterk e- die in n er an een sc er e veroordeling roe op onsdoet. . g P PP uitspreektr t vannbetrokkenheidvan de e- Zoals o s ggezegd,z g , zijnzijn ggetuigenissen etu g van derlands overheidspersoneel-bij de vervo overlevendenet niet in alle opzichten even ging,in' , maar nergens in zijn beschouwing winge verhelderend. Getuigenissen van over e- . rolova vanpolitiemensen,emeenteam tena- ven en leren maar weinigg over de or anisa- ren, tram- en treinconducteurs nauwkeurigg tie,i handelwijzen wijzeJ of motieven van hun ver- analyseert. vo ers.Zelden e e weteweten de slachtoffers iets Y . Deetw tweede ontwikkelingsis o0 in Presser vanva de manier waaropr de directe en wijdereJ teru te vinden, al is deze daar niet toe te omgevingpvan omstanders op hun vervo - herleiden. DatD i de steeds centraler rol van ing reageerde, vri' we nooit weten ze wie joodse over even en s getui en van e hen verraden heeft,door wie ze zijnge de- vervolgingsgeschiedenis. Waar Presser nog porteerdporteer of hoe de moordenaars heten. als afstandelijke istoricu s s ree t namens Zelfs de Pplaats waaranderenwaa de iervenst is de slachtoffers, daar wordt elders het over- de overlevendensosoms sonbekend. o e e ^ J als even e slachtoffer zelfdee an riJ te zeker kanmenaannemen,z me dat e v e nti ui-

8 ••BiografieB uet inZomer 2ooS

cc zende Nederlandsejodennaar aa et Vernic - eerder een monument dan een document. » • tunsaerg Zorbubo bijJ Lodz zijn ge- Tegelijkeeg J ontstaatzo o eeeen pijnlijkJ dilemma: stuurd',^ schreef Sidneyvan a den Bergh i'J- getuigen hebbene de plicht hun verhaal ate . Y g p t voorbeeld in 1945. ver te en , maar er zijn vele redenen om te twijfelenJ een aann de historische betrouwbaar- ei van wat zij te vertellenn hebben. e e We is- Een andere planeet J waar twijfelt niemand aan de authenticiteit Het streven naar een zo volledig mogelijkel vangetuigenverklaringen, aafgezieng van de reg istratie van de getuigenisseng g van ver- negati ni tens die, het relaas van de massa- volgden dient dan ook een ander doeldan moord op de joden van Europa af willen het maken van een natuur getrouw verslagg doen als eenpropagandastuntvan a eeen in- van everbijsterende werkelijkheid. Vrij- ternation e joodseaar samenzwering. wel zonder uitzonderingg gaan hun getuige-g e zzoals mes Youngg stelt naarrniing aanleiding van nissen vergezeldvag vanaanbevelingen zoazoals: het onveranderlijk biografische karakter 'Opdat het nooit wordt vergeten', 'zodat de van eteraere etui nissenegg van de jodenver- stem van de vermoorden nogg eenmaal volging: wordteg oor en 'omdat wij niet mogeng zwijgengen over wat er is gebeurd'.r H Het t sre- De lezer die aan eeen onomstotelijk au- en van egetuigen vo gt veeleer uit een t ende e tekst een onbetwistbaar aarfeitelijk moreleimimpuls p an uit een streven naar we- gezag toekent,nt is in verwarring over et tensc app e e el objectiviteit. eD waarwaarheid soortrivege e dat de getuigenisg g van een moet verteld worden',niet et uuit noodzaak overlevende als vanevanzelfipreken reen opeist. maar uit plicht, niet omdat de feiteni zich zelfi als eetuigetuigenisg g van een over le-- opdringen aan eeniederi e r die ersoonppersoonlijke e ve n e e rive e gteer is in zoverre zij^' au- vooroordelen op ziJ zet – zoals veron er- t entte is, strekt t voorrechtz ic niet ste wordt in de wereldr van de objectieve noodzakelijkerwijsg uit tot defeitelijke-e wetenschapp –, maarjuist om at e etten ieag van eze itemiregetuigenis. zo kwetsbaar en kwetsendzijn,J dat ze alleen door hetpersoonlijke pplichtsbesef ts van de De verwarring tussen authenticiteit en n is- getuige aan het licht worden gebracht. toriceteit vann de getuigenisig enis is meer dan een Daar komt nogg bijl dat de getuigeg g die zijnJ of intellectueel, cog nitre probleem.p m. Wanneer aargetuigenis ziet vastgelegd, daarmee overlevenden aanspraak maken opp zeggen- g 0o ze erkend wordt als iemand diei leed is schap over het verleden dat zij overleefd aangedaan. De registratie van de getuige hebben, dan krijgti'J gdie eweliswaar vaak de die zegt:e It. ` heb hetggezien,omdat , ook fk vorm van een cognitieve claim,, maar de daar was', bevat niet alleenn een feitelijke morele strekking is wat de krachtr eervan uit- mededeling, maar is teg e i een erkenning maakt.Overlevenden getuigen vee van van het leed dat de getuigeg indie e ssituatie to een wereld die gepresenteerdg wordt als een heeft ondergaan. En zoals het vastleggen, an ereaneet,p waar anderebegrippen gel- van individuele getuig enissen iedere getui- den alleen eervaren vavan degene neie er gee zo is de verzame- eewest is geldigeg t kennis e oplevert. Dit in- lingvan relt istraties opp een computerschijf si erime s het beroep p op esoterischee en-

I o deHaan aa De stem van overlevenden • 9

nis die alleen beschikbaar is voordegenen gepaarde aa r met eenee herzieningg van de oor- die deeluitmaken van eroeg , in dit gevalg spron e il e ervaervaring rin . Degetuigee veran-

overlevenden, is tegelijkertijde zw te e tvan va eeeen spreker, ie in e eerste per- van e cog nitieve aanspraak op zeggen-gg soon kond doetvan a zijnJ eigeng ervaringen,g , schapap vann de ooggetuige: niet alles wat en- in'n een cocommentator, e , die vanuit de derde baar is, is voor directbetrokkenenoeg persoon reflecteert oop zijnJ eigeng woorden. zichtbaar, en wat alleen voor de insider Maar daarmee verliest de getuigeg g ook een zichtbaar is, zal door de buitenstaander dus ee vanzij zl n o aar aut ent1 1c teit diejuist, e nooit volledignaar waarde geschatg kunnen eoos rp on vang a hetprivilegeter en e en- nin van de getuige was. worden. De aanspraakp opp zeggenschap g g g over het verleden is echter behalve cog ni- Ook voor de toehoorders is hete dilemma tussen authenticiteit een historiciteitsto pijn- tie f, ook altijdJ moreel en gerichtg opp het on- p J ersc e tussi tussen de insider mét,, en de ui- i'l .De ggetuigee g houdtt de toehoorders een ^ tens taan er zonder zeggenschapover e niet in te lossenmoreel oree tetekort o t vvoor: 'Luis-u herinnering. ter naara mijnmi n vèrhaal;als jes de waarheid er-ei van niet aanvaardt, wijs 'e niet alleen mij, Getuigeng esc pt zo eenpijnlijki emma. 1J J Voordeetuig ge zelf is hetpijnlijk,omomdat maa r ook o mijn J lotgenoteng af;, bent dan het wijstl opP de spanningtussetussen eplichtp de alsnogng met terugwerkende kracht mede waarheid te openbaren en de onmog e iJ - schuldigi aan aa het feit dat de hele wereld ons heid om als g g ede helee waarheid teei ver- ee verlaten.' Doordatr deggetuige etu g deel is en. De verhalen over e eigeng ervaringg van het historisch relaase a s waarvan hijJ of zij worden veelal aangevuldg met wat men later vers ag doet,is s twi' aanl e de historische e- hoort, maar waarvan men niet zelf ane-g trouw aar eieitegelijk gJeeeen miskennings e g van Jtuigen. Zo steldeG.L.ste DDurlacher: er: de persoonlijkep i' ervaring, erva g waarmee, w voorbijJ wordt gegaang g aan het leed dat de getuigeg ge Ik he de behoefte om in de archieven na samen met anderenheeft ee ondergaan. En tegaang o e feiten kloppen, de data, de omgekeerom eeer kan de toehoorderr er de istori- cijfers.iJ Als ik iets nietprecies kan nagaan,g , sc e toe rac t va jodenvervolginger- e sc raJ i er ook bij dat ik niet weet o et kennen, maamaar ttoch c gekweldg blijvenJ door helemaalklopt. I zou het verschrikkelijk het morele tekortdat a de getuigeg g hem of vin en als iemand me op een foutzoue- aar voorhoudt. De toehoorder kan im- trappen, en omdat, ik wil voorkomen dat de mers weet e en van het verleden, zonder mensen die ontkennen dat er zoveeljoden^ het pperspectiefersP vanooggetuige va de in te ne- in de kampenn vermoord zijn bewust mis- men. Sterker nog,g de toehoorder weet vaak bruik zullen maken van een fout van mij. meer dan de ooggetuige ienw s blikvelde e- perkt t wordtdoor oo de eigene g ervaringen.g Deggetui enis isderhalve altijd een recon- Voor de wijze i'zeJ waaropop de herinneringg aan structie, een plausibele interpretatiep in het dejodenvervolgingvovorm kreeg,ee , s e posi- licht van anderegge evens die een getuigeg g tie en waarderingvavan getuigenis eg etu e van de op het moment zelf en later tot zich door overlevenden derhalvevan cruciae ete e- aat dringen.g De overbruggingvane o0 nis. Zelfs als die herinnering rinoo nooit vergeteng tussen authenticiteit en istoriciteitaatg o verdrongens, is, dan a nogg kan zijJ als ontoe-

Jo o • BiografieBio Bulleting ra ie u omer 2ooS

reikend ervaren worden, omdatdeggetui e- deren. n. Dat heeft niets te maken met ver- nis van de overlevenden niet die erkenningg ring in , alsof webehalve de vervolgingg g heeft ggekregen, re en, die in morele zin onvermiJ- ook de herinneringg aan de vervolginggin niet e iJ lijkt, maar in cognitief opzichtpzi niet willen toelaten,, maar met de onoplosbarepos zon er meer teeveng is. spanningusseng de moraal vann degetuige g ge Dat verklaart waarometuig enissen van de en het is torisc e verhaal dat we proberenp jodenvervolgingnonog a ti l gepaarde aar aan tebegrijpen. Ook als de getuig en spreken, met verzuchtingg dat het verzwegeneg nu i een belangrijkg l deel vanngeschiede- de eindelijkezegezegd kan worden. Alle voor- nis ongezegd.g En ook als we de esc ie e- beelden ie kuntjeg geven van discussies en nis inzijn zi volle werkelijkheidgweergeven, , verhalen overdegJgo envervo in uit deja- blijftl het morele tekort ten opzichte van de ren viJg ti , blijken daar niets aan te veran- gggetuige van dejodenvervolging bestaan.

Ido de Haan De stem vane overlevenden • 11

De last van het zwijgen Ervaringen van oorlogsslachtoffers

Mariëlle Polman

Soms is het gemakkelijker te zwijgen dan te spreken. Wie spreekt, schept een beeld, een idee, een gevoel, een verleden, en dat is niet altijd zonder risico's. Taal creëert een werkelijkheid, maar niet iedere werkelijkheid is welkom: de realiteit kan levens omverwerpen, verborgen geschiedenissen openbaren die het huidige leven ontwrichten, de dood op een onwaardige manier aanwezigstellen. Hoe moeilijk het is om over de Tweede Wereld- oorlog en de gevolgen ervan te spreken, blijkt uit het verhaal van een doch- ter van een Canadese bevrijder, uit herinneringen van Philip Freriks en van twee zussen, Lies en Betty Polak. Dat het ook een steun kan zijn om tijdens de oorlog ervaringen te delen door middel van de taal, laten brie- ven van Max Kohnstamm zien.

'Noem mij,i' bevestig eest mijn bestaan, a , laat Dagblae4 diedezeescg ie enis heeft era- mijn naam zijnl, als een keten. noem mij, matnamen, iseer metgefingeerde n men veran-

noemo misree,p mij aan,J o, noem mij JbijJ er eaatsenp enlevenslopen, verzonnen mijni est enaam': aa e es van Ma- dialogenne gedachten.g ac . p ^ ria Min die zich voortdurend opdringenp enbij J 'WijWi kinderen waren eensc an e ^ is de er- het lezenz van a De verzwegenzw en m moeder. r. Indit va rin vana velen voor wiew in i 948 de Ver- g . boek heet dehoofdpersooneeng naam, e ni in gCanadesebevrijdingskinderenes is maarmaa inwerkelijkheidwe het' t is het relaasr opgericht. In et grotegezinrkatholieke zi van vanva eeeen vrouwuw die e op haar atwaalfder ver- ','ze',z z e vrou w in hete boek ewordt o taa n- neemt dat haar moeder haar oma is, haar geduid, leidtt deze schandesc tote het verzw-i' ^^ zusu haaraa biologischeo moedere e en eeeen ana- genvan awarefamilierelaties. eNadat ez ees bevrijder e haar J vader. e Ze aheeft ahaar vernomena heeft wie haar moederoe e is, e- levensverhaalverteld aanonY van der merkt zze destilte terondom o haar afkomst een Meunhoofdredacteure ,Brabantsva v n et Bra probeert ze diedoorbreken,ine te een nwn- a

• B10g ra le Bulletin Zomer 2005

0 i gverlangen naar erkenning. gMaar. ver- wordeneeve n evenmin eenfamiliealbum zon- gees. zelfs na haar bezoek aan haar familie11 der betekenisete e s voor buitenstaanders.u n Door o0 inn Canada aaa blijft J haar moeder zich in stil- de foto's,brieffragmenten,aarten^ , en een zwijgl en hullen. kindertekeningdoet het boekje' weliswaar DDitgeromantiseerdeis t leven een gescre- denkenaaeep n n privé-album, maar, het ont- ven versie van wat de tv-kijker 1oor-P stijgtJ dit genre.g . Dat atis te danken aan de et.ziet. Dee Vereniging V nigg in Canadesea a esevri bevrij- - journalistieke,i' ra orterenJ ean st yFre- . mi iever- in gs ^n eren zet dit programmaP g soms in riks,die^ door hetpersoonlijke a bijJg zoektochten, iets wat ze afgewezen riet nauwnauwgezetg de feitelijke gebeurtenis-g rtenis- heeft: ze doetoe niet e mee met Ein e 1J e- sen weeft met een scherpe blikvoor vonden',oaszoals hete programmag in het boek topografische en historische details. heet, omdat ze dithaario o gisc e moeder Aan de hand van citatenu i tn ee interview ecen misschien zi ze niet kan aandoen. ZeZ met zijn moeder (onder andere PvdA-lidin heeft inderdaad niet de camera van de tv op de Utrechtsegemeenteraad),v via a brieven,, zichg gerichtnochgehad de blik van mi ioe- herinneringen van hemzelf, van a mi ie e- nenkijkers,maar wel de interpreterende aap e en, eenkostgangster bijJl zijn grootouders,g , camera van de schrijver ene blik van eln- buren,B. .va van Leusen,, co-auteurv van Vier g .. teresseer e lezers. Haar anonimiteit is aar- dagen inapril en een boek over de evri - mee niet minder geworden, maar aare- dingg vanGroningen, oontstaat tstaat ergeleidelijk e staann iss gelukkig uwel erkend, want, zoalss 'ze' een zoektocht naar de ware toedracht van opmerkt: Er is genoegn g oover e mijgelogen en de dood van Jantje,a , die het karakter van een gezwegen'. detective krijgt.Jg Tot slot de ontknoping. De vrouw hader achterafgraagoorg willen MMene had altijdJ gedacht dat Pi 4 Pa ri 1945, kiezen niet te weten dat haar zus haar moe- tlJ ens e bevrijdingev ri' in vanGroningen,a een der was, staat in de proloog.pr g. Lezers leren verdwaalder e okogel g JantjeJ trofvoor het raam weliswaar haar leven kennen door dit vlot aan deP e izerw e waar g, hij met zijn oudere leesbare boek, maar haar moeder heefthaar roeroo biji' opa en oma logeerde om aan bestaan niet bevestigd, en 'voorr wie ik ie e hongerwinter in Utrecht te ontkomen. heb, wil ik heten'. De kogelwas echter afkomstigg van eeng e- richt salvo. 'Oorlog isi neen smerig e ri' Jat indrukken Kogel , ooplevertP die voor eenmens ens grootteg o zijnzijn', Het etis beter te zwijgeng over de dood van zegt JoopP Fre ri s. In hunu verdriet hadden een neg en Jari broertje dan dit stilzwijgen zijn ouders hem,die e de dood van JantjeJ van te doorbreken, want dat zou kunnen wor- nabij hadmeegemaakt,vergeten, g ^ waardoor den opgevat als koketteren met de dooden degebeurtenisJ voor hem steedsn o er w e i'- 'beter niets. dan dat',a aldusFreriksPhilipFr ri in r werd. Hijg heeft err langn niet over un- ^ Jantje.Toch heeft hij met deze vertellingg nen spreken: 'Erover pratenp betekende endate ^ et onuitspreekbareg e eimprijsgegeven, dewereld ee ine aar zouu storten.' MedeM e door ter ere van zijnJJ broertje Jantjel die ditjaar zijnJ herinneringenn iss er nuuceechter een we- zijnJ zeventigstezou verjaardag vieren. e- reherbouwd, de wereld rondom Jantje.J koketteermet de dood iss het allerminstg e-

Mariëlle PoDe last man van etzwijgen • r13

geng sti te e aa . Elkaaraa afwisselenda sse e zijn de Verdringing zussen aan het woord enesc ri venJ ze hun De één is over o e haaroorlogsverledenaa gaann oor og s erinnerin eng zonder sentimenta i- Ppraten opP verzoeko van Duitseu tse vrienden, de teit opathetiek. Meest luisterje eez n ander heefthet te danken aan haar ein- naar ezeerinnering en maar de rie ra-g in erenzi'at zichJ c vanva het groteg zwijgenJg menten van Lieseejemees eo over e e sc ou- heeft kunnen ontdoen,^ zoals ze dit zelf or- der van Betty aan wie zeericg zijn.t J Dooro0 mu eert. Naeengezamenlijkejeugde waarin enkelegia o en ontstaat een dramatische - ze werden voorbereid opp een pionierstaakP fect,waardoor je af en toeent in een ro- in Palestina,, liepenepe de weg en van deze man belandte zijn,J terwijel toc weet at joodse zussen ti'J ens e oor o g uiteen:e je niet bijvoorbeeldJ De tweeling ee ing van a Tessa oudste,u e et> Betty, dook> op pveverschillende sc en e Ne- de LooL in de hand hebt. derlandse adressen onder, verkeerde in in- De zusseneëin i gen hunu herinneringene e gen tellectuele milieus (Han vano u oeve r, met dankbaarheidover het verbreken v an Jan en Annie Romein,K Kees B oe e, werkter hunu zwijgen.Jg Maar terwijll Lies, es,zittend tte oop in de illegaliteit,ver oor aar man Philip, een steen in de zon,bedenktt zijet net als die na een mislukte aanslagg opP een spoor-P haar zusi' Jt hopenP opP vrede e met e et hun u lijnJ bijJ Bi t oven in 1944 94werd4 e ggefusilleerd,esee , niet-joodseJen medeburgers op n verdraag- werd ten onrechte verdacht en moest zich zaamheid over en weer, schrijft Betty: et I. zelfs na de oorlogg verantwoorden voor de heb geleerd de illusie Pop te geven dat ikooit i commissie die het landvan verraders wilde nogg een wereld van verdraagzaamheidzal zuiveren,u , zoo schrijftc zet e terloops. te ooHaar s. aa zusz beleven.' Liesw ma intussenuss in WesteWesterbork o e en Be B r-r- sen terecht en belanddeuiteinde-e an .. . g Veilig achterprikkeldraad raa lijk dan i' Jeen uitwisselingg met Duitseu Tempeliers in PaPalestina. Hunu werk ie P Ine t e en oe i^ ze ars am Beek-Bee . hen ezeePerio te verdringen: Betty vliet' wordt t et kampp in int-Mic ie sge- werkte na de oorlogg als hoofd bijJ het De- stel eeenpermanentp Nederlandsv volksco o n- P artement van Landbouw,^ Lies begong als g genoemd.g Wie de lijstl van kringen,g , verpleegkundige en eindigde aar oo-P causerieën en cursussenu doorneemt,t, raaktr baan a s oo van e epidemiologischea- onder de indruk uvanactiviteiten a e va n e ing opp het Ministerie vanGezondheid vooraanstaande heren diehierdoor de e- in Rehovoth,e oot, Palestina. aest a. zetterri'eenJ ge ac t werdenwe e o om metet hun u Het aandeel vana Nandaa avan a eder Zee, stoi- evenor teg staan voor orde en rust in het rica enio rag vane a Fritz t Pfeffer,e e,eeeen vavan de bezetteg e ie . Tijdensl dit eliteberaadte eraa in medeonderduikers in et Achterhuis,n e oorlogstijd, de subtitelu tevan a et oe DegJ z - ook van Presser en Deong, is tueniet i- z e ars van int Mic ie sg este vanva M. de lijk.J In de proloog staat dat ze e heeft geher-g r- Keizer, ezijnJ s de gelegdwortels g van maat- formuleerdformuleer en aangevuld,g u wat , wellicht schappelijkestrominstromingen n diei ernaar e aa streef- - enkele toelichtendee epassages Pa verklaart,r rt, i'-l den de vooroorlogse zuilen oteeeP heffen.n voorbeeld over het Pa estinacerti icaat. Ook e naoorlogse activiteiten van Max de Misschieno ee t ze ook vorm van Bewo - Kohnstamm alsrominP engrondlegger t

1•4 Biografie Bu etinZomer 2002005

vana Europeseezijn Unie zijn medegebaseerd ineg ic ten verwoord. De. e namen vandeze z opP zijnlJbezinningsperiode in etg i'ze aars- schrijvers1 komen slechts ts eeéén keer vooro in de amP . Na athij i'begin g 194294 in Amersfoort brieven vana Kohnstamm, diei niniet meerm r op ^ lgevangeng g was ggezet omdat hijat een coupletP de voornaam van at jongetje van Vestdijk' uitutete Wilhelmus ag tecite res tijdens eenee kan komen s i'J opmerkt dat dit een zui- lezingg voorde NederlandseStudentener anse F-e ver en rein ventjeJ iss vergelekenbij i' E. u eratie^ werd hij1 een kwartaala atelater met m 600 Perron. Na de oorlogg heeft Kohnstamm an erenearresteerg en eerst in Haaren en het voorwoord r inWilhelmusW e musvan a Anton An later in int-Mic ie sg este geïntern ee r . van Duinkerken verzorgd.g Vier jaar nade Ppublicatie u at e van a de corr es P o n- Kohnstamm hieldzich vooral opP in de so- dentie met zijn ouders in i93 8 -1939 zijnJ nu cio og isc e kringg onder leidingg van deP re- zijnJ brieven gebundeldg u edie hije J hunu vanuitu dikant W. Banning, g^waar politieke en so- Haaren en Gestelschreef. Het is jammerJ cia e vraagstukkenaagg stu e in socialistische eest dat de brieven van zijnl ouders ontbreken, werden es Pro en en waarhij J vooral over

waar oor zijnl reacties soms niet helemaal Amerikaanseonderwerpenaa se ezing en hield. zijn te volgen,g^ maar gelukkig omt et no- De brieven laten zien oei'Jzich bezint op ^ tenaPP araat vaak tegemoetg aandit gemis.g P o itie e kwesties,^ etethische e dilemma's en ^ Wiee Kohnstamms u it wathij Hit- zijnzijngodsgeloof,ze tonen zijn1 liefde voor ^ e rs Herreng e ^ng nis noemde,^ onder oogeng Kathleenee Sillem e metet wie w hijeJ1 t tijdens e s ee een ve r- krijggtte en eerdere Is dit een mens van PrimPrimo lof in eteg eimggetrouwd u was,, en ze a e- Levi ee gelezen,g , wordt t zich opnieuw e- men een verlangen naar eenbestaan dat zin wu st van de schrijnendeJ e contrasten in oor- heeft: 'ZolangZ oa n eger nog g een schijn van kans n is og sti'J . Wrangg klinken Kohnstamms werk teri'1 g en dat me niet in de provincieP ^ woorden ebent nt zo veiligg achterc hetpprik- - opsluit maar in de wereld plaatst,P ^ dan dat. ^^ e raa . Hij1 isbang g in Haaren te versuf-u Na deze vierjaarjaar opsluitingin Nederland fen en te vervetten,^ vraagtg zich af of het er- moet ik luchtu hebben.' .. gge n ns ggoed voor oo is eeeen tijdt 1 langgeestelijkea g ^ vakantie tehebben en noemt Beekvliet et Philipp Freriks,^ Jantje. J Vertellipg Schoorl Conserve ^ 2005) land van melk en honing'.g Max Kohnstamm, Brieven uit `Hitlers Herren- Die veig i ei was echter betrekkelijk, wantn als eennz zwaard r vvannD Damocles m es hingenin ge do 8^ is' r94 2-r 944 (Amsterdam,^ De Bezigeg Bij 2005) executies boven hun hoofd. Als vergelding Tony van der Meulen, De verzwegen moederen Am- voor een mislukte aanslag op een trein van Y ^ g g P sterdam Balans 2005) S de We rmac t werden op ij augustusu 194 2 P g Lies Auerbach-Polak, Bettyry Bausch-Polak, Nanda vijf gijzelaarsgefusilleerd. Medegijzelaars J J van der Zee, Bewogeng stilte. Oorlog sherinnerin- imo n Vest i' en Anton vana Duinkerken gen van twee zussen(Kampen, P Ten Have 200 4 hebben hunu ervaringeng daarvan tertePplekke

Mariëlle Po man De last van et• zwijgen 15 Driemaal opgegraven, driemaal is scheeps- recht Flessenpost uit vernietigingskampen

J acq Vogelaar

Beste lezer, beste vinder en uitgever van dit schrijven – zo wordt de lezer aangesproken doorzalmen Gradowski in een tweede voorwoord bij een manuscript dat in drie flessen in de as van Auschwitz-Birkenau was be- graven. `Flessenpost' noemt facq Vogelaar dergelijke berichten die zijn ge- schreven door zogeheten Sonderkommandos: mensen die werden gedwon- gen te werken rond de gaskamers en crematoria, en die zelfde vernietiging gewoonlijk niet overleefden. Zij begroeven deze documenten en getuige-- nissen de as van hun lotgenoten, in de hoop dat hun post zou wor- dengevonden en zou bijdragen aan een vollediger beeld van de gruwelen van de oorlog. Het is de vraag hoe deze flessenpost dient te worden gelezen: is het afte keuren ofjuist toe te juichen om deze berichten een literaire be- tekenis te geven en wat houdt die dan in?Jacq Vogelaar gaat daarover in discussie met Elie Wiesel.

De flessenpost waarover het ie r gaatg zijnJ flessenpostesse p nietost et bedoeld zijzijn alsroep oe omo handgeschreven teksten die eind 1944 944 inde irecte^u p, ze wisten bovendieno dat zij as bij de crematoriaa vana Au s c witz-Bir e- zelfvrijwelJ zekereo om zoudenoue komen,o e,e endat naubegraven g zijn:brieven, kronieken,, ver- kon e ea gebeuren.g slagen, verhalen. DezeDz post heeft alles met Dat wing t om opp de data onder de tekstens urgentie tem en maar is geen sos; een te letten: het maakt nogal g wat uit o et a-u noodkreet, maareenhulproep;g evenste- ustus1944 944is, ,(onder 6 september een n r n rie ken, maar dan met het accent opp leven. vana Zalmen Gradowski die e gedood zal Geene vande schrijversJ heeft e hete woord wordenbij i' e opstand van heto en ro m- 'flessenpost' zegebruikt. mando opp 7 oktober), io oktober onder De sc rijversJ waren zich bewustus dat het een uitgebreide te st met aantekeningen lang kon duren voordat iets hiervangevon- van a men Lewental, teken, dat thij lwaar- den werd. Alleen al om die reden annu schijnlijkti'l ens de opstando vana hett Son-

i6 • Biografie Bulletin Zomer 2005

derkommando niet i'l hetgesaboteerde dos. Niemanda weet hoeveel van de eg ra- crematoriumu was,a, maar aa wel de laatste a- ven teksten uiteindelijkgevonden zijn. In . g J tum waaroppis, iets van Lewental vernomen i Polen zijnl inde jaren- zeventigzeventi eetransg ie uos waarschijnlijkr t aarna omhet cri eer e, voor het merendeel in het Jiddisj leven iseg omen^, 0 3 januari 1945, nonog geschreven, reven, teksten vertaald en inetre - voor de evacuatie,, ondere evaninleiding e i J specialistische uitg aven ge u i- wat een over meer flessen verdeeldeiter ire ceer . Ber Mark heeft eerstr een eerzame- bloemlezing Auschwitz -usc witzhad moeten wor ing in Israël ggepubliceerd Pu ceer endaarna inhet den. Frans in Fran rijJ HijJheeftde teksten ZijnJ hetdocumenten? Ja, il na ongeacht hiermee niet echtpubliekgemaakt.g Niet wat erin staat.t Bovendien- is iets watg e dat Mark ze weer eg ra ve n heeft, , maar hiji schreven is ook altijdJ eenee document. m De duiddemarginale de a g a e uitgaveg als 'rollen'ro en aan vraagg is alleen: documentocu e t waarvan?waarvan. Belang-g- enaatsteP daardoor de teksten in een re i- rijkerJ is dat eeeen tekst als document (en als greuze traditie, waar ze nauwe li s in thuis getuigenis)etui enis naara tweeee kanten a te afhankelijkis: horen. Elie WiWiesel moet oetzez al in een vroeg het bewijst of illustreert ietsets anders,a e s, en is stadium onder ogengee hebbengehad. In n dan een van vel g etuig sc ri te, n eenee ge lezingg die hijJ in 1977 9^^aan een Amerikaanse tuituig schriftsc ri t ononder andere. e.Het et gezegdeg z ge luidtui universiteithield, a ti l ze aanter onder- - dan ook: één getuige is ggeen n getuige.gu ig EEene steu nin g van zijnJ definitie van 'Getuigenis-g getuigenis sspreektP ee t dus nooitn' alleen voor literatuur'.uu . BijJ die ee gen eieeheeft iJ ze zic ze . En et isi zzelf afhankelijkvan de andermaal begraven.g uitleg, gtoelichting,interpretatie, en oordeel Dat ze wee r oveboven water zijn gekomeng is van an eren. Deze overeenkomst- van o gebeurd eur in het e zog vande aandacht cumentaire tekst en getu i g eni s (ook voor oP stan meten name in de vernieti- krijgt die het adjectiefa J ect e literair)te air is voor gin g scentra re in a Sobiboren n A usc- kampliteratuur van belang:e a g. eenee document witz-Biren au, waaraanr juist on er om- bestaat net alshet getui genis niet in het en- manos actiefdeelnamen. NogN g steeds zijnJ e vou, ook al wordt de ikvormo ggebruikt,e u t, ze weiniggg gelezen endat zou wel eens te en heeft nooit recht vana ssprekenP e e u i'-ts ui maken kunnen hebben met de slechte tend namens zichzelf. Flessenpostesse P osti is an naam die de sc ri Jvers ervan hadden als e- ook bijnal hete tetegendeelg e vanee va een eg o ocu- den van het Sonderkommando ie 1J de ment. gnas amers en verbrandingsovensg e wo - g en werden het smerigeg werk Jbijde massalem vernieti in voor0ohun ure enen te nemen. Vertalingen g g g De teksten zijnJ enkelen ejaren ge e en o-P De esseflessenpost post van Birkenaue au is drie keer nieuw in het Frans vertaald –ne daarmee opgegraven. ussen i1945 en 19 80 zijnl er als het ware voor de derde keer oP eg raveng verschillende keren flessen met etinhoud ou-g e – en worden nu voor het eerst ook op hun vonden. Kort na de openingg vana Auschwitz A literaire merites beoordeeld. Dan is het ex- door opgravingen van et RoRode Leger,Lg r oP tra navrant dat uitg ere en een schrijver, aanwijzingenJ ge vanadie mensen i ervan wisten, Wiese us, verdonkeremaant dat ierjon- onder wie ov er ev ne e on er omman- ge schrijvers geen noodkreet de wereld in-

Jacq Vogelaar Driemaal opgegraven, driemaal is scheepsrecht • r 7

stuur en ,maar a zorgvuldigun teksten ken dat tegenpolen: enerzijdsJ s hetpersoon-P schrevenr en e herschreven.e sc Zoalsoa Wiesel de i'J e ag oe , anderzijds e onpersoonlijke ie gewaP e n e o sta n in re in a ,die e- ronie . De rt uc hij,waarschijnlijkJ ^ n-o oe wwas oom het vernietigingscentrumg bewust, u it a t is sdat hij l dagboekg enkro- zelfvernietigen,reduceerdee te tot een sY m- n'uitdrukkingeniebeide ei tot v na e wer e- i' ' o i sc ge aar, zo ee t hijl de flessenpostp l ei maakt,a , waawaarvoor de persoonp die van Birkenauu teruggebracht tot amenta- het heeft opgeschrevenoutelouter medium is.

ties. Het is een van de vele voorbeelden dat Niet zo langg geledenge e heeft iemandema in eeeen

het lezen vanamP iteratuur om tebegin- g p roe sc ri t gesteldg dat elke tekst die later nenemoei i tl wordt door degeneng die de dan twee weken naa de bevrijdingJ g g escre - tekstente n memet nhun commentaar o eng e rui s- vene is,s, niet et meer auauthentiek is. Eenbewerkt, , aanwijzingJ g bezetten. herschreven, overdacht, door de schrijverJ van commentaarn voorzienorzi n dagboekg is dan . te individueeloom aals authentiekut tegelden. rie zon er geadresseerde g Daarteg enover zouden het dagboekg en de Ook als ik zou ouwillen, e, zou u ik van essen- brief als documenten worden behandeld ot werkelijkheide oren of p ostggeen eekunnen omschrijvingnnen geven, eveng en alsofz e z e t de ze ereeng definitie die te onderscheiden is eer eoonmiddellijke e iJ eneerslagv an zi j n. De van andere schrijfsoorten als a goe ,kro- mog e iJ ei dat iemand het Mad in zijnl nie , brief.rie Misschien is et a voldoende hoofd al vele malen herschreven heeft, doet van deze flessenpostdieP – namelijk i van Bir- dana nietet terte zake.. Maar a elkkampverhaal,in

kenau, die agettoverschilt van ie van het g welk ggenre ook, is^ geschreven g en maakt alle vanva WarschauWa s auen Lodz– te zeggengg dat het sta ia dooroo van het sc ri t als transformatie eenee aapartP ar soortsoo t brief eis. Eenbrief is e- van chaos in een ggrijpbare J a e wwereld van woonlijk J aan eenee bekendee e e epersoon s gerichtg ct woorden. ommig e auteurs ervan hebben en daarop afgestemd. . Dezeepost os is s datniet: et. uitdrukkelijkegezegd dat hun verslag niets g P . g g g geen bericht aanaa het Poolse se verzet met in- met literatuur te m enee, maar ze e- lichtingen of aanwijzingen,geeng verzoek oe en in feite alleen maar met de gangba-g g om ite Var aan Po itici ogeallieerde legersg hulp,p re r atuur. Daarom a am SjalamovJ niet voor de afzenders of voor enog te het steeds overeeeen nieuwewe taal ene een nieu- verwachten)ngedeporteerden.Deschrijvers D we literatuur. ricrichtten zichi tot personenP n diei ze niet en- Indee definitie e diea Jacques que Pressers van ego-g en, maamaar die ze e welindividu alsra aansp - document mentggeeft, , speeltspe de veronderstelling ken. meeee dat er een schrijven bestaats dat als het Als het eeeen open brief was, gerichtg t aan één alschrijvens is, , een sosoort t dictaatcta t is,, alsofo de een persoon maar bewust voor een groterP u- werkelijkheidczichzelf e as het ware door bliek bestem , dan is daar veel uitlegg bij transparantmmedium e ' muitdrukt. In zijnl Ten nodig.g Misschien waren er stukken a- geleide bij hetDagboek ag uit Westerborks orvvan oe bij.opKronieken o un beurt zijnJ neu- PhilipMechanicus,e In>p D' o "t past PresserPr

tra er, wezenlijk is ook niet wie zeg esc re- het doorhem e gemuntege e begripg P eg o ocu- ^ venheeft.n Wanneernne r Elie Wiese ze of als ment toe Pop Mechanicus' ec cus Historys y in tthe

dagboeken of als kronieken aanduidt,i-l firstperson. HijHi' maa t aarvoor een on er-

18 • Biografie Bulletin Zomer Zoos

scheid tussen extern en intiem dagboek.g . oktober 1944 944bijCrematoriumJ i i 1 . Maar Hoewel Presser het voornamelijke J overove eeeen van zijnJ begraveng manuscriptenP zijnJ er drie verschil in onderwerpp had,, kan ik mee bijJ gevon en en geP u iceer , misschien zijnl het verschil tussenetvan noteren uiter n'- het er meereweest.g OpP maart5 1945t 94S werdwe i'J e feiten enerzijdsl s enbespiegelingen door een on erzoe scommmissie van het anderzijds wel iets voorstellen.H He - Sovjetleger een Duitse aluminium veldfleses scheid is alleen op vvrijwel Jwe geeng kamp am ver-ver- opgegraven met daarin een in het JiddisjJ haal van toeP assing . gesc reven notitieboek en een brief. De Er is niet één ex-gedeporteerde- ie retenP bbriefriefheeft als datum 6 sep tem er 1944.944 De deert de enige geweest te zijn zelfs g zijn of e s maar kroniek in het notitieboek van neg entig pa- ati' deJ enigeg is die het zo beleefd, ,gezien ge e g inas^ bestreek de etnische zuiveringg in no- en verteld heeft. Deeerzi'J eaaadaarvan ise vem er van 1942 in de omg eving van ro - schroom,,J 'e zou haast van een taboeu n- no^ de deportatiep naar Auschwitz en nen sp re en om^ het over de eigeng persoonP eindigt opo et moment dat Gradowskia ows bijJ te hebben. In zekere zin zijnJ allea m pve r- het Son er mm a on wowordt t ingedeeld.geee . halen in de eersteersp oo n meervoudee vou- ge Het manuscriptrvoorafgegaan werd oor schreven. In welkeersoonp svo rm ook, alles een in vier talenPoo s ,Russisch, u Frans, a se en ^ over etam staatp in het meervoud. ouD . De Duits) gesteldg voorwoord: M oeg degeneg n lezer weet dat maar al tegoed:g ook hijJ is dieditm n e zal t a vindenv en zichic er bewust nooit alleen.e er in het begine g vever tegen-teg en van zijn n dat hij in bezit is van belangrijk woor i ge hij ^debuitenwereld. historisch materiaal.'' Zelfs s toen deze kroniekin 1972 in vertalingg verscheen,, was niet bekend dateen ee andera e Zalmen Gradowski manuscript vanGradowski r i langs a gs een heel Van Zalmen Gradowski zijnJ n tweeggrotere ote e an ere wegg aan de vergetelheidwas ont- te stenewaar gebleveng een^ kroniek over snapt.p In maart 1945 94Szocht octHaim a WoWollner- e de ep ortaties uit Lodz en eenuitgebreid man, die vier 'aarJ in concentratiekampen verhaal over de theatraal geënsceneerdeg a ezetenggezeten, in zijnzijn geboorteplaatsg oo teP aats sw i-e vernietigingg g van vijfduizendTsjechischejo- cim naarrspo n van e familiea a ene e vrienden. v e en. den. J J Hij heeft alles ggedaane a o om eo^ ee r- Juist toeni' Jbeslotenote had naaraa sIsraël ae te kenbaarheidvan het toeval intte tomen. men. gaan,aan werd hem een blik te koopp a ang e o- Zijn J zo'nverhaalve a van zo n honderd pagina'sp g e- den door eenjongen ie et bij leen crema- stond uitdriedelen, die i hij J elkin eeeen apa r- toriu um in Bire n aua gevonden.g Het was te fles op or met telkens een net iets an- eenroteng ee s intact gebleveng manuscript derseg ormu eer voorwoord, waarin^ hijJ vanra ows i zoals, bleek. Omdat hijat l het

de lezer-vinder vroegg om de tekst e st tep u i- nergensg g gepubliceerd pu kreeg,g, heeft Wollner- ceren, als het kon met een foto van hem en man het in 1977 977 in eigeng beheer uitgegevenu egg eve

zijnl n vrouwua erbij. et Hi'Hi a esadres va van ami- onder de titel In Harz fiin Gehenem In het in Amerika die ez bezat en e diee over midden vanheteg enna . Wo n erm a n zijn Ppersoon bescheid kon ggeven.ee . was misschien niet de eerste maar wel een ra ows 'a gelukg –persoonlijkni et, eerlijke vinder en vooral de eerste lezer,ee, diee wanti'J kwam om tijdensl de opstandPsta va van 7 bovendien zou zorgeng dat ook anderen de

Jacq Vogelaar Driemaal opgegraven, driemaal is scheepsrecht • 19

., tekst konden lezen.n Aangezien ra ows i s volk dat de Duitsers wilden vernietigeng ter- om wi' tekstuitdrukkelijk bedoeld was gep u- het dooroo de hele mensheidin e steek bliceerd te worden,^ had het verhaal ook een werd gelaten,g eat , zijn de waregetuigen ae gestor- titel. ven. En eigenlijkkan er over die e eurte- nise en diee Belevingg niet e g geschreven worden,, zekere niet literair;, erkan zelfs nietges ppro- Intermezzo g en worden.wo e Alle taal en alle uit ru 'ng s- . Dit zou eenge e en ei zinJ omhet belang middeleng zouden eerstgereinigd gen ver- van zulkeu e tusse tussenpersonenp als Wollnerman nieuw moe ten worden,e aldus, u Wiesel. De aan teggeven, n de voorlezers. Dat ge t voor ggrote schrijvers,rijversJ zegtg hij,, hebben door niet veel literaire teksten die het oppg eigen kracht de massavernietigingptot onderwerp te 'e- ^ niet redden, wat me eri Jna toe verleidt zen 'opp hun n manier un onvermogeng toe- ^ een niet onbelangrijkdeel vande moderne gegevene evenzich c met thema's bezigg tehouden literatuur sinds twee eeuwen sessenp ost waarbijl niet het zozeer eto p fantasie maar te zien– dat is s op z'n minst een raakpuntp meeree op belevingg aankomt. Zo vermeden van eendeel vanvade kampliteratuur a p metan - zij iets ets tebeschrijven e rijvendat zij niet on en J J ereggeschriften ten inde marge a gvane a de literaire doorgronden'. veere setbij Js sommigeg kampverhalen Het vernietigdeg weer tot leven wekken kan

toeval is geweest dat ze opgedoken, ope g- niet, et, hoe respectabeles deze pecta e pogingp gg ook is. dolven, gevonden engeg lezen zijn, moest De vernietiging zelf hebben zijl niet e- dat toeval meestal eenhandjee o en scr v nee.kun'Daarover n je nietet schrijven,sc e , g , worden. nieti wanneerschrijverwa ee sc l e bent.' Maar Wie- se heeft eeen deus usex machina, ,die hij opet toneeln van de wereldliteratuur laat neer a- Literaire flessenpost en.^ zijnJ generatie,v a n joodse ooggetuigen WanneerWannee deGrieken de Tragediee uitvon- vann de vernietiging,heeft een nieuw genre . g e,n de Romeinenn n deZendbrief en de e- ontdekt:n : e ggetuigenis,etu i , het ter pplaatseg e- naissance het sonnet,^ dan heeft onzeg ene- schreven revendocument. Niet schrijvers^ hebben ratie een nieuweliteratuur uitgevonden: hétet nieuwe eu e genreg in de twintigsteg eeuw die van e documentatie in de verklaringen ontdekt, ookniet et ecsschrijvers onder deer . l vanvagetuigen. e u gen, Wij allen warenggetuigen g en over even ne, juistzij J niet,niet maar eg enen moeten ons getui g enis voorde toekomst die ten tijde vanvade etnische et sc zuiveringeng ter

bewaren.ewaren.? In Ideze e e pathetischeat e ewoor in- pplaatse voorvoo de toetoekomst wilden vastleggen genformuleerdeElie Wiese in 1977 9^^zijn n watdaargebeurde: e kroniekschrijvers in ^ stellingg overg etui ni e s1 te r atuur. Hoe vaak de getto'sg en de vernietigingskampen: o is ze nietg geciteerd– net als deformule o uE e'Een e heeft onze generatieg i ee een nieuweu literatuuratuur ver aa overovegeen Auschwitzs is o een verhaal of uitgevonden: die e vavandocumentatieinde gaat nietover ove Auschwitz'usc Wiesezei zei trou- egverklaringenu A s s a en v an e eg tui- wensg geenee Auschwitzusc maarTreblinka). e n. Wijl allen n waren ggetuigenetu g e e en moeten Metet generatie is hier de generatie van onzegetuigenise voor e toekomst bewaren g g , schrijvende overlevenden van de joodse [in die u un t in ine tr agn e. aan massavernietigingg bedoeld.. Van het joodse Als eerster haalt WieselWi Chaim a Kaplanp

20 • Biografie Bulletin Zomer Zoos

die in 194 2 inauhet gghetto vaneen Warschau toch niet; ze e sc r"i ven. Enzo ze datnuter dagboekhield, terwijl, Emanuel Range- plaatse deden, in haast, of, zoals de on er- um honderd istoricaer 'historici' om zichc heen ver- kommandos, weloverwogen en in alle rust, zamelde enalsronie sc ri l•ve r s aan het ze schreven en ze konden dat omdat ze een werk zette. e. o a e getto zijn"J 'historici', zekere afstand ten op zic te van de gebeur-g zegtg Wiese en noemt in dat verband de tenissen en hun eig en plaatsp daarin tot kroniekschrijvers on er eon er om- stand wisten terenen hoe miniem- mis-s mandos:^ eertreuri ste van va de treurige sc ien ook. slachtoffers,die gedwongen won en waren hun Schrijven is afstand scheppen, e pe , is op afstand broeders en zusters te verbranden voordat scheppen oherscheppen. Wiese ee het ^ zijJ hun lot deelden.'e e. Over a menra- driedelige verhaal niet als literair werk gele-g dowski zegtg hij:naatl • 'nadat iAl Auschwitz en de zen. Dee volstrektkortzichtigeo st e t lezingvan vernietiging vanJ zijn gemeente,g zijnJ ama- 'de ballade van de maan' is voor de lezer ie,^en zijnkinderen zijn vrouw beschreven Wies e een testimonium paupertatis,p e'n heeft,, bereikte hijJ het ppunt dat hij het niet een miskenningg van de betekenis van de « langerg kon verdragen. En hijzegt:g z•an I k flessenpost van Gradowski en de anderen. » niet meer schrijven e overe wereld"deze en hij Hij heeft niet de moeiteenomeng te al en

schrijftl dan een twintigtpagina's lange a- of de voor dehandliggende inhoud van de lade op de maan.' flessenpost – dat Gradowski de kaddisj . Als degeneng aan wie Wiesel ditt in 1977977 ver - schreef van zinJ in december 1942 vergaste telde,, dachten dat ra ows ' inzijn zijn e - naasten – inderdaad opppp papier stond. Dat richtnt het einde van zijnl naasten beschreven is niet zo. heeft en toeni' Jniet meeree verder kon Wiesel heeft niet gekeken of niet willen schrijvenl in eenee ballade over de maan uit- zien watt ere wel stond: een indrukwekkend barstte,zullen,vol ze misschienbegrip e- verhaal over een nachtelijk schouwspel dat . p g na te n.t wasDit echter niet het einde de zich o ermacp ti wanendeg ss ensce- maar het begin g juist'' van Gradowski's a s ro- neer de in easg amers-crematoria iI en iii ni e, e ende ballade was een bittere aan- van de Doodsfabriek Ae uscAuschwitz-Birkenau, w azt Bar en au, ac t tegen de vroeger vereerde schitteren- waarin sceri Jver alle massamoorden van . de koninging die nuu met et haaraa e eezicg t de nazi's en de verschillendeetro en en onverschilligoopu e nachtelijke exec atie v n pportretteerde. Hetet eersteee r gaatg over de duizenden mensene sen neerkeek. De maana in Waarnemer, eer, het twee eee gaatg over de het eerste hoofdstukis de 0ov r a sc a u- Slachtoffers,de Dadersaese en u hunhelpers, r het wing vanonverschilliga e toekijkende God er eee gaatg over de slachtoffers die ge- in het laatste hoofdstuk. dwongen worden anderen te vergassen en Wiesel stelt dat als er methetetuag genis in rook en as te laten op aan.g een nieuwliterairugenre ontdekt nr is, dat juist En wat te denken van een weergaveg als die nietwet er va van schrijvers is, maar het vanheta oeg van Le Langfuss,a uss, een werk van mensen die als laatste redmiddel van de inase vaneau Birkenau gevonden ma-

inret uur van de nood en opp de pplaats des nuscri ten met als titel Der Gerusch (De onheils naarne pen ggrijpen.r"p Maar wwat doen deportatie)? De scènes vana Langfusa us zijn dan al ddiero ni e sc r vers.i'J ?Ze dicteren evenmin dagboekaantekeningen als het

Jacq Vogelaar Driemaal opgegraven, driemaal is scheepsrecht • 2 z

verhaal van honderd r ppagina'sg van ra ows Lanusgf vertelt een macabere anekdote en ki. Lanus beschrijftrip de deportatie vanjo- zet daarmee de lakonieke toon van zijnkro-J deng ituit Ma ow' , etreinr e is naar Ausc nie .Wiese maakt eer eeeen vrome vertellingg witz, de selectie na aankomst en het van metalsa klapstukp eeeenkamplegende ie uiteindelijke vernietigingsproces. Faits i- de ronie c riverJ zelfe niet vermeldt,, die vers' heet het eeeerste s stuk van het eerste bovendiena verzinsel s e in het vertelde mis- hoofdstuk. Moet ik erbijJ zeggen gg dat zo'n ti- staat. Dater e iemande in het vuur sprongp g of tel in eenier ge J e context ironisch e- gegooide oo i werd, schijntJ slechts zelden ge- oei ? s.Hongaarse weegg joden vra en aan eu r te zijn,J ,en die gevalleng worden dan de mannen van het Son er omman o: ook uitdrukkelijkuals uitzonderinggg gemeld. 'Moeten wi'J et gebedg van de stervenden Ensantpas aat Wiese de joden oo nog zeggen?gg ? Ja, zegtg eeeen Son er omman o, eens verbranden door eon er omman- waaroppl zij een fles eau-de-vie te voorschijn os, zelfjoden – zie e e eppersoonsvorm soo bijJ halen die zij',J zo schrijftrijt LanLangfus, us 'met veel Langfus. p ezier opp onzegezondheid leegdronken. Gradowskir i zelf, e u uit zijn voor- oen wilden ze met ga eewe ate man Hier dan ^ J van het kommando met hen meedronk. woord bijl een van de delennvn a Uit het hart HijJ raakte in groteg verlegenheid en weiger-g van de hel. e. Zee blevenn aandringen: e moet ons bloed wre en,je moet toch leven en aar- Beste este lezerr ik schrijfdeze woorden in de om... popjegezondheid!"gVervolgens dronk uren van mijn grootste wanhoop, ik weet de man. HijHi was zo geroer dat hij Jbegon g te niet en a geoooo niet dat ik de hierg e- huilen.Hij J is snelg naar de grote ver ran- schreven zinnen ooit nogg eens,, zelfs niet na ing s paats gegaangg waar hijJ uren bleef ui- storm,` zalezen. z WieÍ^ie weetofik o de kans en.Kamera en genoegjodengg ver ran . za krijgen het diepe geheimg dat ik in Laten we allesa potma en en zeachterna- mijn hartdraa gaan de wereldte onthul- gaan om ZijnJ Naam Naa tte Hei ig en. len?Wie weet ofik ooit nogg een vriJ mens Wiesel moet door een floers van tranen een zal zien en met hem een woord zalkun- andere tekst ggelezenhebben. e Wel laathij i nen wisselen?n? Het isg oe mogelijkat e hen zeggen:gg drink mee,jeleven. moet e De regelsg s die ik scr J e enigeg ggetuigenis g zijn grapp met het eau de vie is komen te vervallen, at igeleefde. Maar ik zou blijJ zijn terwiJ etdaaromaaggaat. Dat hetdoodsgebed als mijn bericht t Je bereikt,,^ jou vrije^ ur- bestaat uithetgee rin en van eenes ran- gervan ewwereld. Misschien za een vonk ewiJ n is ggalgenhumor,g misschien zou een van mijnJ innerlijkJ vuur in ^jou ont ran- ander zeggen:ggptypisch joodsehumor. umo . De en,en zul u e tenminste een deel van onze on er omman vano a Wiese houdt niet wil in vervulling ing renen:g ^e ' zuzult ons wre- opp met huilen, en onder de woordenr n 'Vrien- ken, wraak nemen op de moordenaars! en, beste vrienden, jullie hebben genoegg Beste vinder vandezeescg ri en! verbrand!'sspringt g hijJ zelf invlammen-de v I heb een verzoekroe aan jouJ^ want daar is zee, zelfs niet zomaar in het vuur maar in een het mijJ bij etschrijven voorn om te doen, vlammenzee. Alleene zijnJ woorwoorden bleven mijn ten dode opgeschreveng reven leven eni- over',' voegt WieselW eraan toe. ge inkrijgt. . Dat mijnJ helse dagen,g^ de

Zi • Biografie Bulletin Zomer 2005

uitzichtloze daga van morgeng een doel in reikwijdte van mijn verlies te peilen. Ik de toekomstriJg ' J en. slechts I maa 'e enez ter dood veroordeeld. Kan een o- deelgenootg van een deel, een miniem deel de doden ewenen?Maar'i'^J> onbekende, van wat zich ic in de hel van Auschwitz-z- 'vrije' urg er van de wereld, ik^ vraagjegJ een

Bir enau heeftafgespeeld.e zultu t 'e een traan om hen te laten wanneerjehun^ o- ^ beeld kunnen vormen van wat de realiteit tos onder gogenkrijgt. I draaggg a mijn e- was. Ik he nogg veel meer geschreveng dan schriften aan hen op — dat is mijn traan,, dit. Ik den datjeJ die zeker op het spoor mijn weeklacht over mijn familie en mijn zu t komen en og rondaarvan zullen volk. jullieje unnen voorste en oe e in e- Ik wi J'e nu de namen van mijnfamilie ren van ons volk vermoord z noemen... Alles wat ik hiergeschreveng heb,^ heb ikg e- Mijn moeder: Sarah durende mijn zes maanden on erar eit Mijn zuster:z Libe beleefd,en mijn opgekroptesmart, smart a mijn Mijn zzuster: e Esther-Rachel ver riet mijn 'n verschrikkelijkelijden on Mijn vrouw: Sonia (Sara)

ik door Omstandigheden',e aas> niet an- Mijn schoonvader: Rafael

ers' uitdrukkenuit ru dan a dooroo teschrijven. Mijn zwager:z g Wolf Ik richt nu een persoonlijkverzoek aan ZijiJ zizijnJ n op 8 december ^94 2 omgekomen,omg e o jou,e ieesc eze g ri en zu t vin n en vergast en verbrand. uit even:ag naar het aangegeven adres om uitte zzoekenoe wie ik ben. Vraag mijn g Literatuur familie de foto van mijn naasten en van mi metsamenz mijn vrouwPlaats onze on Eugeng Koong en Johann BaptistP Metz (red.), Gott nach Auschwitz. Dimensionen des Massenmords foto's naar eigengoeddunkeng in het boek. Zo wil ik hun dierbare namen onsterfelijk am'iidischenJ Volk (Freiburg,g^ z1979) maken, om wie ik nu ze niet eens een Elie Wiesel, Dimensions ofthe Holocaust(Evanston, Northwestern University Press z1977) traan kan laten. Ik lee name i in de hel tY van de dooden ik ben niet in staat de

Jacq Vogelaar Driemaal opgegraven, driemaal is scheepsrecht • z 3 Geen toekomst om naar uit te zien Verhalen van ooggetuigen

Mireille Berman

Hoe worden ooggetuigenverslagen van een historische gebeurtenis geselec- teerd? Gaat het om hoofdrolspelers ofonbekende tijdgenoten; wordt de canon van de geschiedschrijving bevestigd ofgenuanceerd? Terwijl in een publicatie van ooggetuigenverslagen ogenschijnlijk vooral anderen aan het woord worden gelaten, is de samensteller achter de schermen aanwe- zig. Door de selectie van de ooggetuigenverslagen bepaalt hij ofzij de weergave van de gebeurtenissen, engeeftzo blijk van een bepaalde visie op de geschiedenis.

Ooggetuigen van de Tweede Were oor og van Nederlandse scholieresc o e windt zicht opp over Connyy Kriste en Hinke Piersma bevat ne- degelijkschakelingg^ We mogen zelfs onze g enti korte fragmenteng uitdagboeken, agenda's nieti meerm rgebruiken om at er iets brieven en andere egodocumenten, in over e o nin gin in staat!'),r , een Pools jon- chronologische volgordegerangschikt.vo go e In getje oetv rseg a van een razziarazzia, en een ie fragmenteng wordtr aann zeer z r iteenu o- Duitseschrijfti militair ri' vanuit Stalingradta g peen egebeurtenissen Jti' ens e wee zijnafscheidsbrief. c o en zi'zij n e ver- Wereldoorlogr rgerefereerd.og Een zeerdivers slagen vavan u Duitse militairen tse- ie meewer gezelschap voert het woord: verzetshelden ten aande massaleassa moordpartijen. e Uit un en antisemieten, schoolmeisjes enene-g brievenblijkt i'J ggeenn enkeleee twijfel e aande rra als, simpele pe zielen en ggrote intellectuelen, rechtmatigheidvan unhandelen. Zo afkomstigg uit vrijwelJ alle betrokken an- sc riJ eeeen DuitseDu tse militair overo de massa- ^ en. Een Belgische vrouw vertelt over de moorin i Servië:e 'Ongeveer vijf vi' wekeng e- invalva vavan et Duitseu tse leger,e ge, joods-Duitse leden he ik de eersten van zeshonderdal vluchtelingen beschrijven vergeefsever seee o in- tegente en de muurgezet,sindsdien e, hebbenn we genn naar aa Chili te ontkomen,, een Britse er eeeenopruimingsactie weer zo'nzo n twee- vrouw doet een uiverin^ e en verslag duizenduzie gefusilleerd,eu , bij een Jgvolgende no - vavanbombardementendeop o Lon en, een maals zo'nduizend, u e , ene tussetussendoor oo e ik

24 • Biografie Bulletin Zomer 2005 mi gge ooggetuigen meer an voor andere,, enkunnen wi'bovendien slechts ten dele beoordelen oe waardevast oonzehuidige samenhangg en elogica go a is. Eengroterg bezwaar is, dat de samenstellers hun selectiecriteria hiermee niet verantwoorden. Een thema- tisc e ordening, eenkeuze voorr eenn s p eci- ie eroeg P mensen of eenbepaald P soort materiaal(bijvoorbeeldalleen o ng ep u i- 1944 Het bombardement opp Nijmegen, ) g ^ 22 februari r ceer e bronnen) had e rag menten meer samenhanggegeven.g p deze manier vor- deafgelopen eoenzes dagenn tweeduizend ae joden men de verhalen vooral een reeks treffende, tweehonderd zig euners laten oo sc ie- vaak aangrijpende i ustr at ie s bijJ zes jaar ten.' wer e gesc ie enis.

In deze caleidoscopische bundele passerenp ookaspecteo min er bekende as ecten van de wee- ,. . Spi ert e Wereldoorlog de revue. Zo wordt aan- dacht t besteed aan het feit dat de Amerika- Het selectiecriterium van het luxueus uit- nengan enoten van JapanseP afkomst in gegevene even De pijn dieie iJ' , o^ etuig enver- kampen interneerden. Uit eenbrief van slagen vanhet bombardementar emen van Nijmegen een n Amerikaanse student van Japansep a- is volkomen helder.r Auteur Bart Janssen ^ ccc o mst. De a ann e r s gaan gga weg,,P joepie, heeftee met dit boek een monument wi en eenjoepie!" schreeuwen ee aapaar kindertjesert'es oP ric ten voor de slachtoffers van het ^ verderopP inde straat, maar niemand let op bombardement van Nijmegen. Bij dit ver- ^ 22 ze. Nou,^ ik moet naarde universiteit omde gissing om ar ement ,dat opP 2 februarie ua uitslagg van mijnl laatste tentamen opP te a- i944 wer uitgevoerdg doorgeallieerden,oo de len, en ik zal nogg maar net opPltijd t teterug ug zijnziJ vielen 2200 slachtoffers,en 85Spprocent van om de laatste bus tehalen. God, wat een de stad werd verwoest.e Vrijwell het g ee toekomst om naar uit te zien, tussen al die oude stadscentrum was wegg evaag , waar- Jappen even.leven!' Ook het lot van de tot voor door io.000 mensen dakloos raakten. ^ kort vrijwelJ onbekende troostmeisJ es' in IndeIn ecennia nade oorlogg was er weinig ^ Nederlands-Indië wordt aangestipt:aang estP t. 'Er is belangstelling voor eze catastrofe,, vooral ^ vandaagg iets vreselijks gebeurd,'eur , schrijftri' een niet omdat de daders korte tijdl later als e- Nederlands meisje in 1944 944in Semarangg in vrlJ ersde stad binnen trokken.Pas asmid- ^ aar dagboek. 'Zee hebbene n acacht meisjesJ en J'aren tachtigig kwam a eer ruimteu voor er- Waarheen,, waarvoor,, at en in' g e.n Bij^ diegelegenheden mer te e hebben ze er nietiJ verteld, maar men zegtg samensteller hoeveel emoties een erinne- dat ze inbars wordenggezet z o zoiets.' ringeng het bombardementar nogn altijdg a J bijJ de ^ De samenstellers wilden en laten ziendat e NiJ meg en a re n opriep,P P^een esbesloot o hij ver a- samenhangg en de logicag die wijJ achteraf in en vavanooggetuigen te verzamelenverzame 'voordatvoor te was^ . Hij traceerde van de oorlogg menen te ontwaren, voor lti e- het laat 3oS noten afwezigg was.' Nu geldtg dat voor som- slachtoffers het relaase van aas zijn of haarlaat-

Mireille Berman Geen toekomst om naar uit te zien • 2 5

ste uren, dat meestal werd vertelddoorfa- spijkertje heeft hijJ altijdJ in zijn portefeuilleP eui mi ie e en maaraa sosoms s ook door vroeg ere bewaard.' Weeree eenee an er.ieP bewuste klasgenoten,g , o uren. Hunutonen verhalen dinsdagmorgen wie mijnl zusjel HennyY het immense,, nauwelijks gestoldeesto e verdriet niet naar school. Zij voeldezich c niet lekker van de nabestaanden: 'Ook naa zestig J aar en wilde thuisblijven, maar mijnJ moeder voel ik eoos ei ene het veverdriet riet weer oP- stuur e haar en mijnJ zusjel Ria toch naaraa komen.Ze e waren a ema nog zo jong.' scschool. ZijJ heeft zich dat haar hele leven Daarnaasteven dezee e ooggetuigen een niet vergeven.' mooi beeldvan dehechte sociale verhou- De iJ n die bliJjft laat een specifiekeroegroep dingen van destijds, t s,J waa waarin n rangg en stand mensen aan het woord over die bewuste hetbestaane grens en. dagg infebruari. Zi'Zij hebben het niet over Vrijwel alle ggetuigen etu ge sti stippen enPP de willekeur grote rotepolitieke en militaire ontwi e in- van het toeval aan. Een zusu overe aahaar over - gen, maar vertellen over een breuk in hurl ^ e en broer: 'Op 22 februari had Henk ei- persoonlijkeegeschiedenis. Pas in die bePrper- g en i'J late dienst,st, aa or omeen collega een ng omt et enregenre ord history werkelijkJ plezier te doen had hiji' zijndiensteruig . tot zinJ recht. Henk stond opP de treeplank t eeP a van de bus te wac ten toendeommen a ing over het ConnyY Kristel en Hinke Piersma,^ Ooggetuigen van de stationspleinpo werdgegooid. HijHi wassop slag Tweede Wereldoorlogg (Amsterdam, Bert Bak- 00 .^ Dee dochteroc te van een scschoenmaker: oenma er. ker 2005) Bart Janssen, Dei 'n die blijft. Oo etui enversla- `MijnMijn vader was netet opP dat moment vanuit en van het de winkel even naar het schuurtjegelopen g-bombardement van Nijmegen,e22 bruari 1944 (Amsterdam, SUN 200 om een spijkertje voor een schoen te halen. 944 ^ S Achterhem m storttesto tte de hele boelin. Dat

z6 • Biografie Bulletin Zomer 26,05

Een nieuwe taak Het biografischegenre en degeschiedschrijving van de jodenvervolging

Geraldien von Frij tag

Over weinig aspecten van de bezettingstijd is zoveel en vanuit zoveel ver- schillende invalshoeken gepubliceerd als over de jodenvervolging. Anders dan in het buitenland is in Nederland tot nog toe nog nauwelijks aan- dacht geschonken aan de achtergronden en persoonlijkheden van de indi- viduele daders. Omdat individuele motieven en idealen een grote rol spe- len bij het beleid van de bezetters en vervolgers, pleit Geraldien von Frijtag voor meer biografisch onderzoek.

Geen oorlogg zonder misdaad. Dat is een hetzelfde historische voorbeeld tei'ven:l eenvoudige stelregelwaarvoor eenveenvoudigeouge de jodenvervolgingwas mensenwerk en voorbeelden kunnen wordenegg even. i'-J verschillende mensenPie en opP verschil- dens de Tweede Wereldoorlogwerden ook lende momenten,,pe op verschillende mani - in bezet Nederland talloze misdadene-g ren mee aan de uitvoeringg van het anti- Ppleegagd. Plaatsaanduidingen s 'Putten'Putten en l'oo sebeleid. 'DeDe Woeste Hoeve' zijn na de oorloggy s no- Vooro eeeen beterete begripe vana dezetragischee . gP niemeneworg en voor de onrechtvaardig- gpersoon-esc ie enis is verdiepingin e - ei en terreur waarmee de Nederlandse i'J e en de> motieven, >de instellingen,e evo in in die vi'vijf 'aren werd gecon ron- wereldbeschouwingen en mogelijkheden teerd. De misdaad bijJ uitstek is de Duitse vanae dadersbelangrijk.eJ Dat is gewoonlijkg jodenvervolging.V a n e vooroorlogse het werke van debiograaf. Overziet men de joodsegemeenscha emeensc Pa in NeNederland over- wetensc a pe i'l e Nederlandse va itera- leefde slechts een kwart de oor o.g Meer tuur overejodenvervolging,an op v t o dan honderdduizendjoden werden eerst dat a a n e a er ververbijsterend i'steren weini emarg ina , iseer vervolgens g weggevoerdggvoere aandachts is besteed. Dit heeft alles te ma- uit Nederland en ten slotte vermoord. ken met het discours dat sin se eindee Geen misdaad zonder dader. Ookopp deze van de oorlog en dusheteg in van de ge- stelregelva t weinigg af te dingen.g Om bijl sc ie sc rijvinJ gdominant is geweestg en ei-

Geraldien von Frijtag Een nieuwe taak • 2 7

^^ gge n i' nog steedss is. Een jammerlijkei- literaire iteiteva n enkijk'objectieve' vanJ vern auw ingg ishiervanshet gevolg. e vo Datg D het Herzbergg wwerden e in i9S o alomgeprezen,a biografisch genregenr e weldegelijk e i' ietiets anto e- maar er was asook kritiek eop P zijn mildeutauitla- voegeng aan onzekennis van het onderwerp,, tingengg over de niet-joodse evo in , e blijkt1 t uitu de internationale vakliteratuur, Nederlandseoverheiden e oo se RRaad, waarin et genre een nieuwe trend is.s het joodse orgaan dat in 194194 o last van de Duitseu tse autoriteiten we r ingesteldin ste en feite-

i'J vaak aaals hundoorgeefluiks uunzou -e Een anoniem proces ren. Presser,,zijn die vijftien jaar ater zijn boeko ver e jodenvervolgingwer in Ne er- aan et pu ie presenteerde,p ,besteedde an a verhoudingsgewijs vroegvroe e pu i- eevenmin veele aandacht aan e opstellingsP ing ceer . De eerste studies waren zelfs al in van niet-joodseJ burgers,^ maarde Neder-er 00r 0gstJi' geschreven. De journalisten H. an s eoverheid werd fel bekritiseerde s en Min en o ene H. HeHey mansman waren in i94 I over de Joodse Raad werd een ronduit ver- begonneng aan een werk dat nahun de Ppor- niet g i en oordeeloo eegeveld. g e tat ie en dood werd voortgezetg door hun uuit De overweldigende ontvangst van Onder-- Duitslandgevluchte collega i em gangan(binnen enkele a gen was het boek Kw e i er. n re het tpseudoniemP eu H. uitverkocht) had voor eenbelangrijk g J deel Wie lekpubliceerde e hijJ in 1947 947 het resultaat te ma en met de waarderingg voorde emo- vanva hungezamenlijkeu inspanningen in De tion e toonzettingvea het werk, n dieer wei es oorlogog 'edie Hit er won. Een jaar eerder werder o eenee grotepersoonlijkeg ot hetatmanuscriptuitgegeven e naar Pa- va n de schrijver.sc Juist opPdit t puntP ut richttet estin a on twe en zionistischt voormanSam zich de sp aarzame kritiekvan vakgenoten.g eWolff o in januari I a esc reven: Pressersses collegaeo eg e J BenSijes ene Louu deJong, 94Sg . Geschiedenisescieenis e r o en inmNederland. e er In. data respectievelijk mmedewerker ew e er en irecteur jaar publiceerdei r e Siegfriedie ri v a nden n Bergh Ber van het RijksinstituutJ voor or gos ocu- ook zijnJ n tachtigt bladzijdena J tellende verslagg mentat ie (RI ,tasthans NIOD ,hadden a e- ^ Deportaties.e zwaren tegenge Pressers'es s act o erP ers P ec- Voorde genoemdeg m vroege v oeg e publicaties Pu cat es e - tie f. In n erg an was e jodenvervolging sto n niet zoveelbelangstelling0 als voor volgensoesg De e Jongg te zeere weergegevenge als drie overzichtswerken diee nadiena zoudenu e ''eene indifferente a uige diei o e arme ^ veverschijnen: rsc J Abel Herzbergs Kronie er o- joden neero mt . Vog ens em was e jo- ^ envervogi ng l 9So ,Jacques acq u Pressers n- denvervolging n Proc es at van e Duit -ee ^ erang g i 96 S een Louu deJongs go series seHet sers uuitging'. t g . Dat Sijes1 dezelfdee mening was Koninkrijkrder Ne ern en inde Tweede toegedaan, blijktJ t onder o e meer ee uitu t zijn un- Wereldoorlog,waarin aa e jodenvervolging in e tu iesouoverJodenvervolging it I974. versc i en e e en aan de orde kwam Op zijnJnbeurt eu verwerkte e Dete Jonge zijn1 n ri- (1969-1991).H u n werken er n geldeng ooken o te- t i e opP Presser ess in Hetkoninkrijk. r.^ Vrij veel genwoor ig nog g als de drie klassiekers.assi e e WWata aandachtn t esbesteedt t hij aanaa de aaaard ene oe- inhoud, toonzettingenou, sti'J etre t ver-e stellingen van het vervolgingsapparaat. ^ ^ schillen e tegrote drie' behoorlijk.e J . Ook de Ook deniet-Duitseopstellingvan niet-D i ininsta n- reactie op hun wewerk was asniet eenduidig. De tiest e sooverheid eNederlandse er i en e

2 8 • Biografie Bulletin Zomer 2 oos

Joodsee Raa komto ruimschoots aande or- niveau van de omgeving)g gwerkten aanvan- H e. Het ordenender nen eprincipe rinci e in zijnJ verhaal e i'J vrijwilligl g mee aande verwezenlijking is s eteasrgefaseerde eeverloop ooPvan e jodenver- van anti-joodsel maatre ge en en ook de re a- ie volging. Ane rs n azi jnJ twee e aam e ttief sterk geassimi eer e joden in Neder- voorgangers gaatg De Jongg uitvoerigg in op land(het niveau van de slachtoffers) stel- e vooroor og Nederlandsesamenleving:se e n zichcgg aanvankelijkverhoudingsgewijs etratraditie van gezagsgetrouwheid; et a- cooperatief" ratie o.p Deze verschillen zouden ten te,maar a milde antisemitismes onder heter het desastreuze succes van de jodenvervol- niet-joodse ee van ebevolking; e o ge ging in Ne er an unnen ver aren. graad van assimilatie van het joodse evo - Blomswerk we ggafhet e onderzoek naarde jo- 'gn see ,bureaucratisering• evan het Ne- in Ne e ra n een ac tige derlandsebestuur. imP u s, voor ogmethodologische ie . ZijnJ studiestu e a het nut van het instrumen- tariu m uitu de sociale wetenschappen aan- Tellen en rekenen getoond. , Sindsdien wordt er veel verg e e- Tochbleef ook De Jongs gedetailleerde e- e,n geteldg enn ggerekend.e een. In de voetsporenP ^ ^ sc ril ving van et proces'P niet zonder vavan Blom werkenwe e PimGriffioen en Ron commentaar.De e kritiek had echter niet e- Zellervergelijkingve e de a n e jodenvervol- tre 'n opP het nagenoegg g negeren g van er- ging in Be i"e, Fran ri'J g en Ne eran ver- soo n i e factoren. In zijnJ spraakmakende eur uit. Dehistoricus i riJohannes o a e Houwink inaugurelerede e e uit u t1983 93ee8 hekelde Hans ten Cate deedonderzoek naar joodse on- B mobovenal ovede m o ra iseren e ondertoon er u i es r in Amsterdam en constateerde van Het KoninkrijkJ en bepleitteP hijl met e- een verband tussenn leeftijdee t J en over eving s- trekkingg tot degeschiedschrijvingvan e kans. Bijzonder is s o0 dehistorisch-socio- jodenvervolging een verwijdingverwi in van et logische studie van TonnZ Zwaan n it uit2o o,1 blikveld. Hete . percentage et P omgekomengg.e jo- waawaarin de Duitseu jodenvervolgingworwordt den dat v r NederlandNe zo beduidend i en veel vergelekenr g n met ete vervolgingvan de in het ^ hoger wasdan a voor o0 andere bezette West- Ottomaanse RijkJ (1894-1922) ene de etni- Europeseu opese landena moest in vervog on er- sc e zuivering'in voo rma ig Joegoslaviëgos zoek s uitg an sPg untggenomen worden. (1985-1995). ocia e wetenschappers zoa s Met eenee artikela t ein De Gids in 198797 wees Wout Ultee,^ H e n Flap, F p^ Marnix a roes en BBlomo eweg. eg Met rijkelijkegebruikg u vana ci'^ Peterete Tammes mm leggen egg met empirischP onder- ermateria vergeleek hiJ e jodenvervol- zoe e versci en in overlevingskansen ging in Ne er an met ie in een viert an- van jodenbloot. DanD a Michman an een Anna e re ze etteEuropese u Pese landen. Blom kwam Ha ova'vergelijken in hunn st u ies eenbij J tot de conclusie dat er tussen debestudeer- de jodenvervolging in Ne er an etro - dee landen verschillen bestonden, opP elk van enin sta n t ie met haar evenknie in andere dedrie e niveausdie hij vergelekengee had: het bezetteette gebieden:g e Michmande Joodse , Duitse vervolgingsapparaat (het niveau van Raa ^ Ha'Hajkovo vade entr ste e" r jüdische e a e sr was in Ne er an opvallend us wan eru n g ,het executieve orgaang van ster gemotiveer engeorganiseerd; e goe de ic er eitsP o izei in de fase van de e- e Nederlandse bevolking en overheid (het Potatr ies. Io de HaanH n een Pieter Lagroug ten

Geraldien von Frijtag Een nieuwe taak • 29

slotte hebben eaatsP van ejodenvervol- vo gin nogg g verderteruggebracht tot een ging in e nationae e erinn ring in ver- administratief,noniem, p proces. Met e- schillende West-EuroP ese landen estu- griPP enas dader,-ae,enom deerd. stander worden veelal niet concrete,, auto- nome mensene oe maar, instituties of on erzoe s ers ectieven. Biografieën van Tiiterforschung P P des Pe eers in ejodenvervolgingin zet Dit a esi is maar aa eeeen greepg eeP uit de weten- Nederland zijnJ dunu eggezaaid, aa , o omet niet te e z-g schappelijke iteratuur van de laatste e- gen: non-existent. cennia, maar het maakt duidelijku e J dat e- Het kan ook anders. Een blikin de kast en aa gs onderzoek zich in het algemeeng met nieuwe buitenlandse aanwinstenste beperkt tot één aspectP of fragmentg van de maakt dat onmiddellijko in- gesc ie enis van ejodenvervolging. Het ternationaal isan ge tijdJ weinigg aanaandacht in ei'n Jvan Bloms betoogo gggeschrevenesc ggeweest voor de Ppersoon van de dader. Net overzichtswerk van de Engelse historicuscus na de oorlogg verscheen de bestseller van Bob Moore,, Victims and Survivors, enn de Eugeng Kog Ko on,on Der SS-Staatt i 946 . DaaDaarin bijdrage van Peter RomijnJ aan debundel omschreef Kog on daders (veelal amppe r- ^ Geschiedenis van e'oJ en in Nederlandvor- sonee als sozideklassierte Primitive, diee men een uitzondering. Weliswaar wowordtr man wirklich zu nichtstsa eer m ge- ook in tweeop pu aire studiesu es Nandaa a vanva brauchen konnte'.^ der Zees Om erg er te voorkomen en Chris Aandezei'ge J te ing vanva adader e aan socia- van der HeijdensJYGrijs verleden – een s n- eé énérég kwam begingJ 'aren zestigg abruptuPt these vanejodenvervolging e even, gegeven, een einde. In Jeruzalem werd in 196196 het maar deze is inbeideevag en zoo ste sterk g e- Pproces ggevoerd tegeng Adolf Eic m ann , het eur dat, er eerder sprakepra is van een aan- logistieke rein ca terjodenvervolging.e klacht,in hetJ bijzonder tegeng Nederlandse De filosofe Hannah Arendt woonde0o e het ^ elites. Pproces bijJ en zagg een 'terribly andY terrifyingg ^ De zo totemeeng g oe gewordeng verge ver lij-i'- normal' mens,^ een man die door omstan- kende,empirische epoe onderzoeksmethode ig e en zijnJ morele on ersc ei in sver-g heeft nogg een anderebeperking: ze aat mogeng had verloren en zijnJ misdaden had gggeen ruimte voor hetbiografischenre. kunnen e gaan. In plaatsp van een duivelu in Voorhandelendeersonenp met, namee voor o0 menseng e aante beschreef zijzij Eichmann

degenen die een rol speelden eeen in deg or ani- als eeni e rationele^ ambtenaar, ,die vóór

satie en uitvoeringg vanfeitelijkejodenver- - alles ggewoon zijnl werk deed en niet na- volging estaatg we ini e an ste ing .Het dachtover ove degevolgeng e o ge daarvan.aa a. ZijJ an- werk van Herzberg, g,Presser sse e en Dee Jong n was ceer eheteg rip c rei tisc tdter, een type nogg doorregeng met Pportretten van de or ga- dader dat etroP uct was van een tec no- nisatorisc eop stu en ,maar hunu o0voor- c ratisc totalitair, systeem,y , waarin ggehoor-- beeld wwordt nietevg o g. Hunu vr vrij J grof- - zaen am ei wordt afgedwongena e ns r i - korrelige Pportretten worden in recent delingzo ver is doorgevoerd dat eenee mensn onderzoek niet verfijnd. In de hedendaagsen g zich hooguit uit verantwoordelijk-hoeft te voe Nederlandse vakliteratuur isejodenver- len voor de hem opgedragen taak. Zoas

30 • Biografie Bulletin Zomer 2005

etevag Eic ma nn illustreerde ' e hebben groeproe van 'ordinaryY men'e die i niettemin de ^ ppersonen in zo'n systeemY geen eigeng g- e dood van honderden mensen opP hun kerf- dachtes of moraal,, maar zijnzijn zij J simpelwegs pe weg stokhadden. a Volgenso g s Browningownin gwaren e- naar technischeerP ecti estrevende st even e uit- zeewoneg mannen tot hun misdaden ge- voerders van hun werk. komen onderwangroe Ps g en door Deze orobotmensen otmensen wareneeng interessante a stomP in gna maandenlange confrontatie studieonderwerpen. ZiZij verdwenen wenenan meteweg . Daniela o a en,g die vier ook jarenlanguitu hett blikveld ve van de isto- jaar later de resultaten van zinJk on erzoe rici. Die richtten c tten hun aandacht t opP de struc- naarhetzelfdeata 'onJ wereldkundig tuur en de werkingg van de totalitaire staat,a t, maa te, kwam tot een volstrekt andere .. waarbij zijopjodenJP de moord evena s un conclusie. Naar zijn mening waren deze tseNederlandse' cocollega'sbeschouwdeng als de mannen, net als alle andere Duitsers, ge ïn- uitkomsto t va van een onP ersoon iJ,bureau- fecteerd door een virulent antisemitisme. cratisc ,technisch Pproces met een eigen,g Beide werken stimuleerden het onderzoek ra ci isere n enamiey . De tallozet oze in- naar daders, vooral naar de ietsine ee r stantiesdiea arin eeeen aandeel hadden en vissen'se die ideeën en verlangens, bevelen en hun onderlingever ouverhoudingen in en waren de voorschriften omzetten in concreet beleid. meest voorkomende' thema's 'in de studies Vooralo a medewerkers van de ic er eatsP- o die in de jaren zeventigg en tachtigg in het lizei worden reg e mateg uitgelicht, en over buitenlandrverschenen.ve enkelen is eenbiografie geschreven. In de ggeest van Go ag en schreef de Israëlischee . . rie s u en eneration onderzoeker Yaacovaaco 0Lozowick owic over Eich- manns vertegenwoordigersaandere in n rn-a Derst ct u ru i a stiscena erineg swi Jze van den, die naar zijn meningg door louterjo eijodenvernietiging ns nogo stee s omi- enhaat g ereven werden. In 2 o40 -d nanteedendaagse eN in-e r an se isto verscheen eio rag ie van Adolf oEi c- riog ar e.i In euiten an sta i eg literatuur mann door Davidav Cesarani. Hetoe werdwe is eterP P s ectie iinmiddels ml es alweer veran- eenaarJ later in de Nederlandsev vertaling in derd. Daaraa wordt veelvuldign oonderzoek oe met de watrP ete n tieuze ' ondertitel 'de e- naar daderseng enroeroepen en daders gedaan. In initieveiog ra ie opP de marktgebracht. 199 2publiceerde Christopher er Browning Eenrog ot aantal onderzoekers heeftzich zijnbaanbrekendeJHierin r md men.rin Hi laten insP ireren door het boekate Duit- richt i'J zich niet opP dehoofddaders (de se historicus UlrichHerbertet n1996overi kleine kringn rondg Hitler)t e en ook niet opP de Wernere Best est publiceerde.p e. Herberte ert e- architecten vande jodenmoord, zoals schrijftjft hierin eengon e, intelligente man Heydrich c en c Eichmann, mann, maar op eenP lagereg die uitg roei e tot ideoloogvan de ic er- sportp in dehiërarchie. BroBrowningw nn i analyseer- Y eitsP o izei en die bewust meewerkte aan de de leden van een Duitspolitiebataljons de jodenvervolging.ve Eenverklaring r aren ier- die in Polene duizenden joden vermoord- voor zoekt Herbert in BBests vormingg ti-l den.en. HijJ deelde hen in driegroepen: roe Pen, een dens de Eersteeen Wereldoorlog de Wei- harde kern van moor usti en, eenee kleine marre u ie . Bests ein dietijdl ontwikkelde minderheid van weig eraars en een groteg wereld- en mensbeeld, zinJ radicaliteit en

Geraldien von Frijtag Een nieuwe taak • 3 I

opdoelmatigheid eric te rationalisme hauptamt tamt onderzocht, stuitte eveneens op zou en hem ontvankelijkengeschikt e - onderlinge verschillen. coZijZi' n stateer e en gemaa t voorhet werk dat hijJ in de ook dat de meerderheid be oor e tot de Tweede Wereldoorloge o0 og uuitvoerde. tvoe e.B Best was Krieg sJ u g en g n e er at i o,n 40pprocent r een i'J uitstek een exponentp voor0o watHerbertH academische titel had, de meesten afkom- ^ ^ noemtde Krieg s'Ju gen g en e rat io n van stig waren uitde landbouwsector en er ver- hoogg opgeleide mannenmannen, die i geboreng re n wa - ge iJ are politieke en were esc ouwe iJ- ren tussen 19009 en i99 o en die zelf niet in ke opvattingenop o na ie en. de Eerste Wereldoorlog gevoc ten hadden, Een monumentale studieu e indit t genre ge eis maar wel door deze oorlog warenggevormd. . Michael Wi ts p u icatie overe meeree dana Opgegroeidpgeg waren zijl in de ppolitieko t e insta.-sta tweehonderd topambtenarenbinnen het

biele,^ economischsc bankroete a oete Wei marrep u- Reic ssisc er ei ts aup tam t (RSHA). In dit ie .ai'J waren veeggeen rabiateate vuistdikke werk metveelzeggendee tite ^^ maar Antisemitender r V e rn u n– t Generation des Unbedingten wordene uhun in Herberts definitiepersonendie i meen-m n- profielen vergeleken. Op grondaarvan den dat joden niet in e o racia esop grond- komt Wildt tot de conclusieu dat tae dadersr ^ ^ slaga gebouwdee Vo emeinsg c at o0r- sterke ge il enissen vertoonden met Her- den. Voor sommigenge g ging g het verveggenoeg berts beeldvan Best: g eneratiege n ote n met deeg i'J erec tigg in en assimilatieass at e vanva overeenkomstige achtergronden, ervarin- terug teraaien•, anderenstondenra rdi- i- gen,en capaciteiten, p , mens-sewee en wereldbeeld en ee e calere oplossingen voor og en ,z zoals iss imi- levenshouding. Datdeze mannene vavan de ^ latie eneg w on gnevan vertrekn alle joden `K rie gsJu gen g en e rat io n meewerkten m aan uit de Duitse invloedssfeer.Zij J aanvaard-aa vaa de vernietiginggg van joden ang t vog ens den later dat de uiterste cosen quente i vanva Wi tarma samen.ee sa e. Ookde opkomst dezeg e ac teg an gg genocide waswas. van het Rs HA en de carrière ansen1 dezeee Een nieuwu typep dadere wasas ggeboren.eoe. er H- nieuwe, machtige instellingg deze mannen ertseneratietgg eorie is nadien oop groterer r bood, speelde een rol. Alsge an riJ e ac- er a g roep en getoetst.g Jens Banach,^ die in tor noemt Wildt bovendien de oor o gstoe- 199899 zijnJ werk over het F"u rer orp s vana de stand diei zowel de machtspositiev a n et RSHA Sic ere it sp oiz e i een i c er e i ts ienst VersteVlg e als het tot dan toe gevoer- (SD) voltooide,stelde vast dat Herberts a- de beleidten opzichtepte vanaaca r i i ra terisering van Best opp nagenoegg g alle e seer e. den van dit corps van toepassingpp g was. Wat Kortom,,a veel van hete recente o re n r- leeftijd,, opopleiding, e gwereldbeschouwing-,e zoekkomt o neer opp een toetsingg van Bests l treft vormden zijJe een vrij homogeneo oeeg groep.oe r generatietheorie. r oeps- nen individuele

In een recente studieu e owordt t dat laatstedoor o0 pportretten, vooral van medewerkers van de Georgeg Browder bestreden.e Opgrond o vanva ic er eitsp o izei en de S D, overspoelen e een analyseY vanS4524 dossiers van hogereoeeg s D- markt. Daders blijken er nu in a e soorten agenteng concludeerthij i' at van eenee e r-ge te zijn, n, met elk een eigenge achtergrondn e i- i'l homogeniteitg binnene tdit corps rp geeng g en beweegredenengre om mee te werken aan sprake was. Isabel Heinemann,a , diee on- anti-joodseJ osUtirin maatregelen. Utilitaristen,i ' , sa- derd expertsp van het Rasse-u n i e un- gs disten,, dooro geweldg aafgestompteg esto te p kuddedie- ie-

32 • Biografie Bulletin Zomer 2005

ren,, rabiateantisemieten, bureauklerken wordt dan ook nogg steeds in omstan gi e- en academici mett eenee radicalea ic e levens be-- den en de institutionele^ ssfeer ggezocht: deg e- schouwingg zijnJ de revuee uegepasseerd, maar assimileerdejoodsebevolking;ee e evo n,g de geog r i- waarsc i'n i' is deze opsommingPso g nietniet vo- sc ei ingg vang Nederland; et goedg edig. De daders bevondene o en zich in sterk georganiseerdeDuitse en eensgezinde D ie - verschillendem omstandigheden: i ge en.• in' het stuur en e me ewer n vang de Nederland- kampam en achter het bureau; , in burgergee en in se overheid, om enkele factoren te noemen. uniform;, in DuitslandDu ts an en in de bezette ge- Over weinigg aspectenp van de ezettingJ sti bieden.NitiNiet iedereen werkte opP dezelfde is zoveelgepubliceerd a s over e jodenver- wijzele eze een mate meeinjo- aan e volging; aspectenover weini Pweten wijJ denvervolging. Insommige mmigg gevallen was de meer dan overde jodenvervolging. Dat is medewerkingze s nietet onrechtmatig o ec tmatig of zonder meer te danken aan de mu tr isci- aan schuld te wijten.J Debetrokken Perso- p inaireena erin gvan het onderwerp. nen waren aneeng daders in stra re c te- Juisteent l eeten uur sspelen e bij de sociale i' e zin,pplegerseg e s van een strafbaar feit. In wetenschappen heeft nieuwe inzichten o-P het daderonderzoekwordt daarom een rui- geee ever en dejodenvervolgingin N r mer en neutralera er e ri ggebruikt. ru t. land in eenbreder PersP ectie geplaatst.g p Hetec isr te de vraagg of het beeld niet te

ver'uitgezoomd'. De e groteote is-lijnen, nen, de vas Multidisciplinaire benadering g l teatronenp zijnzijn zeeree goed te zien in het e- Verdiepingin de persoonp van de dader en aa gse onderzoek, maar de menselijkeJe maaktui e i'J dat de motieven en moge-g - factor is nauwelijks meer zichtbaar. Het eti is i'J e ne van a de betrokken functionarissen wellicht tijd de lens biJ te stellen en het pper individuu va ri eer en,ommi gen bood beeld watic ter rJ te halen. Dat motieven otreven heta ersc a carrièrekansen;p ,anderen a e en en idealen, karakters en mogelijkhedenvanl een uitlaatklepv oo r ziekelijke neigingen. de betrokken functionarissen ook invloed Weer ane er zagennzg n het ggewoonals werk of hadden op het beleid blijkt immers uit in- het inrap i't Jbrengene eng van hun raciale ternationaleup icaties. Want, ,zoals oas ge- idealen. Dat atmaakt aa t duidelijk i'J dat tpersoon- pe soo - zeggd: ejodenvervolging was mensenwer . i'J factorene e eeeen evengroteg rol speelden Voorbiografen0 ligi t hier dan ook een mooie als omstandigheden. angle ri taak weggelegd. Deze nieuweu e ttrend e in n het internationale on- derzoek naar e-jodenvervolging heeft Ne Literatuur derland tot dusver nauwelijksJ bereikt. ereiVrij ter oop s en indirect wees Johannes Houw- G. Aalders, Roof De ontvreemdingS vanjood joods bezit in tent Cate e hieropo in pdei inaugurele rede die J de Tweede Wereldoorlogg (Den Haag, g^SdU Uitgevers r1999) hij tergelegenheid van zijnJ aanstellingg tot g H. Arendt, Eichmann inJerusalem. A Reportp on the hoogleraar eraar holocaust- en enocig estu res BanaliBanality ofEvil Londen ^ Faber & Faber i9 63 hield. Zijn. J oratie heeft niet geleid tot een J. Banach, Heydrichs Elite. Das Fiuhrerko s der Si- veran ering van het dominante discours. cherheitsp olizei and des SD (Paderborn, Scho- De verklaringa vanva het erelatief atie grote succes'succes' g g ning hi 1998)99 van het anti-joodse beleid i in Nederland

Geraldien von Frijtag Een nieuwe taak • 33 N.D.J. Barnouw e.a. (red.), Oorlog sdocumentatie. L. Hachmeister, Der Gegis er orscher. Die Karriere Jaarboek van het RijksinstituutJ voor Oorlog sdocu- des SS-Fiihrers Franz Alfred Six Munchen, C.H. meistatie 3 (Zutphen,Zut hen Walburgg Pers 99I 2 Beck 1998)99 N.D.J. Barnouw e.a. red. Oorlogsdocumentatieg Heinemann, `Rasse Siedlung,g, deutsches Blut.' Das '4 0- '4S Jaarboek van het Rijksinstituut^ 'ksinstituutvoor Oor- Rasse- and Siedlung shau p tarnt der SSan d dieras - losdocumentatieg 4 Zutp hen ^ Walburg Pers senp olitische Neuordnungg Europasp Gbtting en 1997) Wallstein Verlagg 2002003) S. van den Berg h^ Deportaties. Westerbork There- U. Herbert, Best. Biog rap hischen Studien fiber Ra- sienstadt Auschwitz Gleiwitz (Bussum, Van Dis- dikalismus Weltanschauungg and Vernun 1903- hoeck [1945D 1989 9 (Bonn, Dietz99 i 6 W. Benz, .Houwink ten Cate & G. Otto (red.), G. Hirschfeld & L. Kettenacker (red.), Der `Fiih- Die Biirokratie der Okkupation.p Strukturen der rerstaat: My thos and Realitdt. Studien zur Struk- Herrschaft and Verwaltungg im besetzten EuropaP tur and Politik des Dritten Reiches Stutt gart Berlin Metropolp 991998) Klett Cotta 1819) R.B. Biris Die Hóheren SS- and Polizei "hrer. D. Hondius, Terugkeer. keer. Antisemitisme in Neder- J Himmlers Vertreter im Reich and in den besetzten land rondde bevrijdingg D en Haag, g^SdU Uitgge-e Gebieten(Düsseldorf, Droste 1869) verij 1990)99 J.C.H. Blom, In de ban vanogoed out? Weten- J. Houwink ten Cate & A. Kenkman (red.), Deut- schappelijkegeschiedschrijvingover des bezetting - sche and holldndische Polizei in den niederldndi- tijdin Nederland(Bergen, Beren Octavo 1893 schen Gebieten. Dokumentation einer Arbeitsta- J.C.H. Blom, R.G. Fuks-Mansfeld & I. Schóffer gun S Munster^ Villa ten Hempelp Aktuell, z red. Geschiedenis van de Joden in Nederland 2002) (Amsterdam, Balans 1995) J. Houwink ten Cate, De naam van de misdaad en J.J. Bolhuis e.a. red. Onderdrukkingg en Verzet. deip ersoon van de schrj^ a elmoordenaar Am- Nederland in Oorlog sti^ d III (Arnhem,^ Van Log- sterdam Vossiuspersp UvA 2002003) hum Slaterus z.'.I9S o J.J.L. deongs Het KoninkrijkJ der Nederlanden in C.R. Browning, g^ Doodgewoneg mensen. Een vergeteng de Tweede Wereldoorlog,g ^14 4 dln. (Den Haag, g,SdU hoofdstuk uit de'odenvervol^ gg in (Amsterdam,Amster Uitgeverijg l 1969-1991) Arbeiderspersp 99I 2 E. Kogon, Het systeem steem van de Duitse concentratie- D. Cesarani, Eichmann. De definitieve biografie kampenp (Amsterdam, De Bataafsche Leeuw (Antwerpen/Amsterdam,p ^ AmbolAnthos 2002005) 1849) M. Croes & P. Tammes, `Gi laten wij niet voortbe- C. Kristel, Geschiedschrijvingals opdracht o dracht. Abel staan.' Een onderzoek naar de overlevingskanseng Herzberg, Jacques q Presser en Lou de ong over de vanjoden^ in de Nederlandse gemeenteng Amster joden^ vervolgingg g Amsterdam^ Meulenhoffl99 8 dam Aksant 2004) C. Kristel e.a. red. Met alleeweld.g Botsingeng en H. Flapp & W. Arts (red.), De^ organisatieg van de be- tegenstellingen in burgerlijkbur erli 'k Nederland (Amster-A zettin (Amsterdam,^ Amsterdam UniversitytY dam Balans 2003) Press 1997) A.P. Lagrou,g ^ The legacygyp ofNazi occupation. Patriotic D.J. Goldha gen^ Hitlers ggewillige g beulen.e Amster- memomemory and national recoveryy in Western Europe,p dam BezigegBij Bij 99 i 6 1 0-1 945 (Cambridge,g ^ Cambridgeg UniversitytY I. de Haan, Na de ondergang. De herinneringg aan de Press woo) joden^ vervolgingg g in Nederland94S r -^ 99S (Den A. van Liempt,P ^ Kopgeld.Pg Nederlandsepremiejagers Haag, gSdU^ Uitgeverijg J I1997) opp zoek naar 'oden (Amsterdam, Balans 2002) C. van der Heijden,J ^ GrijsJ verleden. Nederlanden de Y. Lozowick, Eichmann, seine willigeng Vollstrecker Tweede Wereldoorlogg (Amsterdam, Contact and die Banalitdt des Bilsen Zurich/Munchen 2001) Pendo Verlagg 2000)

34 • Biografie Bulletin Zomer 2005

G. Meershoek, Dienaren van hetezag g. De Amster- S. de Wolff, Geschiedenis der Joden in Nederland. damseolitiep tijdenstijdens de bezettinggAmster(Amsterdam, Laatste bedrijJ Amsterdam 94I 6 Van GennepP i1999) N. van der Zee, Omer g er te voorkomen. De voorbe- J. Milotová e.a. red. Theresienstddter Studien and reiding en uitvoeringg van de vernietiginggg van het Dokumente Praa g 2002003) Nederlandsejodendom) (Amsterdam, Meulen- A. Moore, Refugees om Nazi-Germanyy in the hoff '997) Netherlands 1933-1940(Dordrecht, Dordrecht M. NijhoffNijhof T. Zwaan, Civiliseringg en decivilisering.g Studies over 9) staatsvorminstaatsvorming en geweld,g nationalisme en vervol- G. Paul (red.), Die Triter der Shoah. Fanatische Na- gg)in Amsterdam Boon Zool tionalsozialisten oderanzg normale Deutsche? Gottin gen Wallstein^ Verlagg 2002) J. Presser, Ondergang. Vervolginggg en verdelginggg van Voor een overzicht van recente regionaleg studies, het Nederlandseodendom i 945o-r (Den Haag,g, zie de bibliografieg in Blom e.a. red. Geschiedenis Staatsuitgeverij / Nijhoff 65)S van deoden 473- 474 . Een nuttigg naslagwerkgw is de A. Seegers,g "Gestap o-Muller. " Die Karriere eines encyclopedische bundel Pinkas.J. Michman, H. Schreibtischtdters Berlin MetropolP 991996) Beem & D. Michman, Pinkas. Geschiedenis van de B.A. Sijes,J ^ Studies over jodenvervolginggg (Assen, Van joodse g gemeenschap p in Nederland (Ede/AntwerpenPen Gorcum 1974) 1992). Een greep uit de recentste uitgaven:g E. Bes- C. Steur, Theodor Dannecker. Ein Funktiondr der seling^ Rachel kinderen :oodse inwoners in Edam Endlósung ' Tiibing en ^ Klartext I1997) 1937937-1945 94S 2002 ; N. Boink,> Joodsoo leven ene in D- H. Wielek, De oorlogg die Hitler won (Amsterdam, kam . `Omzien naarP de toekomst' (Denekamp Amsterdamse Boek- en Courantmi'.J 1947)i 2002); E.P. Boon, De'oodse^ gemeenschappeng pp in M. Wildt,, Generation des Unbedingten.gten Das Fiih- Hoog ezand-SaPp emeer Slochteren,> Noord-en Zuid- id S rung skor P s des Reichssicherheitshauptamtesp broek en omliggendeg p dorpen 1724-1950(Groninge Gronin en Hamburg, Hamburger g Edition 2002 ; K. Ribbens, K. Zullen wij^ nog g teru Skee- M. Wildt (red.> Nachrichtendienst,>p politische Elite ren...' Deodenvervolggtijden in in Amersfoort tijdens de and Mordeinheit. Der Sicherheitsdienst des Wereldoorlogg (Amersfoort 2002); A.G. Reichs " hrers SS Hamburg^ Hamburger gEdi-er SteenberenSteenbergen, Een eerli^ 'cke P laets : memorboek van tion 2003) Jjoods Wageningeng g en en omgevingg g (Wageningen 2002 .

Geraldien von Frijtag Een nieuwe taak • 35

Ik wil deze ouders niet Ervaringen van kinderen van foute ouders'

Monica Soeting

Getuigenissen van foute Nederlanders' over hun motieven en beweegrede- nen met de Duitsers te heulen, bestaan er nauwelijks. Verhalen van hun kinderen bestaan er des te meer. Aan de hand van hun belevenissen krij- gen we niet alleen inzicht in de motieven van de daders, maar ook in de manier waarop in Nederland na de oorlog met NSB'ers omgingen en met welke problemen hun kinderen nog steeds leven.

'Oorlogsslachtoffers', noemden m Martin van Dat het langgeduurdheeft gge uu eer kinderen Amerong en ze tienjaargeleden onomwon- van foute oudershun u frustratiesust in het

en in een artikeli in DeDGroene: kinderen openbaarp kondenn uiten, ute,s is een feit. De eer- van 'foute ouders'. HHijJ vovond dat zein som- ste publicaties stastammen u uit de-tac mieg gevalleng meergeleden a enclan tig , zoa s de autobiografische roman Een kinderen van vervolgdejodeng o verzets ic t ggeval vanCatharina osewin s uitu mensen. ZijJ haadden immersjarenlang niet 198o,98o ^ Foute oe va Jac.van a Gool uitu 19 81 , alleen moeten boeten voor de daden van of Niet de schuld, wel^ de strafvan van Rinnes uit 2hun vaders en moeders, maar hadden daar Ri'l eut 1982.9 heefte natuurlijkl te ma- als volwassenen nauwelijks over durven ken met de kinderenin r n zelf, e,die pasP als veer- praten.merp e i genoegJ g gkonden ze tigersg en vijftigers overr hun u ervaringeng vaak alleenbi kinderenl van door de nazi's kondens schrijven, J , maar ook met de genu- vervogV e ouders op pbegripg rekenen. Van anceer ere manier waaropr demeeste eeste Ne- in Ameron en steldede daarom een aanvullingg er an ers sinds zestigg tegente de e- voor opp artikeli I van a degrondwet: g o'Mensenn wet: zett ing sti'J zijni'nJ gaangaa kijken. Maar dan mogeng niet gediscrimineerdworden van- no . VoriVorig jaar versc een Fout geboren,e oren, wege ras, ui s eur, seksuelegeaardheid, waarinB a s Kromhoutde verhalen van politieke voorkeur etcetera, maar ook niet twintig ig kinderen van foute ouders vertelt. vanwege het politieke verleden van hun ou- Hijj doet dat aan de handvan een enq uête ^ ders.' die door meer dan tweehonderdout ge-

36 • Biografie Bulletin Zomer 2005

^ c borenen' werd ingevuld.g u. Alsasc jij fascistisch st sc was, leefde etezing in armoede en ellende. bent opgevoed,p g zul^ je wel altijdJ een fascist De kindereneren mochten niet met eel i g-e blijven,'i'venl , kreegg eene a vangeinterviewden e te noten in de wijkJ omgaan,g en werden van horen.ornDiDie opmerking po e gzorgde og e ervoordat ze bevrijdingsfeestenggeweerd. Ze werden e- nogg nooitggedurfd heeft naaraa eeeen 4 mei e er - spotp en uitgejouwd, ene ironie wil dat ze denking te ga.a n de meestesc e P artslen moesten onder- Vana de foute ouders zelf bestaan weinigg tot gaan van buren die zelf fouter bleken te zijn ggeengepubliceerde ggetuigenissen.i g issen. Als we ggeweestdan de ouders vana Van a dere Zee.Z De iets over ebeweegredenen van NSB 'ers, leden van de Burgerbescherming omen er, collaborateurs en nazi-sympathisantenw i- netas in de meeste autobiografieën van len weten,, zijn we hoofdzakelijkoo a e J aang ewe- kinderen van foute ouders, het slechtste zen opp studiesu s o over e e, hen,niet ni verhalen van vanaf. VanhunoJ o se buren hadden de en. aap Hofman promoveerdep e ein 19 8i op0 kinderen Vanre eeaarente eng niets te een sociaal-psychologischnoonderzoek rz naar vrezen. misdadige rag van Nederlandser-000soorlogs- Maar het meestfascinerendeeest in Potgieter-g eter- aan e handn vanva 52 s s cY atrii '- laan 7 is ear terisering vande ouders. sc e rapporten,pp , en David Barnouwschreefa ouw De vader, vertegenwoordiger en ag ent van over de s s' er Meinoutu Rost van Tonningen.o e. verschillende fabrieken, sloot zich voor de Eenuitzonderingu g iss Fout:F ggetuigenissen g van oorlogg aanbij de NSB uit een abstracte on- NSB'ersdoorJ.H ou win tenteCate en N. in vree mete politiek. AntisemitischeAni - e ge > > t Veld, , waarin N S B ers zelfe aaaan het woorcl voe ens speelden ook een rol, maare an g- Dit komen. boekiseg aseer opp eenee te evi- rijker was zijn ongedifferentieerde hekel sie ocu me nta ir e. aan de o eheren in Den Haag,g dieede Hier schieten de autobiografieënva n'-n kleine man stelselmatig.benadeelden.ena Va- deren van foute ouders ons te u.p Zijl v-u er VanVader rZZeehield e e er een antipolitieke len niet alleendeescg ie sc rijvinJ g oveover popolitieke e houdingu g opp na. a.Mussert usse t ouzou ge - eezettin vervolgingg, oggeaee en afrekening g aan,aa woon een einde maken aan alle wantoe- maar geven ook inzicht in de karakters en standen in hetland, v an oongewenste eweg ste ui- beweegredenen van foute Nederlanders. ten an ers tot het harde bestaan van kleine Neemee een nv an debekendste e e steboeken oe e deze ondernemers. Verdergingen in en de ambities categorie,, PotgieterlaaPot ieter aan ^, vanva oud-Parool-ou aroo van VanreZee senior niet. naveten- g . acteur Sytze van der Zee, voor het eerst ei en wrok mengden zich met op ortu- . P g ep u iceer in 1997 997en dit 'aar in paper-pp nisme toen een van zijnl collega's em oop acuitgegeven.r e o emendiei V Vana de materiële voordelen van eti maat- Amerongeng in zijnl aartikel t e aanstipt,aa stp t, komen schapp vande NS B wees. Moeder Van dere in dit boek aan de orde.e Vana e derZee, wiensi Zee verzette zich aanvankelijk teeng de ouders kort voor de oorlogg tot de NSB toe- plannen vanhaar man, maar sloot zichc or-

traden,^ maarhun lidmaatschap ina p 194 2 0 - te tijd later ook aani'J de partij.p Ook bij zegden,g, moestals zesjarigeJhoe meemaken haar lijkt vant a eendiffuse u onvredee e met 'de' hem en zijnJ broers en zusje nade oorlogo0 po itie tebestaan. Nade oorlog, verte t

voedselpakketten en snoepbonnenp ont- Van der Zee, mocht erbijJ heme thuis e- houden werden. Nadat zijn vadereo e t lemaal niet meer overpolitiekgesproken l p p

Monica Soeting Ik wil deze ouders niet • 3 7

worden, om oat de ppolitiek alleen een maar e - een zoektocht naardeewee gre enen van lende met zich meebracht – dat was nu wel haar vaders beslissingg- om zich bijJ de Waf- dubbelen dwars bewezen. fen-ss aan te sluiten. LetterliJ^jk, want EeEen actief lid wasvader a e VaVan eder Zee nietni WiJgjgh t niet alleen in allerlei archieven geweest.g Volgensg de rapportenpp van zijnl par-- in Nederland naar sporenp van haar vader, tijJ ggenoten J had hij veel te weinigg ambitie en maaraa inooke Duitslandn Oostenri'J . Ook maa tei' onwelgevalligel ope m r in gen naar FrankrijkJ reisde ze,^ waar haargrootva-g over de Duitsers. Ine verklaringen ieu - der en haar ooms meehielpenbij i' de bouw ren en collega's na de oorlogg over hem a - van de Ant an ti Zee spraksp a met etverre e e legden,omt hij i' als een meeloperper naar vo familieleden en bouwde stukjeJ voor stukjeJ ren, die ver ereeng kwaad gedaang had. pportretten van haar beide grootvaders,g ou- Hoewel hiji' wist waar mensen on erg e o- ders en ooms op.p Die portrettenp zijnJ alles- ken waren, had hijJi n emand verraden. Een behalve flatterend. Grootvader van moe- verzetsgroep, zo ee na de oorlog, a esr zij J e was een fraudeur,u , die zich van hem zelfs nogge een stencilmachineg - overigensg van dep politiek afzijdigie . kregen. In 199442 trok vaderr Van derr Z Zee zich c Haar vaders vader was eenprofiteurp van het teruggp uit de partij J – de deportatiep van jo den zuiverste water,>p een zwendelaar, otentaat ggging hem te ver. Toch bracht hijJ na de oor- en rokkenjager,ie zijn zijl eerste vrouw zwan- og eeneeee jaar strain n amP oor. aarD- ger en a het huisu uuitzette. HijJ verdiende e ti') - overr raaktea hij,J anders dan zijnzijn vrouw,u , niet dens de oorlogkapitaleng met de bouw van verbitterd. HiHijl n vond dat hijJl zijn straf ver- forten en bunkers voor de Duitsers. Han- dien had, en hadook in etam pkans neke Wijghslg vader kon niet tegeng haar ggezien zijn leven zo draaglijkg l mogelijkg J te grootvader er op, pen^ lijktl zich in eerste instan- maken. tieitu woede en frustratie jegens zijn)vader va SytzeY van der Zeeg geeftgenuanceerdeen beeld van zijnl vader, zonder al te veel naar oorzaak enevog g te zoeken. Dat geldtg ook voor00 wat hij) over zic ze verte t en over het leven van zijn oudste broer, in leven secre- tariss van de Raad van Kerken. Diensg e re- ven ei iei i' s Jtrekjes J van ze er- r i'l in g toonde,n hoorde bij) zijn) karakter.Ze e lijktJ niett et door oo de ppolitiekeo e keuzeeu van zijnJ ouders veroorzaakt te zijn.Jn Hoogstensg werd ze er door versterkt.

. . ri out

VaVan ooorzaken en ggevolgen g van hetfoutzijnfoutzij r de ouders is wel sprake in Het Kaïnste- en vavan Hanneke Wi'Wijgh) , oud-redacteur

va Trouw.r ouw.nog,Belangrijker no g et oe is Wraakactie )gjegens een NSB ' er in Utrecht,^ z 1945

38 • Biografie Bulletin Zomer Zoos

bij l degDuitsers tehebben e aangesloten.aa es Het en opp de vraagag dieee veelkinderene va n ^ uniforme en e macht iehij J als ss er in de foute ouders zich stellen: hebik s kin van schootgeworpen, kreeg,gg gaven hem einde-e slechte ouders niet dezelfde slechte eigen-g i'l et gevoelg dat hij een belangrijkeman schappen gee"r ?.V anAmerongen schrijftri'J ^ was. as. tee ijverigJ g was ook hijJ aals ss er niet. over een dochter van een oorlogsmisdadiger Toenoe hij^ naar Rusland moest,moest kreegg hijJ het die in een televisiedocumentaire vertelt dat ^ voor elkaar om ang e tijdJ vanwegeg een in- zijJ zich cvoortdurendafvraagt o zi'J niet et ^ fectie in een ziekenhuis opgenomenPg te wor- kwaad' in zic raag t. Hij Hi' maakt zich daar ^ en. Zoo lukte het heme buitenuiten het oorlogs- gs- boos over: I had wel door het tv scherm gewe te blijven.l willen klimmen om haar tebezweren: Anderse s adan de vader va e vanva VanVader e Zee Z bleef "Kind,overdraagbaar, aa estaat nietniet, Vader Wi'l g na zijnzijn vrijlatingJ g uithet straf- schei toch uuit, , martel J'e niet langer,g ,J 'e kunt ^ gevangenenkampg Vu t wro gi en ver- er echt niet,helemaal niets aan oen.'" itte r . Wi'Jg s moeder, ie zicaltijd l te- Dat is goe bedoeld, ^ maar makkelijker ge- g en haar mans lidmaatschap vanaP de ss zeg dan a ggedaan.e aa' Het moeilijkst i'^ en n- ge eerprobeerdehad, aarkinderen een deren vanou te ouders het tehebben, , die, ie zoog ggoed en beschermd mogelijkeven te e- zoalso s VaVan der e Zee ene WWijgh, i' ook oogg e - ar - ven. Omdat zijJ door de buurtg eresp ec- ben voor de aardige kanten van de tee r werd,e , hadden de kinderen Wi'Wijgh tes r van a hunu ouders.ou s Opportunistisch,in minder last van het foute verleden van hun zekere zinom^ zwak en wrokkigg als die

va er dana de kinderen Van der Zee. waren,^ hielden ze wel van hun kinderen. Datmaakte aa tehet leven e e vana Wi'Wijg echter niet Wat dat betreft kun 'e er als kindvan foute De zoe toc t waarover ze in ouders maar beter een ongenuanceerde Het Kainste en vertelt,^J lijkt in eerste instan- meninge g o P naahouden. oue. Zoals de Duitse tie in e ggeven door de wens opP een a stan- vrouwu die ppas nade dood van haar vader,, e i'J e manier naarhet verleden van haar eeind jaren zeventig, ontdektee dat die ver- foutefamilieleden te kijken. J nZ Zewil w eenee e antwoor e i'J wasggeweest voorde dood klaring vinden voorhet gedragg g van haar vanaduizenden u joden,zi zigeuners ners en Poen . ^ ouders,r en vindt die ten slotte ook. 'Mijn^ Ze e hadhaar aa vavader e nooit i ggekend, e e ,en ehaar aa ouders zijnJ ze ook slachtoffers,e opp hun hele jeugd a ze geleden on er e nu en ^ eigen manier', scschrijftri'J z.e 'Mijnl vavader had van haar wispelturige en ron uit onaang e- eeeen rotjeugd, r'Jg , mijnl moeder moest a jong name moeder. Na een jarenlange toc t vana school.sc Haar vader heeft ook in de bak door archieven en gesP re en met oor og s- gezeten. Zee hebbene e zichc aa aan e aar vast e- s ac to erskon ze slechts tot één conclusie ^ klampt, als drijfhout.J ou In eenultiemeo-u komen: Ic willdiese Eltern nicht.' gingin nog g iets van het leven te maken.'^ Maaraa die e conclusieco u is maar één aspectp van Bas Kromhout, Foutgeboren.g Het verhaal van kin- haaronderzoek.aa Im iciet, en soms exp i- deren van foute ouders (Amsterdam, Contact ci et, wordtduidelijkdat haar zoektocht veel 2004) Hanneke Wijgh,Jg ^g Het Kaïnsteken. Mijn ei en kleine meer isdan eenpogingP gg om inzicht te i-l oorlogg msterdam^ Mets & Schilt 2002004) g en inde beweegredenengre van haar ouders. SzeSytze van der Zee,^ Potgieterlaan g 77. Een herinneringg WiWijgJ probeertp inhaar verhaal antwoord te (Amsterdam, De Bezigeg BijJ 2002005)

Monica Soeting Ik wil deze ouders niet • 39

De muurtjes van een metselaar Een biografisch museum voor Churchill

Paul van der Steen

De grootste Brit aller tijden' staat centraal in het nieuwe Churchill Museum onder de grond in het hart van Londen. Het instituut beperkt zich niet tot het oplepelen van degrotegebeurtenissen. En wie wil, kan op een geautomatiseerde biografendroom elke willekeurige dag uit het leven van de staatsman terughalen.

Winston u rc i ggaf tijdenst J e s zijzijn leveneve maligg correspondent in Lon en — diege - • klein ur germans ortuin uitut aanaa c am- woonte om een leven niet alleen neer te zet- a e.n Zowelowe tijdens t ensJ de lunch als tijdensl ten metde oo tePg unten uit iemands e- het diner kwamde es oP tafel. Zij avo vens ooP , maar ook met veelzeggende • merk: Pol Roger.g . Dieonderneminge details enap en e anekdotes. ou rna is- eerde haar beroemdste klant in 198494 P os- ten verwerken ze in hun obituaries, de -veel- tuum door één van haar beste champagnes g e ezen in memoriams waarvoorbij l som- , ^ ' uveeSir Winston Churchill'u tedopen. oeP migezelfsdagbladen eze aparte e n P rte r redactie ie ^ De Britse staatsmana hadzo'n o gebaarge aa a n- bestaat. Biografeng even ze eenPprominente dersom al veel eerderemaag t: hijJoemde n plek in e portr e tt e n van hunu oo per- een van zijn renP aar en Pol Roger.g soon. En enneJ i'hechtten ook de inric - Het ros ontbreekt niet in et begineg dit ters van het ChurchillMuseum aan deze geop en e Churchillu Museumuseu in Londen, ggoede Britse traditie. waar de bezoeker een overzicht krijgt van Het is een terechte keuze. Datrcu i • e irne e u uit t het leven vanva eoP iticus. hoogstpersoonlijk muren enbijgebouwen Die blijktt J ezelfs s ooit een kang garoe tehebben metse e opPl zijn landgoedg Chartwell en dat bezeten. Heteest baarde aa e hem e zorgen:zorg en. zou zhartstochtelijkoop stondee at hiji' er n de kangoeroe het wel kunnen vinden etmet lid te worden van de vakbond vanou w- zijn geiten?^^ 'Het is i na net etzo o ecom i- vakkers,, magg niet onvermeldblijven.Zoa s l g p ceer als politiek', verzuchtte^ uc Churchill.tte u c i. ook de resultaten van zijn meestgeliefde Typischyp scBrits tsnoemt oe tPeter et er BrBrusse — voor-r vorm van ontspanning, g,et schilderen,nu

4uo• Biografie et B in omer 2005

Pplaats kregen.g ZijnJ ambitiesP odat a terrein ^ . reikten ver: s ik naar eeme ga,g^ ben ik van Pplan een aanzienlijkedeel van mijnJ eer- ste miJ oenJ aar aar te este en aa nschil- deren.' Wie zwaarr opP de hand is,^ zal het onnozele triviati vavinden. Ieder ander zal deze verhalen, dieChurchillsegeven, overvo e even kleur even unn e en waa r eren. De traditionele feiten en wetenswaardighedenu uit de zo intens met e Bri tse en wereldgeschiedenis ver- bonden9 91 jaar van Winston komen toch wel aaaan bod.o Meteen bijJ binnenkomst m t de overbekende speespeech: ^We sha defendee ouru island, whatever, the cost mamay be. We shall fightig on the beaches, we shall fight gonto the landing grounds,gg , we shall fightg mt efields e and sa in the streets, we, shallfight mt ehills;wes a even rsurrender.' rren . La-^ Winston Churchill als Brits officier tijdens de Boe- renoorlog our-P ar em e nts i Josiah Wedgwood$w was ^ ererbijiJ^ en schreef: at was worth i,000 guns uns & the speechese o 1 000^ years.'Y maakte van het meerdeligee ig portretP o t et van zijnl va er WWinston sto een ee UnvoUnvollendete. Klein- Biografendroom oc ter Celia Sandysy voegdeg tergelegen- De toespraakP vormt een passendP beging ei vanva deopening p vang het museum een voor een museum,evestig g in dezelfde vijfdeJ titel toeaan aa delijst Jst van publicatiesp kelders, de zogenaamdeCabinet a War overovehaar a grootvaderg die ze al opp haar naam Rooms,^ onderone het hart van Londen van had staan. waaruit Churchill tijdens e hevigstee g Duit- De ultieme io g ra en room in de nieuwe seluchtaanvallen de Britse o0r og smac i- Lo n ense attractie is een kolossaal apparaatpp > > ner' leidde. ie Dee4 jaren 4S o- bezorgdeng dat als eendiagonaalet museum in twee hem de status die leidde tot zijn n uitver ie- helften verdeelt. Een beeldscherm laat alle zing tot ro0 tste Brit aller tijden.J jarene tussen e ggeboorteo in 18 7474 en het Het aantal authentieke o ectenJ dat het e- overlijden i' n 1 99Szien.65 Druk als bezoeker vensverhaal ondersteunt, is oP mer e 1J opo een wi e eu rig jaar, aarna op een groot. Dat deChurchills hun eigeng g e- maand en vervolgens rvo pgens op een dagg en je weet sc ie enisoo ing het vaandel hebben PreciesChurchill watpbijvoorbeeldJ op 16 staan, ee t ongetwijfeld Wins- oktober 19 26 uitspookte. In veel gevallen ton was de biograafg van zl Jn vader Lord wordene wetenswaardigheden ook nog eens ondersteund met re evanteocumen- Randolph Churchill.o p i. Winstons zoon Ran- o Psbetrekkelijkv oer ge oo in 1 968 ten, foto's of filmbeelden.

Paulau va van der Steen De muurtjes en van een metselaar • 414

Het museumuseu m vermijdtJ t bekwaam de va ui- Moederlandse gesc ie enis.Als voorbeeld en vavan dehagiografie. Een van debood- noemti' deJ door het Rijksmuseuml aang e- schappenn van a de tentoonstellingg luidt:ui als oc tebureaustoelavan Willem Drees. Die n Churchillvooro0 1940940 was overleden, a i'J ontroerdeon roer hem, vooral door zijnJ ee voud. ^ hooguit alsa ene ge oren mislukkelinge Eenmalig,w dat wel. He je eenmaal die geschiedenisboeken gehaaldg en had hijJ stoelvan a Dreesg gezien,e , dan heb het ook nooit een museum van I2,5 miljoenJ pondp welgehad.Zo'n o n zitmeubelt ue zet mij nietl aan ^ gekregen.^ Een reeks van missers, twee keer tot er aa e zoe . Hetet ongelijk o gJe van Van switcPParti' enJ en uitgesproken vani o - Os wordtbewezen in het Lon dense ur- tie e standpuntenP vóór het huwelijkJ van c i Museum. Dat heeft te maken met de koningo Edward g met degescheiden Ameri- rijkdom van het beschreven leven (dezelfde aasen Wallis sSimpson, P s ,t tégeng de aPp aese- mandie jongmi e itairsp te aar en met metoten Pi i vanpremier a Nevi e C am- eesaeeen opP de heupp ten strijdeJ troke kon als berlain)vervreemdden hem in de Jaren hoogbejaarde beschikkeni n ov e r et Britse dertigg vanovergrote va het ee van e Britse atoomwapen),maar aa ook met de rijkdomJ heersende klasse en maakten hem tot een van hetgeëxposeerdemateriaal ate aa en de in- P o itie e eenling.g. ve n ievt e vormgeving. Churchill zelfhield deson an s de moed er In het ChurchillMuseumum worden eq iva- in.Gedurende eEerste e te Wereldoorloga enten van de stoel vavan Dreese ggetoond,e , die zijn n moeder hem geschreveng dat hij voor- zelfs esjei' kijk opo e wee eWere oor og bestemdwas voorr ggrootseroo dingen.g Winston enigszinsg veranderen.Zoals oa s eenee bepaald gingin er in geloven.oven, oweZowel op het slagveld slagSg mensen anno 2005 zich bijJ thuiskomst als in meer alledaagse situaties was hijl ta ri J- van et wewerkonmiddellijkin een jogging- e keren opP het nippertjePP l aan de dood ont- pak i'stJ , zo a urc i e gewoonte

snapt.p Zoveel e narrow escapeskonden alleen omkringinhuiselijke rin onooglijkeonoo ' overalls maar duiden opP beschermingg van hoger-g met ritsri te dragen.r ng In. een vitrine in het mu- hand. seum staat een bordeauxroodexemplaar, ^ EénEendonkere on e e kanta t vavan Churchill blijftJ wat een historischei e sesensatie sat diebeklijft.e Rom- onderbelicht: ontziendede niets o emaniern e pers',zijn' noemde zijn familie dezeg em p - waaropr P hete dan a al kansloze Duitsland aan en. Op eeen scschilderij e J van FrankSalisbury het eind van de oorlogg werd bestookt. Al staat Churchill ii' een een blauweu creatie. Lang-g maakt de circumstantial evidence die het zaam dringtg het tot debezoeker door: niet museum aandraagtr gt welduidelijkat de e onbuigzame staatsman met de bolhoed premier tot in zijnJ vezels was doortrokken en het maatkostuumm stond vijfjaar san pal van zijnJ militairewortels wo ente s edaarom aa niet te tegeng de nazi's, maar deze wat breekbaar kinderachtigwas met de inzet van geweld.g ogP en e 6 S - usser in zijnl joggingpakavant- a- ettre. VrijwelJ wealtijd t metl een verkwik-i kendePol o Roger g binnen handbereik,, dat Stoel wel.

'Mijn historische sensaties worden zelden

gewe t door historischei r' e relicten',ri' schrijftl kunsthistoricus Hen van Os in zijnJ essay

42 • Biografieo g ie BBulletinu et Zomer 2ooS teit Groningen op io maart 2,0oS^ verschijntno - TheuChurchillM seum an Cabinet War g P J vember 200S in: Hans Renders redactie Het Rooms0 leven van een doodsbericht) ive tep s Martin Gilbert, Churchill. A life (New York, Hei- Kingg Charles Street nemann 1991) London0 WiA 2 AQ Sebastian Haffner, Kanttekeningeng bijJ Hitler en Openingstijden: dagelijks,e a ve 24,2 25 Churchill Amsterdam Mets & Schiltz1996)99 en 26 ecem er;.93 o uur— i8.00 uur Henk van Os, Moederlandse geschiedenis Amster- dam CPNB 2005) Norman Rose, Churchill. An unruly life (Londen, Literatuur Simon & Schuster 1995) Peter Brusse, `A celebration of life: de obituaryy in Celia SandsY^ Churchill. The book o the museum (London, Churchill Museum 2005) de Britse krant'lezin gbij Jhet openingscongres van het Biografieg ie Instituut van de JRi'ksunii-vers

Paul auvan der Steene De muurtjesmu esJ en van n eenmetselaar etse • ar 43

Geobsedeerd door calorieën Arie van der Zwans boek over Hirschfeld neigt naar ka- raktermoord

Robin de Bruin

Het optreden van Hans Max Hirschfeld, de enige secretaris-generaal die gedurende de gehele Tweede Wereldoorlog op zijn post bleef, is al tientallen jaren onderwerp van discussie. Onlangs heeft Arie van der Zwanaan Hirschfeld een biografische studie gewijd, die niet onweersproken mag blijven.

In eejaren dertig rti ggingin e Ne er anse Du its a n na januari 1933I oo r een mis a- overheid het tot haar taak rekenen onder- ig regimeeg geleid.g In. nazi-Duitsland uits an waren delen van de Nederlandse economieec o diee als ere volgensg Hirschfeld binnen het staatsap- eessentieelsse een in pprincipe levensvatbaar wer- p ar aat nog oaltijdg a J functionarissenu se met wie te doore n beschouwd,esc oude , crisis te loodsen. praten n viel..

Invoerquotaq en -heffingen moestenhet KortKo voo voorde DuitseuD tseinval v in Nederland opp Nederlandse eebedrijfsleven an se e ri'J even beschermen Joo mei e I 94owerd e Hirschfeldsc waarnemend zijn tegente e nagressieveehandelspolitiek an p itie um- secretaris-generaal van J departement,p ,

vanhandelspartners, zoalso Duitsland.uits an. datp opmoment data H n e Nijverheid, J en Corrigerendg over ei s ing ri'J en kon niet Scheepvaartheette. eett .Tien dagen nahet e-

op vee sympathie rekenen in Nederland, sluititot capitulatie wer HirschfeldHir e tevens waaraa de vri'1 an e si eo og ie sterk was. Tot benoemdoe tott waarnemend secretaris-gene-g depleitbezorgers eervan va behoordee oHansr e raa vanva Landbouwen Visserij. Nu u de mi- MaxHirschfeld irsc ee(1899-1961),jonge i- nistersg naar Londen waren uitgeweken,a recteur-g eneraa opp hetdepartemente dat de de eindverantwoordelijkheid voor evo e- economischemi e zakenbehartigde.a e Hirsc e se voorzi e ning en e eeconomische onomisc secsector wasvanDuits-joodse va afkomst.omst. In e o0p bijJ Hirschfeld.e Net als de andere secretaris- van e jareng dertig namhij l steeds s meerde sen-generaal1,was hij, conform de vooroor-ooroor i ater e onderhandelingenet met Duits- logosese Aanwijzingen'^A n i'zin en^ van de regering,g, e- an voor v r zijn zijn rekening. Hirsc e vond re i oya met de bezettingsautoriteiten ^ dat goedehandelsbetrekkingeng met et samen te werken, zolangg het belangg van het ^ volk daarbijac ter angeboden waren, zelfs al werd meerNederlandse l e e ien was

q.4 • Biografie Bulletin Zomer 2 oos

dana het Duitse belang.e ng Na deDuitse u inval de Hongerwinterg wasgeobsedeerdoor e viel eenbelangrijkdeelvan a de Nederlandse aataen n calorieën die naar het westen van importp en export weg.g In de maanden die Nederlandwewerden e ggetransporteerd.et p . Hirsch-Hi - oop de inval volgden, was Hirschfeld mede- feld vreesde datdeo n eren ebevolking g ^ verantwoor eJ i voor adviezen aan het zou verdierlijken,en e eeeen concentratie- e ri Js even, die de opmaatP waren van de kamp-mentaliteit'ouzou oontwikkelen. inschakelingva vang eeeen grooto deel van de Ne- Hirschfeld was de enigenig secretaris-generaal er an se industrieust e bij de Duitseu oorlog-og die ggedurendee e de ge e e bezettingstijdezettin sti' oop voevoering.g De Duitse orders zorgdeng tijdelijk zijnJ ppost ee . Door zijnl samenwerkings voor een sterke economische oplevingp g en met de bezetter ami' alJ tijdensJ de e- voor enorme verruimingg van de wer ge e- zetting onder vuurer te liggeni n evan de illegale gen ei . pers. Ook deregering rege g in Londen oeoefende Des un i eng op phet terrein van de voedsel- steedsmeer ee kritiekt uit opp de door haar aan- voorzieningnbezettingstijd,g zoa s de gewezen ambtelijkepplaatsvervangers aatsvervan g eng a historiciG erar rie ne ens en Hein e- steeds vakers er blijkJ van sympathie voor de i - mann, hebbengeconstateerd dat Hirsch-- legaliteit. Wel kon Hir sc e s beleid ree- e de voedselvoorziening van het Neder-er nen opp de steun van enkele vooraanstaande i i an seivolk boven alles stelde.. In zijnl studie katholiekeatoee politici.po oe wer ge- Ne er n 193 -I8 94 8. Economie en samen e- versvoorman en advocaat L.G.L. Korten- ving in^ aren van oorlogg en bezettingg (zooz) horst,roemde Hirsc e zonderer diens merkt Klemann opp dat Hirschfeld zelfs e- naam te noemen, in zijnJ brochurer re Was sa- reid waszijn J eigeng reputatiep hiervoor in de menwer ang met den vijandeoorg 0o ?, die waag sc aa te stellen. Tot september 1944 aan het einde vane debezetting clandestien bleef de voorzieningnin van het NeNederlandse en onder pseudoniem oneem verscheen. Korten- p ^ volk met betaalbaar voedsel opp een accep ta- horst pprees de moe van het verstand' en e peil.p Toen wewerd dooro0 de NeNederlandse stelde dat de door de regeringe ge g in Londen regeringg reng in Londen vanwegen ge ooperatiep e Mar- steeds sterker aangemoedigde 'politiekitiep van et Garden een a ge e e spoorwegstaking de chaos' uiteindelijk de ondergangvoor de uitgeroepen.ge oeen.p Reec s ommissar Arthur zwa en en ouden vana eng zou hebben Seyss-Inquartreageerde ea hierop geere metp een betekend. embargo: levensmiddelen en brandstofran Na de bevrijding ri'J ine gwerd Hirschfeld aan een mochten niet naar het westen van het land zuiveringsprocedure onderworpen. Een vervoerd worden. Onderr druk u van Hirsch-- commissiepubliceerde94in januari 1 6 aar e gingeng en de bezettingsautoriteiten ermee e in r apport , waarin ze concludeerde dat akkoord dat er een overheidsrederij werd vooral r door Hirsc e s zelfbewuste o ptre- opgericht, die met schepen voedsel over het en hetproductieapparaat in I sse meer naar het westen van het land stand wasgehouden, z oat vri'weJ ie ere transporteerde. Daardoor werd massale NederlanderJ tot et najaar van 1944 944een re- sterfte voorkomen.g- IeIedereen die het a delijke basis van bestaann gehadg had. zijnj oe doorleest at Hirschfeld in het laatste nutvoor Nederlandsevoo egbevolking g groter 00r 0 SJ aar bijhield Ji het NIODberust was geweestg t dan zijn nut voor de ezetter,, eenkopie), zal zien hoezeer hijgedurende zou men volgensg de commissie nooit met

Robin de Bruin Geobsedeerd door calorieën • 45

zekerheidkunnenu vaststellen. Hirsc e s In de ban van de macht e ei' n oo p tevolgens vog e sde cocommissie niet ttot ontslag.n Daarentegen noop te zijnzijn houdingo u ng Eind verleden'aa verscheen r rsc n debiografie daartoeoe wel.. De commissie schreef dat H.M. Hirschfeld.i e Inn de ban vande macht,, Hirschfeld ggeen oogg had gehad voor de vana Ariee van dere Zwan.a In dit boek wordt geestelijke^ waar e van het verzet, en voorts ge zoc t naar eeeen verklaringvoor et vo - hijJ oor'door de wijzewijze van uitvoeringg vana gge n ns deauteur auteu weweinig g vooro0 de hand liggen-gg zijn n taa denel ggeestelijkeneeste weerstandnevan e en weinige g succesvolle ecoeconomische e e- ons volk a meergeschaad dan [...] leid dat Nederland inde dertig noodzakelijkza i' waswas'. . Een ,tweede commissie, terz e van nazi-Duitslandvoer e. Boven- die een oordeel moesteveng over de rede- dien vraagtg Van der wan zich af waarom •^ lijkheid van Hirschfelds eventuele ontslag,g, enazi's iemand 'van van joodsea omst ti'J- achtte het slechts oorbaar hem naar ambte- ens eezettin gtoestonden aan te i'-l lijke maatstaven te beoordelen: het werd ven. HijJ betoogtg dat Hirschfeldsc als irec- onjuin'l igevondenst om van iemand die voor teur- ge n e raa in eejaren dertigrti de de materiële positiep van het volk verant- drijvendeJl kracht was achter een eenzijdigg woordelijkwas, ook ggeestelijke eeste i'J leidingg te opp Duitsland georiënteerdg economisch e- verwachten.g De regeringg werd geadviseerdg leid, dat meer in het Duitse dan in het Ne- Hirschfeldir ni e tontslaan.Het te a inet- er an se belang g was. Volgensg Van der Schermerhorn/Drees waswa ver ee , mamaara Zwa n haddenGroot-Brittannië a e i en de besloot uiteindelijktot eervol,^ maar ong e- zogenaamdeOslo-staten s – een verdragg tus- 3ra ag ontslag overag te gaan.g Hirschfeld senep Noord-Europese eine an en ter o- ginginhiertegen biji' e Raa van State in e- ruimingu g vanhandelsbelemmeringen – a- roep.op Die droegr g hetbesluit e u vana de minister- rnat eve i n vooroo de handela met Duitslanduits an 3 aa teter vernietigingvoor i'J de Kroon. kunnenu worden en ggevonden; , een mogelijk-g i'l - Hete kabinet-Beel,a e,94 dat in juli l 6 aantra, e i die afketste opp onwil van Hirschfeld. vevernietigdeg Hirsc e sgedwongen onts ag Oo ste t Vander e wan Z vast dat Hirschfeld in novemberr bij J KoninklijkBeBesluit. it. V e r- belangrijkezijn in ormatiedoorspeelde aan zij^ vo gpe ns werdwe Hirschfeldsc pere ijanuari 1947 Duitsees rep s artners. In zijnzijn verklaringg oop eigen verzoeken metdankbetuiging komto Vana der wan tott de conclusieu dat vooralsor zijnzij diensten ontslagen s waarne- HirHirschfelds as vadere ct activiteiten moet hebben me secretaris-generaalvan Economisc e ontplooi ooi ten nbehoeve van a eDDuitseu t - Zakenee en van Landbouw. Binnen een week we , militairede inlichtingendienst van ^ volgdeg zijnJ aanstellingaa ste g als Reg eering s- de Wehrmacht.W rmac DDitstempeltHnsM t Hans Max , commissaris in algemeeneng dienst'.i ZijnJ Hirschfeldzelf volgens e o ge heme nogg niet tot eerste opdracht was e vormgevingg g van de agent van de A we r, maar'maar het betekente e t naoorlogsepopolitiek van Nederland ten aan- wel dat hijJ niet vrijvrij stond tegenoverg de zie n vavan het dooro de westelijkegeallieerden Dui tseinstanties s die bekend waren met dat enSovjet-Uniee eu ez e tt eD Duitsland. a deelv n zijn a achtergrond.zijnHij Hi' on ermee ^ gechanteerd wrenHirnworden'. Hierom, en vanwegeva weg e ^. ^ zijn 'joodso se afkomst' moet Hirschfeld vo - ge Van der wan voor en tijdens^ de be-

46 • Biografie Bulletin Zomer 2005

zettingg beschermingg hebben genoteng van Socia isme Democrat ie al gereptg p van de ininvloedrijkegroeperingenv oe J e in nazi-Duits- 'uit joods-Duitse ou ers geborene oren ... 6- land. Van der wan denkt daarbijJ aan de ring-vertrouwelingHir H.M.HM. sc e. Van zogenaamde oKeppler-Kreisg enaam e pp rond Heinrich der wa Zwan gaa zelf gaat de in emedia ouwens trouwens Himmler,imm e , waartoeto de Hamu r gse reder ook verder dan in zijn boek. In een inter- Emilmi Helfferich e e behoorde.e Via dit en ander er view in Elseviervan zo november 2004 stelt door Van der wanaangevoerd circum- i'J onomwonden dat Hirschfeld een co a- stantial evidence wer ti' toeJ naar de hypo-o- or at e ur was, en dat hiji' optrad als in or-

tthese dat Hirschfeld, met, steun van de a- mant van de Duitsers,^ ten nadele van de toei e ministere M.P.L. teen erg e, in Nederlandsep osit' i Hij e.J Hherhaalt e aa dat Hir- meie l94 o samenwerkte s met de Duitsers. sc e s rol otijdens J de Duitse inval in de D'Ditt om o NeNederland ende Nederlandse ereco- anse richtingri in vanga verraad wijst,J en, concludeertu nomie ongeschonden in de handen van de oopnieuw:p ni • `'Wie e zijnJ eigeng innerlijknner J aantastaa Duitserste t brengen.ren en. door zichals jood'oo te laten verleiden tot een

Omt tot u zulkover te gaang moet zo nauwe samenwerkingg met de nazi's,, je we een bepaaldP typep mens zijn,J , en dat pgpleegt een vorm van verraad aan zichzelf. was Hirschfeld,ir e co^ concludeert u e Vana der wan. Dat an rijpje Jmaken voor ander verraad.' Aanan hande a van dekarakterologischever- In de ban van de machtis dus meer een boek wants c a Pdie Hirschfeld zoue hebben e-g à these dan eenbiografie. De naoorlogse a met de beruchter te Franse minister van Hirschfeld, scdie e, eenbelangrijke e ee rogespeeld politie Joseph seFo c ué een, politiekeo overe le-e ee ti' e verdelingvan de Marshall-hulp p p ld ver, wordt opp de laatste paginaPg g gesteld dat ene dedekolonisatie e oo sate avan Indonesië,omt in HirHirschfel e wellicht het beste zou kunnen het boekin eteg ee niet aan bod, en^ oak wordene reg enP via de analogie met e in debeschrijvingvvan Hirschfeldse act ivitei- dubbelspion ie geheimeng overbrengt naar ten voor' ' mei 1945zijn zJ n groteerg ote lacunes. a u es. Aan buitenlandse mogendheden om zodoende zijnhierbovenJ ecs r even inspanningen bij hen nogg waardevoller inlichtingen te tente behoeve van a de voevoedselvoorziening s voo g ti'-J verkrijgen.D Daarbij gkwama volgense Van der en s debesteedtHongerwinter estee an er Zwan vooroo Hirschfeldc nog ghetelement e van Zwanwa bijvoorbeeldJvo eenauwelijksaaandacht.c zijnJ joodse a omst. esugg ereer wor t Terloops wordt we de indruk gewektg dat datt Hirschfeld dithij ontkende,waarmee Hirschfeldsir e s ozorg gv voor o de voe se vo0 rzie- de kern van zijn n leven zou hebben aange- ning tijdens J de Hongerwinterge moet wor- tast. In de slotregelvan het boek wordt ge- verklaardr uit u t dezorg og voo voor zijn eigene gen ste data mensen die opgaande vlucht g hachjJ'ee, nu u de Duitse nederlaagona en - voor zichzelfuen hun eigenge innerlijk,soms baar waseworg en. overgaang tot verraad. HHoewel oew a Van der e Zwan w op bijnaJ iedereppag a i-i- p Maniakale geldingsdrang na de suggestiegg wektw data Hirschfeldeen verra er was, eweerti ditJ nergensg in zijnJ VanV rder Zwanwa wekt ten onrechte de indruk boek zonder een slagg om de arm te houden. at er eenpersoonlijkgeen archiefmateriaal Dee meestee lezers zullen dat voorbehoud vann HirHirschfeld ewaar is geblevene even. Diver- echter over het hoofdzien. e Recentce werd in se voor r iedereen toegankelijke arc ieven,

Robin de Bruin Geobsedeerd door calorieën • 47 Dr. H. M. Hirschfeld de nieuwe hoge commissaris voor Indanesié,.,

held is 6n van . , , dr. Hirst ervarïna r zijn veeljarige bet nature èrtar n d t doorkneed in dtpaa een n ervaren , conferenties, ge. Internationale con el van 'hoogste niveau.... voerdv 0V het YOLKSKRAST) (DE

Het slangenmens voorheen..

...en thans

Hirschfeld,,`het slangenmens',g wringtg zich in bochten voor Hitler en de Amerikaanse presidentp HarryY S. S Truman.n De D communistische persP probeerdep na de bevrijding) g via Hirschfeld het opportunismepp van het

'grootkapitaal' aan te tonen. Uit: De Waarheid^ 17 7 december r1949.

48 • Biografie Bulletin Zomer zoos

bronnenpublicaties en artikelen van en feld isasp in de dertig,et,toeg toen hijl allanga oeover Hirschfeld lijken1 nietdoor hem te zijn1 directeur-generaalwwas,as naa r de Waa s o r- bestudeerd. Desalniettemin stastaat - hijJ zich- perweg1 verhuisd. In zijn Herinneringen uit z e toe uit it e osse polsP te filosoferen osovero eren e ezettin sti ' sc rij thij dat deze waning eoontwikkelingn i e ing van Hirschfeldssc e karakter. beschadigdraakte als ggevolg g vanvahet e Duitseu tse Deze zou als zoon van een joodse-za en bombardement op de Alexanderkazerne in man,a, aafkomstig stg uuit t eenee eeeenvoudig vou g immi- de nacht van 9 oop io mei 1 940. Pas beging gra n tenmi ie u,een e maniakale a a e gedreven- eg eve 1 944betrok et o hijJ een wowoning g in de Julianau a a heid aan ea hebbeng gelegdg g omde weg vavan to e rg aan, die opP 3 maarta t 94S1945 e- omhoogg van zijn1 vader voort te zetten.Ten sc aig raakte door hetgeallieerde om- behoeve van zijn intellectuele Prestaties zou ar me nte opp het Bezui en ou t artier. i'J zijnl behoefte aan menselijkl contact InHirschfeld1925 vertroksc naar Neder-aa er hebbengverdrongen.VoVolgens e sVa Van erZ wan an sc -In ië, waarhij J in Batavia bijJ de a- wwas een e tweede bepalend penelementa e in vasc eBank an ginggghij werken,o totdat at i' in 193 1 Hir sc e s karakter zijn extreme statusg e- ggevraagd aag werd w voorde functieu vana irec- voe' gi e i. Uit niets etszou ou blijken 1 e dat Hirsch-- teur-g enera opP het departementP voorde feld zich rekenschapag van iets anders dan economische z en. De biograafg aavraagt g 'macht, acinvloed t, en prestige'.g zich af waarom een jongeman et vog ens Zichc baserendase op de informatieo dat Vanader eNederland wan redelijk i r .. Hirschfeldeg uren e zlzijnJ studieu aande van eejaren haar twintitwintig mtamelijk t r m i'l vrijel Ha n es-H o esc o o teRotterdam otter stond seksuele moraal voor hete om en, voor g P ingeschreveno adressen a esse op deW a s or- deHirschfeld'joodse' Hir c gesloteng n mi ieu vanva perw e gen in de Juliana van to erg aan te Nederlanders in In ië verruilde.u Voorte. or- DenDeH Haag, concludeertcu taVan dere wan dat durendop zijn ver rin in s t ese interpre- g^ p J gg p HirHirschfeldwas. ew`spoor-student' En at ter- teert Vander e wan dit vertrek als eenee stap wi'l zijn1 ouders op steenworpp afstand diee voovoor Hirsc e spersoonlijk even van J woondenavn eHna e-Hoescoo. s o g beslissendebetekenis ete was: hij maakteaa zijnJ Van derr wan oppertmogelijkheid o ert e van pe rsoo n i'1 e ontplooiingondergeschiktp o0g eene bewustee keuze van Hirschfeld voor a- aanaa zijnJ beroepsleven.n Van rder Z an w v e r- zon eri'n g vanva zijn1 medestudenten om zich m oe t dat hier een zekeree e e angst a g voorst v het volledigoop zijnJ opleiding te unnen con- aangaang van intieme relatieses aan ten grond-- centreren. Datppast bijJ de in het boek vaker sa glag. Dit valtniet weliswaar ni it te sui- terugkerende constateringco state dat Hirschfeld ten, maar voovoor Hirschfelds scvertrek e s ve t e naar In- eeneg cerebrale inste in had, en, een groot dië zijn ook heel andere verklaringenarin en te . talentvoor verdringingn vooen rationalisatie. t geven . In de ingenieurstechnocratie ie e Hirschfeld scwoonde e oo tijdens e t e s zijn studie ec - Nederlands-Indische samenlevingg was, te r helemaale e niet in Den Haag, g, maar in wer meer waar eeg ec t aanbetere Rotterdam.otte r a. WaaWaarschijnlijk sc l i heeftee Vana dere oenareaP werken an an rechtvaardiger Zwann de bij 1 de Handels-Hoogeschool s-Hoog esc oo ge- wetten. Dit' z des socialo engineer n'g ie Hirsch- - registreerde correspondentieadressen van de e was, oongetwijfeld g J hebbene aa neg sp r o- a umnus Hirschfeldaangeziensc e voor zijzijnn en .VaVan Hirschfeld gingbovendiengg et woonadressene tijdensl zijnl studie.tu Hirsch-- ger uc t data hij homoseksueel ewas. uee as. Indien en

Robin de Bruin Geobsedeerd door calorieën • 49

dat gerucht op juistheid erust, zou ouat zijnzi 1gp Drijvende kracht vertrek naar Indië mede kunnen verklaren. In teg enste in gtot de door Van der Zwan Het boek van Van derZwan wa bevat geeng geconstateerde ebekrompenheidbestond er adequate literatuur- enbronverwijzingen. ron e J gen. homoseksualiteititeit van oudsher een eer- Daardoor ontg aat het de niet-ingevoerde ou in ggs ewi s groteg tolerantie, waaraan lezer at aanhet boekggeenuitgebreid,s ee y s- in 193893 tamelijk abrupt een einde e zou o- tem a tisc bronnenonderzoek ten gron - men, na een geruc tm en ze ensc an- saslag i t maardat het sterk leunt oop een daal. Er zijnJg geen aanwijzingen at Hirst - klein aantal gggegevens, ontleend aande e- e in Indië een nare tijdJg gehad heeft. In staan e literatuur. r.NereNergens ns blijktl bijvoor-J een artikeli in Maandschrift Economie van beelddat a Van der Zwan het ier oveng e- maart 1947 datt Van der Zwan niet estu- noemde dagboek g oe uit 1944/45 944 4S estu eer vermeen- deerd liJ t tee en, heefthij naar aan ei- heeft. De detailsetas over Hirst e s ing van het overliJ en vanL.J.A.Trip, .. p, e eenzijdige economische ooriëntatie tatie op oud-president van de avast e BanBank,g e- Duitslandn zijnl grotendeels ontleend aan schreven dathij 'met weemoed' terugdacht ervan Roonsgedetailleerde, va1maar eenzij- aan hete Indië van tussen de ere oor o- ig e studiei Kleine landen in crisistijd. dan gen. s ostaten totot Benelux,^ 1930-1940 uitI9 8.S Overigens is het merkwaardigdat Van der Ook details over vermeende dubieuze con- Zwan nietde vraag g stelt waarom Hirsch- tactenn vavan Hirschfeld met sp ionnen van e indien hij zo P status gefixeerdg was, Helfferich zijnJ afkomstigg vanva VanV Roon. niet me"r e zijnl best ggedaan heeft om eeng e- Voor eesc rijving van de eerste bezet- sc i teuwe i J an i aat te vinden. ting sJ aren ontleentnt Van der Zwan veel in- Hirst e s ac` e orsc ap was naast zijnJ formatie aanJoggli o i Meihuizens e ang we - afkomst immers een twee erootg nadeel ene dissertatie Noodzakelijkwaa. De bij het verwerven van positiesp buiten zijnJ bestraffingvan economische collaboratie in eigen departement,pg iets waarvan Hirsch- Nederland nade weTweede Wereldoorlogg feld zich zeg oebewust was, il ens een (2003). Voor de karakterschets in het s ot- brief ie hijl in 195o als Hogeg Commissaris hoofdstuk pluktp hij selectief uithet materi- van eNederlands-Indonesische Unie in a a van Lou de ong . Jakarta aanPpremier Drees schreef.In ie VnRooVan Roon beweerde in 19859S al dat Hirst - rie liet hij Drees voorts wetendat de e na de Mac ter eing oorde nanazi's s in functie van Hoeg Commissaris hem niet januari 1933 drijvenderijven e kracht was achter ergebeviel: waarhet voor 'andere naturen' die eenzijdige Nederlandse oriëntatieer anse "n tie o misschien ergg aantrekkelijkwas 'om soci- Duitsland. Wie dat beweert, moet aanto- aa" ... nummer I te zijn',"' stuittei hetem nen dat Hirst e heel andere opvattingen zijzijn teg en de borst om almaar lunches en diners hadhandelspolitiekeover e koersr dan te moeten ggeven.eve Dit wijst niet opp een ui- politieke o itie e en ambtelijke iJ e omgeving.mgving. Van tensp one g hangg naar 'prestige'. Roon verwijst daarom naar een briefvan Trip, toen presidentp van De Nederlandsche Bank, aan Hirschfeld van Zoefebruari 1933. Tripp drukte Hirschfeld hierin op het hart

50 • Biografie Bulletin Zomer coos

aanaa de Brittentte te latendoorschemerenatedat verantwoordelijkwas voor0o een NeNederland- e an deonomisec cee verhoudingm Duits- t D i- se keuze van nazi-Duitslands als belangrijk-n ri' -

land moeilijk1 zou worden. De Britten zou-u stean e s artner.po De Nederlandse p i- e n het mogelijkoeg i1 als hunu belanga g ziene als tiek wi ene landbouw ondersteunen, o e steunen, en

handelspartner van Nederland de plaatsp in Duitslandw as e neaetvan rendabele vana DuDuitsland a inte nemen. e me . Volgensog ns VVana landbouwproductennog no mogelijk.V e ro r- ^ Roono blijkt1 uitu t de briefe kritiekt e opP de een- ting van e ex ortp vanlandbouwproducten zi'1 ig1 e oriëntatie opp Duitsland'.Hi' ver- naar het Verenigdewasg Koninkrijk astig zwijgtJ g dat Tripsp brief juist eenreactie r cti was vanwegeg de Britse imperiale voorkeurspoli- oppe de mededelingvan Hirsc e– na - ti e enn hardee r u en. Maar econ 0r n- sp re in gen in BerlijnJ – dat de an e sre a- ttat iie metet e dezee v s visiewordt r Vanin der ZwansZ tie met Duitslandz ouwor- boek uit de weg gegaan. ., ggg den, nu e nazi's er aan de macht waren In een volgende passage,assa ge eveneens e s opet g e omen. Data Tripp de kans niett erggg groot werk van Van Rooneg aseer, in In deban a achtte dat de Britten zich bereid zouden to- van de mac t e weert Vana der wan dat nen de handelmet Nederland opp te sc oer- Hirschfeld verantwoordelijkw as voorr de vne, blijftJ i' VanRRoononoove r- handhavingvan zijn de door zijn toedoenoe inge-e J g m e. Van dere wan lijktJ zichuitsluitend zette 'pro-Duitse' koers.o r Omwille e van va oeg - opp Van Roons weergaveg van debrief te e- de contacten met Duitslandu sanzou ouhij Jv er ei- eneg aseer, en wekt de indruku dat hij1 de Ping vanOslo-samenwerkingemet tekst vandebrief, e vinden in debronnen- succeshebbenesag oteer . Premiere Hen- Ppublicatieu Documentenbetreffendeeocu u-i ri uso i'nJ had de Oslo-statens o ate opg e roe -

ten an se politiek van Nederland'pip-1945, p en om te onderzoeken in hoeverre de an- niet zelf onder ogeng heeftgehad.e Volgensg s e s rrièresa ggeslechtes kondeno e worworden. e In heme zouu uitu t de briefe blijkenl e dat dep ro- etitenu an werd enthousiaste ous ast geg re-r- Duitse lobbyeo in Nederlandet t n onrec - ag eer opP de oproep,P Pwat, at uiteindelijk e J zou te deedvoorkomen alsof Engelandzich leiden tot eencongresn van e Oslo-staten.n. economischva n Ne ea r n had ag afgekeerd. . Volgensg Van der wan wists Hirschfeld sczich e c Trip tuinde vog ens Van der Zwan niet in in de rol van voorzitterte manoeuvreren, ^ deze valse voorstellingg van zaken,^ omdat deat en g i'J de besprekingenP r inen g zo'nzodraai, ^ dat de objectievehandelscijferseect an ere taal overeenkomst niets meer om eti'1 had. spraken.e De brief vormto t het enigee g in Van Van der rZ wa n doeto Hirschfelds Hsc r e s houdingin af der Zwans boekaangevoerde contro eer a- als onzakelijk,en verklaartt deze uitut de wense s r e'bewijs' ewijs 1 0ovoor de stellinge g dat Hirschfeldin de Duitsers nietni vo o hetr hoofdte stoten. ^ de eerstehelft van e jaren dertigg 'recht- Onvermeld blijft1a dat de samenwerkingv n stree s aanstuurde'op een economische de Oslo-staten voor de afzet van agrarischeg ce toenaderingg tot Duitsland. producten en van marginaleg a e betekenis e e s was, w en Dee veronderstelde eenzijdigenomi eco sce ati'ns0ee oproepbovendien n eet l p p ^ 'vrijhandelaars'oriëntatie opp Duitsland anwordt doort es- hangijzerean ijzer was voor en por- kundigene a s Hein Klemann bestreden. e . tectionisten^ . Hetwee e-Kam e r i vooro0 Wél komt Klemann in zijnJ dissertatie tot e RKs o rte n or st 000esvolgensg VanVader e de conclusie at e Nederlandsepolitiek Zwan allerminst eenzijdigJ g Duits-g eoriën-

Robin de Bruin Geobsedeerd door calorieën • 5 I

teer schreefin i reactieeact e op P de uitlatingenu gen eer ge pu iceer was,, zou van een ver- vanColijn bijvoorbeeldi r in het Maan - pplaatsingg van de regeringszetelanaar Enge-g schrift 'VoorVoor ons land is op it an formeel rm natuurlijk geen sprake meer 0og en i eenggecombineerd stelsel van ziJ n. Het Nederlandse grondgebied uiten ver g ooinvoerrechten eentee en contin g - Europa zou formeelorm in Duitseu handen zijnzijJ ringen[importquota]oonmisbaar. aa Wanneer e omen. Van derZwan wa heefte nietbeg e re-re- het oprakelen van en gestorveng geestg van pen n dat Hirschfeld en teen erg e de Oslo een beletselof zelfs maar een belem- Duitser sallerminst a e eendienst bewezen mering zou vormen om tedoen, wat door het briefJje te vernietigen. HijJ ver- noodigg is, s,dan a zou ou het e interviewte van Dr. me t niet at het kladje van De Geer ook Colijn niet alleen nutteloos, maar zelfs aan de orde iseweestg in de parlementaireP schadelijk'kunnen worden.'' enq uete" naar aa et940regeringsbeleid1 - Van hetat hij wélJheeft i 94S.P..P.J.A.A Idenburg,in 94 i o og e amte - bestudeerd, lijkt Van derr Zwa n e orteportee naar inIndië, I everklaarde e aa de l p ^ q niet altijda lg goed te begrijpen. Toen de Ne- commissiee via via tehebben ggehoord dat er an se ministersn na deDuitse u inval in AA.M.S. M nou c Hurgronje,g ^ deg eza g e - meii 94onaar aa Hoek o van Holland uitweken en e secretaris-generaal vana Buitenlandse voorvoo e oovertocht naar Engeland,even Zaken,ae,e een briefri doorjJe oo De eGeer in handen alleen ministera van Handel,, Nijverheid verenei wasg estoP t at eeeen regeringscapitulatie Scheepvaartg M.P.L. teen er e en minis- vervatte. NadatDeGeer ee e en Snoucku Hurg - ter vanva Landbouw en VisseVisserij r"i A.A.van. a ron'eJ dit tijdensJ hun verhoor door de en- RhijnJ nog korter tijdJ in Den Haagg acachter. quetec^ ommissie beiden hadden ontkend,, Hirschfeld heeft in I1955 tegenoverg RIOD- verdween de zaak vanva tatafel. e Hirschfeld en ^ meewer r Hans van der e Leeuw asd verklaar teen e r g e zijnJ door de enq uetecommis- dat minister-presidentDD.J. . de Geer bij zijnJ sie nooit over deze zaak ondervraagd. vertrek naarHoekH v a n Holland de tekst van een regeringscommuniqué over e ca- . Bescherming Pitu atie vavan de Nederlandse e e regeringg g had achtergelaten. DaaDaarna a esbesloten ote Hirschfeld VanVa dere waZwan blijktJ er niet van opP de hoog-g en teen er e diti ^ a 'e van De Geer'^ te tedat het misverstand, , ontstaandoor een g l ., i verbranden. Vander e Zwan wa zietet hier een e- persrichtlijn vanva de nazi'sa uitu 1939, a wiJ sin dat beiden het gezagg z gv na e wettigeg Hirsc e rie joodse ggrootouders had, a ^ regeringg g aanhun laars lapten,P en gebruiktge door Lou deJong og sisontzenuwd. Met u-it ditg gegevenn in een ee speculatieoppP s u berustendee zonderingg van de eerstedruk van deel4 van voorstellingg als zouden teen erg e en De Jongsg Het et Koninkrijk er Nederlanden Hirschfeld in mei 199440 de macht naar zich inde Tweedewee Í^ere o0r 0 gw o rt in Het Ko- toe hebben willent trekken. e e Van der wan nin rí ' consequentgesproken over twee . J q lijkt niet tebeseffen n wat ahet e onderscheidis joodse gr ootou e r.s Hirschfeld voldeed tussen de regeringscapitulatie waarvan in niet aan aanvullende criteria omdoor de het communiqué, ere t wer en de mi i- nazi's''jood. als te worden bestempeld. HijHi' g taire caitucapitulatie,r Nederlando waartoe15op 1 ggold als 'halfjood', en als zodanigz nizoug z Ji' , mei formeel overging.ggin Alsdit t a e van De andersdan a VaVan der e wan diverse malen

52 • Biografie Bulletin Zomer 2005 suggereert,gg , ook zonder Duitseu tse esc er- dat het niet doorzetten van het ontslagg de ming nietdirect Ppersoonlijke soon il ggevaar hebben instemmingg had van de ss-leiding, zoniet g e oP en tijdensJ de bezetting.e ett ng. door deze werdgeïnstigeerd. HiHij vermoedt Dat laat onverlete et dat de vraagg g erec tvaar- dat Hirschfelddoorkringen rond Himm- i is of Hirschfeldsc e bescherminggg genoot er en in het i J zon erdoor He eric van oo ggeP aatsten in nazi-Duitsland, en werd esc erm . Maarit eenee briefe van zo ja: van wie? Datt hijJ overal in nazi-Duits- Rostnaa Himmler mm er van eind 1944, a ge- land een warm onthaal kreeg, g^zoals Van der drukt in de het tweededeel van de orres Zwanwabeweert, is een mythe. Vander r Zwanwan on entie van Mr. MM. Rost ost van anT onnin - vermeldt het niet,, maara al in februari 1933, gen I 993 , blijktJ dat Rost zelf e Fisc oc dus net na het aan de macht komen van de beschouwdedegenealsdies g ie 'den Ha 'J uen ., ^ nazi s kreegg Hirschfeldsc e tehoren dat opP het HirscHirschfeld' steeds maar weer de hand o - Duitse tse ministerie isterie van Landbouw eenouw eehetze ven hethoofdhadgehouden. Merkwaardig tegeng hem gevoerdg werd. Later lag g Hirsch-sc ggenoeg g verzuimt Van derZwan a in zijnJ boek feld onder vuur van het Aus s enP o i tisc es te vermelden dat Wo terso m de namen Amt va n de NSDAP,dat in een voortduren-- noemde vaneg enendie hijl ter esc er- de competentiestrijdp l was verwikkeld met ming van Hirschfeld e inschakelde, na at Fi- het A 'r ti e Amt,, het ministerienisterie van schb6ck hem had ena er . In het archief-ce Buitenlandse Zaken. De acceP tatie door stuk wwaaropp Van der Zwann zijn n lezing het A uswa"r t i e Amtt van een` a Joo ' als baseert zegt t Wo ter m namelijkame iJ dat hiJ na gesprekspartner was een wapenP in die etesg pre met Fis c oc contact had oP- stri'J . En tijdens Je s debezetting, ezettin , in 1941, wil- ggenomen metGeheimrat A. Kreutereute en de dende ezettin sauto ri te ei ten Hirschfeld machtige,met sc Hirschfeld e bevriende in us- laten vervangeng door Meinoud Rost van trieel August uustgDi en, eGnre e a- Dire tor onning en, de exponent- van de ss -richting ting van het Deutsche c Ke a is .Yni atK Kreuteruter in de NSB. Hirsc e s geestverwant Her- was aarop met spoedP naar Berlijngisee r , man Wo terso m belast, met de organisatieg e 'waari o.m.bij het, Au sw a rt ige Amt, nogg ri' ev van ete l s en ^ werdwe door eY ss- In- wel iets 0oP te tekunnenbereiken'. 0Op qquarts Generalkommissar fill u . Finanza uund aanraden van Kreuterwerd r vervolgensg om- WirtscWirtschaft Hans a s Fisc ocgevraagd aag mee stang i aan Fisc ocduidelijku e J ggemaakt te en e nover een ` e renvo er AAbgang' gan g dat Hirschfeld de steungenootg van Philips, voor Hirschfeld. te so vreesde dat Unilevere een enkele an ererotebedrijven.g het met de rust in de economische sector DaaropD r p had Fis c ocde zaak laten rus- ge aan zou zijnzij wanneer een maniak als ten. Rost van va Tonningeng deze sector inhanden Het valt a niett et uitu t te sluiten dat ook het zouri'Jg en. Omdat atB'Berlijn l n rust opP econo- A rt i g eAmt t zichc met de zaak bemoeid misch vlaka veverlangde ang e terwille van een on ge-g - heeft. Hirschfeld heeft zonder meer e- stoor e ro uctie, zouu het oontslag ts ag volgensg sc erming genoten van Ministe ri a ire tor Wo terso muiteindelijk-nietdoor debezet- Emil Wie e en okon e rg goe overwegg met ting sau tori te tei n zijnJ aangedurfd. zijnJ Duitseu sparringg partner Felix Benzer . Vana dere wan noemtdit laatstese weinig e gge- Vander Zwanwa suggereertsu e eert ten onrechte dat gg ., 0o aar gi^ en spreekt e tvermoeden uit beiden overtuigde tu gnazi's e azi s waren. Figurenguer als

Robin de Bruin Geobsedeerd door calorieën • 53

Bnze e, rWei en eKreuter eu waren conserva- is niet volledig,maar aa het zal duidelijku e l zijnl tieve' n die enog o metg éénbeen in het wi e- ggewordendat in In de ban van de macht manisc e Duitslandstostonden. e Overigensgens boude uitsprakene worden g aan ie zijnJ had de poginggin van a Fisc ^c om van gefundeerdop flinterdunne en in veelg e- Hirschfeld af te komen waarschijnlijkau vallen ondeugdelijke bewijsvoering.^ g De au- fond minder te maken met diens joodse a- teu,g r i'J t zich van diegebreken ewust e- stamming dan metpogingen NsB' ers oop tui ge de systematische inkledingvan zijJn hoge posities te brengen,g om later een NSB- stestellingen ge a s suggestiessugg en vermoedens. reg ering tekunnen vormen.Toen het on- Hetijammer at i'hij niet nospnog een stastapje mogelijkee Hirschfeld terzijde te sc ui- verderr ggegaanega is. Als dit boek als Tomas venprobeerde , Fisc ïjc hem er tevergeefs Ross- ac ti g e action ggepresenteerdp zou zijn,l toe tebewegen g zelf deel te nemen aan zo'n dann zou z Inn deban van de macht niet eoor- NSB-regering. deeld hoeven te worden aan de handvan de criteria ieg e e nvoovoor geschiedschrijving. NuN het boek als iogra - Verraad? ie is verschenen, is e r maa r"n ee i icatie In tegenstellingtotot Van der wan ben ik mogelijk: dit i wer neig t naar ara ter- van menin at eterg ronwaarschijnlijkise moord. dat Hirschfeld agent was van invloedrijkenv oe J e groeperingen in nazi-Duitsland. In e e- .. g Literatuur v moet worden vastgesteldg dat hij a s zo- danig niet veel waard r was. In 1939 939 was hijl R.J. de Bruin,, Duitsland, de basis van onze wel- namelijk betrokken bij ggeheime aan- vaart. Hans Max Hirschfeld, zijn visie opp Duits- .. land en zijn invloed op de formulering in januari 0o van eenggrote ppartij J uraniumoxide – p g J r947 van de 8rgrondslagen g van de Nederlandse na- ` Ye owc e '– in België,e g , die in opdrachtp r t oorlog sepolitiekp ten aanzien van Duitsland Am- vanJo i n in het geheimg werd bemachtigdg sterdam doctoraalscriptiep Vrijel Universiteit om tevoorkomen at ze in handen van de 1998)99 Duitserszou ou vallen.De atr i'bleef tijdens l J Enquêtecommissieqg Regeringsbeleid I940-1945. Versla Duitsers verborgen. de bezettingg voor voo de u deel 2 c 's-Gravenhag^e Staatsdrukkerij Staatsdrukkerij en Uit- s Hirschfeld deDuitse u We rmac t van g eversJ bedra Jf I949 ienst a willen' n zijn,J zou, ou hij linlichtingen H.M. Hirschfeld, Herinneringeng uit de bezetting-g over deze ppartij J hebben verstrekt, die een sta^ 'd Amsterdam/Brussel^ Elsevier 1609 . van Splunter, Kernsplijtingen diplomatie. De belangrijke steusteun in de rugg zou zijnJ geweestg Jaapp p ^ p voor de ontwikkelingvan een eigen atoom- NederlandsepolitiekP ten aanzien van de vreedza- om voovoor Duitsland. me toepassingp S van kernenergie,g 939 r 9S7-r Am- sterdam Het Spinhuis i Mijn opsomming vaneg re en en missers p 993

54 •Biografie Bulletin Zomer 2005 Een winkel voor biografen Body Parts van Herminne Lee

Joke Linders

In Body Parts, haar nieuwste boek, gaat Hermione Lee, biografe van on- der anderen Virginia Woolf, in op de manier waarop in biografieën feiten fictie met elkaar verbonden worden. Daarbij besteedt ze ruim aandacht aan defysieke aspecten, niet alleen van de biografie, maar ook van de ge- biografeerde.

Britten die hun auto's of motorfietsen wil- mentariu m v am ocum e ^ ten ,ga oe en, lenen op appen,aan doorgaans naar een brieven,, ooggetuigenverslagen,n e co te xt g g . winkel waar ze o yaparts verkopen. Da r en et werk voegt Lee de dimensie van o- . g vinden ze naast een rijke selectie onderde- y arts toe. beter,ete ze, egebruikt e u t lijfelijkee J e len en instrumenten —kogellagers,o-dop- en kwesties nadrukkelijkinals ingang n vo0 r 0i- — alle kennis (en grafisch cis oonderzoek. e oe . ZeZ doet dat vanuit een liefde)i ie ze no i ghebben. e. Hoeweloewe Her- e grote vertrouwdheid met en kennis van de mione Lee deze technische vergelijkingzelf Engelse literaire canon en vrijwell eae grote Body oParts, arts, Essays ssa s onL'- a niniet maakt, ais t, shaar aa y y biografieën. Haa r scscherpe e pe redeneringen, ^ fe-writingg in feite zo'n winkel voore o0 og i r a- intelligente g en en boeiendee formule- o ue fen. Een verzamelingg onderdelen,er een, str- u ringen slepenen ook de lezer die minderetusthuis menten> technieken,ena erin en en is in deze materie mee. verkenningen (kennisse en liefdee eniet- etut e zon er voor het schrijven vanevensver- Onderdelen en. Hoofd oovr verkoop, HeoHermione mie nee, Lee, kent a e 'biografische' uiti eigeni en Indeescggt ie enis van debiografie,z e ervaring.Alsio rag e— haarbiografieaa van Leeee in haaraabeknopte eP otot inleiding het Virginiag a Woolf uuit 1996 99is 6 s exemplarische e Pria sc —, boek, zijn details steeds e an riJ er ewor-g als redacteuracteu vavan brieven ene verhalen, als den. Warenlevensbeschrijvingen in eti criticane essaessayist.Y st van James Boswell enom Carlyle a y e nog Aanbiografischeinetgebruikelijke rst u- vooral ortretten,escg reven vanuit een

Joke Linders Een winkel voor biografen • 55

ggrote sympathie met et onderwerp,in de te voorsc i Jn kwam, i enJ in sterke mate twintigsteg eeuw werd de lezergeleidelijk gekleurd eur door debelangen en emoties van belangrijker.'de Die wilde meer dan alleen ^ de verschillende vertellers. Zowelde twaalf ^ waar ei omtrent een auteur– LLee con- steedseg etai eer ere versies van Edward ^ centreert zich opbiografieënpsc van schrijversri'J rs re awnY^ een van e e s beste vrienden

––, ie wi e en wi 'vermaakt' worden.Z o dieaa wer e i' bijJ dienslijkverbrandingJ wer etenreggeleidelijk van debiografie g i i'J oop het strand van Viareggiogg opP 144 augustusg levendiger,ver a en er misschien wel, 1822 aanwezigg was,^ als deklaagzangen van , door toevoegingg g van tot de verbeelding S e s yvrouw u Marya yzijn J dooroo Richardc a sP re en e anekdotes of door letterlijk1 en Ho mesomwegenegeerd.gHij Hi' von un figuurlijkin iemate n s voetsporen sta stappenen verhalen zosteriscY en zo bepaaldP door zoals Richard Holmes deed. Maaraa hoeveel dee an eng van de respectievep vertellers ggaat bijJaanpak eendergelijke n verloren en ati volstondJ met een bijnaJ zazakelijke wat i ep a en voor het beeld van de ge weergaveg van de feiten. Wat hijJ daarmee io graeer e? Je kunt immers niet alles ver- ontkende of verwaarloosde isdatergl e i' e tellen. Hoe zit het met onze neiginggg over de legenden aangY even hoebelangrijke e doden niets anoeg s te zeggen?gge Valt te ook na zijn1 dood voor zijnJ vrienden en tijd-J voorkomen dat nabestaanden ofbiografen genoten was. Lee herstelt dat. de schaduwkanten van een heldmet de In het tweede deelvane tz e e essayY doet mantel der liefde bedekken? En verandert Lee ietss e v gJ er i' aar smet et de verhalen ve over de aandacht voori'1 e i'J e en als mastur- de nierstenen van SamuelPepys,py , die zondere atie, menstruatie,, ziekte,lichaamsgeuren,, narcose verwijderd u werden. as Nue was PepysysP verslavingen, seksuele voor eur,> smaak of eeni'zonl er geval.ga Over slechts ne gen van doodsbed deze neig ing ? Dit bombarde- zijn zeventigg levensjaJren 1 januari 166o tot ment aan vrageng beantwoordt Lee aan de 31 mei 91669) isbeschik- zoveel informatie- hand van verschillende case studies. baar – de zes inleereg on en dagboekeng oe e in steno resulteerden inhandgeschrevenS4 en egedrukte e en – dat Claire oma in, Het hart van Shelley zijnJ biograaf,g a, wel e moest oestkiezen e ene eordenen. o e e. , Hoe onthullend menselijke overblijfselen En natuurlijkJ gaatg er in zo'n ordeningspro- kunnen zijn,J^ weten we uit de verhalen over ces, ook bijJhypotheses zorgvuldige ot es en ver- eenisP van Napoleon,e hersenen van g e i'J in gen veel^ verloren. Einstein, de botten van Yeats of het hart Beide voorbeelden zijndemonstratiesvJ a n vane e Y. 'Shelley'sY Heart and Pepys'PY een van de centrale stellingen van Hermio- Lobsters',het e openingsessayvan B o y ne Lee:biografen emoeten m een^ msamenhan- Parts,^ geeftg een even geestigeg ge als oei- gendverhaal maken uitta wat voorhan- ene demonstratie van. Stonden de eerste en sis en uit dat wat ontbreektotreet – awo^ whole ^ biografieën,vee a vanheiligen, vvaak in het figureg out o o Yparts'. teken van deheilzamea c te n diee aanaa Leeee vovond de inspiratie voor dezelijfelijke hun botten of rustP aatsen werden toeg e- benaderingVirginiai'J Virg ' Woolf, wier evens- kend,de verhalen over PercyY e eY s hart loop in sterke mate e bepaaldP is dooro ziektes.etes dat o n esc a i g uuit t zijn i'J er ra n ing WijzendJ opP de zwakkescheidslijnene tussen

56 • Biografie Bulletin Zomer 2005

feitete en fictie,cte, waarheid enlegende,even en bliekei ervaringgeworden. Desondanks werk weetzij JPop steesteeds nieuwe manieren de houdenbiografen e neig in om het leven thema's uiti het werk van schrijversJ te ver- vana hunu ehelden te duidenu opp grondg van in en methun u interesses en eigenaardig- hun (der helden)doodsbed of hun laatste heden. Niet alleen omdat alle auteurs stra- woorden. Zo hebben de laatste woorden ^ tegieën ontwikkelen om 'hun zelf' voor de van s'ecJ ov (die om champagnegevraagd lezer te verbergen, maar omdat de psycho-pYcat o zou hebben) eenn ri' J e variatie aan ver en analyseY niet enige g manieret de is om eiemands es opgeleverd. Hetzelfdez e ggebeurdee eu recentelijkJ Paulus ziel bloot teleggen. Ook wat scschrijvers ri versg e- bijJ het overlijdena van p pausu Johannus annus ez n hebben of zich herinneren van hun II. Meni journalist en commentatorPg ro- jeugd, kan inzicht inhun karakters en e- beerdediensbetekenis teduiden u e vanuit ^ vens o pen bieden.L Lee's interpretatie van zijnJ bijnapubliekelijkeJ ggetoond o lijdenJ en body y is ruim: zebetreft een scala aan onder- sterven. delen van een mensenleven. Biografen a s LLyttonY n Strachey t Y (Queen Vic- tona^ John Halperinp 'n (Jane a eAusten) uste te r Ackroydc Y (Dickens) lieten hun helden De flauwte van Austen oP hunu oose terugblikkenp o e e- Interessant is s ook,^ zo o stestelt Lee inhaar slot-- a ng ri' te momenten uit hun evenslevens, soms Endbeschouwing it ^ How to t ^ , hoe io- zelfs esmetgebruikmakingvan e ta en et graen omgaang met het sterven. Werd het werk van debetreffende auteuauteur zelf. e Derg e- doodsbedvroeger alleen beschreven in het i e iction ise ringe n– veelalpogingen.ee geval vavankoninklijkehoogheden,met e het wezen van een auteur te vangeng – mo- komst van rea i tv is sterven een iJ na u- genn danonderhoudendzi a ^,j n zeggenze ze en ook

:ate. ns., Apr 144,–

^k.°" fug44 41,14.9 '/ l kans- ACS h"' G..t 111 a,.y dfra-

^ rl Ad., Lits.{, 1a4.4., 4.4 kixt

• y fit,* d- 14'714.7'4 t('-' if'd-

^^^^^ ^ ^ ^ 4a a ^ ^s^ '7 if. 4,- ` x x ► ^ ^ b%*-11 )0,-1* 1 ^ :,4,1 • . r .‘+^faR,1,,, a ^. ^^ + ^ .,^` 1 9

,^}^ ifsr^ ;.7 ,.w 0,„' )It'"- 147.:1 te;":7,141

De afscheidsbrief van Virginiag Woolf aan haar man,^ maart r94 1

Joke Linders Een winkel voor biografen • 57

ietse over de angsteng en verwachtingen van details,wauitzoeken kloptt t en wat niet, de biograafg ten aanzien vanva de dood. In roddel en laster overboord zetten, zoveel haarbiografievanaa Virginiag Woolf koos mogelijkgJe informatien e ewi'zenJ verzame- Hermi oneLee voor ee eenoo zo e zuiver ozake- en z - len en al die onderdelen vervolgensg op opoet- oet- i'J mogelijkefeitelijkebenadering. Haar sen tot eenovertuigendenee e rea istisc e beschrijvingvan Woo ' s zelfmoord was voorstelling. Datp roces ve rcs i t niet veveel geen poging P intot g t romantiseren o verklaren, vana het schrijvenJ van romans. .. . ^ ^ omdat zijat vindtJ dat een ander (casu quoq de AanAa de hand van e Hours',, de ver- biograaf)die ultiemeu e verklaringg nooitkan filmingevan het boek evan Michael un- leveren. ning a m waarin Mrs.DDalloway y van Vir i- Eenzelfde P ei ooi voor biografischee- nia Wooaateen belangrijke ro speelt, sc ei en e i e en e relativering at van de feiten – Lee zienn hoe makkelijk een levensverhaal g , deJmenselijkeg eest is nu eenmaal moeilijk de feiten geweldg aankan doen. Zo is de sce- te doorgrondene– biedt het overzicht van ne waarmee de film opent – de zelfmoord de verhalenove r a ne Austensust beroemdee vnViria Virginiag aWo Woolf– veel idyllischer an in Faints').auwte^n Austens a e uste Austen,u, werkelijkheidet gevalwas. as. De rivier waar terugkerendavan een uitstapjePl met een Nicole Ki m an inloopt,is schoner oner en -

vrien in^ verneemtdat ze over eenpaar a- me r dan avieze, degevaarlijke vieze sne stromen- gen deplattelandspastorie waar zeggeboren erivier verva bijiJ Woolfsoo huisus in Richmond.. en getogen gens, is, zal moeten verruilenu en voor Dee zon o straaltst aKi t m na was nietbeschik- ee n huisu s in Bath, stort ze machteloos ter aa r inde herfst) e sten de actrice oogtg en an- aarde. Prachtvoer voor biografen. ommi- e t een stuk jongerl g r een zelfbewuster ew u sterdan uuit gen duidden deze dramatische gebeurtenisg eafscheidswoordenp van Woolf valt o te als een actie vanrotestP ofhulpeloosheid. mmaken. n MoMoeten t n we data afkeuren? a en nee. Een ongetrouwde vrouw hadin de tiJ van Ja, omdatdeze ee filmbeelden een e een nieuweu Janea e Austenus immers meestal weinigg te zeg- mythe teten aaaanzien vana Virginiag Woo creë- genn over ovehaar aa leven.e . AAnderen vonden de ren. En nee,ee, omdato dieat film een heleboel gebeurtenis nin het licht vant a Austensust ro- mensennontroerden en mmogelijkerwijs o eg i'J J in mansn zoonwaarschijnlijk o at ze zic a- contacteg rac t heeft met Woolfs werk. vroegeng watde inv oe van de familie in Wat we onsn vooral voo moeten a o realiseren,con- deze ggeweest kan n zijn.l . De eerstezes esAusten- c u eert Lee,, is dat debiografie een creatie- biografieën werdenr n immersggeschreven ve daad is waarina de feiten (de zelfmoord door haar familieleden.' i e en. Pasteaste het beeld van vana Virginia Woolf) geordendg moeten . g eenflauwvallend meisjein et Victoriaanse worden. E e ordeningoet e werkelijk- beeld o hadden de verschillendea mi ie e- ei ggeweld aan.Zelfs de zorgvuldigste ^ e n e ang bij i' at verhaal?a Austens erven biografie iss eeeen kwestieest van 'making up or slaagdener e pper slot vanrekening e e g ookin om0 makinga g over', interpreterenp en erinterpre - ^ ^ slechts eéén aafbeelding van haar te doen teren. Ve rs io ning luidtu de oofficiële e e tterm. overleven. In een aantal kortere stukken,^ veelal e- Aan de handvan dergelijke voorbeelden SC reven voorde Guardian, , Observer,, The legtg Lee ee de aardaa van een biografie bloot: het New YorkReview eview of o ^ eLLondonon e- sP oor van een leven volgeng aande hand van vie w o Boo s en TimesLiterary i erarSupplement, e ,

58 • Biografie Bulletin Zomer 2005

beziete et Leelijfelijkeesties ee in et kader steedse terugkeren,intertekstueleverwi'zin-J van e rve i nbiografischesc e egenresg gen,oon voorkeuren v r literatuuruu of an - memoir es, autobiografie,io ra ie , necro- sc pa i inerelatie een onmiskenbare e staan Body o parts og ie etcetera). y blijkenJ ook tot delevenservaringena van e auteur in bruikbaar als het gaatg omde verbindingen kwstie.e tussen levenn een werk.e Datat laatstea ts kan nooit een kwestie zijn van het werk auto log ra- Hermione Lee, Bodyy Parts,^ Essaysy on Lift-writingg isc duiden,, maar wel van het leven,, of het (Londen, Chatto & Windus 2005) ^ n self''second' van de auteuru herkennener in In hetzelfde jaar en bijJ dezelfde uitgeverg versche- het werk.r Ten e aanzienaa e vana Eudorau WeWelty, nen de vier langsteg essaysY uit dit boek: 'ShelleyY J.M.. . Coetzee, PenelopeFitzgerald Fitz era o An e- Heart and PePY s's Lobsters' ^`Virginia g Woolf's g Nose', 'Jane Austen Faints' en `How to End it a Thirkell'r weetLee ee dergelijke e ge i e ver in in- l All' in een afzonderlijkeafzonderlijke uitgave:g Virginiag genn tussen tusse werk e en leven overtuigend neer g Wool's Nose: Essaysy spy. te zetten:n^onderwerpen o ar ters ie

Joke Linders Een winkel voor biografen • 59

Een negentiende-eeuwse kunstpaus Jos Perry'c biografie van jhr. Victor de Stuers

Herman Langeveld

Ios Perry is een biograaf van Limburgers. Nadat hij een goed ontvangen biografie van de in Gulpen geboren en getogen Wilhelmus Hubertus Vlie- gen heeftgepubliceerd, beschrijft hij nu het leven van de Maastrichtenaar jhr. Victor Eugène Louis de Stuers (18 43 -r9í6). Ondanks het enorme ver- schil in afkomst, portretteertjos Perry Victor de Stuers met net zoveel em- pathie als waarmee hij het leven van Wilhelmus Vliegen reconstrueerde.

Twee Limburgersn van wie ' Jos Perrye Y het e- der nam zelf het tekenonderricht van zijnl ven beschreven heeft: Wilhelmus Vliegen, kinderen ter hand. BijJ Victor0 ouzou dat ei- de zoon van een schrijnwerker, al i op den tot evenseeng an e affiniteit met bee l- zijn elfde delagere schoolmoest verlaten en en ekunst. u st.jeugdin Zijnl MaastricMaastricht w was rond zijnzijn twintigste met et het socsocialisme a isme in ook nogg in een ander opzicht vanblijvende aanrakingg kwam;, hijJ zouuitgroeienou tot een betekenis. De stad wass zoo vol oveoverblijfselenJseen vandee an ri'g ste Jvanvoormannen de uit voorafgaande eeuwen, dat deze wel een Nederlandsei-soc aa e ocm atie. r' Daarte- onuitwisbare indruk moesten maken op enovera het zondagskindsg Victor de Stuers,tue s, eenjongen die daarvoor gevoeligg g was. De zoon van een katholieke officier ieinet bliJj vende occupatieup at e van de volwassen De Nederlands-Indië tot Leg ercomman ant Stuers met monumenten en andere mate- hadgebracht,en esoe ie zic nazijn zijn n i n- riële overblijfselen uit vroegereg tijdenJ kan ringng Maast ri c ta gevestigd.g g niet osezien worden van het Maastrichtt Het militairemimilieu i waaruit De Stuers a - van e jaren 185o.S omstigbehalve was – zijn vaderl waren Na de voltooiingg van zijnJ gymnasialegY oP ei- ook twee van zijnzijn–, ooms–officier ete en- dingin ging g Victor aan eUniviteiLeidse Universiteit eeenszinsg dat ere in de opvoedingg van rechten studeren. Dee sfeers ee in Leidene wewerd Victor eegeen plaats P ningeruimd eruimg was voor cul-- bepaald door de Thorbeckiaanse liberalen, tuur: tekenen werd even vanzelfsprekend en Victorlijkt Ji' zich c hier alskatholiekzeer ggevonden als lezen en schrijven,l , ene de va- wel t uisevoeg te hebben, wat geeng ver-

60 • Biografie Bulletin Zomer 2005

wonderingg wekt tegen de achtergrond van em a an a De Gidshet artikel waarmee het nauweon enootscg a tussenP kat ho-o i'J nationalen bekendheid ei zou verwerven. ^ " m noemde hij het, en le en enliberalen)ro in deze tijd.l Na zijn p - 'Holland opPJ zijn smalst' e l ^ motie opP een staatsrechtelijke dissertatie, metdezetitelet eet wilde hij J aangeveng dat de ver- waarin duidelijk zinliberaledenkbeeldenJ waarlozingg van de monumenten van Ne- tot uitingkwamen,g vestigdeg De Stuers zich er an srootseg verleden een aanfluitingg asaadvocaat in DeDen Haag. aaIng . zijn Leidse voor een beschaafde e natie vormde.e ver- ti was hij blijven tekenen, maar had hijl tuigendg bestrijdt ri'J t PerryY de mythe,, waaraan zich ook voor het eerst in et P ie e e- Dee Stuers overigens g ns inbelangrijke mate at gemengd.g meng . Hij deedJ dit met een artikel ze eetbijgedragen, at 'HollandHo an opPJ zijn ^ waawaarin hijJ zich heftigg keerde tegeng het van- smalst' voor eenplotselinge omwente ing dalisme'waaraan men zich volgensg hem zou hebbengezorgd:g het begin van een schuldigmaatei bijde sloop Pvan oude mo- nieuw tijdperk,waarin voortaan wè met numenten. Steedsduidelijker werd zijn zorgg omgegaan wer met de waardevolle art uitgingnaare zorg gvoor de overblijf- overblijfselen uit het verleden. De Stuers ^ seen van het verleden, veel meer dan naar 'sprong op eentrein',n rijdende trein waarmee deureJ isc epraktijk. PerryY wil aangeveng dateer al een ee debat liep over de wijzeJ waaropP monumenten e- erm zouden moeten worden., Maar, Holland op zijn smalst zegtg de schrijver, De Stuersr sprongr n gniet op In 1873 publiceerde De Stuers in het libera- een willekeurig,rijtuig,l tui g hij lPsprong g opp de o-

DE iNI3IBCHEI ltF.Gl[figOTING,

I► oor van po111icict christenent Loeb hem uit, IaCL hem mil, Ortar heb 3c sou een christen die geen bloed kun zien.

Victor de Stuers wordtr vanwegeg zijn houdingg ten opzichteP van de kolonialeppolitiek ggehoond. Spotprent van Albert Hahn.

Herman Langeveld Een negentiende-eeuwse kunstpaus • 61

«< ?» com ot ie.^ `"Waarom rom zottraag?", aa g ^ blaftee hij1 teriete a Justitie,u st t e, va vanRijksmuseum etne 1tegeng n de machinist. Hij trok zijn 'as uit,u vana et Amsterdamsen Centraal r aaStation i n en ^ stroopte zijnJ mouwen op,p> paktep de schep,> ten slotte De Stuers'richtinggevende acti- smeet kolen op het vuur.r En het duurdeue viteiten tenanzia ne van a de Nederlandse niet lango i' was de man die de route e- museaene het archiefwezen.Perry Perr^' s centr e , J paalde.' in gin dezehoofdstukken is dat de e- ^ Mett dezee misschienc wata ver uitgesponnen sc u i ing van De Stuers'tue tegenstanders metafoorta bedoeltoe PerryY dat De Stuersue s al uonjuuit de negentiende eeuw onjuist ,ist name is, - zeer spoedig na e PpublicatieuJ van zijng e- lijk dat hij zowel bij het restaureren als bijJ ^ ru c tm n ee artikela de Ppositieo ggging e- nieuwbouw eenzijdig een bepaalde,-at o kledene van waaruitu Jhij het ei inzake de ie e^ stijl i' zouhebben bevorderd, , een e- monumentenzorggedurende eenperiode sc u i ing die tot opp de dagg van vandaagg van ruim vijfentwintigJ jaar zoukunnen innu st stoi risc e Ppublicatiesu eswordt t er- sturen. In 187474 riepP de regeringg g een College aa . Ze vondo haar basiss in hett feit dat de van Rijksadviseurs voor e Monumentenu opdrachtentotot o u e a enieuwbouw u uw vavanGeschiedenisen Ku nst in ete, leven,n vooro overheidvri'wedet1 a e erec t a- waarvanDe D t ersu lid en bezoldigd gsecreta- men" bij l reeds de eegenoemde sg e oe architecta c ect u-Y risswewerd. In dit tcocollegeg ontmoette o hijJ euuit pers en diensleerlingen. Roermondafkomstigea mstibouwmeester Pierre Vooralr rond ro de bouw vanva het RijksRi' m muse- J.H. . Cuypers.YP s.Dat a etebetekende e het begine vvana um liepeni n de gemoederengemoe e e hoog op. Vol-V eennlevenslangevrien sc p,a zi'zij het dat g ens de critici zou er sprake Pra e zijnJ van een u- zichc v van tijd1 tot tijd duidelijkeu i'1 e te enste in- tr am on aant se sasamenzwering, g, waarvan genn zouden u e manifesteren. Het jaardaarop, p, behalve De Stuers en Cuypersuyp ook de e- ^ in 18 87S^7 5,volgdeg DeD Stuers'tu benoeminge g toto kendeekatholieke ac m n itoP a r J.A. er- hoofdvan a de nieuwe,u , van Onderwijs1 ag e- in g i'mJ , zwager g e van CuypersYPe en hoog-g splitstee Kuing Kunstenste een Wetenschap- leraar aanAmsterdamseaa de RijksacademieJ en vanva het e ministeriee van Binnenlandse vannBBeeldendeuitmaakte. ee e ee Zaken. Inderdaad stondaa to De Stuerse ue ook met ThijmJ inn anauweverbinding.s u7Swe Ree in 11875 a De t uers hemgeschreven athij i' nietbang an Kunstpaus was voor mislukkingals hoofd van de a e- Dekwarteeuwadat De eStuers u s leidingggg ge ge- ing Kunsten enWetenschappen,tenmin- vene heeftta aan deze afdeling, vormt et a'als s U en allen die onze musea,^ onze mo- hoofdbestanddeelvan dezebiografie.e In numenten, onze kunst en ons fatsoen als . een drietali thematische e- natie lief hebben,, warme belangstellingin ^ , an et Pe rrachtereenvolgensY De tuers dieie zaak blijven Jve too nHen. Hetgecursiveerde ecu sivee e sturen e bemoeienis met de monumenten- gedeelte uuit dit citaata heeft Perryt Y aals toepas-P zorg;o,g de invloedv die oe hij uitgeoefend1 g e enheeft sei'1 e ttitel tevan a zijn1 boek gekozen.o. Zoals op het beleidinzake de totstandkomingg ggezegdg bestrijdt ri' t hij met kracht vant a a r g-u vananieuwbouw monumentale nie ouw voorhet menten dat er sprake was van een rooms Rijk, waarbij hij aandacht e- complot:: De Stuerse u s wass geen u t ra mon- stee t aande bouw vanva het Haagse agmini se minis- taan,n maamaar eerderee eene liberale e katholiek.ie

62 • Biografie Bulletin Zomer 2005

' geruchtmakende politieke op- HiJ koos Cuypers,YP ^ niet omdat deze at o- neas aan ditg eruc tma e e o p ^ liek was en niet om zo eenbepaalde, a- teer n van De Stuers. t ie e' stijl te bevorderen,evor e n, maar omdat De reden voor deze selectiviteit oe niet l ^ hij hem de beste architect vond.n De stijl ver te wordeng gezocht:• over ove De eStuers' tu acti- ' i n Kamerlidte bestaatals een boek, , vanu ersY p en zijnleerlingenJ an vee e- ter a s 'oud-Hollands'^ dan als at o ie ' waawaarin ook ruime aandachtgeschonken worden omschreven. wo r t aan zijnJ n pprotest tegeng de wree e- en bijJ de `'pacificatie' P evan' a Atjeh.J Hetet gaatg ^ hier om J.A.C. Tillema'si mas Victor deStuers. Kamerlid en echtgenoot IIdeeën van een individualist, dat in 19829 ver- Perryry heeft een mooi boek het licht doen scheen. n. Perr noemt it boek zijnzijn In ei- zien. HijJ scschrijftbijzonder riJ goed, oe en het ing wel, maarmaa zegteg niet met zoveel woor- boek is zeer fraai uitgegeven,met vee unc- en data hijJ daarom de levensfase na I19019 tioneillustraties. etekeningen De ening en ie De zeer kort zalbehandelen, al doet hijJ dat dus Stuers zelfheeftemaag t, vormen een we . Het is de vraagg of dit eenn verstandige r tanige ^ hoogtepunt.gP nt. Is het ook eeen volledigeo g e io- afwegingis geweest;g wat was er opp tegen g ggrafie, voorzover eenbiografie überhaupt om oo dezejaren eenvolwaardige e an- volledig i kan zijn?zijn? delingte geven,g ^ waardoor er een completep Om twee redenen moet die vraagg ontken- biografie had kunnen ontstaan? In plaatsP nen wordenbeantwoord.o In1901 9I wewerd De daarvan concentreert PerPerry zic, in zijnJ ei- ^ Stuers voor hetkiesdistrict Weertr in e gen woorden, opp e voorkeuren en veron- Tweede Kamere ozen. Hij namJ toen ont- erste ing ne de, intenties en het wereld- g slag als ambtenaar;• tot aan zzijn J dood in beeldachter een kwart eeuwkunstbeleid', 1916I9 6 ouzou hijl Weertr in de Kamer blijvenl ver- dat wil dus zeggen:gg • op P e erio e 18^S - teg enwoorig en . AaAan dezeee uiterstu e an - 1901. rijke levensfasen ase wijdtJ Perryry slechtssec een en- Nogg in een anderoopzichtP is dit geeng com- e slothoofdstuk.ase Die levensfase is zo P etebiografie, a va t de schrijverJ opp dit minderbelangrijk, omdat de Stuersallesbehalve punt n waarschijnlijk i mil e te verwijten. een onopvallendn Kamerlid i was. Van de is- Over hete ppersoonlijkeersoon i'J leven van de vo was- n De Stuers komen webijzondere weinig cip ine in dekatholieke Kamerclub trok hij sene zich weinigg aan;• hijJ maakte zijnJ eigeng a e- te weten. Pas in het laatstehoofdstuke- ^ gingen.in en. Speciaalp dat het gevalg ten aan- handelt PerryPerr De Stuers'r huwelijk u J en ge- zien van hetkoloniale i ee. s enigeg Ka- oorte van diensdochtertje. Nu is dat e- merlid van de drie christelijkeartiP Jen gri Ple i, wantn toento De Stuersr in 1893 ^ stelde hij het optredenvavan het e Nederlands- trouw e, wasJ bijnal hij vijftig: arenalg an « In isc e e erbij i evan'pacificatie' Atjeh,nA e , a hij eene vrijgezellenbestaan geleid. u- l .» waar iJ op roteg schaal ook vrouwen en r ouw Kaatje"J deed het huishouden en kinderent verklaart werde Perry oo , aan de kaak. e- e voor een hele menamenagerieg van katten,, ^ kanaries en kaketoes.'^ Devrouw ou van zijnzij recht P rrY De Stuers' uitspraakp ana overopver Nederlands atsoen a s natie ook 0 euze was e tien Jaar Au r'e ie a- dit terrein van toepassing, maar voor het ro ine graving vavan Limburgu g Stirum,, afkom- overige besteedthij niet meer dan twee a i- guit de protestantseP hogeg a e . Perryy

Herman Langeveld Een negentiende-eeuwse kunstpaus • 63

/ ' (C ) ) schrijftsc l dan:.u'Victor en A re ie I a a- door etrege aan bronnen?. Hoewel hijJ den elkaar al ve e jaren eerder leren en- dit nietui e i' zegt,J g moet^ toch aan geno- ) n e.n Daar a wil jezer als vanle eenbiografie men wordene data het laatste het gevalg is. In wel meer over horen.oe Wanneere dan?a Ondere de Inleidingvalt namelijkJ te lezen dat het we e omstandigheden? Waarprecies? familiearchiefnogg niet geraadpleegdg P g kon MMaar r dat vernemen wew niet; ,het enigeg wat worden.eis Blijkbaar i at er us wel, maar, is es c ri' J erv hier nogg aan toevoegtg is data een etnog gggesloteno es voor ote wetenschappelijkn- ooo huwelijktoen afgestuitg was pop het fellee ver - erz oe. Ondanksbeperkingena s dezeze ee zet van Aurélies ouders,) die niet alleen e- Perryey een interessant en alleszins ezens- zwaaraahadden tegen g a Victorsgodsdienstige waardig r i ogboek geschreveng e over een bijJ uit- overtuiging,maar oo te gen zijnl afkomst stekboeiendei o guur. uit jonge,a g e a e^ ie em une en iurtig maakte. os e P y, rrOnsfatsoen als natie. Victorde IIs Perry e y hier e bewustu niet verder opp in g e- 5t uers 1843-1916 (Amsterdam, S U N 2004 gaan , o was dit eenvoudigwegonmogelijk

64 •Biografie Bulletin Zomer 2005

De biograaf is God niet Hans Werkman over IX van Eerbeek

Koen Hilberdink

Dat Menno ter Braak enkele vriendelijke woorden wijdde aan IK van Eerbeek (z898-j937), heeft er niet toe geleid dat deze christelijke letterkun- dige een plaats in de seculiere canon heeft veroverd. Op de biografie van deze vergeten schrijver promoveerde Hans Werkman vorig jaar, nadat hij voor zijn boek over Willem de Mérode al eerder uit de vijver van twintig- ste-eeuwse Fong-Protestanten had gevist. Is hij van werkwijze veranderd?

^ In 193 8publiceerdeHans a s Werkman een terview zijnJ eeeersteling ste g 'opp sommigeg Ppunten biografie vanva W Willem e , de Mérode, de e- toch wat oppervlakkig'. HijHi' had meer o- ^ te eerste ven moeten staan 'om een algemene ang ril pprotestantsen dichter c t uit u de de stof g , helft van de vorigeri eeuw. eeu Met De wereld visieseogi PDe Mero e te ontwikkelen'. Ver e- van^iWillem e Mero' eliep ep hijJ mee in de rij leken met recentn verschenen r enenbiografieën is io ggggra en die het genre begin jaren tac ti Werkmans boek qqua omvangen op zet in- in Nederlandeuwnieuw leven e inblies. Wamde erbescheiden. aa 'Dit^ D t oe is een io- , ^ M0o r was hem een jaar eerder voorgegaan ggrafie en gaatg dus vooral over het even , met zijn. van Oudshoorn 1876-1 933^933,dat als ste t Werkmanuc nuchter te in zijnl inleidingen Proe sc ri t in Nijmegen wer verdedigd. hijJ voegtg vervolgens e daad bijJ het woord. Anderen volgdenn sneln n enen toen Werkman in In 2337J7 pagina's vertelt hij het levensverhaal 19869 voor zijnJ boek de Henriëttenri de Beau- van dedichter-onderwijzer uit Uit uizer- ^ ortpl ri s van de Maatschappij er Ne - meeden, die 'wegens zedenmisdrijfmet a,n se Letterkundekreeg ee me e ejury jongens' 'in 1924 werdr ggearresteerd. dat auekunnen kiezen uit een ongekend rimruim no Neea aanbodZijr nbiografieën. se i' Een veilige haven voor Wkoos o r Werkmane omdat hijJ een goedg evenwlc t tussen betrokkenheiden objec- Voor zijn tweede grote biografieio ra le viste tiviteit had weten tebewaren. Werkman weerwee uuit dezelfde vijverl van Zelfnoemde oe Werkmane onlangs gins een in- twintigste-eeuwseJong-Protestanten. In

Koen Hilberdink De biograaf is God niet • 65

De haven uitgraven.n. De wereld van J. . van scschrijfr Werkmanec ipplechtig. g Concreetbete- Eerbeek,schrijver (MeindertBoss os 9 8 -I937 kende dit t data Van Va Eerbeek e als aschrijverJ beschrijftJ i Jhet leven van een romancier dienstigg wilde zijnl aan het o rt o ox-c ris- diee in 1 92^e92debuteerde7 ine hetprotestants- tei' e volksdeelo e dooro in verhaalvorm de christelijkeliteraireiscttijdschriftJ Opwaartsche ster e en zwakke kanten van zijneg oo sg e- Wegen. Van Eerbeek,^p pseudoniem van notenn door oo te lichten. te DaarbijJ kon hijJ ut- Meindertin er Boss, korte tijd e en - ten uit eieige en tobberijen. HijJ schipperde ei buiten eigeng kring doordatoo t Menno e individu enemeenscg aP^ wereld en ^ er Braak aaenkele vriendelijkewoor en asceseen e het zzijn J dezee e tthema's die debouw- schreef over zijnJ romanGesloten grenzeng stenene van zijnzij romans waren. (1935). `'Ter Braak a had1931Asc ine i van io ra ie wordt ook aangegrepen om ominees n gesc reven en vond het waar- een schets teeveng van de wereld van au- e oos christen tezijn', Jz , scschrijftJ Werkman teursiprotestants-christelijke u t, oe Ji' een beetjeJ onbeholpen. e o pen. Het was te op - wiewe VanVaaansluiting Eerbeeka uitin probeerde P tee vallender dat er Bra Vanan Eerbeekeree in zoeken.oe en Dit is een verdienste van Werk- ee e iJ e e wer e i'belangrijkeJ mans boek. GerritAchterberg, Piet Ris- schrijvers'. oteen ee vastePplaats a in de secu- seeuw, GerritKamhuis, . RijnsJ dorp,rp, Bert sere canonn heeft Tert Braaksoordeelechters oor Bakkere en anderen passerenr derevue. u Hoe- nietgeleid. Van Eerbeek bleef een auteur weVnVa Eerbeekslechts eenbescheiden rol voor lezers uit reformatorische hoek. in deze speespeelde, , krijgtJ de lezer een g .. Van Eerbeek kon niet leven van de sc ri - 0oi portret van deze jonge sc ri vers, dieie J P vers . HijJ werkte alsgevangenisonderwijzer elkaar soms vredig inoem-'wandelvriend' in w o e, een Werkman toont ons een blik en, maarruzieden ooover r theologische in het ZwolseHuis Hu vans va Bewaring e aan het kwesties. begin van de twintigsteg eeu w Dat levert HeHetzorgde gekissebissse ' isover e religieuze z en zor een mooi tijdsbeeld op.P Het bajesmilieuJ voor wat levenin debrouwerij. ouw J Dat deed ston veraf vanEerbeek.Hiwase VanHij ook de later roemruchte uitgever BertB - zoon van eengereformeerde bakker in er, met wiewi Van Eerbeek ereen ee verzamel- Zwolle, en hadzich via de kweekschoolwe- bundelProtestantsc - ri stei'J e kunstu ten los te weken van zijn sociale milieu. samenstelde. Over Bakker scschrijft J t Werk- Meeree moeite had hijJ met het vinden van man dat t i' hijvan ^ bed naar bed dwarrelde',^ , een eigeng wegg opP het ggebiede vangeloofsza- iets watover eVan a Eerbeek niet gezegdg g kon en. Hi wie ona an e i zinJ in zizijnn worden. Van Eerbeekweer werd aa aan het einde opvattingP g over het geloof en het leven, va n de Eerste r Wereldoorlogetroegetroffen en oor maar hetcalvinisme vinisme ko hij niet loslaten. tuberculose en bleef zijn leven lang ga longpa-p Kerk r en religie waren voor hem een veilige t i"Gecombineerdmetent. een protestantse haven, al wildehij die wel zelf uitgraven.g levenshoudingozorgde gdit e voor terugtrek-re Hetet geloofg werd een van pijlersPJ van zijnJ en egewe ing en op het gebied van de schrijverschap,waarvoor 1928 iJ in 128 e ini- liefde. Ook ini' Jzijn werk, we met , e uitzondering u g tie koos. 'Hij wilde op aardee leven om de van zijn postuum verschenen romanm A su n- J P l P ^ hemel te ervaren, zich aan Godovergeven cion, speelt 'broeierige seksualiteit'iteit geeeen in het aanrakenvan va de pennoop zijn tafe , ro , om at et protestants-christelijkeite-

66 • Biografie Bulletin Zomer 2005

raire circui t vanva e jarentw in t ig dertigen erti is, maar aa wie halverwege et oe is aan e- dit onderwerpr vermeed', e ^ , aldus Werkman. land, moetastste vaststellen dat Werkman in zijn p l niet naar om te doorgeschoten.oor esc ote . Hij trekt uit het HijHi' waser e deman a dit taboe aanpak p sis g l u doorbreken, diagnosticeertiag de biograaf.graa were conclusies over het leven en anders- ^ Van Eerbeek stierf in 1937 937 moederziel a- om en `c ec t die waar mogelijkin de

leen aan e gevo gen van zijnlongziekte.J dagboeken en brieven'vnvnVanEeree. a ^ DieD eebehoort ot volgensg zijn} biograaf g 'tot het soort schrijversdat a de literaire werkelijk- heid direct ontleende aan e ge eur ewer- , eiJ e,i maar aadat a is noggg geen rec tvaar- igg m voovoor ee eenbiografie ie vooral een queestenaar aa het levene in het werk is. Als Werkman in zijnJ inleidingstelt dat de a-g boeken'van an eeneehoog o g etro uw aar ei sni- veau^ zijn zil omdat VaVan Eerbeek e eeze niemand lietet lezene enen e ere niet et aandacht ze tep u ice- is een oe ov nietbij r'en, ditt goedgelovigheidg ge g e die l

eenbiograaf p ast. o in dagboekena oe en brieveneve werken scschrijvers } aanhun mythe ene het iss de taaka van ade biograafg deze vor-

men van zelfrepresentatiero te p ematise- ren.e .WeWerkman a doet dit te weinig.g De spanningsp a g tussetussen zuiverheid en onzui- nverheid zou wel eens de sleutel tot Van Eer- beeks kunnen zijn. Ook van Eer- Y ee was we eens eenmens, maar

daarover lijkt^ thetWerkman niet te willen Meindert Boss, 193693 hebben.Zo o iss er bijvoorbeeldvooJ eesprake van iaat' in zijn Strooschippers, ers, waarmeew Van p ag l Eerbeek wel erggemakkelijkweg weg om t. ZZo schrijftc ri' Werkman: ^'Van Eerbeek moetde Zuiverheid J draagwijdte van zijn} te slaafse ronverwer- Werkman licht in de inleidingzijn Jra iog - ing nietet hebben e beseft.e Een van de thema's isc e methode toe: 'Eenboek e is inde au- van zijnl levenn ene wewerk is immershet streven teurggeg roer ,door hem heen gegaang en uit naar volstrekte eerlijkheiden oprechtheid, heme eggeboren. Dathet sporenp vanhet leven 0o as at ten ostega a t v naHetjezelf.' H is en denken van de auteur vertoont is evi- de vraagg o Van Eerbeek zo zuiver was. Hij ent.giJ n biograaf ent dit leven en zal dus beweerde bijvoorbeeldi' r ee om niet voorhete kunnen ontdekken opp welke plekkenp in ggeld te schrijven, maar at staatsta in scschril etescg reven werk levensfeiten een rol contrastmet et de ophef o die ehij Jmaakte toen spelen.'p n Hijbenadruktl at i'l eze aanpak zijnJ u uitgever g r hem e tet weinigg betaalde voor eengio ra isc e slagg omde arm'geboden zijnJ troosc i ers.

Koen Hilberdink De biograaf is God niet • 67

Ook e ang eboekbesprekingen van Werk- kenis voor de christelijke- s cri man ontnemen het zicht opp dePpersoonlijk- on iJ - tic bespreekt esP ee t hijJ ook werk van auteurs heid van Vana Eerbeek.e ee .Hoofdstuk oo stu 31 bij-- buiten de eigeng kring,g alsbiograaf g blijftJ hij ^ voorbeeldggeheel ggewijd aan1de postuum dichteric bij1 huis. I heb kennelijk liets etsmmet verschenen roman Asuncion.suncion. Paragrafen eon g- Protestantenuuit de vorigeg eeuw,, overde p ersona ges ,ondertitel, opbouw,P vanuit mijn eig en plekP inde wereld, maar thema en receptie volgenge elkaar o.P Het ook vanuitistoris cbelangstelling. e Het hoofdstuk wordt vooragg e aan door een re- Interbellum vind ik een heelinteressante ^ laas over een verblijf in Nice,ce, waarvan ti 1, vertelde Werkman een journalist va n Asuncionsuncion grotendeels een weergaveg is. Maar het Reformatorisch Dagblad.Da Op de vraagr g dit stukjelevensgeschiedenis'J is e ezer al naar het doelvan het sc ri lven van zijn1 Van langg weer vergeteng als hij1 zich worstelt door00 Eerbeek-biografie, antwoordde hijl niet a- een ouderwetse vorm van romananalyse.Y leen de doden tot leven te willene wekken,e e, In zijnJ Dee M're o -e i og ra iehanteert maar ook e er gesc ie enis van de Jong-g Werkman recht-toe-recht-aan-methodee Protestanten vanuitu een literaire Pperspectiefes Pect e ^ ec ter niet. I mocht niet eout maken a e te willen beschrijven. Daarnaast wil hij 'die zijnJ leven uuit zijn gedichtene c te te ecor n stru - mensenge ripen,1P en, ook in confrontatie met eren,eec maar anderzijds moc t i g i- mezelf – een identificatieproces heeft altijdt ten nietiu te nbiografien e laten, want de plaats'. ^ mens is een eenheid', schrijft,de i' in ein i- Maar aar er was nogg een andere agenda. a. 'Deze ding. Werkmanciteert i rt zo o nuu een dana een biografie wil aantonen hoe onrechtvaardig strofe of eenee gedicht om at het i'-J het was,, ook in het licht vant a de ar teri s - voorbeeld een bundelkenmerkt of omdat tie en van Ter Braak en Rijnsl dorp,o p^ at VanVa eengedicht i' eengroterg publieku bekendee Eerbeek na e Tweedew Wereldoorlog We e o0 og werd e zou worden. Een enkelee e keeree illustrerenge - bijgeschreven inhet vergeetboek. I heb ^ dichtenstemmingen. mming n ZZo worden werk en zijn naam daarin willen 0or str epe n , leven in zijn De Méro e- iog ra ie op eeeen schrijft i'J in de inleiding.Hi e r lijktsprakei'1 natuurlijke wijze^ met elkaar in verband-ge te zijnJ van wat Colijn-biograafHerman , bracht en omen ei e ,eondanks ea zw - L angeve 'verzuilde g esc i e sc r i'Jvin ' g ren die er ook tegeng dit boek zijn,, beterete tot noemt. Je richtje als historicus of biograaf hun recht. opp sterkbewonderende manier o P een pgpersonage uit J'e eigenge zuil,u, met et wie e je een 'apologetische o o Dezeetisc ebetrokkenheid' etr o en e ihebt. Identificatie g geschiedschrijving heeft in het gevalg van de aWerkman is m n vavan cchristelijk ste J literairte air Colijng ezorg vooree n oonjuisten'J i ee vor-

Nederland. HijJ kan bogenoeg opP eeeen langea g ming,a die'buitenstaander' door ede-L ng staat van dienst als criticus cusvan a hetNeder- - ve is erste . Ookingeva etn van Van ^ lands DDagblad g I wil in mijnJ recensies niet Eerbeek zou eenbuitenstaander,, bijvoor- metet eenee cchristelijke ste e knuppel n zwaaien, maar beeld in verband met de identificatie een , wel erkennen dat Jezus Heer is',i , verklaarde afvallige c risten, de nodigege herstelwerk-e ste wer hiji' vorig jaar op het Letterfestival a in Doomo0 zaam een kunnenu verrichten. toeni'J werd gelauwerd vanwegeg zijnJ bete--

68 • Biografie Bulletin Zomer 2005

steunt. De i o raa eetvee uitgezocht, Een voorschot g maar de verwerkingg van zijnJn materiaal is Werkman prmv o o ee re op Pzijnbiografiel eenzijdig. toren is bovendienoven dat Werk--er i'lPprofr .dr.r G.J.. . Schutte, bijzonderJ er oog e man zelf een voorschot neemt opP zijn criti- raar indeesg c ei e nis van Pprotestantisme ci. Inin inleidinge ing stelt hijl dat het laatste aan de VrijeJe Universiteit. werd Het o hoofdstuk over de wereld van Vana Eerbeek vervolgens lovend door Gert de eenW in 'gebrekkigen onaf' is, maarP raat zinJ falen et Nederlan Dagblad ag enC. Breg ma n in goed met de meest curieuze uitspraakP die ik Reformatorisch Dag a esp roroken en. De ooit in een proeve van wetenschappelijke stelt nogg nooit een spaspannend e proef- - bekwaamheidhebgelezen: I ben God schrift te e gelezen,n g ^ 'maarmaardit is er niet.' een'. Plezierigg zo'n boek zonder te vee theorievorming, is, s de centralece tra e stellingg in Hans Werkman, De haven uitgraven. en Leven zijn betoog. HijJ besluites u t met een ooproep:P roe P . en werk van de schrijver . K. van Eerbeekee 'Men zou geheele lin stijlst blijven1 ven als Hanss (1898-1937)9 937 (Hilversum, Verloren 2004) Werkman voor0o deze e e biografie o g ra ie de Rijns-J s- or rijs ontvangt.'t ^ In eUoVolkskrantant e- g Literatuur sprak vu-medewerker Gert J. Peelen eedeze biografie:io ie: 'eeneeerbetoon monumentaal `Hans Werkmanelauwerdg opP Letterfestival'. In: aan een vergeteng schrijver, at niet alleen Nederlands Dagblad,g ^ 133 maart 2004200 Rien van den Berg, een verhelderend llc t werpt opP de persoon g hele boel in de bakkers- oven'. In: Nederlands Da bla 2 december 200 van Van Eerbeek,e eemaar , aar ook opP de thema'st ema g 2004 C. Bregman, `Van Eerbeek-biografieie toont sspan- - en motieven van een levensbeschouwelijk g g P nin gen in schrijverziel'.l In: Reformatorisch ormatorisch Da - geeïns ireer eletterkundige.' Hie vo g J g blad i december 2004 het vervolgens toe aanhet Volkskrant-lijstje g Ennyt de Bruijn,J^ "'Ik ben nieuwsgierigg g naar men- van de beste boeken van 2004. Alleen sen." Hans Werkman wil het leven van De Mé- Sjoerdvan Faasseassen was in n NRC Handels-- rode en Van Eerbeek verlengen". In: Re ormato- blad kritischer, maare e dieoo behoort t dan ook risch Dag bla 20 aprilP 2004 200 niet totvandekring WeWerkman. a n.In eeeen e i- Sjoerd van Faassen,^ `Een moderne protestant'.P In: ne'es Pre ng stelt e t hijJ dat de biografieg ra ie bijl NRC Handelsblac4 27^ mei 2005200 vlageng boeiendoe e is, s,maar aar ook 'onnodig lang- Herman Langeveld, Dit leven van krachtiggan hde- . g g g ^ dradig'in het navertellen van Vana eE ree len. Hendrikus Colijn 1869 -1 944 (Amsterdam,A werk. Balans 1998)99 Van Faassen heeft egelijk i als hij zegt dat Gert J. Peelen, `Eerbetoon aan vergeteng schrijver;schrijver; g monumentale biografie van J. K. van Eerbeek'. er ansiog ra ie opP degelijk gJonderzoeke i g In: de Volkskrant,^ 233 december 2004200

Koen Hilberdink De biograaf is God niet • 69

Schrijvershuizen Het achterhuis van Anne Frank

Monica Soeting

Achterhuisuit it l 1947ggebaseerd e asee is. is In r9 86 zes jaar nade dood van Otto Frank,publiceerde^ het RijksJi nstituut voor Oorlogsdocumentatie een ritisc e uitgave van alledrie de teksten. Tot die tijd eston- enre grof g gezegdg g drie manieren omde dagboeken van Anne Frank te lezen. Het echtpaar Romein-Verschoor beschouwde Anne'se s ggeschriftenescten als niet meerdan de ont- roerende ontboezemingen van een jong, onschuldig meisje. HarryYu Mulisch bedacht sspeciaalp voordit dagboekg de term 'objetJ trou v e, en ergingeng g ook stemmen opP die aandachtn vroegenv oeg e voovoor de literairee waardee vanhetag oe — Anne zelf had immers nadrukkelijkescgeschrevereven dat zehaar aante- gne wilde pupubliceren. Toen de riti- sc e uitgavei gaveverscheen, esc ee , ewerd et mogl ei' de tekstenn van Anne Frank vanuit meer

verschillendeggezichtspunten e casup tebekijken. l en. Het achterhuis In De eveeegzgezichten van Anne Frank, , een es- saY un e waarindie puntenp de revue Er bestaan drie versies van het ag oe van passeren, laatBerteke e te e Waai'Waaldij zienhoe AnneegFrank. De eerste versiee isde origine-ine Anne zich bij het schrijven liet inspirerenp le, de tweede is een door Anne Frank zelf door deJoop ter Heul-serie van Cissyy van geredigeerde versie,door haar bedoeld om Marxve t Door de vorm van de serie — na e oor og openbaar tem en, enhet brieven ie in eendagboek g overgaang — over derde is eendoor oo haaraa vadere en een redactie te nemen, creëerde ze een lezeres en werd ze herziene versie, waaropwaa ode editiet van ze eeeen scschrijfster. 1 De redactie uitu t e jaren

7o • Biografie Bulletin Zomer 2005

veertigg — allemaal —ontging ont in niet in staat ons met de vervolgdeng n solidair so air alleen dit aspectP van dedagboeken, maar te verklarenen niet et verder in teggaan opP de schrapter P bovendien flink watPpassages g over motieven0 van de daders. Zo hoeven we ons de positie van vrouwen en over de vrouwe- geeneeten zorgen m en overo eigenschappen iJ e seksualiteitit. In 'Anne Frank lezen als diee we mogelijkmet edaders delen. een vrouw'ppleit e WaaldijkJ ervoorhet ag- Scherpererdan Goedkoopkun je die up ara- oe vanui t perspectieventweelezen: te z n: as o bijnaJ niet verwoorden: 'Wieie me e e- het verhaal over onderduiken en het ver- ven met het slachtofferto er verwartve a t met het in- haal van een meisJ e dat zich tot schrijfster zicht inde daderr kan a zich c de ontdekkingo e g ontwikkelt. besparenes arendat hij alle eigenschappen in ezit heeftdie de daadvereist e en dat de wereld er 0o e enrbenodigdheden a ekanbij i' Heilige i e leveren .... HijJ verklaart zic tetege en het Ook de tweebiografieën vavan Annee Frank z e meteen een beetjeJ goed.'g .' uit 1998 998 krijgenJge aandacht. In een ie Pgra- Goedkoop is nietde eenige g diee wijst op de ven e recensie schrijftsc lHansGoedkoop at witwasfunctie diehetag oe van Anne de tweebiografen, gra en deOostenrijkse Melissa aangemeteng is. Ian a B ur uma schrijftsc ) t Mu er en de BritseriCarol a o Ann Lee,, er niet over equasi-religieuze,-christelijke oe in slagen afstand te nemen van het Anne stestellinge i n en van de AnneAnn Far nStichting. Frank als symboolvvan oonschuld. u Hoewel Een van de meest geciteerde zinnenuuit het ^ Leee meer oogg heeft voorde dagelijksege i wer- dagboek, zegtg hij,i'J verwverwijst t naara Anne's e il ei waarinhet dagboekg ontstond Pop Pde toekomst, die ze nogg steedss dan Milner, verbinden ei e schrijfsters 'ondanks, alles, omdat ik nogg steedss aanhun boeken een o gerdoel dan het e- aandegoedheid innerlijke e ei van de mensen ^ schrijveni' van a Anne'ses korte leven en de e- ge oo . Diee zin,prominentgekopieerdozin, p yens van haar familieleden.mi e e n. Beiden probe-p e een van de wanden in het Anne Franka ren viavia een ee sslachtoffer ac to e de motieven van hun HHuis, is heeft haar de status van martelaarg e- verraders en moordenaars tePeg riJ en — gev en. Anne Frank,, het onschuldige meis- eennobele o ambitie, e maar een,denkfout, , J'e is voor onze zondent gestorveng en draagtg schrijftJ Goedkoop. Wie het antisemitisme, daarmeem voor oo eeuwigeeuw g het ideaal van het de og roms en de nazi-terreur on erzoe- goede van de mensheid uit.i Jennye Y Diski ^ ken wil, moetiJ de antisemieten, de ver- noemthaar niet voor niets 'de enige e joodse

volgers en de beulen zijn,l nietbij e s ac t- hilie'.eg ooffers.e Die vervolgersg komennbovendien in dagboekvan a AnneF Frank niet e voor. r. Dat g Bundeltje tegenspraak heeft eenreden: e en. de familie Frank zat nou juist in het achterhuis aan de Amsterdamse De iscussie overinterpretaties dee n e Prinsengracht ondergedoken om aanhun waarde vandeag oe en van Anne Frank ontkomen.vervolgers te D oebiografen i g wi - ggaat aande meestebezoekers van het Anne len vooral vertellen jodenvervol-over e- Fra n HuHuis s voovoorbij. J Hett huis is iets dat je ging, dieie in et dagboeka e nietkan voor o- als toeristtoeris ggezien moethebben, , net als de men. Die Para ox heeft eendoel. Ze stelt Nachtwacht en hetVanog museum. Op

Monica Soeting Schrijvershuizen • 71

documentatieruimte die zes jaar ggeledenee e aan et usi werden gebouwd v n ze i'- in het niet. Inrestaurant,met dat et e documentatieruimte ende oe in e ge- ou w werd, wordt, de eerbiedige sti tedie de bezoekers in het voor- en achterhuis in aacht nemen,opgeheven., Hier is de sfeer niet andersdan a opP ststraat. aat.Twee wee bejaardeJ Amerikanen willen weten welke 'soda's'^ verkrijgbaar zijn en een Franseheer vraagtg aan een dame of ze slagroom op de appel- taartar blieft. Voorde toiletten ontstaato een rij die in lengtegJ niet onderdoet voor de co- Anne Frank in mei 194294 lonne voor het huis. Hoe moet 'e al ddieag e i' se^ futielebezig- g heden interpreterenp in een huisu waarin alles een rui erig e juniochtendstaat er om a met terugwerkende rac t een symbolischeYm o e elf 's morgensg eenrij rijdie zich omde hoek waarde ge eg enheeft? vana Prinsengracht eg s in ert. wee jonge Alsri'sc l ste r wilde Annee eFrank a aeallerlei eas - Amerikanenbespreken de voordelen van p ecten van hete menselijke even to t uti - e i ets oven e auto –inAmsterdamzi'nzij drukking brengen; in haar dagboekg speeltPee t meer fietsen dan auto's, weet een vanen ze met de menselijke fenomenen die haar te vertelleng enen– endewag ten van de - opp dat momentr ter beschikking i ing staastaan. . Ze t r iets. Verderopu wordt in het Duits hevigg g e rui te Peter van Pels,^ zoals Diskihet ^ ^ ge iscussieer over de prijsPJ die een straat- omschril^j ft,t om opP te oefenen' voorhet verkoper tegenoverg nover et huisis voor o zijnJn arm- creëren van een romance. Werkelijkheid'en ^ banden vraat.g creatiegaan aa in Anne's e s dagboekg hand a in Binnene worden e bezoekers via een recon- hand. str uctie van het magazijngJtoren en de kan In aug ustus 1944 944 won de werkelijkheidhet vann het e rij van Otto Franka naaraa het in vana e creatie,, eterwijl l die werkelijkheid,e 1999 999 gggeconserveerde achterhuis e ei . p jodenvervolging, z reatieeopec vanee n ^ weweg naarde kamers van de ggezinnen Frank verzonnene beeld van 'deals vijandl e- n VaVan Pels ese en vana de tandarts Fritzt Pfeffere er rrustte.u Tegenwoordig we de cre- J de bezoekers kortefilmpjes i m 'es over de ati om de ewerkelijkheid oeaan a te dagelijkseaeg J segaga gang van zakene in het kantooro en ste en en tegelijkertijd ver van ons e te et achterhuis te zien. In de verschillende ou en. Het 'bundeltje tegenspraak',z o s kamersa staan vitrines met foto's en ocu- Annen Frank a zichzelf e opP augustusI u 1944I menten en op de muren zinJ citaten uithet noemde,oe isuitgegroeidne, tot een berg r vang n- pa ag oe geschilderd. Het achterhuis zelf ra x o ne, die oo estzestigg n a et eine bestaat uit einebedompte kamers met vavande oorlog g niet e opgelostPg ostkunnen u e zijn. watmeubels euerin. In vergelijkingmesee t e

72 • Biografie Bulletin Zomer 2005 AnneAnn Frank a Huis us Literatuur Prinsengracht 267 De dagboekeng van Anne Frank (Den Haag, g^ Staats- I0 I 6V Amsterdam uitgeverijg ) r9 86• , Amsterdam,, Bert Bakker r9 86 tel. o20- SS6 7100 Carol Ann Lee, Anne Frank 912 9 –94S 1945 Amster- Openingstijden: dam Balans 1998)99 I april tot I september:—09.0o uur 21.00 Melissa Muller, Anne Frank. De biografieg ra e Amster- uur dam Bert Bakker 1998)99 Gerrold van der Stroom (samensteller), De vele I se tem er tot 1 april: 09.0o uur —19.00 ge- p zichten van Anne Frank. Visies op eenfenomeen uur p (Amsterdam/Antwerpen,p^ De Prom 2002003)

Monica Soeting Schrijvershuizen • 73

Post

In het voorjaarsnummervoorjaarsnummer van het Biografie g evers nder kunst zijnl wer eooree - Bulletin esp reet Bertrama Mou ri ts mijnmij den,zoals de kleine Lucebert eenaarp a- boek over Luceberts eersteertilevensja-g g en na zijn anaa zwemm rij J in het zwem-we ren, Lic tsc i en en zingend.z g n, D De jonge bad door de badmeester uit het water werd Lucebert. g e aa omdat hij Jehelemaal niet kon

Mou rits waar e rte mi j Jn 'verzamelwoede' zwemmen. p^ ^ en `tomeloze speurzin' die volgensg hem 'een Ik zie deze metafoor als n fraaieaae in e-g ^ schatsc aan uuniek materiaal'e en 'eenee n rij J oe kundigeu – vondst van Bertram Mourits en hebben opgeleverd. HijHi' verwijt verwijt mij echter te niet als eenemisteg kans van mij.J o0vond dat ik in al atoei ne materiaalate aa te weinigwe g Hans Renders – in VrijJ NeNederland– er n dat ik geschiftlijk e waardoor,et i' t aso ee het verhaal over de zeventienjarige uLce - pper mij evenveelJ waard iss ene ere eeggeen bert ie metan eg haren en een sta s eeeen sprake is van een verhaal. In het verlengdege ezus inburger'rdoor de Jordaanr n liep, ep, i in daarvan misti' lin mijnJ boek een zekeree verband had moetenreneng met zijnzij tien interpretatieinterp vanbepaaldebiografischev er- latere verkleedpartij parti'J als 'Keizer de vijf-- halen. ti gers . , Als voorbeeld van een g kans' noemt Het opperenpp vana dergelijkee ge eJ metafora eta o a en Mourits het jeugdverhaalover Luce erts vooruitwijzingenlasg wasu nujuistni et e e- ggrootspraak p toen vriendjesJ hem vroegeng of oe ing van mijn boek.oe HetH misverstaanstaa i'J kon zwemmen. Toen hijl eenmaal ja had van mijnl inzet lblijktduidelijkstit etut de ggezegd g kon hijJ niet anders dan uit pureu slotzin van Mourits'u betoog, gwaarin hijl stelt ang st ^krauwend als een hondje,J^ het kanaal dat ik nauwe i'J s grasg [heb] weggemaaid over zwemmen. Mourits ziet in dit verhaal voor de voeten vane eneg die een echtee dat Lucebert in 197 8 aan Jana Brokkeno e ve r- biografie van Lucebert wi schrijven.' Dat telde,, een mooie metafoor vooro Lucebertsuce e ts was nu juist heto laatste wate. ik beoogde!g kunstenaarschap:p de autodidact dieglans-g Welkebedoelingae edan i n we. In de in- rijkJ slaagde toenhij, i' onder druk uvan zijnzijn leidingvan mijnJ boek heb ik diee duidelijk u e l ^ vrienden,,u uit bravoureoue 'kunst' n ging gmaken.ae . omschreven: Met t boek wwil ik een bij-- HijJ werd echter afgestraftg ra toen toe oofficiële c e er e- drag ge i leveren aan de verdere bestudering

74 • Biografie Bulletin Zomer 2005

van Luceberts leven n ene werk.er Voor een i-nte Graaggg geef ik het commentaar door van de grae biografier ieis s ettijdl nogg niet rijp.lP Daar- ervarenio raag Jan van der Vegt:g 'Voor de voorn nogzullen veledeelstudiesg o enodigno eJi zij behandelingvan een deel van het leven is om alle aspectenP n van zijnl leven en dubbel-e e uitgesprokenocudocumentairebiografie kunstenaarschapP tot hun recht te lateno - een i e e vorm, want het echte levens ver- men.e. Vele bronnen wachten nogg opp nanader haallaat zich beter vertellen als het comP e- onderzoek.' Een bijdrage us die bestond te levenn inclusief c us e bronnen te overzien is. uit het opsporen en ontsluiten van zoveel Hetet lijktl mij,t Jten slotte, vrij, Jnutteloos om mo ge ilgegevenstot nu toe onbekende evens een boekte beoordelen opP het gemisg van uuit Luceberts eerste dertigg levensjaren. J aren een opzeto die e de schrijverl niet voor ogen Daaraa kunnenu andere Lucebert-kenners en had, inplaats P van uit te ggaan van de inten- -liefhebbers weer hun voordeel mee doen. t ie van va dieeau auteur en te bekijkene l o i' Jof zijzij En diedoen oedan aweweer waar zijlg goed in zijnJ in zijn o aa ropopzet geslaagdg gis. en waarvanik opmijn J beurtu kan genieten.g Ise aar het grasg voorvoo devoeten oete wegmaaieng Peter Hofman dan enorm in i org ena an ? I hooppet niet.

Post • 75 Mededelingen

Jubileumjaar Werkgroep Biografie

Dit lSP'aar bestaatst e WerkgroepBiografiejaar.H We goe 15 PP et e stuu r w i i t o egepaste aste wi'zJ e vi e - , en is om die redene betrokkene bijJ twee eeinteressante a bijeenkomsten,J ,een ee in Amsterdamster en een in Dordrecht.

Biografie Internationaal

P 32005o september 2 oo orgg nia see rt Mai nso Descartes ca in tesdesamenwerkingmet Werkgroep r ro P Biografie en het Biografiest In i t de manifestatieBiografieInternationaal. tuua n I 4.00

20,00, uuuur bent uwelkom in Maison Descartes,^l Vi'ze g acr t 2 a tee Amsterdam.. Kosten€ 20 > aaDescartes:nme in viagg Maison D .r: ou or is m ia ons escar ste n . o 02- o S3 I 9S3S .

Programma

13.30 Ontvangst

14.0o -15.00 Workshopmetm Fr a^on i Dos Dosse

Dee biografie: S^ae werk oofpersoon? n r inHoevee aan act mag m e eeeenschrijversbiografie' uuitgaa it aan naar aa het werk?r? En hoe estee aandachtac taan aa et wewerk? . s Ishet verhaal/poëzie-analyser op haar plaats?P ? Hoe an een io- grafie ei' nieuw lichtc t op het werk werpen?we e. s Isde aard van het werkniet n et van vabelang? e g (Poëzie,oe , es- say istie o proza) Deoo thema'sworden wo e mingeleid e door Willem W em Otterspeerer spee en Monicae o ca Soetingg

15.15S^ S —I S•3 o Pauzeau e

15.3o —í6.3o Workshop met Jenny Uglow

76

Moet een iogr aa a niteit hebben metz^zijn onderwerp? Is er in Nederland niet te veel sprake van een verzuildeu ei or a g i e ra ti' e engeeftJ g dat ook nionvolwassenheidv de a nhet t enregenre wweer? r^ WerktWe afstand n tot hetpersonage e so misschien a e ssc en beter? De thema's worden ingeleid door Jeroen Koch ocen e Herman e an L an geve .

17.00 Borrel

18.00 Diner

20.00 Avondprogramma,Mia so n Descartes rtes

OpeningPHardy, door Philippe Har directeur van hettDescartes Maison rtes Moderator: Margot Mg Dijkgraar Di' raa

lezinge dooroo Fra nCo is D os se overe de Fransebiografischerse traditie ti i' e lezingeog oor JennyY Uglowasce over gg de Engelstalige i r itraditie lezing door Hans Renders over de Nederlandseio ra isc etraditie

Discussie

22.30 Afsluitende borrel • MAISON DESCARTES

77

Symposium Vroegmoderne Biografie

Op2005vrijdagJ g 18 november 2o0 organiseertg de Stichtinggor Dordtse Academie tse ca e e.s. i.s.m. . Werk- - groep Biografiein e Statenzaal, H oS teDoDordrechtr r een symposium over de vroeg mo er- ne Biog ra ie. Dit terte ggelegenheide e en ei de verschijningversc i ning van:

De Ware"J ea ' . DDe levens vanJohan enCornelis orne isde Witt Witt door Lucu aPanhuysen uysen

Ochtendprogramma

10.00 –10.3ontvan stg en koffie

10.303 4o OpeningP g doordagvoorzitter Pro.dr.Willem Fril o

10.40I o. o —1I .2 o Dr.Luucu Kooijmans: KooiJ am s. n'Biografie oBi ag r ie en bordkarton.'or arton. In veelgeschiedschrijvingenlijken i'e n e mensen ie er in optredenP en gemaakt van bordkarton. Kandeio rag ie daartegeneg e ehelpen? pe .

^ ^ 11. 4 0-12.10 Drs. Lucu a un seY . Den^ empathischePat sc sprong.' e sP g Deio rag ie laat als sgeen gee a andere genre g in de geschiedschrijvingg sc ri vinJ gzien dat het verleden en ge- maakt is door mensen vana eesvlees ene bloed en dat dit verleden voor die mensen iedere mi-

nuut anders hadkunneno enp dan het verhaal dat later door historici van degebeurtenis- sen wordteconstrueerg .

12.10- 12.4 o Jan B o er

12.4Lunc 0-13.30 L nc

Aansluitend bezoe aa aantentoonstelling' e in het DDordrechts orrec Museum: useu . • ^ 'DeDe gebroeders oe e s e Witt: uDe i• ac macht t en onmachto ac t dein Gouden Eeuw'w

Middagprogramma

, 1I 4.45 –I.I S SmannenlevenDr.Es Kloek:mm^nnev^i'Vrouwen e s.n Emoties, es, huiselijk u se J leven, vrouwenzaken... het zijnl thema's t emas die doorgaansg niet ergg P romi- nent aanwezigg zijnJu in de vroegmoderner eenmaal De o nn e aan over r"zizij n n oc speelt er vaak ook een andere factor: de vrees voor trivialisering'i J e io- graa . Wat is mogelijk,w wat i wenselijk?

7g C 15.15S^ S I.S 4S Dr. Rene vanStipriaan: P 'Een onmogelijke opdracht: De iog ra ie van ConstantijnYg Hu ens. ^

IS•45 – 16.0o Theepauze

^ 16.006.o 16.3 o Pro . r. WiepP van uB gne. ^ 'Hetet onderwerp o e Pg van de intellectuele io ra- ^ ? ie. Watbeoogt g de intellectuele te esc riJ ven. De ideeën o et leven en deper- - soon.

16.3 o– 17.00 Forumdiscussie olv. Pro . r. W. .M.Fri'J o

17.00 Borrel

Inschrijving dooro0 oveovermaking a vana 25SSeu rbankrekening oPpenning- oo8 2I 0089 t.n.v. ennin - g meesterm rStStichting i inDo ggDordtse ts Academie te Dordrecht on er verme in van 'Symposium'. Het et inschrijfgeldsc Jg e is inc usie o ie, thee,, lunch,, borrel en toegangg g tot de tentoonstelling.

79

Aanvullingen en correcties

Nederlandstaligebiografieën verschenen in 2 o04..•

^o ertn Haagsma, gr aAndre' . Hazesez 9S r r-2 oo4 (Utrecht,t ec Het t ^ Spectrum)P um

Petere Hofman,om a , Lic tsc i en en zzingend. g . DeJjonge on e LucebertLuce e (Amsterdam,a , Dee Bezige Bij)e J

V i an vana e Loo, o ^ Levenve tussen kunst en krant.an eataBeata van He in en- c oevers. 092o-1990. Journaliste entn' In i"e (Amsterdam, KIT L v Uitgeverij)

^ , De lijsti'Jg Wie doeto wat' atopgevraagdkan worden P g evr a biji' Monicac Soeting,et gm.soetin^ g xs .n

8o

Medewerkers aan dit nummer

MIREILLE BERMAN is historica en redacteur van Biografie Bulletin.

ROBIN DE BRUIN iSistOriCu S. Naast zijnlP promotieonderzoek naarhet afkalvend en- t ousiasme voor Europesepp integratieg in Nederlandsepolitiekepartijenn o t e ea e TweedeW- e r e o0r verricht o e hijc tonderzoekl o e oenaar aahettechnocratische- e denkennen van Hans Max Hirsc feld.

G E RAL DIE N VON O J FRIJTAG G studeerdepoliticologien e escggeschiedenis e e s en e werkt e t aanaa de Uni- ver s ite i t Utr ec t. Zij schrijftsc JY^t ee eenbiografiev a nHans H n Calmeyer,e e die'e tijdensi'J ns de Tweede W-e re oor og in Nederland deer angverplichte aanme in coördineerde van ie ereen van joodse afkomst.. Debiografie verscverschijntJ in het voorjaavoorjaar van 200^

DO DE HAAN is hoogleraar00g PolitiekeGeschiedenis aande Universiteit Utrecht. In het voorjaar vana 2o0 6 verschijntJ zijnl boek Nade ondergang. Deherinnering erinnerin aan deJ vo aning ' N e er n11-945-2005 (tweede volledigherziene editie).

KKOEN EN HILBERDINK werktt bij e de KoninklijkeJ Nederlandse er anse Akademie ievan Wetenschap- en. Van zijnhand a ve verscheen sc ee o00 bijJ.M.Meulenhoff.. eu e o I ben een vreemdeling. i.ng I ssta aapart. Een biografie vanP au R o n e Io 2o-I9 97 6. PJdit momentwerkt i' aan een io- grafier i van Hansas Lodeizen, oe ,die zal verschijnenJ bij luitgeverij J Van Oorschot.

HERMANN NG LA E V ELD 1 Sals Uuniversitair hoofddocent verbonden aande afdelinge- sceesai ni van de VrijeUniversiteit,AmsterV Je am. VorigVori jaar verscheene ttw e ee enlaat- ste deel vanbiografievva J anH ne ri s uColijn.J

JOKE CINDERS OCeer tUjeugdliteratuur oP e Ho escg oo voor e K nsten in Utrec t, gJee t wor s o s sc ri've n en Pu iceer e over n er- en jeugdliteratuur indagbladen en vaktijdschriften.lg i schreef n rbiografieënvanAnR ondera e e eRutgers s rvnvan der rL Loeff, e Annie M.G.Schmidt. i n.en H et AB vanc3 ejeugdliteratuur. In 2OO verscheen haarbiografie va n Maxetu V i's.J

MARIËLLE POLMAN promoveerdeP literatuurkritiekv o ea n Anto n v a n Duinkerken. Zijl publiceerdem monografie van He ene Noeeals t eni s ens is docent werkzaam aanhet StedelijkGymnasiumte eenlg Ni'meJ .

8z

MONICA SOETING washoofdredacteurvavan tijdschrift etJ t sc tSurplus ur u ene wwas aals recensent veron n aan onder andere e VrijJ Nederland aa en de Volkskrant. o rant.Tegenwoordigw e aJwerkt zijt s re acteur bijJ uItuitgeverijg eve l Amo An tos in Amsterdam.

PAUL VA N DER STEENS N is ppoliticoloog0 0gg en 0 redacteur ea IJ D a De Limburger/Limburgs Dagblad.g Vorigversc r'g jaar een zijnbiografiemin'J van rlste n minister-presidente o a s: Cals. KKoopman in verwachtingeng en 1914-1971Am ste r a,mB Balans ns2 o04 .

JACQVOGELAAR voc R (19 944 sinds44 ),, s I I redacteur97 van Raster en medewerkera van De Groene Amsterdammer,^ schreefr verhalen, ve a e , romans, essaY s. Hijl vertaalde onlangs van Gustav Herlinger g een boek over deg oe g a amP en ^^EenE were apart.In hetc najaar versverschijnt Over kampliteratuur.

82

Kopij

Deverzoekte redactie auteurs rekeningg te iJ een langartikel:ang arti : ou en metaanwijzingende volgende aanwi'zinJ gn • de tekst opmaken met tussenkopjespJ voovoor de kopij. p J . (cursiveren) e o een witregelg ee n ea ovenhet artikel plaatsenp or- Opmaak van het artikel: e. teesc ri vin vang de inhoud, aan ei- • een titeltitelsuggestiee o ggeven (niet vet, mg o uitgangspunt van het artikel ggeen kapitalen • zo mogelijkiillustraties bijvoegen} g wor- • officiële spelling eneretourneerg • oe tite s cursiveren • ti'J sc ri tarti een tussen enkele aan a- personalia: in gste ens: namen van tijdschrift of korteio ragl ie van twee à drie regels i'- krant cursiveren voegen • de volgende wijzeJ van titelbeschrijving: kopij

Sanneke van Hasselt,, IJsregen (Amsterdam, disketteu aa enit , o tekst p re e-mailstuiper- De Bezi e BiJj S ren naar de hoofdredacteur: Monicainoet g em Jan Otten,, 'TweeW eeverschrikkelijke Rooseve t aan 2o7III ^ mmachines', in inT'^ Tirade38 3 i 994 S . 107979 AS Amsterdama m.soeting xs .n • afkortingen vermijden • citaten: enkele aanhalingstekens: citaat binnen citaat:eu eaaan ha-a ing ste ens • alinea's niet laten insp rin gen, alleen ar- de returnseg rui en • werken met standaard lettertypep • niet: on erstrep en vet,kapitalen • citaten in eeniu te n an se taalin het Nederlandsr vertalen en geen notengebruiken

83 BiografieBBulletin '

Jaargang 15, nummer 2 Vormgeving: CeevanWee,ee a e Am, Amsterdam Zomer 2005 Productie: Macula,, Boskoop ISSN 0925-7764 . UitUitgave av v e anrer oe Biografie Hoofdredacteur: Monica ca oetiSoetingg Redactie: Rooe s ve taa n 2207 III Mireille Bermana 1079 07A9 Amsterdam Dik van der Meulen en m.s oe ting xs4a .n Mariëllea e Poe ma n (eindredactie) in actie Monica a o(hoofdredactie) Soetingg Lidmaatschap/abonnement: Erna taa Personen € 32,-3^P- per jaar Instellingen € 44^- erjaar ^e satere cteur. - Losse ssenummers ummers € 12,-I2> (plus € 2,-> verzen Gerard Schultecue Noordholt o ot kosten) Mene kan zich aanmelden als lidvan de BestuurBe Werkgroepe r^ eo Biografiei d e Bulletin:Bu etin. Werkgroepg P Biografier door het a onne- Koeno Hilberdinke in voo (voorzitter) zitte mentsg e over te maken opP ost an re e- Hermane a Langgevelde e (penningmeester)en i meester e nin4129271 van e Werkgroep Biografie o aei HnHans Renders e e s (secretaris) g ^. te De a,nH onder a n vermeldingvan 'nieuw lid'i en o g ave vana naamaa en adres.r Rechthebbendenec t e e en op illustratiemateriaalP Voor vragen betreffende losse nummers en hebben wijgeprobeerdJ te achterhalen. lidmaatschapa tsc an kunt u contact opnemenp met Meent utrechten e een oop een a ee - Koen Hi er in , . i er ni wor on- ing in dit blad, dan kunt u zich wenden line.nl. tot de redactie.

Het lidmaatschapaatsc a wordtP automatischt ver- Hete cocopyright PY t va vande artikelen a t berust iJ eng, tenzijatenzij vóór Idecember v n e o- de afzonderlijke auteurs. ensce jaargang ri e i' is opgezegd. Er verschijnen in principen princ Pe rie nummers pler 'aar.

Naderea e e informatie- over de Werkgroep eprog Bi oo- grafie,B' hetBiografie e BBulletin ' en de door de werkgroep georganiseerde aniseer e activiteiten isi te raadplegena P eg e opInternet. t et.Het et adres is.is: tt : maatsc a i' erne er an se etter- p . P un e.n io ra ie , en ttP : www.e o ocumente .n t ioe gr i

84 Biografie Bulletin Najaar 2005

De politieke biografie Een pleidooi voor de politieke biografie Anekdotes in memoires van diplomaten Autobiografieën van politici Schrijven over de levens van Pieter Jelles Troelstra en Frida Katz De ontoegankelijkheid van het koninklijk huisarchief

Recensies Twee delen Drees-biografie Aletta Jacobs en de kiesrechtstrijd Het leven van Jo Cals Twee rode wethouders

Jaargang 15, nr. 3

Inhoud

Woord vooraf 3

De levensbeschrijving als vergrootglas 4 Het nut van de politieke biografie HERMAN LANGEVELD

Kijken of doen 9 De te ain den memoires eaten vanoo NederlandseP i m BOB DE GRAAFF

Een voorschot op een plaats in de geschiedenis 15 De politieke autobiografie ROB VAN ESSEN

Bedgeheimen en schandalen 26 De ontoegankelijkheid van het Koninklijk Huisarchief DIK VAN DER MEULEN

Dagboek van een biograaf 29 Werken aan de levensbeschrijving van Pieter Jelles Troelstra PIET HAGEN

Actief en eigenzinnig 34 Waarom Frida Katz een biografie verdient CO WELGRAVEN

Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen 37 Pleidooi voor een Nieuw Biografisch Woordenboek van Nederland MINEKE BOSCH

Een beurs voor biografen 52 Biografen niet langer veroordeeld tot de avonduren GREETJE HEEMSKERK

I RECENSIES

De last van een sobere held 55 Een tussenbalans na twee delen van de Drees-biografie PAUL VAN DER STEEN

Een feministische radicaal met belangstelling voor mannenpolitiek 6o De biografie van Aletta Jacobs MIREILLE BERMAN

Tussen beest en gasfitter 66 Het raadsel Adolf Eichmann JOS PERRY

Politicus op de grens van twee werelden 72 Het rijke roomse leven van Jo Cals JOHN JANSEN VAN GALEN

RUBRIEKEN

Schrijvershuizen 76 Het geboortehuis van Belle van Zuylen MONICA BOETING

Signalementen 82

Post 86

Medewerkers aan dit nummer 93

Kopij 95

Colofon 96

2

Woord vooraf

Net als het vorigeg, Biografie Buaa etin waarin Essens stuk uoverpolitieke memoires.

de Tweede Wereldoorlogcentraal stond,^ Inspirerendnens vernieuwendi et artikel deze afleveringgrotendeelsg gewijd ewi' aan één"n van Mineke Bosch over de valkuilenvan n het thema:deoP itie ebiografie. Uiteraard schrijvenJ vanbiografieën. heeft dat te maken met de toenemende Dit t emn a u mmrz e zou niet volledigzijnJ ppo u ariteit van het genreg in Nederland, zon er eenbijdrageo van een Ppolitiekte i-o maar het is ook etevog g van eeeen ev ar ne - graa .Oud-journalist Piet Hageng doet in ^ rend redactioneel e ei .a Ingeope en 'Dagboek va neen n obiograaf'i aa verslagg van zijnJ n jaargangen wer in et Biografie Bue tin e zoektocht naardeot ev en van Pieterete Jel- na ru eg e og e schrijversbiografie,eenP les Troelstra. Co Welgraveng vertelt waarom on erwerP at voor het tijdsch uiteraardrift hiji' werkt aan een boekover Fria Katz, at, de belangrijkz blijven,J , maar zijnzijn Pplaats zal eerste vrouw die voor de cxu in de Kamer moeten delen met andere onderwerpen. werd gekozen. Dit nummer opentp met een beschouwingsc ouw g Vanzelfsprekend vbevat diti Bulletin u etin ook en- van Herman LanLangeveld, eve biograafg van e ees rep ' n eng vanpolitiekebiografieën.

Hen ri uso i'n.l Hij laatl zien dat popolitie- e Het recenrecent gepubliceerdeg p ceei r e deel van Hans eio ragzijn leën waardevolzijn voor vde r eg - Daaldersbiografiee s van Willem Drees wordt sc ie sc rijvinJ g ,en ook een waardeaa e op oor Pau van a eder teeSteen biograafog a va van Jo zichzelf verteg enwoor i gen. s – Van er teens s- DeoP itie is, zoals, sbekend, e e niet, et eealleen eeeen iorg iewrtwordt op haarP beurtr r doorr John0 aangelegenheidvan staats oo e,n ministers Jansen vanGalenes Pro en ^en Mireille enparlementariërs.e Z" Ziji zouden niet kunnen Bermann de va etta functioneren zonder de steun van eene- Jacobs. Hoe vloeienddeg erenzenrenzen van het g ioen van ambtenaren enP o i atem n pe genre J zijn,, blijkt J u uit Jos Perry'sry recensien van memoires van dielaatsteg aatsteroroepe gaatg de de Eic mann- iog r ie van David esar- a Utrechistoricustsea nader Bo e r n in. ni. Eenpoliticusp kan Eichmann nauwelijks e o Zijnl artikel over de rol van anekdotes inotes me- wordenenoemg maar, hij wasJ wel eenee e moires van a diplomatenp ggelezen wordenwo e an gri'J e schakel in een Ppolitiek o t e systeem,Ysteem als een oproepP P tot het boekstaven van erin- hoe weerzinwekkend ook. ^ neringen. Sommigemmig politici po hebben zo'n aan- sP orin gniet etnodig, o, gzoals blijktl uit Robo van Dr redactiee act e

3 De levensbeschrijving als vergrootglas Het nut van de politieke biografie

Herman Langeveld

Er zijn historici die het nut van biografieën van politici voor de geschied- schrijving in twijfel trekken. Volgens hen voegen levensbeschrijvingen van mensen als bijvoorbeeld Willem Drees niets toe aan het huidige besefdat de houding van de Nederlandse politici inzake de dekolonisatie van Indo- nesië allesbehalve fraai is geweest. Herman Langeveld, biograaf van Co- lijn en beoogd biograafvan Willem Schermerhorn, is een andere mening toegedaan. Volgens hem hebben biografieën van politici een grotere in- vloed op de publieke opinie dan de reguliere geschiedschrijving. En dat is nog slechts één voordeel van de politieke biografie.

In zijnJ ge vorigjaar versc enen evens - ookinbuitenland. het Ree s in I949 gaa scri'J in gpoliticusvan dekatholiekevp o Deutscher aan het door emescg re- Cals(1914-1971) maakt Paul van der Steen velnlevensverhaalvan ta in e on ertite bezwaarg tegen de 'politieketermbiografie'. A Political Biographymmee. Ook in het Duit- HiJ wijswi st erobijvoeglijkdat hetnaam- se taalgebiedwowordt t de term al geruimeg tijdJ woord ten onrechteetre in heeftg opP het ge rui ent e handhaafta dezeaa t zich.e In de titel boek en niet opP de p persoon, en illustreert vavanlevensbeschrijvingvan e Friederich dit met de stellingg dat niet elkebiografie Ebert,^ de eersterpresident van e Weimar- van eenletterkundige een literairebiografie Republiek,eP u , die in I99 o van de hand van de is.s. Hoewel aan oewea Van der Steens redenering g historicusW e rner Maser verscheen,, treffen eene aP e logicag niet te ontzeggeng g vavalt, t webijvoorbeeldgde toevoeging g eine o iti- pleiteit ik er toch voor om de term sc e Biog ra ie aan. biografie' te handhaven,a , eenvoudigweg^eg Ondernep depolitiekebiografie versta i ri- omdat deze in eoo Pderjaren estaans- mair he t evensver a van iemand wiens recht verworven heeft. voornaamstep activiteiten op het terrein van Dat is overigensg niet alleen n in hete Neer- eoP itie e engelegen; aar goor gaat landse taa ge ie het gevalg geweest,g maar een boekpersoonover eendergelijkersoon o0

4 •Biografie Bulletin Najaar 2005

grotendeels over depolitiek. Dat betekent biografieën vanliteratorenais het vraagstuk i g uti eraar niet dat anderee e dan a Ppolitiekeo te eee - van de verhoudingt tussenu levene een esc g ri - ^ menten in zo nevensver aa ggeenee plaats ten: vallen uit het literaire werkebepaalde mogeng krijgen.Jg De biograafg is eropp uitu eeeen conclusies over het leven avan de schrijver sc verJ te compleetP beeld van zijnJ of haar oo Per- trekken en,^ omgekeerd,in oeverre ggeeft soon te schetsen; etaatg hem of haar om het schrijversleven een dieperP inzicht int -e 'heel de mens'. Maar doordat0o ier-pe P aa e as Pecten van roman, toneel o soon zijnJ betekenis in de eerste plaats on- t dichtwerk? Dezerop ematie is svrijwelJ leent aan eoP itie zal, die politiekPo t e cen- g e ee afwezigg in depolitiekebiografie. traal staan. WeWeliswaar isw ar e en sommigeg p politici e- Daarnaast is er nogg een tweede mogelijk- angl ri' egeschriften nagelaten,maar deze heid: debeschrevenersoonp is weliswaar zijnl over et aalgemeeng van staatkundige, vooral opp een ander gebiedg dan dat van de staatsrechtelij'ke of soms ook historische p o itie opp de voorgrondg getreden,g ,maar is aard. Bestuderingu g van dezegeschriften m et ook politiekP actief geweest.ge eest. Depolitieke e het oogg opP het ontsluiten van raadselen in biografie ric t zich dan in het bijzonderl e op het leven van de schrijverJ lijktJ opP voorhand etePo itie deel van het leveneve vanva de niet vruchtbaar,rwi' terwijl ookJ omgekeerdm g eer het hoofdpersoon.p Een voorbeeldhiervaneeis i leven van ezeoP itici zelden onverwachte het boekvan William John Kingg over e de inzichten metetre in gtot de inhoudu

bekende literator uit de Republiekpu van vanhunescg ri en oet.oplevert.p Weimar KurtTucholsky:u Kurtuco y alss Vooralleui e i'J ei : het hier bovenoe ge - politischer Puz, i ist uuit 9 1 38. Om ggeenee e n- maakte onderscheid hee t alleenetre - kel misverstand over de inhoud uvan zijn in gopP een klein deel evan a de e roe sm at i- boek te atenestaan voegt^ g Kingg er nog no g e activiteiten van politici. Zoudenou e ook een ondertitel aana toe: eine e politische't' isc e Biaoo- hunoo ezi eg en hetdagelijkse^Po i- gra ie. Uiteraard levert dit een heel ander tie e werk, in, de vraagstellingg steeg worden-

levensverhaalP op dan'normale' eenio ra-g trokken,^ dan zou het onderscheidtussen ie vanuc o s waarinY^ zijnJ literair werk p o itici en literatoreno weeree veel ee van a zijnJ e- centraal zou staan. Voor Nederland valt te te enis verliezen. Voor beide categorieën denken aanhetroeP sc ri t uitu 19739^3 van zou het dan namelijkJg gaan om de ver hou- Herman de LiaLiagr re : HermanGorter: in gtussen leven en werk in het algemeen.ge e zijn politieke activiteiten van 190999 totl2o9 in Er gisreeen en te veronderstellen at diei de opkomende ommunistisc eewegg in in verhoudingbijJ beide groepenprincipieelg p Nederland. veri gens zou Herman B6 verschillend is.ep problematiek p vana de ^ in i 6 laten ditvolgenboek 99 g door0o eeeen vo - verhoudingtussen leven en werk in de io- ledige' Met a mi J'n oe ggrafie zal ik echterc te nietet ingaan. gaan e ik voor Ugeleefd.Herman Herm Gorter1 86-4 1927. Persoonlijke i e verantwoordelijkheid Politiekei biografieëno ra laten zich enerzijdsJ sa - grenzenu van ebiografieën van etter n- Deop iti ebiografie ep an o twtwee manie- ig en ,oenep anderzijds van e itie e ge- ren eene ang riJ ebijdrage everen aan de sc ie enis. Eene van de kenmerken van politiekegeschiedenis. In de eerste plaatsP

Herman Langeveld De levensbeschrijving als vergrootglas • 5

door het vaststellen van individuele verant- überhaupt e vraavraag niet relevant te vinden woordelijkheden, in de tweede pplaats door wiee nuu deggrootste ootsteverantwoordelijkheid wat ik ever groot gas unctie van de poll-p heeftgedragen vooro0 a het ene Neder-er tie egio ra ie wil noemen. Van beide vor- an se e oo nisatie e ei , eenbeleid men van dienstbaarheidzal ik een voor- waarvan overigensg wel meer danhonderd- - beeld geven. duizend Indonesiërs en e zesduizend es u Neder- In maart van dit jaar verscheen van de hand landse militairen het slachtoffer gewor en van de historicus Peter Klein in het Histo- zijn.zijn Klein e sspreekt eet van a de 'nationalenationa e e- l , P risch Nieuwsblad eenbespreking van het iJ ei vanva NeNederlandse e a historicise sto over de tweede deelvan de Drees-biografie van dekolonisatiee o0 te willen oordelen0 ine en termen

Hans Daalder. Dit tweede deeliseg ee ge- van 'goed''fout',en 'schuld''onschuld';en wi'J aan Drees ene Indonesische kwestie; ook Daalder zou daaraan in zijnJ streven Daaldera heeft er veelzeggende tite Vier Dreesee van schuld vriju vrij te pleitenp niet ont- jaar nachtmerrie aan meegegeven.gg even. Enigs-g snaptP zijn. Volgensg Klein is dit een over o- zinsecg ar eerg gezegdg gis de teneur van ig ebezigheid,want e werkelijkheidwas deze recensie dat dit een overbodigboek is. simpelwegat er in de egegevengg historische Peter Mein constateert dat Daalder niet context voor Nederlandgeeng eer te behalen veel nieuws heeft toegevoegdg gaan het e- was. staande e beeldvan het Nederlandse beleid Drees was niet groter of kleiner dan de na- inzake aIndonesië e tussen 1945 94Sen z 9S 0. Vo - t ie waaruitu hijJ voortkwam,, en voor Neder-er gens dat beeld was het vraagstukg zo gecom- an was eer inegeen Indonesische estie g p itee r dat NederlandNeran en NeNederlandse eer te behalene – het lijkenJ varianten opp het pgo itici er volstrekt niet te en opgewasseng gezegde e dat elk boek zich in één zin laat sa- waren. Er bestondin Nederlandoegeen eeng - me nv atte n. Maar zoudenu we belang-e an - de inschattingg van de omvangg de enbete- rijkeJ e boekenoe over de Indonesische e o o- enis,van het Indonesische nation isme nisat ie willen missen voor de uitspraakp dat terwijl ook opP het P punt van de internatio- Nederlandetoniet opgewassenP g was tegeng zijJn nale ver ou in gen, waarbiJ met name een historische ta ? NatuurlijkJ niet. We willen J ui stetaxatie taxat vane a de houdingou g van de Ver- wel degelijkg i'gedetailleerdeJ het istorisc e enigeni ede Staten van cruciaal belang was, ge- verhaalr horen,, waaruitu ook blijktJ wat de brek aan kennis en inzicht de boventoon persoonlijke verantwoordelijkheidvan ie- voerde. e r van e etro en politicipo is geweest.g Onder deze omstandigheden moest ook Het vaststellen van de verantwoor e i'J - Willei m Drees zinl we zieng te vinden in het heid voor et gevoer e beleid inzake een Indonesischemoeras. o as. Volgensg Klein toont bepaaldee a e kwestie raakt het hart van de tra- Daalder rovertuigendnaa at Drees niet it io n ee ppolitieke e ggeschiedenis.ie enis. Alsdit zoals wel beweerd is,g de enius a eeisg - ggeenee legitiemeg historische bezigheidb meer weest vann hetNederlandse dekolonisatie- zou ouzijn, J konden, we althans dit deel van de beleid. Maar Kleinbetwijfelt of daarmee historische toko wel sluiten. nu werkelijkveebelangrijksisgezegd. eze . De verantwoordelijkheid van de verschil- 'Drees was nietroterg okleiner dan de na- lende otci i ivoor v r de IndonesischeIn e eo o- tie waaruiti isJ voortgekomen.'ge Kleinlijkt nisat i kan e a men vaststellen door die e o-

6 • Biografie Bulletin Najaar zoos

Ionisatie als zodanig nig te bestuderen – ik demonstreren, dat zij pas daardoor ten vol- denkbijvoorbeeld aanaa Jan Banks proef-- le ui e i'J worden,^ en ook,, door de im- schriftri over dekatholieken at o e e en de In onesi- p act van het concrete geval,g eenggroter pu - sc egrevolutie. MaarMaa dit t kana o ook langs io- bliek berei en. Ik zal it pro eren te gra isce weg,g door het leven van elk van de illustreren met een voorbeeld uit mijnl ei- meestbetrokken po itici te beschrijven. p gen Colijn-biografie. ezewijze wJ e akanpolitieke de io ra ie e- Ruimu zeven jaar ge e en verscheen het eer- ang ril e betekenis hebben voorde ppolitie- stedeel vanva diebiografie.e De passagep g die de e gesc ie enis. meeste aa n ac t trok, ,had betrekkingg op Omnog og eenee keeree teterug ug tekomen o opp de In- Colijns s jonge o icier Ji' e optreden oesscen i dekolonisatie: eoo s we beschikken al strafexpeditie vann het Ne er an sc -In i- overde iog ra ieen van enkele van de e- sc e Legerg tegeng n radjade ra lvan Lombok oin ang riJ ste hoofdrolspelers, de Bee - iogra - 181894.94 Ik toonde aanaa dat Colijn o l persoonlijkp l fie vannLm a rte Giebels en us nu de verantwoor e iJ was (daarr e en we die Drees--biografie gra ie vavan Hansa s Daalder. Met verantwoordelijkheidweer voorhet doen a smart wachtenn we bijnaJ vijftien jaar oop doden v n vrouwenug enkinderen ie om e- het tweede, naoorlogser gse deel van de Rom- nade smeekten. Ik zal niet ing aan opp het me-biografie- gra ie van JacquesB os m a ns. Maar ge ee vanva eactreacties es oop dezeonthullingen.e e pas als daarnaast ook nogg zullen staande Het et gaatg mijJ nuu omspecifiekeo één reactie, biografieën van Wi emSchermerhorn,van diee vooralbeluisterenvoo a te viviel i'J Le i se is- luitenant-gouverneur-generaal Van Mook tori c idie e zelfgespecialiseerde waren in e envan Indische e Legercommandantg e- kolonialegeschiedenis, gesc e e s, en e dana met etname in neraaSpoor,p die er onmiskenbaar een ei- de militairekant a tdaarvan. aa va In hunu eigeng p u- enap o itie e agendag op pnagehouden ee , icat i eshadden a e deze historici de nadruk zal het mogelijk e zijnJ nde balansa van de ver- gelegd eg op dep wrede methoden waarvanhet r nantwoor e il en voovoor het falende Ne- Ne e a sc -In i sc e Legereg zichbedien- er an se beleidopp te maken. en bijJ dedaadwerkelijke in ezitneming vanva e(de Buitengewesten eilandeni en uiten Java) in de periodee o 189o-191o. Van aardat Vergrootglas p inn ureacties eact es tebeluisteren e u t viel dat zij Depolitiekee po itie e biografieg iekan dus de nietbegrepenetu waar n a ie opwinding geschiedenis esc ie enis eenbelangrijke e an ri e dienst ewiJ - rondColijns J wandaden vandaan kwam: zeniJ het vaststellen van de verantwoorde- La nge vehad toch niets nieuwsu beweerd lijkheden van individuele po itici voorhet tente opzichteop van wat zijJ in hun weten- gevoerde ebeleid.g Er is nog een tweede e ma- schappelijke publicatiesp naar vorenhadden nier waaropp depolitieke biografie ienst- ge rac t? baarkan zijn n aan depolitiekegeschiedenis. Wata deze historici over het hoofd zagen,g, ^ Zoals gezegdg gaat het hier omde 'vergroot-g was de verg rootg as u ct e vvan de politieke glasfunctie' van deppolitiekebiografie. o t e e Ik biografie. Door niet een algemeeng verhaal bedoeldaarmee datde io gra ie bepaalde te schrijveno over e e militaire acties in e historische verschijnselen, die in une-g Buitengewesten in Indië rond1 9 0o^ maar meenheid wel bekend zijn,J zo treffend kan door in'nbiografien de va e man ie nota

Herman Langeveld De levensbeschrijving als vergrootglas • 7 bene later minister-president van Ne er- g ra iee"n .Hethierbij etg gaatonder n randere om land zou worden,^ te laten zien watdeze mi- eete e nisdiebiografiee eee voor het litaire acties concreet inhielden,werden e ze z levend houdenou e avan de herinnering g aan i'-J onder een vergrootglasgelegd e e en on ieder-e zondereinindividuen i i n uit het verleden.e In een een zien welke methoden werdene toe ge-g - meerpregnanteee vorm worwordt it oo wel past. Debiografiez zorgde, r anders ngezegd,ers g g aangeduida s het weer tot leven wekken voorpresentatie eener a dat directect werk-- vanoverledenen–a de o0v r io ra ieën van te.Daardoorkondeno n de onthullingen een nogog evelevende e personenp g geldtdituiteraard veel ggroter ppubliek bereikene adan de weten-n- niet. et.De historicussto cusA .. van Deurseneu heeft schappelijkepublicatiesvan va e Leidsee se his-i- dezeg e ac te opp eenbijzondere l wijze toe- torici^ en kon er een openbare discussie geesp itst door te stellen at hetbijbelsee g - overo i'nsJp optreden op L0 m o not - bod tot naastenliefde zich ook tot de over- staan. e enen uitstrekt,^ en dat hierin een van de i i i- De p o te e biografien kan dusbelang-n motieven voor esc ie eoe ening zouug rijkeJ e dienstverlenende role 0voorpolitieke 0o e e.n Ook voor voo biograaf de og aadie e VnD Van Deur- r- geschiedenis vervullen,, maardaarnaast a aast- e sesunorthodox-protestantse e oo sovert i- lichaamt zij^ook natuurlijkn een waarde r op gingin niet deelt,, ligt in de gedachte van de zijn zichzelf. In dit opzicht onderscheidt-eop liefde e e tot dehoofdpersoon oo pe van J of haar itie eiog ra ie zich cniet etva van andere a ee oi- biografie iets moois verborgen.

8 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Kijken of doen De anekdote in de memoires van Nederlandse diplomaten

Bob de Graaff

De memoires van oud-diplomaten hebben binnen de wereld van de histo- ricigeen al te hoge status. Dat is geen wonder: diplomatische autobiogra- fieën kenmerken zich meestal door anekdotiek en nostalgie. Toch valt er voor historici genoeg te leren van de te boek gestelde levens van voormalig ambassade- en consulaatpersoneel.

Historici hebbenn tott n nut e toe te weinig oog g de vraag of dat terecht is. Latene wee eerst ee st gehad voor de vaak anekdotische memoi- eens bezien waarom va n alle stijl- J e en ve r- res iteratuup r van Nederlandse i omaten a i urengl juist de anekdotee zo floreertoeet bij eenoud-diplomaten. In eg esc ei sc ri'-J heti omatiep e terugblikken. ving vananJ hetbuitenlands e ei verscverschijnen Om teinnene g kanlichtvoetigheide de Nederlandsepi omaten als de usy - o- wor en verklaard uit het vrijwelontbrekene dies van deinternationaleei Po itie esc le- van tweedrijfverenJ die anders zog e ur i e- nis. Maar aaafgezien ae gserieuzere vane enkele au s i'J zijn^ bij Jhet schrijvenl van memoires. Er memoirese p en e meeste sc op schrift ge- is zelden sprake van een afrekeningmmet e stelde Nederlandse diplomatieke erinne- voormalige werkgever of werkomgeving. ring njuistenlichtvoetigee eg toonzettin . We missenss e recalcitrantein opstelling g van v n Instru cties wor en vo ens die erinnerin- historischeo enu i er s.In het alge-g g en vaak niet oopgevolgd, evopolitieke versla- meenji'J en de memoiresschrijversl uist gen blijven ongelezen en de toch e er - met vertederingg terug ug op hunu ambtelijk te werktijdwor t onderbroken voor verleden. Natuurlijkwar en er lastpostenp en .. bittertjes, i art arti'en en strandbezoek. asti eosten maar, toch worden vooral ca- J ^ J p J . Hoewel oewediplomaten p met ruim dertiggg e- mara erie, teamgeest,g gezelligheid eze i ei en vro- boekstaafdeen ggepubliceerdee pe u cee e e rinn erin- i'l ei gememoreerd.g e nvertegenwoordigdzijngoeJ in e N-e o zelfrechtvaardigingsmeot e ont- i er nambtelijke a se memoires uu iterat , r breektmeestal. ees Dediplomatieke- memoi dringt deze wereld van het dolce far niente r essc rijvers geven zich bij oovoorbaat aat e - nietnietgeschiedschrijving. oor tot e Het is wonnen tegenoveritenu wac te rs die

Bob de Graaff Kijken of doen • 9

menen dat zi'zij bij elke accreditatie niets an- den en verleden,met alsJ breuklijn de ers doen dan een luilekkerenclave creëren. veertigg van de twintigsteg eeuw,^ er zoveel Elkeambtenaar lacht a s een oer die 'es- groter is geweest dan bij menige andere Ne- pijne heeft of schiet in de stress wanneer hij derlandse overheidsdienst. Vóór de Tweede of zijJ opp een verjaarspartijtjeJ P JJ moppenpP hoort Wereldoorlogvormden Buitenlandse a-Z over ambtelijkeluiheid,maar e ip oma- ken endei omatiep e dienst als het ware te n debiterene te e ze zelf. Trop ro ezee,^ lerene e ons nogg een aristocratische enclave binnen een de memoires, was totang na de Tweede inmiddels meritocratisches ingerichte rijks- Wereldoorloguit den boze,^ zowel opp het over ei. Na de Tweede Wereldoorlog ministerie in Den Haagg als opp debuiten-u slechtte dit opp een na laatste aristocratische an seosten.p bastionastio (ere s is te ten s slotteo nogg het KoninklijkJ De afwezigheidvan de apologie Ji t ook Huis)us e murenu en werd democratiseringg uit het vaak ontbreken vanop itie risan- van de diensti n en e debuitenlandsepolitiek tdetails.e en toe is er sprakep e van per- nagestreefd.g . Daarmee verdwenen langza-g soon Ji e en eg eime dossiers, maar wat m er an ook dekleurrijke eu en excentrieke daarinaa staat, verneemtve ee de lezer niet. BijJ het figuren. H et naast elkaar bestaan van dipplo- schrijven rijvenJ vanhun n memoires blijvenJ oud- maten uit de oude doos en verte genwoor- diplomaten steeds binnen de conventies ig ers van de nieuweu tijdJ bleef na de reor- vanvahun voormalige up eroe . Met een ironi- g anisatie van het ministerie in 19S o nonog sc e gglimlachzijim en eenkwinkslagwuiven zij lange tijdJ aanleidingvormen voor umo- alle vrageng n g weg.Ze nemen ezichzelf zi z in zo- ristiscJ e verwikkelingen. Bijvoor ee verre serieus dat zij menen dat de diploma- doordatnieuwkomerszic de via sno isme tie een zaak is waar buitenstaanders zich trachtten actten op tep werken tot het niveau van n s erieuren.beter niet mee kunnen bemoeien. u up doordat andere Maar er zijnJ ook positieve redenen voor de nieuwkomers de spotp dreven met zowel o mina n tei van a de anekdote. In weerwi ou alsnieuw u snobisme. van eensionerinp vang de auteurs hebben diplomatieke memoires vaak nog het a- g Sporen van beroepsuitoefening r a ter van itterta e out. Veel schrijversl van itenreg menen na het verlaten van de Al met al zijnJ diplomatenmemoiresp in de dienst dat de in et ogeng van de historicus tamelijkl oppervlak- va er an er r nietni opp zijn vooruitgegaan. Bi' ig Maarhistorici. aakunnen nn nde memoires op memoiresscr J i versleidt e diet e deceptieecep over een andere manier benutten dan voor vast- dehervindingvan Nederlandtot oe sta- stellingg der feiten, namelijk i'Joodoor te beziene e vin van g n de nostalgieg ten aanzien van de of wijJ in de manie' r vanva scschrijvenJ iets er- ambtstijd. Het buitenland anis vaak interes- kennen van deberoepsuitoefening, alsof san te r an het eigeng land, vooral, wanneer het voorma gi e beroeperoe s et ware de ze- dei omaatp er in aanrakingg is ggekomene bracode van hetprofessioneleheeft DNA met wereldhistorischeeg eurtenissen. ac ter ge aten in e herinneringen.g Inevaet gvan de diplomatiep is er moge-g Als we nagaang waar de anekdotes otes etre - i J eeeen extraetast stimulans uast tot nostalgische i'n gopp hebben,e , stuiten we oppp rotoco ai- overpeinzingoverpe gdoordat oo a de botsingg tussen e- re aangelegenheden, zoals de aanbieding

1 • Biografie Bulletin Najaar 2005

van degeloofsbrieven, de amusantighedenge leidenrotocoP aire aangelegenheden tot waartoe het uitno igg in s e ei of de tae- koddige situaties. schikkingaanleidingongeven, even et ge- De spanningP g tussen de protocollairep vereis- rui vavan verschillende ambtsuniformen ten en het feit dat eendiplomaat uiteinde- en -kostuums, en het verlenen, ontvangeng i'Jook maar een mens van vlees en bloed o dragen en van onderscheidingen en ecora- is, s,is seeen verdere bron van humor. Boven-

ties,izoals de 'blikjes', as ze ine dediplomatieke dien worden diplomatenherhaaldelijkp wandeling heten. Andere ggeliefdee onder- voorlastige situaties geplaatst,g P ^ waarin zij als werP en van anekdotes zijnJ formaliteiten eeneeTom Poeso listen o moetenbedenken sdie, ie ten aanzien van de schrijfstijl, taa - en ver- vooral als zij Jslagen,zic er Jnatuurlijk voor taa trou es, de moeilijkheden van coderen lenen ineureng en kleuren te worden ver- ene decoderen,eco , wetenswaardigheden rond te . koerierszendingen, en Pproblemen met de Hoe0 korto het verblijfJ in de verschillende behuizingvan dediplomatieke verte gen- buitenlandenis, oo is ediplomaat p leert er woor ig in of de persoonlijke uisves- afwijkende ggewoonten e o en ggebruikene en- tingg sP eri e en^ alsmede het maken van nen. Een deelvan de te oe gesteldeg ane - nieuwe kennissen en het afscheidnemen. dotes eet daaroma rom ook een didactische DiP omatie is tenslotte the business o going g functie.u Gulu stellen de oud-diplomaten native en the business ofsay i ngoodbye.gg ye. Die uopgedanen o e ane kennis in de vorm van lessen verhuizingen zijnl natuurlijkJ ook weer een terte escbeschikking g vana minder bereisdeer ane - bron van anekdotes. geon ten. Ook hier doet zich een ambtelijke De relatie vandePi omaat met het dep ar- gewoonte herkennen. De diplomatenP tement scoort eveneensoog ,bijvoorbeeld moestenoeste zowelo aan de instanties in hun bij ergernis over het gebrekg aan reactie van land van herkomst als die in het landvan de eParte m nete t uis asis. Het is een accreditatie uit egg en hoebepaalde zaken opvallende ement tus- beter wel of niet konden worden aan ge- sen delichtvoetigere n e meer serieuze p a t. Jarenlangg zijnzijn zij J gewendg g geweest om ,^ ^ mmemoires:e Den Haag'g antwoordt nietniet, bezoekers ofv ersopvolgerspg nuttige tips aan de nietszeggendgg o te laat. handte oen. Dieeroe servarinP gzet zich ri'- Inderdaad vinden we eteroe s-DNAp van voortr in eeeen stesterke e behoefte te onderer sc J diplomaten us teruterug in deze aaneenriJg in- ven ei omatenP om vooral levenslessen genn van a aanekdotes. We herkennen de pro-- mee te delen aan eezers ^wellicht omdat fessionele receptieganger ie e e diPplo- zijl nogog ste steeds iets van de ont e in gsreizi- esr in zichc hebben die,, vaak ze oor scha- maat is en die a til een aarp leuke verhalen g uit de mouw moetkunnenoocg e en om e ene scschande wijs geworden,g , hun lezers hetijsl ste breken. e Maar hoe komt de di Pplo- voor ongemakg wensen tebehoeden. maat aan stof voorr deze vertellingen? Ken- Memoires hebben dan ook nogalg eens het nelijkJ brengtg de beroepsuitoefeningP eninvang de ar ter vavan halvea reisgidsen,waar i'J gas- diplomaat ie ervaringeng en verhalen aminen tronomi sc e aadviezen niet zijnJ vergeten.g o meeree va nze met zich mee. Voor wie er Datis s opnieuw Po eu een elemente uit de voorma- niet mee vertrouwd is – en vaak dus ook iwerkkring:ge astronomieg is tegelijko- nogg voor wie er wel mee vertrouwd is – yen voormaligwer eJ terrein van vrijwel ie-

Bob de Graaff Kijken of doen • II dere oud-diplomaat. Ver er zijnJ er lessen Daarnaastri' gment e uitut de memoires de die voortkomen uit teleurstellingen over de indruk dat de Nederlandsediplomaten relatieve machteloosheid van Nederland, we ic t me eoo r hun vermogen e g en totre a- la- over onderhandelingsgedrag,tisc rap e tiveren rijkelijkezeg g en waren metgevoel lessen en ook tal van eigenwijsheden va n voor humor. Een van de bekendste onder diplomateni die- zich niet bijl hun leest hou-u hen is natuurlijkJ Josef Luns,u, die negentieng den. jaar minister van Buitenlandse Zaken was Netas andere mensenhebbenip o atem n en meehielpp de toon te zetten opp het deppar- behoefte aan nationale en etnischeara te- tement. ristie en en stereotypenp om zich in een vreemde samenlevingg staande te houden.u Waarom geen epos? Dus ook die komt de ezerre quent tegen.g Men kan die stereo enp zien als een vera - Maar als er zo'n schat aan verhalen voor- so utering het is tegelijkoo een vorm van handen is, waarom nemen zoveel diploma- oma- relativeren, die de reizigerg zich eigeng tenmemoires dan niet de vorm van een maakt. 'Geen vuuruu brandt zo heet en stoutu eposp aan, maar juist ie van een mozaïek of het is morgenochtendkoud', een citaat van anekdotes? Dat komt in de eersteaatsp uit Badteeng uitde Diplomatieke Dienst. doordatpi omaten een vluchtigbestaan Herinneringeng van3S aar^ uitenBuitenlandse an seZ- a leiden.e aa doorg de nukken van de en van H.N. Boom, verklaart eengelaten- aten- personeelsdienstp wor en zijJ om e paar jaar heid die als contrast meteg reven ei verplaatstP over de aardbol. Nu zouden goe is voor menieg anekdote. twintigste-eeuwseg diplomatenp zichzelf nonog

M.W.R. van Vollenhoven letg een officieel bezoek af

12 • Biografie Bulletin Najaar 2005

kunnen beschouwen als een moderne bleem en dus een kort verhaal hebben. Van Odysseus,maar zijn daarvoor zijzijn zij – zekere e als deeogg ra iscbepaalde zoete inval naar de Nederlandsi pomaat – toch te weinige g literaire zoetee inval ais s eenee kleine in stap . De

handelendeersonen.P Nederlandis niet diplomatiekeoop aan leentent c zich dus niet

zo' nee grootg land. Dat zal een vaderlands voor het eP os, wel voor de short story of de diplomaat tijdensJ zijn of haar loopbaanooP aa anekdote. misschien moeilijkJ kunnenu e toegeven g n– het Bovendien heeftdei omaatp geleerdg zich streveni' danJ gerichtg op pmeedoenee oe met uit te drukken in understatements,^ niet e- eroteg jongens – maar met e mi ei P aa de bouwstenen voor een epos.P Het die mete ' en ervaringee a gkomt,o t, kan a overstatement ac ti' getuigenJ g g van een ge- veelal slechts met eenglimlachworden te- brek aanesc avin .g Misschien verraden rugg e e en o opde spanningP gtussen am i- de memoires in anekdotevorm, zonder ties enerzijdsJ en de realiteit van dein te rn a - PJprijsgave g van veel ggeheimen,^ daarom toch tio na machtsverhoudingeneanderzijds. n rzi's.l Te vooral de specifieke ambtelijke sti'J van e vaak heeft de jeugdig-enthousiaste Pi o ex-diplomaat; van aar of hem is immers ^ maatezieng hoe de grootseg ingevingen met decennialang antelkensg opnieuw een 'tott aar'aardig ibedachtgo maar ppolitiek on aa - niets bindendeuiteenzetting've e rw ac t, z-o baar' in eruP enman van het e arte-P als R. Fack schrijftJ int Gedane zaken.D' i o- ment of deescg ie enis zijnJ ver wenen. matie e erinnering en. In veel diplomatenmemoiresP treft men dan Of misschien zijnJ diplomaten ip zich te goedg ook de erkenningg aan dat men wel in sstaat bewust dat zijJ te vaak hebben moetenoete m-ee waseg unstig e persoonlijkep J verhoudingen zwalken oppolitiekepu go ven om hun leven

met de opposite numbers te scheppen, maar als eposp voor te kunnen stellen. Daardoor is dat men nieti'Jmachte was het beleid in hun optreden in un eigeng ogeng somso n- het landvan accreditatie te beïnvloeden. waarachtigg en soms ronduit inconsistent. Nederlandsei omatemp makena e weliswaar grotepolitieke gebeurtenissene mee, maar .. g g ^ Luisteren en zwijgen zij zijn slechts de ogeng en de oren van het departement,niet de handen van de we- Eena atste es ene tevetevens s inkijkje- in de i re gesc ie enis. peomatie ebedrijfsvoeringie t t in veel Diplomatenp zijnzijndus u de vrouwu of de man memoiresege anteer axiomao a datmen e e - van de losse eindjes.J Als zij op hun postP ar- ter niets anoen als^ dat niet explicietp ge- riveren, lopen p de dossierss al ene als zijJ weg-g vraag wordt. Deze ggedachtee ac steekt nogal gaan,aan kunnen ze meestal nog gniet echt wor-t schril af bijJ het meer actactivistische st sc e buiten- u e enesg oten. Ideaal voor hen die zich tot landse beleidvan de afgelopengeoP vijftienjaar.J het kortebaanwerkvoelen aangetrokken. Dat atroept oeP t filosofischede oso sc vr e vraagg op,P gesteld Nieten ede diplomatenp zelfe bevindenev e door oud-diplomaatP Patrick ri Rutgers,ias zich in een carrousel,, ook hun bezoekerseoe es Pe ering u s o, "doeners"< « wel» zoveel meeree

zijnezijn vaak onderweg. Het am assa ge- waar J zijn "spectators"',aneen vraag dieg bouw en eanse ari' zijnlzijn pleisterplaatsen P P hijJ ten faveure van de toeschouwers bean t-t

voorlandgenoten in den vreemde,^ die woor t. De vooroorlogse diplomaatip

meestal alleen aankloppeno en als ze eenpro-p M.W.R. van Vollenhoven erkent in zijn i-

Bobde Graaff Kijken of doen • z 3

Literatuur rrect naTweedeWereldoorlog a de geP u i- ceer mememoires em o al dat hijJ niet veel meer H.N. Boon, Bagatelleng uit de Diplomatieke Dienst. ^ was dan een toeschouwer, maar:i heb van Herinneringeng van 35jaar ^ Buitenlandse Zaken mijnJ kantat [dana ook] nietsbijgedragen tot (Rotterdam, Donker 1972)97 R. Fack, Gedane zaken. Diplomatieke herinneringen den on er gan vang onze beschavingg en on- g ze welvaart'. Niets doen als een teken van (Amsterdam, Sijthoff r94 8 Pelegrinusg P.S.. RutRutgers), Voor Buitenlandse Za- beschaving; in de diplomatieP toont zich ken met de koffers op stap. Somtijds ondi lomatie- volgens deze ervaringsdeskundigen dus p Pp g ke herinneringen(Rotterdam, Donker 20o0 ookbeperkingas in e de meester. g P M.W.R. van Vollenhoven, Memoires. Beschouwin- Eeni omatie e vertegenwoordiging P gen, belevenissen, reizen en anekdotes Amster- ont eent haarbestaansrechti i' Js louter dam Elsevier 1948) ^ 94 aanaa haaraa bestaan,t , scschrijftl Pe eg rinus: 'Het is voldoende, at u hier is.'is. De primaireP taak Dit artikel komt voort uit deaarli kseJ historische van de diplomaati m is ste t luisterenu en te zwi'- lezing van het ministerie van Buitenlandse Zaken p l g ge.n Het is etsvraag ofg dehuidigedep e arte- 200S^ uitgesproken oop 9 uni 2005.200. De oors Pronke- me nts ei in gvan Buitenlandse anseZaken dat lijke lezingg met uitvoerigeg annotatie is te raadP le- beeld zawi nuitdragen e in een HaaHaagse se g en via internet: htt P://www mfa.nl/contentstP a- es/ioS9 6 /di lomatenlezin bobde raaff.doc. omgevingg g waarin het toverwoord aa - g p g g ^ is. kracht' s. Maar aa als zijJ het niet doet,, zijnJ er gelukkig aaltijdJ nogg de memoires,ie het,et ondanks hunn grappigegr PPig toon, too verdienen, se- rieus te wordennomen.g

1 4 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Een voorschot op een plaats in de geschiedenis De politieke autobiografie

Rob van Essen

Veel politici wagen zich aan autobiografische geschriften. Rob van Essen neemt er een aantal onder de loep en komt tot de conclusie dat de geloof- waardigheid van dergelijke levensbeschrijvingen eerder van de vorm dan van de inhoud afhangt.

Wanneera nn ee Georger g Orwell in 194.q. de auto- voor een autobiograafie zich richt opp zijnJ

biografie van Salvadora v r Da i recenseert,ce seer t, e- professioneleione bestaan estaa in het publiekep e o- int hijl zijn n stuk metet de volgendeg e stestelling: ing . mein. Heto etter ne met etmislukkingen 'MenMen kan autobiografieën een maar ver- opP persoon i Jggebied is wat anders dan het trouwen als ze iets verwerp e i'onthullen.s toegeven pro van falen op pprofessioneel gebied.g Een mense s diee eelofwaardigverhaal een over Bi' het eeeerste ste kunnen u en we nogg denken:en en. hijJ is zichzelf ophangt,p a t, gliegt e t waarschijnlijk,g aan- net als wij;J i llhet tweede denken we a gezien elk leven vanbinnenuit beschouwd ggauw: hijJ is incompetent.pete t. Als we ervan uit- niets meer isna eeeen ee reeks nederlagen.' g aan dat ppoliticio die hun autobiografie 0 P het eersteee ste ggezicht e c t klinkt dat niet slecht;s ec t, sc rijven,eeng enkele reden hebben om toch is nogg maar de vraag aa of het inderdaade aa hun ne er a gen te overdrijven wasw het

zo is. entu je autobiografieën voorstellen alleen maar omdat ze opp het moment waar- diede meest verwerpelijkeerwe ei e zazaken onthul-u o hun autobiografieën verschijnen, maar p l - p en ,jen toch totaal (De onbetrouwbaar zijn. D a te vaak nogg steeds volopp in het openbare autobiografie vanaao v rDali zelf ouzou leven meedoen en hun marktwaarderaag g iern een erg eens ee e goedgg voorbeeld van op peilp willenhouden), bezit de uitspraakp

kunnen zijn.)J Zo is het niet ondenkbaar van Orwellwatop itie e autobiografieën dat iemanda o omhet e emedeleven even van zijnJ e - betreft dus weldegelijkenig egeldigheid. ^ ^ zers op te wekken zijn ree snederlagen'g Dee termte 'politieke autobiografie'wordt overdrijft,J oft, zelfs verzint.t Voor eenee auto- hier zo ruim oopgevat, evat,g en omvat biograafidie zi zich concentreertn opp zijnJp er- alle autobiografischeg esc ri ten van po iti- soon i'j e leven lijktj een dergelijkee ge eJ we r "-il ci, ong eac t beschreven tijdspanne of e-g ze echter meer voor de handteig en dana kozen vorm.

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 15

Onderde po itie e autobiografieën waar- Amsterdam was.Boris o s Dittrichi ri kiest e in aan in dit essayY aandacht zal worden e- Een blauwe stoel in paars voor een themati- steed, bevinden zich tweedagboeken: en: Frits sce benadering,n erin en behandelthoofdstuks-e et Bolkestein, Grensverkenningen ennin en 200S en gewijs een aantalpolitieke kwesties waar- MarMarjet et vanZ ui en ^ Retouro Nijmegen–J –Dn e voo r hij zich heefte in gezet.g HaagH g 2000 . De overigerig drie e werken zijJ n wat je 'verhalende memoires' zoukunnen Onze rakker noemen; etaatg achtereenvolgens om Paul au Ros enmo er, Een mooie hondenbaanen Omdat Rosenm6ller niet alleenn over zijn (2003), Eva van Thijn,J BM (2003) 3en Boris tijdl bij il GroenLinksoe scschrijft J , maar oo te- 0. 3>Dittric Een blauwe stoel in paars rugJ i t naar zijn jeugd en zijn ra ica e (20m). vakbondsverleden, lijktJ zijnboek een Het valt meteen al opP dat erggeen enkele schoolvoorbeeldpvan wat J'e een'politieke ^ goe in ene titel bij zit. rensver ennin- autoiog ra iekunt noemen: depolitiek gen,gRetour Nijmegen –D enHaag en BM staat centraal,m aa r wordtw t in eeng roter ge- zijnJ nietszeggendegg titels.e Een mooie on- heel opgenomen;pg • omdatin het boek zijnl en aan klinkt toch net iets te koket en hele leven terte ssprake P komt,, vindt t er een e- spotEen blauwe stoel in paars p metde gou- paalde e ontwikkeling Pplaats. den regel dat je nooit een von st a s titel Hijl heeft het boek geschreveng n om at hij,J moet nemen. volgens het woordr vooraf, 00 , dingeng heeft meegemaakt 'debatten,en atte , gebeurtenissen,e eu anekdotes, reizen'– die voorhemzelf e- I. Verhalende memoires woo n zijn,J , maar voorr anderen n ren 'wellicht toch niet'. ^ Het voordeel vanee wat we zojuistJ 'verhalen- Het eerste wat je natuurlijk wi t weteni s ^ e memoires' hebbenn ggenoemd, e oe is, dat ze, oe hijl overo e zijnJ extreem-linkse jaren doordat ze achteraf geschreveng worden, scschrijft. l Hij. gaatl g het onderwerp rp nietuuit de ruimte bieden voor reflectie en rationalisa- weg,g hoe zouhij l ook kunnen,n maar aa hij J tie. Als we terug 1J en kunnen we verban- houdt het kort. si opl deP universiteit den ontdekken die we opP het moment zelf begint'Wie te radicaliseren, iseren, scschrijft r J hij: i' niet zagen;• kunnen we natuurlijkoo u eook, met met pekp omgaat,g wordt ermeebesmet.' inmiddels verworven kennis in het achter- Met andere woorden:• zelf e is hij geeng pek.P sten. I 6 met een aantal aandere links-ra- hoofd, naarhartelust po iJ Zijn in 97 Binnen deze vorm staan de o itie eio- ica engemaakte reisi naar aa Roemenië vat graafverschillendeen e benaderingen g en ter e- hijl samen in eenalinea die eindigt met e ^ schikking. In Een mooie hondenbaan e- opmerking:e 'Het heeft even ggeduurd voor- handeltpolitieke Rosenmo er zijnJg gehele e at i in de gateng kreegg dat we daar twee carrière,'' vanaf hetmoment mo e t dat hijl in I9 89 weken langg collectiefein maling waren beëdigdwewerd als Kamerlid tot zijnJ aafscheid s ggenomen.'' Zo eggeformuleerd ormu ee klinkt in het alslijsttrekker vavan GroenLinksoe s in 2oo 2 . In toch eenbeetje ' alsof het feit dat het a- BM concentreert Van ThijnJ zich opP de tiJ nese bewind de rauwe werkelijkheid ver- 1994, en hield en degoedgelovige bezoekers ati Jvan^ I9 83 tot 994^ burgemeesterg van or

16 • Biografie Bulletin Najaar 2005

een niet-bestaandee modelsamenleving Het boekbevat meer raadsels. Opp papaginag voorspiegelde,ni niet mmeer was dan een au- 256 unoteert t hij Jru de uitdrukking 'peperin gPPe er in ^ , we stu enten gra P. Bovendien wordt het ziJeen reet a s 'peper in zijnJ Een beetjeJ - reisgezelschapreis eze sc hiere als eassieve partijP J nepen en ouwelijk,J wie pprobeert hijJ ier- voorgesteld. mee eenplezierp te oen ?.paginaP g 90 Dee escgeschiedenisg e enis van GroenLinks s wor ettn nog absurder: er. 'En`E zoalsas de Rot- wor t uitg e rei beschreven, met alle a ai- terdammer zeg t, ze kunnen beter overje res vanien en overalo e a inthet boek betuigtg fiets lullen dan over je ... fietsen'.^ Welke ree- Rosenmii er zijnzij voorkeur voor hartstocht, enering wordtt hier evoggevolgd? g . et Het werk-- passie en bezieling inPde politiek.o . Toch woord mmagg wel, maar het zelfstandig komt hijJ eruitu t naaraa vovoren e als eenraP mati-g naamwoord niet? Het zijn details,eta s, maar cus,a die opgelucht afstandn nneemt van linkse juist door hun raadselachtigheidiblijve ven ze stokpaardjes s acipacifisme isme ene ere totsotrots is ghouden, a so ierin meer in forma- dat i'roenLin s o n " 'i g heeft ge- tie over de sc ri lver verborgen zit dan in al maakt. Soms we ti'Jde indruku dat zijnJ ppolitiekeovertuigingeno e e en erinnerin- GroenLinkss te klein e n voor hem 'is, • hij iJ doet g en bijJ elkaar. En wie weet. ggraag meegg met de grote jongens. HijHi' is er Zodra PimFo tu rY zichnz' begintg te roeren, trots opP a alshij^ l met een ee select g eze sc aP wor t het boekspannend. Z e hebben e - wordt uitgenodigd voor een diner ter ere kaar al vroegge ontmoet: midden jaren n- van Kofi Ann an, de secretaris-generaalsecretarisg enera van entigy nodigt Fortu n Rose n mo re uit utom de Verenigde Naties. Als Rosenmoe r eens te omenraten.p Volgensg oseR nm o - wordt voorgesteldg zegt Wim Koko tegeng ler konden ze redelijkmet elkaaraa overweg,g Anna. n• 'PaulP au keepsp us sharp'p en Paul al kon FortuynY beter aten pratenP dan luisteren. schrijft het opP zondere czich blijkbaarl te rea i - Dedat mededeling Fortuyn uy zijn J hele huis seren hoe neerbuigendieuitspraak i P aar is.i Het vol ha hangeng met zelfportrettenP zullen is alsof iemandzijnJ hond aanje voorste t we als een versc riJ ving moeten esc ou- ^ met de woorden: Ennzo e Rakkere hiere wen^ het lijkt onwaarschijnlijk at Ro- zorg t ervoor dat ik minstens tweeee keer ee Pper senmii er aa wer e i'J gedachtg t heeft dat dagg buiten kom.' Overve eeeen mooiehonden- Fortuynuy al eortretteni P zelf gesc i er baanesprog en. heeft. Name moord opP Fortuyn Ys isau Paul Ro- Over zijn eigen e fractieleden actie e en kan Ro - senmbller een van eeg eten honden, om- senmbller zich opP zijnzijn beurt t meewarigg uit- ati FortuynJ y te harda aangepaktg Pt zou e - laten.Zo o noemt hij KeesJ Vendrik `aan- ben tijdensJ een debat in Rotterdam. HijJ ene doenlijk' omdat hijat krantenknipselsa ten J nisesp waarin zijnezing krijgenJg bewakingg en zijnJ ewe- i'J zelf figureertu eer t kopieert en in Peostv - gin gsvri J ei wordt drastischbeperkt– iets ^ J'es vanzijn zijn ro nLin s- co e gas legt. g Hoe- wat hem op P sag een stuk sympathieker wel Rose nm"o e een r van de mensen was maakt. Voor autobiografieën ge t iJ - die arain g Varmaa a ti tijdens ens J haar ver- baar hetzelfde als voor romans.eeng betere meen e ziekte met raad aa en daadterzijdeJ positie om de s m pYat ie van de lezer te ver- stonden, klinkenhoofdstuktitels tite s als'Tara ara werven dan die van slachtoffer. Helaas e aas blij--- Kanker!'e. i^(hoofdstuk 42) en 'Taraara kanker?' ken alle bewakers aardige mannenm nn en vrou- (hoofdstuk 4.46) afstandelijken ot wen uit één stuk, en e diebraafheiddoet het

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 17

effect weer eenbeetje teniet.te Rosenmo er sP re en graagg g weeweer in directe rede,, en e- J ^. out ervan mensen die hem ienstene- gint veelhoofdstukken in media resres' met ee voorval,voorn waarna wijzenl teggeven wathen e toetoekomt. Elders eendialoog of een klein spreektP hijlJ zijn wan r ering uit overhet per- uitg ezoom wordt naar het groteregeheel.g soneel van de ambassades dat hem tijdensl Hoewel het bijJ overdadiggebruika g iets van zij n reizen altijd goedoeheeftgeholpen. een maniertje krijgt,Jg , werkt het wel:: het Dat doet amateuristisch aan, en voelt een sleept je mee et oo stu in. beetje e als misbruik van het genre.g nre. Dan - Rosenmo er behandelde zijnziJ helepolitiekee woorden horen achterin een boek te zitten. carrière,rriere'' Van ThijnJ richt zich opP eeéén perio- de. Dat maakt zijnl boek overzichtelijker en compacter. Bi' een duidelijke rens on- Resten oude kaas l g erwerP wor t de verleiding om naar vo e- i ei te streven natuurlijk wel groter, Als je aan et urg emeestersc ap van Van g J g T i n denkt,^ schieten je vee ingl en te in- watdan weer hetgevaar met zich mee- nen.^ de dood vanva Hans Kok,, de kansloze brengtdat het boek een wat opsommerigp ommerig missie omdeOlympische pe en naar Am- karakter krijgt.Jg Van ThijnJ pprobeert hoofd- sterdam tehalen, n de BiJ merramp, e IRT- stukken vol actiei af te wisselen met wat affaire– en zekomen o e in BM allemaal aan meer beschouwelijke gedeelten, maar an bod. Toch is Je eerste gedachte a s je et toc niet voorkomen dat de aandacht van boek openslaat: hoe zathet ook alweer met de lezer reg e matig wat wegzakt. Niet alle zijnJ vrouw?r w. ?InIndertijd e t lgg ging het geruchtg dat details over de financiering invang v De Arena Van iJ n met Pv -twee e amer i Her f- of overdeeg oo tekomst van de Euro- kens trouwde om zijnJ kansen opP hetbur gge- anzi J n even interessant. s Je Je verliest meesterschap van n Amsterdam te vergroten;g , indetails loop je oven ien etgP evaar at eenburgemeester diende getrouwdg te zijn,l jee zaken waarmeeb je ze vertrouw entent, luidde de theorie.t eo Van Thijnggaat deze ook als bekend bijJ de lezer veronderstelt. In kwestie niet uitde weg. Meteen in het e- het hoofdstuk 'Onderhandelenn er an e e met het g .^ . g in van ziJ n boek noemtl ihet idee dat Rijk'RiJ lezenz n we: Naat we eringgeslaagd gzijnJ zo'n' 'principiële,P rincip ie e, zezelfstandige stan g ene carrièreg e- etaanvan e i' toegezegde e rag ver - ^ ric te vrouw' een schijnhuwelijk aan zou dubbeldteriJ g en, leggengg we als eisdaar ggaan absurd.r. Hi ee t vastgelijk, a i' t i' nogg bovenopP dat het bedraggg geïndexeerd ^ éénjvoeglijkbi moet worden.' Geindexeerd,' xeer,denk jedan J ., naamwoord te veel te gebruiken. Carrière- a s ezergeindexeerd...^ wat was dat ook al gerichtheid 11 t niet meteen een reden om weer?gr? (WaarmeeWaa je je nogg groot houdt,, i' o0 geeng schijnhuwelijkaan tegaan;g je zouhet want ei gen iJ heb je et natuu r J nooit beschou- geweten.) n. Hetzelfde geldtvoor o0 de titel van zelfs als een voorwaarde kunnen g , wen. het boek: het wordt aande lezer zelf overg e- ^ vindenVan il n ee t al eerder herinneringeng e- laten om uit te BM voor 'bur ge-g ^ pagi- Pu iceer – zoalsbijvoorbeeld i voo e zijnJ beken- meester staat; de term zelf va tasP opP p a de Dag oe van een en on er an e aaruit I97 8 na56 6 en wordt niet verder uitgelegd. –enen kent het ggenre ggoed. o HijJ weethoe hij i VanThij in wekt ini ditt oe de indruk van het boeiend moethouden. n. Hij geeftg e- iemand die ontzettend zijnl estdoet – om

•

18 • Biografie Bulletin Najaar 2005

aardiggevondeng te worden, strengg doch Hans Kok aa wer e iJ overleden is. rechtvaardigte j, zijn,e o en een om goedeg ur- Wanneeree Van Thijn het nieuws hoort, is gemeester te zijn.J Het gaat hem niet altijd het eerste watil zegt (tegen de koningin,g even makkelijkaaf, en e dat maakt hem sY m- bij wie hij opP dat moment opp bezoek is): P at ie . Hi'Hij geeft t fouten toe en laat zwak- 'Dezer am at i sc eeg eurtenis zal mijnJ heden niet onvermeld. Zo verte tiJ dat burgemeesterschapin een tota an er licht hij,j, als hijJ midden de nachtac vanwegeg een plaatsen.'aatsen. En hiji' zegt t het niet alleen, hij omme in zijn ambtswoninga tswonin gmoet ver- schrijfthet unverfroren o–P uit naiviteit of laten, eerst nogg even terugrentg naar de eerlijkheid?' slaapkamer om de resten van de oude kaas De velee detailseta s e en woordelijkweergegeven waaraan i'J zich te goed heeft gedaang uit gesprekkens doen vermoeden dat BM i eg- zijnj bed te verwijderen. o gelegenhedeng g baseerdodagboekaantekeningen.p ver waarbij hijJ geprezeng p wordtwo t legtg hij vast. de re en waarom hijJ het boekheeftte-g Uiteindelijk ol tstaat ontstaat het beeld van een wat schreven laat Vani nl zich niet et uit. Een kokette en naïeve man die opp zijn tenen e mooie hondenbaan verscheenc ee al vrijJ snel na staat en i'l en trots is einenug en, het einde van Rose nm o ers politiekeP e car- en die zich erg eg bezighoudt i oug mett hoe zijnl rière. BMve r sc eenasp in 20o3, negenjaar burgemeesterschaplater over zal komen. nadat Vani'nj afscheid ei nam als bur ge-g - Dat maakt t ate Jals lezer opje oe e ent, meester van Amsterdam. Inmiddels hadhij want dit boekisn natuurlijkatuur i Jbedoeld als al oe enescg reven over recenter ervarin- het sluitstuk vandieee vormin g. g en. Retour Den Haagg overe zijnJ avonturen Eigenlijks aatde argwaan a^ aan meteen in het a s minister van Binnenlandse ZakenZ en beginvlak van het boek toe. Als Van ThijnJ Stemmingen en inSarajevo ^ over zijnl tijd als voor zijn installatiee het afscheidvan zijnJ waarnemer van de OSVE in Bosnië. WWildee voorganger Po bijwoont,J 0o t, voelti Jhzic hij door over zijn tijd als burgemeesterg te enigszinsg beklemd als de hoofdcommissaris sc rijven alsnogg een lacune Popvullen in zijnzi n endeoco- ur emeester in hunu toestoespraken p en teoe gesteldeprofessioneleg leven, of benadrukken dat er in Po a s am tseP rio - duurde het zolangoor j zijn hij uzijn emees r g - degeen doden zijn gevalleng (zee doelenoe e ui '- tersc a Phad verwerkt? Het t laatste lijktJ on- teraard opP dekrakersrellen van de eerste waarschijnlijk.Zi'ZijnJ kortstondige ge minister- helft vana e jaren' tactachtig) ti . ...`as maatstaf sc aP in 19 94 moet veel traumatischer zijnl het succes van eenburgemeester aan af geweest. te meten vond ik het zowel emacaber aca er als ta- i' absurd,'sc schrijft'Was ri' t Van Thijn.. Waset u er oris ook niet eenbeetje eene geluk g bij leen on ge-- ^^ u geweest?'g We weten natuurlijk atuur Ji dat tiJ - Boriso sDtt Dittrich wwil naar eig en zeggengg met dens Vani' nsjHans ambtsperiode ra er H n Een blauwe stoel inpaars ui e iJ maken Kok inn opusepolitiecel t ece zal a overlijden, 'dat de emocratieeeng abstractie is. De p in r dringtt c op gzich dat hij zichJ hier,e , aan kloof tussen de Tweede Kamer en het volk hete ing van zijnzij verhaal, , alvast indekt. hoeft niet zog te zinl als hij soms Hoee an ri dieJ beeldvorming gvoor hem wordt afgeschilderd'. Om dit aan te tonen is,, blijktJ verderopintet oe , wanneer verte tiJ een aantal verhalen uit de prak-

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 19

, tijkJvoor – zijn eigenpg praktijk als Kamerlidv r de tand voelen' en 'tegen de lamplopen'.p D.66 Het boekstamt ta t u uit t 2 o01 , dus van eeeen Meeree dana oseR m^ n r ee enVan Va ThijnT J lijktJ reactie op de door FortuynY aangeboorde Dittric te hebbene e nagedachtaeg overt dedoor o

onvrede van het volk iseeng sprake. De Orwell zo sterk betwijfeldel egeloofwaardig-

naam Fortuyntu Y komto zelfss helemaal aaniet et in heidv an autobiografieën. Misschien sp ee t het registerg voor – waardoor J eje' oee ns hier zijn achtergrondte gron alss advocaat en rec - realiseert hoe ontzettend langggee geleden ter mee. HijHi' onderbouwt zizijnv erhalenn met

2001 al weer is. allerhandeewi'sstul en een^ methode die Dittrichtt c behandelte a e onder t o er meer eer de antistal-- helaase funestu sis voorleesbaarheid.eNiet Ni 'ng swet^ ehet omoue w i'J^ NeeanesNederlanders alleenn wowordt ere uitvoerigu oe uitg uit de an e in- initenu n aegevangenissen sen de witte n itte ena van de Tweede Kamer geciteerd,g , ook illegaal"mus.u Door zijnzij keuzee om acachter te officiëleo e sstukken, u , motiesot es en dooro Dittrich elkaar een aantal los van elkaar staan ee-g gesc reven stukken voor diverse opiniepa- , vallen tee an e en is, van een lopendp ver- g inas worden in extenso opgenomen,pg , en haal uiteraard ggeen sprake. E hoofdstuk is door de lezer ten slotte in extensoo overg e- ongeveer opp dezelfde pgeouw: manier opgebouwd: slagen. sje deklooftussen volk en wee- iemand uit het landbenadert Dittrich om de Kamer wiltic t en lijktJ hete nietet handig a g hem opp een misstand te wijzen,J ^ en vervo - om het volk onleesbare teksten voor te gen sg gaat Dittrich in Dene Haagg aan esslag schotelen. Ambtelijkrtaalgebruik u iheeft on-

om etr poeem op tep lossen.e Niet allese ggetwijfeld Jzijn un functie, e,maar a wat is ere tegengne lukt. Zo moet kleermaker Giimiis ondanks om al die tekstenalsai'Jg e n achterint hete

verregaande inburgeringterug g naar Turkije.J oe onrbrengen?Z e te Zo kunnjeje- ver a Tocho wewekt Dittri irritatiec a bijJ de lezer;, niet len onderbouwen zonder dat iemand er last door zijn zijn inspanningen, maare oor ma- van heeft. nier waaropp hij J erover vertelt. Hoe je het Het voordeelva nDittrichs Di tric boek iss dat a eer ook wendt oft keert,ee , hijJ is het middelpunt veel aandacht wordtrigesc o en aanpro-p van elk ver a.eenP gegeveng g moment ce ures. eri' tJ geen goedg beeld van wat er

zie jeem suin een soort perma n ostuu m allemaalomti' enJ bij hetJ verwerven van

overe hete Binne on zweve n. steun voor moties en wetsvoorstellen;^ o- Dittrichtt let als eenige g opp zijn stijl. J Hiere en ven i en ontstaatt dit tbeeld gaandeweg,g g, als aar pro eert hij Jhet mooi te zeggen.gg Over consequentiea van e vevertelde teverhalen; e a e, het een vrouw die eenbekertje o ie omklemt,, wordt de lezer niet explicietp voorgehouden. schrijftl hij: 'HaarHaar vingersving er zochten de warm- o g ee t Dittrich aardigeaa ge voorbeeldenee e te van de koffie'. Telkens als' e zo'n stijl- van in de Kamereg ru i te tactieken.ta e . BijJ de bloempjepleven, tegenkomt,sc ri je even en begrotingsbehandelingis e spreektijddie zoiets is meestal ggeen ggoed teken. Net zoals partijen arti'en krijgenJg gerelateerdg aan de grootteg t VanatThijngebruiktJ Dit ricggraag r g e irec - vavan de fractie. Hoe meere eleden, e, hoe meeree

te rede,e, maar anders dan bijJa Van ThijnJu i- minutu en. Maar als interrupties p moetoet e - ten alle door Dittrich sprekendoopgevoerde ev a ntwoor en wordt de klok stilgezet.g et.Dus, , personen zich in ongeloofwaardigoeg o- verteltr t Dittrich,c, het voovoor kleineree e fractiesact es , pen e volzinnen, waarbij volopeg rui handigom o met collega's ga s a tespreken ps e e dat ze emg aa t van uitdrukkingen s aan'aan je opp een zeker moment zullen interrup m e-

20 • Biografie Bulletin Najaar 2005

ren, zodatoa je in je antwoord als zo langg le van ZuijlenJ voor de Pv in de Tweede wilt opP de zaak kuntut ingaan.aag . Kamer e zat en fractiesecretaris was. Ten slotte nog iets over dee titelt te Eenblauwe stoel in paars. Heta in etwas as aars,paars; de P Koninginnedag blauwe stoel van Dittrich staat taatin de wee- de Kamer. eWati oe t J dan met dat Inetw0o r voo ra van rensver enning en . voorzetsel 'in' .? Hij wilw toch niet beweren schrijftJ Bolkestein dat et oorspronkelijkeoo sP on eiJe dat de Tweede Kamere oonderdeel er ee van de re- manuscriP t met de helftis ingekort, maar ering is? D666 mag a dang op Phet moment dat er verder niets aan de tekst is veranderd. dat Dittrich czijn zijn boek schreef in het paarse Dat inkorten is doorr een ee redacteure acteur- ge kabinetezeteng hebben,e e dat ^ lijktl geeng re- beurd, en over de toegepaste maatstaven den om het dualisme dan maarmee aa af wor t verder niets vermeld. ^'Slechts ceen ts ee n-e te schaffen en de regeringg g een soorta om- e eassap eg is gekuistg vanwegeg te onver- tegenwoordigheidtoete tdichten. i n oem taalgebruik.'e wilt meteenetee weten welkeassap ge dat geweestg is,, maara aadaar kom 'e natuurlijkniet eem acr ter. Het zou.u 2. Dagboeken zomaar kunnen dat de interessantste-passa ge het boeknieteg a heeft. Behalve ve het HetrP a ti sc e voordeel van het iJ ou - woord vooraf is er ook nogg een nawoord, den van eendagboekis at alsje,jer e e e een motto en een opdracht; wat de rest van dag eensc stukjeJ in schrijft,J nat, a verloop ve ooP van de tekst betreft kunnen we er dus van uit- tijdJ vanzelf eene boek hebt. Voor ru e- gaanaan dat die rechtstreeks uitdea oeg en zetteoP itici is zoiets ets een ee uitkomst.u to m st. ZeZ van Bolkestein afkomstigiis.s kunnen natuurlijk ook andera e motievenotieven Wat etee meteen de v vraag aa oproeptg o iets meer hebben om voordega oe vorm te ie- redactie wellicht wenselijkse J was geweest.g zen: misschien willene e ze ee een direct beeld Het boeksterft ste van de afkortingen.Elke E in bieden,van heet a de aanaald, , zonder correc- Brusselopererendeinstelling, commissie, tie en reflectie achteraf,te a , omo verantwoor- bank, organisatie,politiekegpartij arti en stic - ing af te leggenegg e of de elezer er een indruk te ting wordt opgevoerdPg onder zijnl eigeng a- geveneven van dedagelijksegang an v n (politie-Po te korting,die de intekst e nietzelf wordt ver- ke)zaken. Een vanredeneneom een klaard. Dee achterinac te het boekpo enomeng dagboeki'bij te houden kan zijn dat de lijst van J J a aafkortingen o t eng telt zeven ppagina's.a gina. dingeng 0oo eenvoorjezelf-op rr t e Jwr t ril Een vertegenwoordiger van het m Ysterreu-

gen. De twee dagboeken die hier behan- ze vxi t lna raadplegingvan e -1lijs st ac delde worden,,et zijnduidelijkm et oogg g het Verenigd gKoninkrijkoel opPP publicatiegeschreven,- zodat van ze representeren.Z ou e authenticiteit en de „ onderzoekgeen a ssprakeeeni ra e lijkt. Grens- nu u ec t oonherstelbaar erste aar verkenningen is het dagboek g oe dat Bo es- zijn aangetastgzijn zi als er hier en daar in de teini'J i toetoen hij lid van de Europese tekst zelf een a ge orte term voluit wasg e- Commissiee was,as, en bestrijktest t Pde periode schreven? 1999-2004. RetourNNijmegen i' me en– Den D HHaagg Het beeldvan wat atB Bolkestein als commrs - ggaat van 199899 tot 1999, 999, de tijdJ datt Marjet a J et saris voor de Interne Markt,a t Belastingen, en

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 2 I

deDouane-Unie u van g dag totg dag doet,, dochtigoc ti . Was Bolkesteinin echt de enigeg Ne- er aner die op dat niet dacht: wordtaang ewe hetg boek steeds a strac- p ^ ter: weer eenbijeenkomst,J ^ weer overleg,g, 'Ms het maar geeng allochtoon oc tooni is'? Als we weer een vergadering, weer een tas vol stu - doorbladeren naar november4 2004blijkt J en, weer eennafkorting. Dat is gezieng het Bolkesteino in niets schrijft over de moord motto vann het boek, ^ Den en aan Brussel op Theovan a Gogh, gof , over de dader. Wel zie ik stromenPPa ier traagg door ambtelijke meldte hijJd at hijJ in Buiten or et voor de , over de moord op Theo van molens ggaan', waarsc lJi n 1 ook het beeld hand liggende' en e p dat Bolkesteinin wil over ren gen. (Dat mot- Goghg heeft gezegd,g z g , en dat hijJ naar de er- to is v van n schoolkrantniveau.c oo rantniveau. Eig en Ji zou en ing si eenJ omst sis eweeggeweest. nwi e- et variëreno op die regels van Marsman al keurigwekt Bolkestein'n de indruku dat hijJ vijftigjaarg ver o en moeten zi Jn, en a sje ier in gen uit de weggg gaat. Uiteraard is de het toch doet, zouje er opPJ zijn minst voor kans grootgr dat dit eerder aaner het verwac - kunnen zorgeng dat het oorspronkelijke rit- ting s Patroon van delezer ligtg dan aan Bol- me behouden blijft.) estein ze ,^ jenunt eedagboekschrijver Wat de leesbaarheidweer tenoeg e komt is niet verplichtenm o re gnse over te sc ri'-J dat Bolkestein zich op ste t alsbuitenstaan- ven. Bovendienkunniet u etzeggen egg at Bol- der. Samen met het slachtoffer leent de bui- kestein in Grensverkenningenrensver 'n en controversiële tenstaander zich het beste voor identifica- uitspraken puitra en de weg gggaat. Zoo verzucht i'J

tie. Bolkestein zit min of meer als eenlingg elders:. 'God, o, wat isdit t land vol!'o Wel in een Commissie die naar sociaal-demo- zo datdie e boodschapoo sc P enigszinsg wordt ont-t cratie enpolitieke correctheid neigt. Hil-re acht door het feit dat zijJ wordtgenoteerd ageertg hieropP met een mooie, ortaan ge- nadat Bolkestein'n zizich o P Koninginnedag on engorze i el waaruit een groteg 2001 1 in et Von e par ee gewaagd.g g mate van ong e u spreekt. seGo' ^ watis dits t parka vol als hier ejaarlijk- Het interessantst zijnJ de passagesP g die over vrijmarkt voorPinkinderen r n wort eorg g ani de Nederlandsepolitiekaaggaan; ^ ieBo e- seer zou' een wat accuaccuratere ate e verzuchtinguc g steinkennene we beter,, die wereld kennen zijn.l we beter, en ook de afkortingen stellen ons Grensverkenningen iss dusu het interessantst nietet voorvoo raadsels. Indagboeken zoekje na- als hetniet e over EuropaP gaat.g Je krijgtJg ner- ens de indruk datBolkestein o e voor zijn e- tuurlijk meteen bekende data o,p zoals II g lp ^ september 2o 01. 'Wat eeeengruwelijke ge- ziere in Brussel zit,, hoogstensg ns dat hijJ vin t eur te nis.' ^ ... We woworden e omringdg door dat hijl hetmoet oet doen. Het komt dan ook een boze en jaloerse buitenwereld die niet als een verrassingin g alshij J in het nawoorcl utuit Amsterdamse softies bestaat.Nu u weet scschrijft dat zijn commissariaatmi ariaat de verwer e- ^ iedereen et. Meteen daarna oorg e a- liji' kingin van een oude ambitie is. HijJ vindt er naar 6 meime 2 oo 2 ^ demoord o0 op Pim de economischei e eenwordingg van Europa,pa, werk van de EuropeseCommis- Fo rtu n.Y 'Verbijsterend! WieWi an it e-g en dus het we p aanhebben? e Een ppolitiekeo tegenstander?e sie> van grootg belang,ng schrijft> J hij.J een in oezie ini eeigen ge kring?g^ Uit de homoscene?'omoscene. bondige ststijl Jggeschrevenesc en met a ortin- Met die laatste reactie is iets vreemds,^ en gendoordrenktdagboek ag o de beste manier is onwillekeurig wor 'e a s lezer wat achter- om eengoedbeeld van de werkzaamheden

z 2 • Biografie Bulletin Najaar 2005

in Brussel usse te sschetsen, ,i lijktJ nogg maar de de film en van'van de zomer een maand vraag. aa.esIetsg meer uitlegu vang proceduresp en eengrote villa huren in Toscane en lieve

een vvermelding rme in vang functies in het namen- mensen uitnodigen'. register(zoals z s in Retour Nijmegen – Den Uithaardagboeki'blijk t at fractiesecretaris HaHaaga van VanVa u Je ndat , hiernae a aa aan bod een baan is die haar wel volkomeno opeist.p komt) had eteg ee in ieder gevalg toe gan- Er wordt constant overlegd gen vergaderd, e iJ er gemaakt.g er moeten en evormgevormd en stand- De titel blijft raadselachtig. Welke grenzeng puntenugg ingenomen worden – en alles vol- ver ent Bolkestein hier?Deg Derenzenrenze van ter t zichc in een sfeer van niet aflatende Europa? De grenzeng van de bureaucratie? haasten e aafaalangst. a g Het et efeitVan t dat Va ui'J en Zi'nJee eigengrenzen?g zich c ook oover haarppersoonlijke ersoon Ji' leven uit- laat, heeft als voordeelat haar werk in een kader wordtgeplaatst, e Waardoorals jeezer Troostchocolude g p , een ideeri' tJ ghoeveel tijdJ en energieg ze er- `Ik lijkJ Bolkesteino e wel met die culturele mee i'l ti s,en welke offers dan niet van schrijftuitstapjes', sc ri Marvan et va u J en o p 7 haaraaworden wo verlangd. eBij Bi' Bo estein krijgJ november i 998 in het dagboekg dat twee je de indruku dat zijnzij werkzaamheden zich jaaratelater ggepubliceerde u cee zou ouworden als Re- in eepJn oor culturele uitsta 'es ttouro NijmegenJ g – Den Haag.g Toch gaatg ze onderbroken vacuum. neen stukdanverder Bolkestein n B estein. Als Bo e- Bo estein, heeftal een hele carrière achter stein in Grensverkenningenrensver g over zijn leven zich, Van ui'J en moet het allemaalg nog buiten eoitiepgaa schrijft, aan ie aante- waarmaken en twijfelt reg e matig o ze wel genbijna uitsluitend over zijnJ vele in eoP itie wil blijven.l In 2000 zal ze de

'culturele Mar et van uiJ en is politieko everlaten voor een baan in het e-

veeleeoe openerp over haar privé-leven.p Op het ri' seven. Misschien dat daarom Van moment dat zehaarga oe i ouJ t, zit Zu i'J ndefensievereis dan Bolkestein. i n B in. Bo - zee oovoor de PvdA in de Tweede Kamer.rZ Ze isi est e in lijktJ zich geeng vrageng te stellen bijJ fractiesecretaris. Be a ve over(partij)poli- het schrijvenl enP publiceren van een a-g tie e verwikkelingen schrijft ze over haar boek. Vana ZuijlenuJe moet zich regelmatig

leven in Nijmegen,haar grote liefde > haar rechtvaardigen, eng geeft regelmatigaan at twijfels,aar a s an po ggin en en haar ro- ze erover denkt om ermee te stoppen.Pp men. Bo esteineg oren in I 933 houdt Zowel oweVan Va u J e als oBolkestein este weteweten zich verre van dit soort ontboezemingen. heel ggoed dat ze een dagboekbijhoudeng at Vanlui en is van 1969 7^7, en onderdeelvan augauw gepubliceerdgepu zal worden.or Beidee eengeneratie die de ggrens tussen het er- dagboekschrijversbezoeken e oe e hunu re acteu- soon il e en hetprofessionele leven minder ren om over de voortg an gvan het projecPJt te scherp rP tetrekt. . Dit maakt haar dagboek veel spreken.u InnVan' Va J ne s boekwordt o t de

directer dan datvan aB oe tein.s Haara eu-e stoer ve r o pen e fotosessie die resulteert in wietwg i' elijkt J eengeneratiekenmerk:tee ze de omslagfoto uitgebreidbeschreven. Op eigenlijk en il alles teg e iJ , een baan, maar'maar die oto staat Van ui'l en opP het balkon niet een die me volkomen omenP opeist', , sc ri J- van een trein. Een wat overbodige vondst ven, lezen, naar het bos, naar de duinen, voorvoo eenee boekdat t Retouro N NijmegenJ g – Den

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 2 3

Haagg heet. LijktJ die titel trouwens nietheel boek luidt desondanks Dag oe van een o- erg r gop Retour Den Haagvang Van Thijn?J itica. Jegri'J t de indruk dat die er tussen- Veelzeggendis oe eze twee dagboeken doorgeglipt is toen even niemand oplette. ette. ^• ^ door hun uitgeversg inde markt zijnzij gezet'. de ap te st van Grensverkenningen wordt uitsluitend ingegaanop o BoBolkesteins in 3. Conclusie o itie e ,carrière, en over het boek zelfe wordt vermeld dat et gaat over Bo e- Teruge unaar g aar OrwOrwell, diee e geloofwaardig- steins 'dagelijkse bestaan tussen Brussel,, heid van autobiografieën relateerde aanhet Amsterdam en traats urg^ zijnzijn omgangg g aantal erin vermelde ne er ag en en verwer- met ministers,^ Euro- par ementariërs en pJe i' e zaken. Kunnen we inderdaad zeg- journalisten, en zijnzijn dagelijkse ervaringenervaring g en dat autobiografieënu iog ra iee"n van v n politici o itici aang e- met eesu itvorming in e gestaagg g uitdij-J loofwaardigheidwinnen naarmate er meer en Brusselsebureaucratie'.e usseflap De a teteksst misstappenpp en blunders worden toeg e g e- van Van Zue i' npakt p zaken anders aan. ven? Eerst wordt Nijmegeng afgezetg tegeng Den Misstappenpp en blunders toegeveng doen alle HaagHaa . 'NijmegenNi'mel g en – dat is wakker worden ie r behandeldee a e e autobiografen,zi'zij et niet haargroteg liefde,^ samen musea eng a- allemaalmetet hetzelfde vuur;uu , Van Thijn en leries bezoeken ... en genieten van het VanVa Zul i' en doengretigeroehet wat an Ro- our g on isc e leven in het zuiden. Maar senm" o e. r DittrichDtt c behandelte a etop p1 zijnbeurt u r' ook Den Haagg kent zijnJ aantrekkelijke 00 p1projecteno n enondernemingen e ie mis- kanten,anten de bekoringg van een carrière in het lukken, ene zelfse s Bolkesteino este scschrijftdat hijl brandpunt van e pu ie ebelangstelling. een tijdens1g een BBC-interview ema t ... Openhartig schrijftsc tri' ze overslapelozesae grapje oover e Gordonor Brown beter ac terwe- ^ nachten eno itie e strategieën,g ^ officiële o e ge hadkunnenlaten n ncota r pr ouctie en dinersene troostc oco a e ,over vrienden in onverstandige inmenging in e innen- ^ eroe eng in de fractie. Zo guntg zede e- an sepolitiek va nee n lidstaat').staat Maar ver-

zer en p assant een verrassende blik achter gro othet degeloofwaardigheid? de schermen van de Tweede Kamer'. Be a- HetH toegeveng ven van misstappenp kan een ge- vede g ossy-a c tig e stijlJ valt hier nogg iets vo g zijnJ vavaneerlijkheido ere ening.

anders o–p dat het ware karakter van het Misschien dat we onbekende auto io ra- werk van Van ui'J en wordt verdoezeld. en ggelovenn wanneer nn r ze hunu missers toegge-e ^ passant';^ te Zie het ggebruike van de term enp ^ de ven n– maaraa we e hebben hier maken met lezer zou eensaang denken dat het echt mensendie wekennen en die we hebben oveover Ppolitiek o t eggaat. aat Deuitgever e wi e ezers horenore sspreken. p Het zijnl politici,p , wee zijnzi1 n waaropr hij miktJ blijkbaarJ niet afschrikken van hun werkzaamheden op e oog te en enn doet o het hier om Bridgetg Jones in we kunnen ons een beeld vormen van wat ^ staat ze een auto- Den Haaggg gaat. 'Het gaatg echt niet alleen er voor hen het spelp als maar overpolitiek, etg aat eigenlijkover biografischgra isc werkpubliceren. u iceren. Ze nemen -

iemand s jij, die worstelt met de verhou- vast een voorschot opp hun plaats in de e- privé-leven er- sc edei nis.nis Daarom een ing tussenhaar p en haarp lezen we hen met ^ soon 1 J e eleven.' De ondertitel van het ggezond wantrouwen.et Het toegeventoe eve vanva nne-

z4 • Biografie Bulletin Najaar 2005

er agen zien we eerder als onderdeelvan voor waar aan omdat we nu eenmaal de hun tactiek dan steenvnoprechtheid. van neigingg hebben alles wat we horen en waar Wat Po itie e autobiografieën betreft, lijkt^J wee niett directe t bijJ betrokkenet o zijnJ voor a de uitspraakOrwellpra van niet van toe- aan te nemen. Hoe op win en is het dage-g passing. BijJ nader inzien blijkt de ge oo - i'l s leven van een politicusP ookhelemaal? waardigheid eerder van de vorm af tean- InplaatsP van dat we het geloven,g ^eggeloven gen danvan vainhoud. Ende hetou .zijn e de weet wel. Zodra het ergensg over gaatg waar dagboeken die het meeste vertrouwen in- wee wel bij1 betrokken zijn1 of waar we een boezemen. meninge overoe hebben – zie Bolkestein over Dagboekene maken ee een directere,ec minder FortuynY o etV on e par – schrikken we bewerkteindruk u dan verhalende memoi- wakker engenaanaan we vragen stellen. res. Ze bevattene e a ook nauwelijks 1s escou- Bestaatgeloofwaardigheid dan alleen bijJ de wen eassaP es, terugblikken gY o ana ses. gratier i e vanndesinteresse? Dat zou je een som- Het nadeel hiervan is atroce ures en an- bere conclusieu kunnen noemen;,) 'e kunt het lderean etermig nontwi e ing en veel ookzien e alseen ee aansporinga p tot een riti- minder aandachtn t krijgeng dan in verhalende sc eees ou in g . memoires. Voordeelr iss dat mee e in- en over rdagelijkse e i'1 werkzaamheden en e- g g Literatuur sommerin en gedaan worden zonder al te veel reflectie, wat de indruk wekt van o 1ec- Frits Bolkestein, Grensverkenningen,g ^ dagboek g van t ivit eit: hier wordt verslagg gedaan,, en geen een Eurocommissaris (Amsterdam Bert Bakker verhaal verteld. 2005) Maar bij oo aar i ei van a oe- Boris 0. Dittrich,, Een blauwe stoel inpaars, aars eerha- g g len uit de Tweede Kamer (Amsterdam, Van Gen- ken zouden ook wel eens andere factoren nep 2001) - kunnen meespelen. Omdat er in a goe George Orwell, `Benefit of Cler : Some Notes on ken weinig uitgelegdwordt, weten we als g ^ gY g Salvador Dali' in The Penguing Essaysy of Georgeg lezer ook minder waar het over gaatg dan bij Orwell Londen Penguing Books r94 8 verhalende memoires.Bovendien ove e dreigt rei Paul Rosenmoller, Een mooie hondenbaan (Amster- het ggevaar dat we door hetdoor oo e r in- dam, Balans 2003) en ggekenmerkteee ritme van a goe aante- Ed vanThijn, Thin BM Amsterdam Augustusg 2002003) ening enlangzaame concentratie co ver ie- MarjJ et van Zuijlen,Zuilen Retour NijmegenJ g — Den Haag-,g zen. weerwee eeeen bijeenkomst,, weer een dagboekg van eenppolitica (Prometeus, Amster- vergadering,weeweer een ee cucultureel tu uitstapje,P , dam 2000) weer iiets m meteen afkorting –g we nemen het

Rob van Essen Een voorschot op een plaats in de geschiedenis • 2 5

Bedgeheimen en schandalen De ontoegankelijkheid van het Koninklijk Huisarchief

Dik van der Meulen

In augustus werd bekendgemaakt dat de historicus, juristen Wilhelmina- biograafCees Fasseur in het Koninklijk Huisarchief de documenten over de Hofmans-affaire zal mogen inzien, waaronder het rapport van de commissie-Beel uit zgsó. Het bericht leidde tot voorspelbaar rumoer in de dagbladen, en zelfs tot Kamervragen.

De achtergrondenzijnaa zijnbekend. aaN r n- Wilhelmina-boeken ook toestemmingmmi g leidingvan de oogkwaalg van prinsesp Mari'-l hadgekregen om in et Koninklijkl Huisar-u e,later Christina,mkwamen ^ koningin nin in u- chief documenten te raadplegen,iermee liana enrins Bernhard in contactc tac metet de opnieuwp hetg esc ie wetensc app e i'J - gebedsgenezers^ Greet Ho mans die door leenrecht leektehebbeneg re gen. Het

haar inv oe opo u iana en haar acip isti- sc erp st was de reactie van Lambert ie- sc e ideeën voor een tweespalt in het u- e s^ die voor zijnbiografiezijn van Beel tot aan we i'J zou gaang zorgen.g Om een constitu - de Hogeg Raad toe hadgeprocedeerdom e

tione e crisis te voorkomen^ stelde de Ho mans-stu en in hete Nationaalo Archief regeringg g een commissie in die de zaak te mogeng inzien.Giebels,in e Vo s rant moest onderzoeken. Het rapportpp van de van19uu 1 augustus:is'Openbaarheid natuur- commissie onderleidingvan oud-premier liji' iets anders dan het uitkiezen van een

Bee (KvP) geldtg als een van de beroemdste hofhistoricus en hem het monop o ie ^

ggeheimepolitieke documenten uit de Ne- verschaffen op zo n cruciaalu archiefstukc estu derlandseescg ie enis. 0over een constitutionele crisis als het os- BijBi' sommigeg journalisten over eerste in sier-Beel.'' augustus e tevredenheidat ereindelijk in i'J Giebels'e es bitterheid is te begrijpen,e g J pe ,e en hijl is ui e i'J ei zou komen over de veron er- nietett het enigegl slachtoffer ovan e nin i'-

stelde crisis waarin de completep monarchie easopvoorkeursbeleid. o H n Daalder, inejaren vijftigJg wasbeland. Anderen dit momentezi met ees de dat Drees

merkten op p at ees Fasseur, ,die e vooro0 zijnzij a sremier J bij de kwestie betrokken was,,

• Biografie Bulletin Najaar 2005

moet het zonder het dossier doen, tenzij gen aa m dat zijnJ nhuwelijksproblemen, of ere i is s tew a c ten tot Fasseur klaar is. i e va n zijnJ n ououders,publiekelijktot e s, in e- Waarom m zij niet,l en Leidse ou - oog e- tai wordenbesproken. Wat at betreft is ^ raar wel? Beatrix'B trix voorzichtigheidniet zo vreemd. AaAan deandere a e ekant gaatg het in dit gevalg om eenpolitiekeaffaire, a a , die dit soortprivé- Particuliere rommelzolders P overwegingenJg overstijgt. Dat eet men P het eerste gezichtg is de zaak niet zo in- dan n niet na druk van buiten,, ggewikkeld.ew e Weliswaar kent Nederlandeen kennelijk Jook ingezien, waarbijwaa ^ het overlij-J archiefwet die openbaarmakingvan staat- en van prinsP ' Bernhardongetwijfeldde kundige documenten m en ten voorschrijftJ t (met een doorslag ee t gegevene even. aantal uitzonderingsgevallen), maar de zijnl de ontwikkelingen StcStichtingi in Archiefvan va hetHuis u Oranje-J hetH mans- ossier o interessant, , Nassau is eenparticulier archief. Dat het maaraa veelbelangrijker eop is wat o e ac ter- uiteindelijk uitpublieke middelen wordt gron speelt: e ontoegankelijkheid van gefinancierd, is hieropi r Pniet etvan an invloed. DeD hetgeheleKoninklijk Huisarchief. Niet a- beheerder, oninkoningi in Beatrix, , bepaalt pwieaa t omJuliana en prins BernBernhard,, maar komt, en wie niet.taatsrec te Ji is er 0odrieOranje-koningen e een uit e neg - ggeen verschil tussenn eeeen willekeurigeP arti- tiende eeuw wachten nogg opP een moderne cu iere rommelzoldere en het KoninklijkJ biografie. De kans bestaat dat vooral het Huisarchief: ze vallen allebei niet onder de Pportretr van va de derder Willem e niet al te vlei- archiefwet.p Indie ie zinantwoordde remier end zal worden, maar dat maggg geen reden a ookn 0P e Kamervragengen zijn om het archief (of delen ervan)g eso- van Ella Kaisbeek. Het PvdA-Kamerlid ten te ou en. Alleenn met medewerking wist dat natuurlijk wel, en daar ginggg het vanva het KoninklijkJ Huisarchiefkunnen de wat haar betreft ook niet om. Zij was van benodigde etai s wor en verkregen – en meningg dat het rapportPP van de commissie- dat zal in ie erevag leiden tot een genuan- ^ Beebehoorde tot 'de stukken die de uitoe- ceer er beeld van dit staatshoofd. enin g vanva defunctieu van het staats o0 betreffen'.Zulke u e stustukken, e ,o zo scschreef K s- Boulevardbladen beek inde Volkskrantvan rantvan 22 augustus,g , moe- ten naar hetKabinet a et der Koninging of het In hoeverre hebben openbarefigureng u ei- Nati o n aa Archief worden overgebracht, g e n i'J hetrecht ec om zichzelf en hun voor- ^ waar ze kunnen worden ingezieng door e- geslacht tebescherment tegenbiografischeg genen die daar krachtensr ns de Archiefwet belangstelling?, Een interessante vraag, gze- recto hebben'n^ V r r von Ka s ee er als het om ledenn van vorstenhuizen

het 'volstrekt terecht' at Beatrix van haar gaat. Zijl sslaan aa de aangeboden privileges – bevoegdhedengebruikmaakte; ze meen e geld, paleizen, en aanzien – zelden af, maar ^ zelfsze dat e koningin zo terughoudend hebben doorgaansg watmeer ee moeite met ^ mogelijk'g i'loes moest zijn.J n het hieraan verbondenaee nadeel: depublieke : Nu is voor elk standpuntP wel wat te zeggen.gg nieuwsgierigheid.g DDie e tetegenzin ligtg voor de Vanzelfsprekendsis het voor niemand aan- handwaar et om ou evar a enaat,g

Dik van der Meulen Bedgeheimen en schandalen • 2 7

maar ook voor hun wantrouwen te en io- en voldoet daarmee dus niet aana eenee e g ra ieën moet men begripg p opbrengen. op e gen. langrijkl wetenschappelijkete sc appe i criterium. Want oeeres pectee r dit tgenre ge re om een Bedrijven e en a ingezieng dat op en ei of andere reden ook is, , debiograaf o a zoekt, goed is voor hun naam, en stellen steeds va- niet min er anStory-verslaggever, e naar kerer hun archieven open voor onderzoekers, e e eimen,at ruziesu es een schandalen. D ook als de ondernemingg geenbrandschoon oeti' ook als hijJ eenee sc schrijver i ver o een ppoli- verleden heeft. Een voorbeeld is Shell,e dat ticus tot onderwerp-heeft, maar voor o zelf het initiatiefheeft genomeng om zijnJ nin s uiz e n s is t ditthema extra gevoe ig bedrijfsgeschiedenis te laten vastleggen, omdat hun troonaanspraken nu eenmaal hoewel de betrokkenen zich ervan ew ust zijnggebaseerd opp de voortreffelijkheide iJ van zijn n dat de ondernemingg met een omstre- het voorgeslacht. den oorlogsverleden tobt. Toch verwacht En us blijveni'J n dedeuren eu en van het Konin - niemand dat automobilisten na eup ica- lijki' Huisarchiefvooe rhistorici en biografenog tie van het boekdee- m npe zullen u en gesloten,g es , met uitzondering van eene n e- mij .. g J ing aan wiede koninging en haar me ewer- Hett belange a g vana oopenheidp e e zal het oning s- kers hun vertrouwenhebbenescg on en. huis zelf moeten inzien,, want a t langsa s officiële e Begrijpelijk,glp J ja,maro , a et vre sta ni gi?s. wegg – parlementp of Hogeg Raad a – valt er De boeken worden toch geschreven,- es niet veel teerei en. Watbuitenwereldat e noo s zonder de archiefstukken –en n het overblijft, isu ruitoefenen; mmet kracht beeld vandeeg io r eer e koningg ofo - van arg umentenbetogen g dat een grotere ning in, pprinsgemaal ge aa of pprinsesses wordtwo t eer toegankelijkheidva n et Koninklijk-Huis doorgaansoorg niet ggunstiger ug van.Uiteindelijk archief eto uiteindelijku e J niet etzal a scha-- zi n ook de weinigeg onderzoekers die er wel den. In tegenstelling tot wat e Kamerlidt in mogen,g , bijl dezeeag gang g avan zakene nieteteg - Kalsbeek betoog e, kan dat archief niet baat,, ant hun werk is niet te controleren oopen en genoeg gJ zijn.

a8 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Dagboek van een biograaf Werken aan de levensbeschrijving van Pieterjelles Troelstra

Piet Hagen

27 december 200I het verledene zijnJ er waarschijnlijk meer Vandaagg het register van Journalisten in Ne- Pplannen ggeweest.M aa r bij Jhet tInternatio- er n, eenpersgeschiedenis inportretten o in- naa Instituutst tuutvoor oo Sociale i Geschiedenis,esc , geleverde eve r bij Dee Arbeiderspers. Nu is et waaraahetTroelstra-archiefwor e, t ewaar oe echt aaf. Maar boeken schrijven is is niet bekend dater e nuu iemandezibezig is. verslavend en dus tekent een volgendpro-g Directeur JaapKloostermanP helptP mijl over l ect zic a.De Arbeiderspers is ent ou- mijn schroom heen. Ik ben dan wel geeng siast over mijnl idee eenbiografie te maken kenner van degeschiedenisvan va et Neder-er van Pieter JellesTroelstra186o-193 0 , an se socialisme,maar aa met eteen com nai- Fries dichteri r een dertige g 'aarl politieko leider tiei van va interesse,te esse, studiezin, s u volhardingen, vavanSociaal-Democratische e Arbeiders- schrijfervaringoetmoet et lukken.u Het kan partijarti s DAP . Troelstraroe heeft wel vierdelige bovendien eenn voordeelr zijn dat dit werk Gedenkschriften nagelaten, maar er is nog wordtr gedaang e aadoor oo iemande die afstand altijdi'J geeng ee aafgerondebiografie ge waarin al heeft tot het onderwerp. materiaalri iss veverwerkt et datr sinds zijns n dood in 1930beschikbaarakwam. Dat ver- 2 augustusg 2002 baasde me toen ik als journalist een kort BezoekB z aaaan Tinekee te enmei'er-Wie J eng, a Pportretr van va Troelstraoe st scschreef. I gag uitzoe- directeurirecteu vanva het FrysFrs L ette r n u ic Mu- en o et ideee uitvoerbaar is. Is iemand an- seu een D o u mintaas'esintrJ u m in Leeu- ers hiermeei rm bezig? e g Kan ik tijdJ vrijmakenl warden. HeHier seeis een aste vasteexpositiete zien voor zo'n^ ggroot PJproject? ? Zijnl er su si ieg e- over de familieii Troelstra. oe st a.Behalve e a ve de ic - vers te vinden? ter-politicus Pieter Jelles behoren daartoe zijn va er e e liberaal, wethouder en ee-

22 maart2002 p uteer ine Leeuwarden,zijnzij roer en me- De laatste aar jaar hebben minstens zes est l re Dirk, zijn, zij zoon Jelle,, diekunst- mensen overwogeng eenbiografie van Troel- schilder, was, en natuurlijkJ zijnJ eerste st rra te schrijven.riJ v n. Een van hen heeft zelfs een vrouw, Sjoukje' B Bokma de Boer,, beter e- begin gemaakt, maar moeste strlJ staken eNynkn als n evani Hichtum. tm. omdat hij onvoldoendeovo oe esussubsidie kreeg.g In Tineke Steenmeijer tee l is een kenner van de

Piet Hagen Dagboek van een biograaf • 29

Friliteratuur.Zese Ze heeft eenn gr em o na ti- naast AuJ 'e Holtrop,t ,P de biograaf o gaa van a N Yn- seerd levensver a van N Yn e geschreveng ke van Hic t um. We kennen elkaar uitu de en vele artikelen over Pieter Jelles. Ze is een tijdJ dat we studeerden. We hebben een ^ van eezor ersg van zijnJ Sam le Fersen.e sen. ZeZ paaraar jaar een uo- aan ggehad als onder-er ontvangtg me hartelijkJ en zegtg alle steuneu toe. wi'sreJ acteue r n vana Trouw.o Nuu zijn wew , Zee wilw te zijner neJ tijd Jook de conceptteksten ' uo- iog raa . zijJ van SJ ouJ, e ik van Pie- van commentaar voorzien.rzi n T Tot mijn I Jn vreug - ter Jelles. Hunu opP de klippengelopenpP u- de vind ik ater.no gdrie historici bereid tot welijkJ bindt ons opnieuw.P kritisch meelezen: Jan n Bank, a, Piet et deRooy oY en Johan Frieswi'J . 9 anuari2020030 Sinds ruimu e wee benfreelancer.e 15 augustusg 2002 Voor het eerstren ik eeng dag door in het De eerste toezeggingen voorsubsidie zijnzij Internationaal InstitInstituut voor o0 Socialeoc a e e- Ik waagg het eropP en neem over een sc ie enis een kolos met een weinige g toe- ppaar maanden ontslagg alshoofdredacteur g an e i'J e voorgevel,g maar van binnen een van De Journalist. Ik bli'J freelance journa- schitterendgebouw,g ,p prachtig gg gelegene g aana listiek werk doen, maar driekwart van mijnJ de uitlopers van het IJ. De leeszaal is licht tijdJTroelstra-project zal ik aan het kunnen en royaal,Y ^J de medewerkers zijndeskundig besteden. Het za waarschijnlijknogg wel ene u zaam.p Wi e e ijssenTijssen geeft mij even uren voor at het aatsteatg in mijnmij een eerste instructie over de in het IISG isg e ic t. Maar ik merk aanwezigeg archieven. I heb geeng idee van we at ete an vang- dezebiografie geluk-e watm e te wachtenwac te staat.Het et Troelstra-ar- ig breed wordt erkend. chief omvat duizenden stukken. Daarnaast zijn er tientallen archieven van mensen mmet 21 november 2002 wie Troelstra verkeerde en corresp on eer- Postuum wordt de P.C. HHooftprijs PJrijs uitgge-e de. reit aan Sem Dresden, schrijverJ van De Wie zijn toch al die onderzoekers in delees- structuur vandeio gra ie uit i9S 6 nu oP- zaal? Ik opper er het idee af a en toe lunch- nieuwu verschenen inuitgebreidere versie ontmoetingen te organiseren voor aanwe- onder de titelOverdeio gra ie. Een mooie zieg onderzoekers. IIsG-me ewer ers Jan gelegenheid-om mezelf bijl te scholen.sc o Vo Lucassen en Frank eonJong voelen er wel ggens Dres en kunu je geen enkel feit voor voor en organisereng sindsdien wekelijks waar aannemen. Het is allemaal selectie en een tae ote. Elkeins a ontmoetg je er interpretatie. Met ie relativeringne g het nieuweu g gasten uit de hele wereld met de achterhoofd wil ik toch proberenp een zo meest uiteenlopende onderzoeksprojecten. ggoed mogelijkee te schetsen. 30^ 'anuari 2003 14 december 2002 Eerste bijeenkomstJ van het clubjeJ vana po i- ' ^ > eatr e ezinlêzing' van Troelstra's toneelstuk tiehebebiografen at i biji' e aar eg - i n Vrouwr ouwin Leeuwarden.In het nooitn It tromme . We zijnJ met ons vieren: Annette eerder opgevoerde stu zijnzij Pieter Jelles en Bleich doet PvdA-leiderooP den Uyl,Y^ o J'ou 'e makkelijkte herkennen. I zit We graven de christelijk-historische- Po iti-

30 • Biografie Bulletin Najaar 2oos

ca Fria Katz en Jeroen Koch de antirevo- r9 'uni2003^ uKuypertionair Abraham Ku er. Met Troelstra Iemand hee me vertelde datt ik de 1o 2-' aJ ri- i'J een mooi kwartet. Ergg frequent q zullen g e Marinusu van der Goes van Naters,aet , o- u we niet i'eenl omen^ zo eens P jaar, maar fractieleider van de PvdA, nog^ welg kan o-p het iseu ervaringen g uit te wisselen. bellen om een afspraak te ma en. Hij1 is de Hoes is mijnhoudingtegenover u g Troelstra, r ra, nieg oPpoliticus t cusdie Troelstra e oe st a nog o goedgg heeft willen de anderen weten. Ik stelme ope open gekend. Maar helaas heeft de rode jonkheer ^ oP . Veel moeite kost dat niet want het is al- zijnJ dagg niet. 'Weet u wel hoe oud ikben? en. lemaal nieuw voor me. Maar ik merk dat Hoe haalt u het in uwhoofd mijJ tebellen!' ^ ' alle negatievee g verhalene dieeover ove Troelstra oe stade Er is iemande bij1 hem opP bezoek die hetg e- ron e doen me soms tochprikkelen tot te- sP re overneemt. I moet maar een briefjel g ensP ra . Datgebeurtg ^ bijvoorbeeldJ als ik schrijven,sc rijven zegtg ze. Datdoe i maar, tot een spreekP metebiografen van Henri Polak, ontmoetingontmoetinkomt het niet meer.Als Van Willem Vliegen of Henriëtte Roland der Goes twee 1'aar later overlijdt, scschrij ri' ik Holst. Alsof je wordt meegezogen in e opnieuw nieuw. Nu omde familie te condoleren twisten van honderd jaar gele---persoonlijke te vragen of er nogg materiaal isg dat nog den. VoorVoorlopig oP i houd ik het er op dat Troel- niet naar het Nationaal Archief of het I I s G stra eenboeiende Persoon i'l ei was, vol iseg rac t. Datblijkt J t niethet geval.g Ik innerlijke tegenstellingen,en juistdaarom moet oud-PvdA-voorzitter Felix Rotten- zoo spannend. Misschien wel de minst saaie erg maar eens e en ^die is vaak bij1 Van p o itic us van Nederland. der Goes opP bezoek geweestg en heeft het Troelstra-beeldjeg eërdat opP diens u- 24 e ruari 2200300 reau. stond. Heerlijkedage a en in het Frysky Letteru n ic en Do umintaas'esintr1 u m in 25 maart2004 Leeuwarden. Het FLMD is ge uisvest inhet Tweedagen in de National Archives in Pan aande Grote Kerkstraat waar ooit Kew, vlakbij Londen. Ine Eerste Wereld- Mata Hari woonde.ri'Jg gt ergratis eo le oorlogg speelde Troelstra een actieve rol in en thee,, magg nog g ze op iëren en zit tussen de vredesbeweging. De Foreigng Office volg-g de middagg aande lunch met de me ewer- de dat intensief. Omdat Troelstra als kers.e Doordat i in mijnl jeugdtwaa 'aar1 deutschfreundlich bekend stond,^g genoot hijJ in Leeuwarden e gewoond,g , ikg e- weinigg vertrouwenbij J de Entente-re geyin- u ' redelijkFries.g gzijen. Mede ar oor liepenP zijn initiatieven Deuitstapjese naar Fries an zijn1 n elkekeer ee pniets uit.u Als biograafo aa ug kunam jetena- een feest. Meestal combineren mijn vrouw u ren dankbaar zijnat ze zoveel bewaren. en ik het met iets anders. BijvoorbeeldJ met wandelen ophet evenwou enP a, dwars 15S mei 2004 door Troelstra's eerste ies istrict,liet er - In v an tes i valtat er vaak wat te combine-e- stera ee . En in Stiens bezoekik met Samle ren. Tussen Zwitserseer^ an e gin en Fersen indee deplaatsenaa w er jonge door0o ebezoek oe ik Luzern,u , waarTroelstra en Pieterete Jelles vertoefde. zijnJ tweede vrouw enkele ma en logeerden biji' een rijke Amerikaan met socialeg evoe-

Piet Hagen Dagboek van een biograaf • 31

lens,s, John de Kay.y Die bewoonde e een as- 1925,9 S^ het jaar waarinhij J de ppolitieko verliet. teeltjedat a u dienstin doet als PePflegeheimg I genietgge t vana eedezepersgeschiedenis van a voor0o erJ en apaarengehandicapten. Een a r tott dag.g Je komto t wele vaak in de verleiding dagen later ben ik in het Bun esarc Iv in zijwegenJ weg e in te sslaan. aa . Eigenlijkgne l is alles inte- Bern. Eind 19189 wilde Troelstra tussetussen de ressant. Al turend achter het filmapparaat > > bergeng bijkomenJ van de revolutionaire no- selecteerr' ik zo'ntweehonderd twee o e pagina'sp g per vem er ag en. Ook in Zwitserland was het jaargang. Ze kunnen thuis woworden e ge- i uit onrustigu gg geweest. Uitde stukkenu blijktJ dat v oe g inordnersmde met kopieënp ën arc ie- de in ic ting en iensten opp hun qui-viveq ven. Samen met verwijzingen naarde later waren. versc enen literatuur wordt het allemaal ^ ^ geregistreerdere istreer in het a re gig ster in mijnJ pc. 15S augustusg 2005 In sommigeg opzichtenweet w i meer van Er zijnJ veel mensen die me iets toesturen. Troelstra an i'J over zic ze wist. Eenknipsel, een ou ebrochure, > een ver- aa over Troelstra'so 'verguisde'zzusu Hen ri- 11J 'anuarl 200S ka, een ingelijste spotprent van an uiJ- Ine Nationaalt Archief zoek ik in de co - ter s,e en scriptiep over roestra inhet Deens ecti e vanC.J.Ruijs a . u ls de B ee r en rouc ,rep - een nogg veel meer. Het stimuleertu de eenza- mier van het kabinet dat in 1918 aantrad,, me onderzoeker. Vandaagg krijglg ik het e- naaraa eact reacties es opP hetrevolutionaire o tre- richt dat ik eenplaquette met afbeelding e n vana Troelstra.oe st a. Onverwacht stuit ik oop vanauTroelstra ca ea ri l.g Die krijgt een eenee ossdossier e oveover mijneigengrootvader.e e Die pplaats in mijnl werkkamer. was in diee ttijdhoofd-legerpredikant. Door Ookdecollectie boeken groeit. Er is wer- zijn rechtlijnigec t l g optredenop t e e was hij inconflictcon ^ kelijk een stortvloed aan literatuur over de ger a t etmet collega's. gas. Dat at was zohoog g 0 - veleee 'kwesties' waarinTroelstra een rol gelopen en dat het rapportpp over deze zaak ook speelde: de socialei kwestie,es ,de kiesrecht- - aandepremierwe werd toetoegestuurd. estuu MijnJ kwestie, de ag rarisc e kwestie, de school- grootvaderr er kono moeilijk zijn ongelijke- kwestie en niet te verg eten de tactie es- kennen, zoz luiddei eenn vanva de conclusies.co u te,i die i zoz vaak de ppartij l verdeeld hield. En Die karaktertrekhad i'-gemeen met roe dan natuurlijkJg grote onderwerpen als de str a, die e hij overigenso g fel bestreed vanwegege Spoorwegstakingp oorweg st g vavan 903,1903, de Eerste We- zijnJ rooie streken. re9 oor og en Novemberdagen van 1 18. HetH za moeilijkJ wordendat allemaal te 10 maart 2005 verweven met het levensverhaal van de Het et heeftenige emoeite e oe gekost,g , maar van- hoofdpersoon. aa ani etacr ei van koningin Wil- e mina' raadplegen. aa ege Aanvankelijk verwees 23 november 2004 e directeur vanva het KoninklijkHuisar- roe Troelstrast a schreef r in Dee Sneeker n Courant,, De c ie min aa r Cees Fsas eurbiografiev s van Baanbrekeraan ree ene De ociaa emo raat.Die Wilhelmina.Daar aa zouu ik alle erelevante eva te in- kranten hebik oorg ev ooi . Vandaagg formatievinden. a o Maar e na overleg e m g et Jan begin ik aan vijfentwintigJ g jaargangen van BBanka e en Fasseuru zeherhaalde ike mijn n ver- Het Volk,vanaf a de ooprichtingp g in 19009 tot zzoek, met het argumentu dat ik de relatie

32 • Biografie Bulletin Najaar coos

tussen Wilhelminai mina en Troelstra vanuit een zin ing en. Het et lag g niet alleenee aa aan zijzijn este maar aan nervdse anderppers ectiebekeek en zelf de ron- e g ^ ook het nen moest kunnen raadplegen. okreeg ree ik Zeitalter. ter. alsnogg toestemming.g In Ise n u,rg in deHarz, a, ac bracht t roeTroelstra st a zijn1 n zoon0o Jelle naaraa het Lan -Erzi eun g s- 20 mei 2005 ima van Hermann Lietz. I stel me vooror Hete is s precies ec es vijfenzeventigJ g jaar geledenge e hoe etegegaan aan is: na een treinreis van twee Troelstra ooverleed. e Handelsblad dagenae laata de vader hier in 19 o3 zijn twaalf- P ceei rt mijnmij Ppleidooi voor herijkingJ g vanan jarige zoon ac ter opp eenpgprogressieve et ersnTroelstra-beeld. eteou- Hoevee Duitseu kostschool, , ver van huis. teni'J ookheeft e ggemaakt, , hijJ is toch de In Eisenachbekijk J ikde plekp waar in 18^1869 P ma n diearbeiderse de van Ne er an eenee de DuitseSociaal-DemokratischeuD tse partij J evoe vana eigenwaarde eegegeven. e even. Ik werd opgericht. Hier waart nogg de geestg herinner ner ook aanaa de internationale imen- vavan August g Bebel rond.o J ennWiWilhelm ^ sle vande jonge sociaal-democratie. LiLiebknecht t waren Troelstra'sas groteg ote voor-r- Inekrantjen van e Pv in Den Haagg beelden en met beiden was i'Jbevriend. verschijnt metmijn m hulp P een roe stra-rou- Thuisusp eauautobiografie gra le van BBebele uit te, die eindigt bijJ zijnJ g ra oP de Algemeneg e ast. Zou Troelstra oe s die ingedachten Begraafplaats. hebben g e a toen hij1J zijn eigeng e en - schriften schreef? 22 J'u i 2002005 Eene esreis alangs s g de Romantische e tra e door 2 augustusg 2005 et vroegereOost-Duitsland. Troelstra was Viai deP postarriveert a vee t eendik pak,p, de druk-r een romanticus en een bewonderaar van pr oeven van a hetproefschriftvane Aukje A' Heinriche ic Heine. e e. Hij J heeft deze streek vaak Holtrop,ot o p, Ny n e van Hichtum,, leven en we- bezocht. In Dresden J ik de voorma i- reld van ^'ou J'e Bo made Boer. Een su - ge klinieki vavan Anna Fisc er-Duc e mann, stan t i eedeel van a hete boek gaatg a over S'oJ u- waarouJ Je verbleef om teherstellen van J,'es verhoudingtot Pieter e es en ook over

haar neurasthenische aandoeningen. Ik diens ppersoon en werk. Voor eendeel laat vin ooko het adresr waar Pieter Jelles logeer-o eer- het boekzich lezen als een u eP ortret. de toen hij bezocht. Dit deelvan de De omgevingg g van Pieter Jelles is nu volledig stad isilg debombardementen van 1945 e- inraa t ggebracht.e ac Er t. zijnl (auto)biografieën spaard. va n bijnaJ alle mensendie een belangrijke Inkoopeenboekhandel ik Volkerp U rlc s ro in zijn leven speelden, zowe in innen- Die ne rvose ro mac t 1871-1918, A ust ieg as u iten an . Nu nogg het portretp van de Unterganggg des euts c e n Kaiserreichs.s. man die vanuit mijn optiekP in het midden IneenssI snap ap ik beter hoe Troelstra tegeng staat: Pieter JellesTroelstra. Ik hooP dat het DuitsDuitsland naangekeken moethebben. En oveover eeeen jaar o rie a is. ook waaromhij i' zo vaak leed aan zenuwin-

Piet Hagen Dagboek van een biograaf • 33

Actief en eigenzinnig Waarompolitica Frida Katz een biografie verdient

Co Welgraven

Niet alle biografieën hoeven over beroemde persoonlijkheden te gaan. Toen journalist Co Welgraven per toeval op de naam van Frida Katz stuitte, wist hij niet wie zij was. Nader onderzoek leerde hem dat, hoewel Katz niet de geschiedenis in zal gaan als invloedrijke politica, er redenen genoegzijn een biografie aan haar te wijden.

De vrouw vanva wiewie ik eenbiografie scri,schrijf, aan.' Nogal owatg a at lezers e e s klommen ineen.ppen: kende ik tot een e ppaar-aa geledene e en in et e hoe konden jullie FridaFri K at zvergeten!g heel niet. De ez er vs ana a Trouw,rouw, Die reactiesct trokkeno e mijn n aandacht. Bert waar ik een kwarteeuw wewerk, , brachten me Haars kende ik, ene freule Wttewaal van, an opp de hoogteg van haar bestaan. Stoetwegen ook, maar van haar voorgang-voor - 26 februari oo2 behandelde e a e e de ru- ster Frida Katza had ik — net mijnincoJ e rie 'HaagseHa a se Kier'e vanva Trouwrouw het thema ga s van deparlementsredactie — nogg nooit 'bijnamen a e eNNederlandse e an se Ppolitiek'.o itie . De ge oor . Eenkorte speurtocht in archieven, politieke redactie meldde dat het befaamde en boeken leerde mij datl in zij alle e ozicp - tv-programma De FFabeltjeskrant tJ es rdntaltijd tiJ `een tend g e room e ppersoon was om een io- ^. ^ dankbare bron' isgeweest: E i a Wesselesse ra ie van te scschrijven.J Katzat wasbijna lna twin- van D66 stond vanwegehaar r rradde tongg en tig jaar i van e wee e Kamereweestg , scherpe s- an bekend als Truus de Mier. van 19229 tot 94pI I (op dat laatste jaartalom Het sGP-kamerlid or ivan Dis gingggoor ik nogg terug),g dus ruwwegg in het interbel- voor meneeree De Uil oomdat at zijnl stemstemgeluidg lum, voor mijl een vane interessantstep e- sterk leek opp dat van dezekabbelend vertel- rio es uit de Par emen ta i reescg le enis steed lende vo ge .' waar ik nog s veel te weinigg van weet. Innee tussenzinnetje maa tede redactie Ze e was etr o en iJ deval van drie kabi- de rubriek eenfoutje:e 'BertB er t Haars, na netten geengeringeg e prestatieP estatie voor eeng e- de freule de enige vrouwu diee de CHU ooit in woon kamerlid. Bovendien was zij on ge-g- de Tweede Kamerevertegenwoordigde, veer in dezelfde periode (van 1922 tot 1937) dankte er e i'nJ aa m juffrouw Ooievaar lid van de Amsterdamse gemeenteraa . I

34 • Biografie Bulletin Najaar 2005

bene weliswaare import,p , maar toch voel ik het leven. De vader van Frida, Samuel Katz meeee een echte Amsterdammer,, die over de (ze heefthem nauwelijksJ gekend, een want hijl geschiedenis ie enis van zijnJ stad nogg veel moet e- stierf toen ze vier was), was een befaamd ren. strafpleiterp die ppro eo zijnl n diensten aan- bood aan arbeiders die conflicten hadden metet hun u werkgever.g Katz ze is als advocate steeds opgekomenge omen voor de zwakken in de samenleving. Er zit ook nogg een vvlekje e ) opP haar evens- loop, een dat is altijdJ handigg voor een io- gr aa . In r94 l ging gg Katz in opp de deal die de Duitse bezetter de honderdleden van de TweedezijKamer voorstelde. Als zij zouden aftreden, zoudenu ze hun pensioenrechtenp behouden. Hetet parlementp functioneerde na a deinval va vavan de Duitsers weliswaar niet meerep (pikant detail: Katz was, afgezieng van e voorzitter,op donderdagmei 09 94 t o e laatstedie e hetwoord o0 in de Tweede Kamer voerde),thet was nonog niet ontbonden. Met een p aar anderekamerleden uit diverse Frida Katz,9 1 20 fractiesgg ging ze in pop het aanbod vane e- zetter.et Katz heeftzich altijdJhet verzet tegeng verwijt dat ze daarmee de Duitsers in de kaart speelde. Die faux pas werd haar zeer Vlekje nagedragen. ot aar roteg teleurstellingen Fri da KatKatz was lid vanva de Christelijk-His- verbitteringpasseerdeg P de cHu-topP haar na tosceUecrl Unie HU . vooVoor mij l als oud-Ar--Ar- de oorlog obij g lde opstellingan van de i a- J osse r (ArjoAr os was dejongerenorganisatie ten ijst.1 In haar plaatsp kwam de freule. van de is s dat altijdati1 Y een mysterieuze

o itie e partij gebleven;^ ook protestants, p P J g p Baronesse lmaamaar toch anders.a e s Eigenlijkgen i was het geeng ppartij, 1 ^ het was – zoals de naam zegt– een Eenbiografiee sc rijven van Fri da Katz is van metlosse unie va etname hervormdene uitu oom meeree redenene aantrekkelijk.atz Katz was de gegoedegg kring. gDe. cxu is vaak een club eigenzinnig, zee durfdeu e eenee afwijkend ^ - vande dubbele e e namen genoemd.g Katz. a standpuntn p in de cxu- ractie in te nemen – komst heeft voor mijJ helemaal ietsgeheim-ge ook wasze e meestaluiteindelijk eesta toc o-Y zinnigs:gs. opopgegroeidgg in de Waalse kerk, a – ene eze was in vele eopzichten ep een io- overgestapt naar de hervormde kerk, weer nierster. Ze was in i9 22 een van de eerste terugr g n aa r de Waa se, elitair,, intellectueel,, vrouwelijke ledenn vanva de Tweede Kamere ^ afstandelijk, en toch betrokken bijJ mensen ' rechterzijde'terzi'l e zoalsz de christen-demo- die het minminder ggoedgetroffena hadden e in catr isc e fracties toen werden genoemd.g

Co Welgraven Actief en eigenzinnig • 35

Het zou nogg liefst eenenveertigg jaar duren omissie afmaakt. Alsdeio ra ie positiefp voordat0o dieat andere protestantsep partij,P J , de uitpakt,tjez sta zo'no n beetjeeet e op o e ooloonlijst n i'st van a ARP, een vrouw tot haar kamerfractie toe- familie (zie Cees Fasseuru enzijn zijn io ra- liet. Een van de aar i ge aspectenp van het ie vanonin ing Wilhelmina); is ze neneg a-a- weren biografieaang is eze-de ontdek- dan^J had waarschijnlijknog een re e- king, keer opp keer,, dat er weinigg kloptp van nin gte vereffenen. het beelddat de anti-revolutionairen een Geefmij J maar a eeeen oonbekende e Nee eran- stukup progressieverg waren dan de christelijk- er,,heeftt die toch het nodige ete en – historischen. ookuzal de oplage van et boek de i- Als in de jaren dertigg de tijdJ rijpJ p was ge- zend niet halen. Het is fascinerendvia ar- weest voor eenbewindsvrouw, dan was chiefonderzoek zo iemand te leren kennen Katz zeker één van de eersteeweest.g Ze en verbanden teleggen met onderwerpen liepepo overal voorop;p, ze zette zich actief in die je vangeschiedenisboeken kent en vooro het vrouwenkiesrecht,ze was etro - waarin zijl een kleine rol heeftgespeeld. e n bijJ de oprichtingvan e christelijke Neem de zaak-Oss,eind gjaren dertig. De vrouwen ewegg in zepromoveerdeals, p een katholieke minister van justitie ose ing

vane eerste vrouwen in Nederland,en ze werd ervanesc u i g een pastoorp de waseen ee van a weinige devrouwe vro wen die in het hand boven het hoofdte houden die zich buitenlanduhad gestudeerd.g . KKatz had in aan jongetjes enmeisjes meisjes vergrepen zou e- haarr studententijdstu Jg colleges e oP en biji' Carl ben. Dei' Jra vange Katz aan hetgedenk- Jungu g in Zürichuce en mochtoctaa daar toto verve ens waardigekamerdebat over deze kwestie was toe over opscheppen. fenomenaal. In eenpuntp ggaaf juridische- Kat, z had een opmerkelijkrivé-evenprivé-leven ook toobekritiseerdeg zijJ het optreden van o- onaantrekkelijkvoor eenbiograaf. ot se ing (behalve minister ook politiekP leider haartweeënvijftigstewwas ze vrijvrijgezel, eze , toen van de RKS P zonder in antipapisme te aa g ^ trouwde ze met de vader van haar beste vervallen,^ terwijll die houdingu g in die tijdl bijl vriendin,, baron Mackay,y, burgemeesterg van alle emoties die de zaak-Oss opriepP p zeker in ErmErmelo en N nsu peet destijdsJ nogg ééng e- et Potest r antse kamp a P niet ongebruikelijk mee n Zete. liete etzich c ere graagg g opP voorstaan was.ezieng van dekatholieke pers,P ^ die dat ze met haarhuwelijkJ baronesse wasg e- haar optreden e e e kreeg^ g zijzij van alle wore.Weeeeeen degeneg die die titel vergat.g kanten lofgtoe ezwaai voor haar stelling- name. Als Fri da Katz niete ee had, had Neder- Een sieraad g ^ land er niet anders uitgezien.g Ons land kan Vaak verbaas ik me erover dat van sommigeg ook heel goedoe zonder eenbiografie van er m oege Nederlanders geen no eenbiografie haar. Dat neemt niet wegg dat het schrijvenJ ^ verschenens. is. Maar het probleemp bijJ een van een boek over 'een sieraad van ewee- , biografiev van n eenbekende Nederlander is e KKamer', m rzoals oaKatz s at wel eens is genoemd,g oe , dat deheleggoe emeente over elke Ppunt en eenee pprettige ett e ene eeleerzame e bezigheidg e is. i s kommamma valt en je vanwegeg elke fout of

36 • Biografie Bulletin Najaar 2005 Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen Pleidooi voor een Nieuw Biografisch Woordenboek van Nederland

Mineke Bosch

Vorig jaar november werd in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag de pilot van het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (DvN) gepresen- teerd: het samenwerkingsproject van de Universiteit Utrecht en het Insti- tuut voor Nederlandse Geschiedenis om de levensgeschiedenissen van op- merkelijke vrouwen aan de vergetelheid te ontrukken. Deze gebeurtenis werd luister bijgezet met een congres getiteld Duizenden één vrouwen in de Nederlandse geschiedenis'. De toon werd gezet door de lezing van Vi- vienne Larminie, redacteur van het net tevoren geopenbaarde'Oxford Dictionary of National Biography (DNB), waaraan meer dan tien jaar lang was gewerkt. Daarna werd gediscussieerd over de selectiecriteria en classificatie van de geportretteerde vrouwen en over vorm- en stijlkwesties. 's Middags werd gesproken over vrouwen in biografische woordenboeken, kortweg: vrouwen in de historische canon. Dat thema bracht Mineke Bosch tot een reflectie op haar ervaringen als lid van de Redactieraad van het Biografisch Woordenboek van Nederland. Geïnspireerd door het Britse voorbeeld doet zij een voorstel voor een Nieuw Biografisch Woor- denboek van Nederland. Daarbij komen de valkuilen bij het schrijven over vrouwen uitgebreid aan de orde. Een handleiding die geen biograaf mag missen.

MijnJ eervaringen g als eerste (jawel!)J e vrouwe-ou e interessante r s vrageng die het DVN-projectpJ i'J lide vana de Redactieraad vana hetBi ioo- v0o rgelegenheidopwierp,en de e opp e- gra sc Woor en oe van Nederland,van gvan hetD VN - p or e' ct aana het nieuweuwe 19941 tot 2002^ en tevens als biograaf van Oxford Dictionaryictiona ry o National Biography onder anderen ettaaco s inspireerden^ vroegeng n als het r m anaanalyse se. Dit reu - mijl tot deze reflectie. o e inhoudelijk zenwerk kwam uit in oktober 2004^ na

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 37

meeree dana tien J'aar voorbereidingstijdwaar- tewel eenee geheelg Nieuw BiografischWoor- inverwachtingene over de mate van ver- en oe voor NeNederland. er an Dit nieuwe woor- nieuw in g hoogg w e r en opgevoerd.o evoerg Voor en oe ouzou zijnbelangrijkste zijn missie moe- wiei niet etis ingewijd: het nieuwe DNB is een te nontlenenaan n de vraagr g oe daarin meer

totale,t e etterl 'herschrijving'i' evan het vrouwen en andereeenplaats'anderen' ^ 'oude'' DNB dat onder redactie van de vader zoudenn kunnen u e krijgen.Je.g Bovendien zou het vavan Virginiag a Woolf, oo,Woolf, Stephen Woo ttussenu duidelijkaem n welke w richtlijnen aan e 1885S en 91 01 tot stand kwam en waaraang e- redacteuren en auteurs meegegeven zouden durende de twintigsteg eeuw met enigeg re- kunnen worden om de lemmata ook naar passen aan de eisen ge maat supplementenpp werden toegevoegd, inhouden evorm vo aaaan te assep ongeveer, elke tien J'aar één, tot in 1993et vana een nieuwe tijd.J laatste deel uitkwam onder de sprekende ti- teMissingM' ' Persons.ersons. Tegen die tijd was het g g J Vrouwelijke doden nieuwe DNB-projectp l al van start gegaangg met de ambitie niet alleen alle tot dan toee-g In 189 8deed9S5 Elise HaiHaighto ton in het prop gres- g

schrevene lemmata licht opnieuwp tegeng het ic blad Vrageng desJ 'is een o-p

te houden,n maar aa ooko opp basis van nieuwe r oeaap aanvrouwen,en nadrukkelijkoo aan inzichten indeescg ie enis leemten van mannen, omzich c aa aan te sluiten s u bij Jde Ver- velerlei aard op te vullen. eeggni in voorVrouwenkiesrecht.voo In e

Uit e knipselsni p die e ik hierover regelmatig aanloopn p totdie e ooproepp p liet zijzij een aantal kreegg toegestuurd g wisti ik ggeruimee u tijdl voorbeeldenpasseren sseren van generiekg taa ge- ateraan eoveoverzijde J vane a het Kanaal iets ruop i dat bij Jnader inzien slechts o man- moois' in demaak aawas. as Een van dieknipsels ni nen bleekte slaan. Een daarvan formuleer- bevatte de recensievan vaeen ee studiestu e naar Wo- dee zij als volgt:g men in theDictionary ic y o Nati ona Biographyg y door00 Gillian Fenwick, waarin, werd econ-g EenE' r voorbeeld. vierde3 De Isten Dec. .nam stateerd dat de verhoudingtussen vrouwen ik s morg ens de courant terhand; epen mannen in e o UD E DNB één opdrieën- oogg vielo et artikel neooen.Héz twintigaswas. De slotzins luidde vee eo- ja,moet even'94 zien wie era zoo in ,^ ^ vend:n Dr. Fenwic s in exes are a useu re- ggestorven is>g dacht i en tot mijn roote minder of an under-representationw ic verbazingg ontdekte ik, dat de vrouwen as alreadyn remediedt beenye e itor of niet sterven! In Nederland bleen overle- t eN ew Dictionary ofNational Biography.' den te zijn 1353S mannen en I vrouw, één Behalvee mooiebeloften over meer vrouwen oude vrouw, die ste gi oo niet dood zou in de DNB werd aangekondigd dat de nieu- zijn gegaane aan als zij Jniet vroegergrootmees-g ^ we DNB in 2004 4 in zijnbeschikbaarJ ggeheel teres vanhetonin i ' ^huisgeweest g ware! zou komen, in druku ene on line. Dat is dus 'Nuja,J maar die 1353S waren dan ook e- gelukt, denadere aee kennismakinge g heeft roemde mannen, daar aneeng vrouw te- r' mijJ zo enthousiast ggemaakt dat ik mijn nbij- geno . zult tg^ i mij ^ toevoegen. g Dat's waar rae aan Duizend^ en een„ vrouwen'^ e ook, daar dacht ik zooauwg niet aan –

aten uitmonden in een pleidooip voor een zulke vereeuwig ing swaar i ggegaven als er

Nederlandse versie van deOxford NDB,^ o- vereischt worden voor: president vanen

38 • Biografie Bulletin Najaar 2005

gbakkersbond, Vaar burgemeester van in- ggoed zijnl dat zijJ met degenoemde lezing en, voorzitter van de kamer van koop- Aletta Jacobs zovers heeftgekregenJ dat zij handel te Leeuwarden, directeur der zich opp de Am ster amse kieslijstl plaatstep hoogereg burgerschoolur te Sneek,gemeente-nee g voor degemeenteraadsverkiezingen in ggeneesheerAmsterdam, van emeente ex-gemeente-g 1883.3 Allemaal historischei risc eiten vanbete- secretaris, van Deventer, enz. enz. kan een enis dus,maar aa kennelijkJ ggeen reden voor vrouw niet bezitten. Slotsom, zijJ sterft dus de heren n Spigti ent e Noor en os om haar in niet. hun boek ook maar te noemen.Zelfs e niet in het laatste deel, waar temidden van a - De schrijfstere en p u ci is te Elise Haightong zon er i) e biografischeio rag isc schetsen etsen van vrij-J - (1841-1911)is nietgeheelonbekend,maar en en e mannenn eenee merkwaardig met uitzon erin van hetBiografisch io razsc Woor- hoofdstukje'Vier Vie r vrouwenv ou in de vrijden-J en g g . den boek van het Socialisme en de Areiers- ers ewegg in,. is ingelast. in ge . Opvallendp ge- beweging is zijJ tot opo heden door de meeste noeg is daarin wel een plaatsp ingeruimd historici van de negentiende eeuw over het voorr Aletta aco s, ie behalve een ort- hoofd gezien,g ondanks haar actieve aanwe- ston i glidmaatschap enap eeéén publicatiepu in zi g e7i in hetpublieke e at tussen 18 0 De Dag eraag eenrol oin dezee kringeng heeft en 9i 11. De op va en ste omissie is wel dat gespeeld. Kennelijk heeft zij opname in e- Haig ton in het standaardwerk over at e- ze cocollectieve ect e vrouwenbiografie te an en isme en vrijdenken in Nederland Noor- aan wat de wetensc a socip o 00g Robert

en os engpi t I97 6 met geeng woord MMertong r on et 'Matthew-effect' ee e- wordtgenoemd:J Haightonng was namelijk noemd, naar de beroemde uitspraake pr in Het van 1882 tot 1884 redacteurr vann De Dage-g evangelie van Matt eus: Want'Want wie heeft zal raad.Qualitateuaq had zij ook zittingg in nogg meer krijgen,lg en hetzalovervloedig a het bestuur vandeeg il namige vrijden- zijn;n• maar aa wie niets heeftzal zelfs het laatste ersverenig ing enbepaalde zijJ voor een wor en ontnomen.' Dit effect heeft er me- deel de discussiesi ies die er werden ggevoerd de voorezorg g dat Aletta Jacobs de token tussenr Domela aa Nieuwenhuis, ,, Carel woman van de eerstefeministische golfg is erritsen en an ere n overo uiteenlopende gewor en, het monument waarachter zo zaken als ee a e inggg , algemeen kiesrecht veel van haar feministische tijdgenoten ziJj n engzelfdoding.Dat was niet gewoon – ver wenen. Haightong zou dus de eerste vrouw kunnen Wie een beetjeJ thuis iss in de wijzeJ waarop zijnzi n geweest die een bestuursfunctie had in onze waarderingg enherinnering van isto- eenggemen e, door mannen geg domineer- risc eersonenp gekleurdg worden door de vereniging.Ook hee t zij in Nederland mannelijkheiden vrouwe i'J ei (of gen- als eerste vrouw in een openbare verga e- der), verbaast zich allangg niet meer.m In ringopp 21 december 1882 in Odéon' te Am- HaightonsHai tons origineel getoonzetteg nz ttirade is sterdam een ei ooigehouden voor vrou- de frustratie teherkennen die veel vrouwen wenkiesrecht.iesrec t. Daarnaastpubliceerde zij in de loop p er tijdJ hebben verwoord over met een korte onderbrekingin de tweede de asymmetrischein- inen e its u uitin sme-g helft van e jaren 188o in uiteenlopende a- c anismen van het historisch an wer . nalen over 'de vrouwenkwestie'. Het kan Kenne i'J vallen degeldende definities van

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 39 ^ historisch belangg voor eene grootg ootdeel sa- ggreat and the ggood'. Voorhet overigeg ste m- men met wat mannen nu eenmaal doen in de de commissie in met een uitspraakp uitu eteven• ^ dat betekent dat ook niet opzien-p e inleiding tott tde Dictionary ac o a^Y o American barende mannen opP grondg van hun positiep Biography:B g ..^ 'TheT e fact that a man niis a devoted – als po iticus, geestelijke,r bestuurder r et ce- husband and father, an efficient school- tera – inre openbare we e onsterfelijk master, an exemplaryp Y parishp p priest, givesg wordenemaa g t , omdat die positiep t e het him in itself noimc a to biographicgrap com - hun nu eenmaal verguntg om zichtbaar memoration. dood teaan.g Ditbetekent et at zelfs het Tussen beide uitersten van onmisbaar e-

meest 'onschuldige' criteriumdat t alle io- ang en onmiskenbaar gemisg aanbetekenis grafisch isc woordenboeken hanteren en dat lagg volgens g de redactiecommissie echter het nieuwe DNB zelfs s als het allereerste een wereld van nuances waarin subuJjectieve noemt, ^ to be dead',^ voor vrouwen een an- voorkeuren en meningeng van auteurs en dereere betekenis heeft dan voor mannen.En deskundigen op name in het BWNkonden dat bedoelde Haightong to natuurlijk: om at verzekeren. Voor e t eeerste ste deelheeft dat het vrouwen niet vergundgu isopgemerktste duidelijkgook zogewerkt, gezieng de relatief wordeni'J het doodgaan,gaa , ontgaat n gaathun ook ggrote aanwezigheidg van historici. de onsterfelijkheid ie etggevolg v g is svan a e - Hoewel de redacteuren destijdsJ in de verstese richten in erant dieuiteindelijk, e unnen verte niet stilstondeniJ de vereeuwig ing s- resulteren in een e mm ain eeeenbiografisch waarg i ei van vrouwen, is dat in de loop woordenboek. Kortom,, zonder vrou we i'- der tijdJa natuurlijkwe veran er . I kan ke o en geen onsterfelijke vrouwen. dat uit eigeng ervaringg beamen. Hoewel ik eerste a 1979 9^9 i- In het deelvan het in gep u niet met het voornpg ezette doel om meer ceer e Biografisch^asc Woordenboek en oe van Neder-- vrouwen in het BWN t e krijgenge inde r e ac- land– opvolger van e negentiende-eeuwse tie werd gevraagd, g^heb ik wel met de niet biografischei og ra reekse eevan s va Van Vader e AaA ene het aflatende steun vane redactiesecretaris en twintigste-eeuwseNNieuw ieu Nederlandsch BiB'o - de instemmingg vane andere leden van de ra isc Woordenboek en– oe iss dedoor oo Haighton aig ton redactiecommissie dit doelnagestreefdg en gesi g na eer e mannelijke dimensie van een klein stukjedichterbijt kunnen ren- ^ `vereeuwig in g swaarg i ei onmiskenbaar. gen: van zevenpprocent in deel iv naar acht- De co mmiss e veverklaardei aa e te willen vasthou-- tienprocent in deel v. ^ den aan etvage'rijkelijk criterium'g u vana ^ ppersonen die 'een rol vanenige nig betekenis ^ Vreemde vrouwen voor Nederlandhebben gespeeld'.g pe Die . er rol

was volgensg de redactiecommissie wegge-e e De nadrukp oprepresentatie,antitatieve eguc voor mensendie hogeg openbaren - hoee ang ri'J ook, is^ natuurlijkl niet ge- ties vervuldenu (ledene a van het Koninklijk n oe g .De e vraagg welke evrouwen ouwe in hetni eu - Hu is, ministersste s enaartsbisschoppen),e en weWoordenboek BiografischWoor en Nederlander n ook voor mensen ie opg r on vanva veverdien- len moeten worden op genomen, is minstens

Zosten voor hun vak of andere tak van sportp zo relevant. o blijkt uitde eerste nieuws-n' erkenningg verwierven,, hogegeo omes ese en am- brief ie in 1995 werd gemaaktg inhet kader pioenen, of,, in e Britseformulering:tse 'the van de nieuweu Oxford DNB. Inde sectiee ne-

40 • Biografie Bulletin Najaar 2005

sc ie sc rijvinJ g teeae.ebevragen.g Vrouwen- n g en er ist ori c i willenvrouwenarbeidi'e J- voorbeeld niet alleenesc rijvenJ als wat

vrouwen aan betaalde arbeid (vaak typischp vrouwenwerk) doen, maar tevens vraag te- kens zetteni'Jd e betekenis van een term als ^vrouwenar ei en^ de asymmetrische wijzel waaropP arbeid in relatie tot mannen en vrouwenu werd georganiseerdg g en ge e i- nieer . Ten slotte bestudeertgen eer is- toricu s de manier waaropp in de gangbareg g geschiedschrijving de historischee definitie van vrouwenarbeid(vrouwenwerk) als a-

wi' en vanwordtp'arbeid' gere ro u- ceer . Juist in besefvan de samenhangg tussen het zichtbaar maken van vrouwen en eter- schrijven av ngeschiedenisise vovolgen ens mi'J Elise Haighton de Oxford DNB eene an ri'J e stapp ^ ggezet. p de we site staat onder dep rin- gentien e eeuw van de oude DNB werden ci es of inclusion' ^(de opnameprincipes, ^ ^^ p relatief meer vreem e vrouwen' unusu wat i een mooiereormu ering vind dan wom e n^ ^. excentriekelingen,i'zonbijzonderJ on- selectiecriteria) te lezen:

fortuinlijke ogifmengsters)o-g p ^^ genomen dana mannen'. 'Verdien- Hetereg aan artikelen over vrouwen stei'l evrouwen' u ^– schrijfsters,i antro en, ene manier waarop over hun levens pedagogen, musici en zangeresseng – waren werdgeschreven,g was men inmiddels a s ^ relatief ondervertegenwoordigd. 'Meer waarschijnlijk de grootste zwakte van de ^ vrouwene rin i'J t te vee opo het e an gri'J - DNB gaanbeschouwen; dat werdhet e,maar a te simpele pzichtbaaree t maken van vaa stenoemg alsde meningeng werden

'vergeten' vrouwen; hetblootleggen van de ge ei overde noodzaak van een nieuw bijdragen van vrouwen,^ dat de bestaandee woordenboek. Hetereg aan vrouwen in

paar m etesva r van degeschiedschrijvingver- e DNB kwam mede doordat in de tijd

e r intact tact laat een zich niet bezint opp de oor- waarin het woordenboek werd sameng e- zaken en structuur van het vergeteng en er- steld het onderscheid tussen het Publieke inn eer n .Niet voor niets heeft in vrouwen- en het ersoon Ji ' e even (openbaar en

geschiedenis et begripg pg gender eenbelang- rivé i zonJ er strikt werdgehanteerd. ri'J reo gekregen. ge g Dat begripg staat voor het Veelgebieden waarin vrouwen werkzaamzaam 'herschrijven van egeschiedenis'at tot waren, werdenecg ssi ceer alsprivé, en stand komt door de vangrol vanerenende ofbete- dus opgevatg abuiten de taakstelling van enissen van-en vrou we i'J et woordenboek liggend. Een eeuw later ei zowelin de esc ie enisals s in de e- was dit niet meer vol tehouden, al was het

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsteyfelijke vrouwen • 41

alleen maar omdat degrensg tussen het de ggrote te rol ovan a gendere daarin. De recen- privé en het publieke domein altijdal on- s,ent Phil Carter,a te, isduidelijkenthousiasts

duidelijkwasgeweest, en ondertussen een over'open-mindedness' ewaarmee het ^ in stuk was opgeschoven. Vee paden nieuwe DNB erin is geslaagdg g mensen 'from ^ naar het openbare leven kwamen voort the cracksr history'sto Yvoor0 het voetlicht te uit de karakteristieke huishoudelijke rol brengen door vrouwen achter beroemde van de Victoriaanse vrouw – verzorging,g g, echtgenoten te ontwaren en mannen en vrijwilligerswerkenliefdadigheid, om er vrouwen achter symbolente wien zien. drie te noemen. Bi ' de selecties voor de Ookroemt oe hijt lde inventiviteit waarmee in nieuwe levens voor de Oxford DNB ggin enkeleevg en hetbekende gebrekg aan men uit van een beleiddat ervoor moest bronnen werd opgevangen oor et opo ne-ne- waken dat de erkenningg van vrouwen als en vanenkelefamilieportrettena p of legitiemekandidaten voor een lemma groepsbiografieën. werd eert.... De adviseurs van het Ook voor Nederland zijn1 families te noe- woordenboek werddringend r g verzocht men vavan w wie e het Pportret een rijkeJ e scae- vrouwen voor tera gen die het verdienden ringg aan vrouwenlevenszou u laten zien. Te om te worden opgenomen,g en om in alle denkenva nt aan de familie Boissevain,, die artikelen aandacht te besteden aan activi- rondo de eeuwwisselingve e actieve vrou- teiten en invloed van vrouwen. wen telde, ondern r wie Mia Boissevain en Mariee B iss evain-Pi'na 1 p e die, beiden ac- In eene recensie in Historyy Today o ay sis meeree te tie waren in de Nederlandse iesrec t e- ^ vindenoe v r 'principles o inclusion', e, die weg ing, en e de Amerikaanse Inez Mi o- ^• onderegbescheiden enamin van Inte- a n Boissevain, die als heldin en icoon ^ gratlo' n a ist aapproach' P P oaceen ee araP i mawisse-g van e Amerikaanse'suffrage struggle' in ginhouden.ou e Hier is namelijkJ niet zozeer wordt ëer geëerdg (onder andere in de recente derol ovan a pepersonen in de res'res gestae'g (deg e- filmIron ronawe Angels). nesg Zij J werd niet a- ^ sc Ie enls , maar in de Istoria rerumes-g leen nonsterfelijkoogverblindendeals ama- ^ tar u mgeschiedschrijving)a e s uitg an g s- zone in de eerster ggroter esi r ec t Para e in Ppuntn ggenomen. e o In alles klinkt door dat het Washingtona in 1 91 3^ maar verwierf deze niet et gaatg oom wie er kwamen bovendrijvenJ status definitiefdoor haar heroïsche dood ^ Pin egeschiedenis' – vanwegeg de gangbareg g alsevog gvan uitputting doorg overgaveg sekseverhoudingen, vooral mannen –, maar aanaa de iesrec tstri'1 . Ook een familie als om wie' in de veranderender n e ren e gesc ie sc ri'J- VanVn BBosse zzou eenn mooiem i galerije g Jvan vrou- vingg een plaatsP verdient. Pv en is de wenPportretten opP kunnen leveren: een ^ nadrukP op'historical derecord',recor waarbij schilderes en een schrijfster,een weten- na ru e I1 wordt ereg ereer aan de sc ap ster enn eenn internationaaljuriste. ^ nleuwe sociaal-culturele benaderingen in OokJzijn er Nederlandse an se vrouwen vanvan' te n die opname in het nieuwe BWNN eescg Ie wetensc aP, en vaak ookex P I- e eop a civan et de ontwikkeling vrouwen escg ie- verdienen. eni wordtsg enoem . De redacteuren De representatievan a vrouwenou in deOxford tonen zich er a ve bewust van het con- DNDNB iss nogn gsteeds e s niet echt opzienbarendte str uct i re ater a van hunu ondernemingg en noemen (ruim tienprocent ofS7 Io lemma-

42 • Biografie Bulletin Najaar 2005

ta), maarm r om o dat te bereiken is een groteg verwonderen. Eigenlijkwéét ik niet wat prestatiegeleverd:p acachtentwintig te gp procent ik met deze vrouw aan moet. van denieuw euw beschrevenesc levens zijnzij die van vrouwen. n Bovendien levert de nieuwe DNB Vervolgenervoeg s somtm de auteura teur allerlei ewon- ook eeeen interessantere Ji' o op e gesc ie- i eg feiten opp en verklaart dan: e nis opp doordat explicietp wordtg ere ec- teer op de wijzeJ waaropp onsterfelijkheid Dit alles is van onschatbare waar ee-g wordt gemaa t en omdat wordt nagedacht weest enuge ig ee zijJJ bij leven over de vraagg hoe canonisatiepprocessenkun- de overwinnin gen voor een grootg deel tot neg n wordenbeïnvloed. Het e oe t geen stan zien komen. Zo'nn immense i toewi betoogdat het nieuwe BWN de B ritse opo na- ing had niet anders verdiend. Maar aan mep rinci pes als uitgangspunt z nemen en de andere kant is er iets a stoten s in deze daarnaast zal blijvenl werken aan nieuwe, vrouw, we ic t voor mijpersoonlijk,^ steeds inci rprincipes us eve en epo namecri- w aarsc iJJ 'n i ' niet a één voor mijzelf^ teria' die e eggebaseerd asee zullenu zijnJ opp door het hij zo haar nieuweleven BWNg einitieer ein, onderzoek. aan t hetl o aa e einde^ e komt hij terugg popdit t gevoel.g Ondanks zijnzijn eow n erin verklaart hij:J Do'sos en don'ts, ofhoe over vrouwen te g schrijven Zoalsoasa in het begingg gezegd,g er , is niet te ont- komen aanote bewondering en vaak Zoals ogezegd s gee inspireerdeg zowel het nieuwe ^ g DNB als de manier waaropp het DVN-pJ ro ect ook niet aan warme sympathie voor deze zil n missie uitvoert miJ tot een fantasie over energieke vrouw. Maar ik moet eerlijke- eeeen geheelg nieuw eu BWN. BijJ dat laatste doel kennen,dat te de lichte wrevel over haar ro- ik op de wijzeJ waaropp het DVN zich –g etui- buustheid en zekerheid mijJ niet loslaat. gee de discussierondes tijdens het s Y mp osi- Er is op sommigeplaatsen in dit evensver- um – de nadruk legt t opp de kwalitatieve haal een ernst,^g een nadrukkelijke ezi - kant van de representatiep van vrouwen in ei die^ me allebelangstellingan ont- biografische woordenboekenra of iog - roo . ^ ieen tout court.rt. Want inderdaad,et gaaaat Hoeoe zal ik t zeggen,z ^ , er is zo vreselijk^ wei- alleen om wie – m/v – de historische nihumorg in dit leven.' I t allemaals a em zzo natie mogeng vertegenwoordigen, het is ook gewichtig,g, zoleergierig. ... 't Is aalles van van belangng hoedat gebeurt.g I keer terug een onvervalste ste cursus-mentaliteit – die naar het voorbeeld van de vrijdenkers. we verklaarbaar, onvermijdelijken te o- Aletta Jacobs werd oorip t gweliswaar in ven– aar is die nooitmaar weldadigon er - etantP eon van de helden van de vrijvri eg e- broken wordt door een flits vanetre e- ac bijgezet,i'l gzet maar, zij Jmoest daarvoor iJ ' ei s ese . welee een pJ prijs betalen: Iets anders is dat hijJ in haar mislukte u te moe- Eriz^ n dingeng in aar aar ,in haar a pdebelangrijkste verklaringg zoektt idealen, in haar activiteiten die mij boei- voor aar werkzaamheidvoor vrouwen- en, andere die mijJ vervelen, irriteren of kiesrecht:

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 43

Dea z^i' e in haar mémoires waarop tenzijereee natuurlijk n Nieuw BWNNkomt. o t. zijJ met eenvoudigebewoordingen over e- Inn aanhaar aa ggewijdeew J e lemma wordt zij ze versc ri e i' Je s a spreekt,g is een van bovendien – opp grondg vanhaar in liberaleeae dee an rig ' Jste uit dit overigensg toch zo ring afwijkende – vol im osanteeg eurtenissen en e evin- gge eer als a'onvoorspelbaar gn ingedrag e gengestopteboek. g opvattingen' in p aats van a s 'niet rigide in aar po itie e opvattingen'. Uit de ervaringg diee ik opdeedP metet het lezene Het lemma vaniua up heb ik eveneenses en becommentariëren van emm atavoor voo zonder succesbecommentarieerd. De au-u het BWN,, maar ook uit de literatuuruu overo e teru isde korte duur van ups aeacti- vrouwen/gender en ebiografie, weet ik ge openbare zangcarrièreg – een kleine twin- hoee angJ ri'het is om aandacht te est e- tig 'aar stond zij1 opP alle ggrote concertpodia den aan de werkingg van ggender in de vorm in Euro Pa en tussen 191393 en 19199 maakte zijJ vande i'J rag en over vrouwen,^ en de ver- jaarlijks een concertreis oor e Verenigde wevenheid van gen erP rocessen en taal. Statenateaa eenduidig i'venJ toeschrijven n Het DVN is zich daarui e i'1 van bewust haar ambitie om via eengoedg huwelijku ^ o- gezien de discussiestijdens ti' ens het symposium. geeroP tekomen, ^ waarschijnlijk mee ing - Puttendu uuit de door hetp project 1 pog ewor- gevenevendoor haar 'statusgevoelige moeer . pen kwesties en in e ooP der tijd verza- Gedeeltelijkik daarenteg en met meldem valkuilendie i een n ro spelenen bij i'het het lemma overissY vana Ma rx c t seu-P rep ro u van ongewensteon ewenste betekenissen doniem van Setske de Haan) door medere-e ^ van ggender inbiografische lemma's,emmas e ik dactielid Henk van eer, die in een eer- mijJ beraden opP de richtlijnen ie et nieu- dere versie een in mijn ogenoeg nogaloag we BWN aan de verschillende redacteuren neerbuigendoordeel had gegevengg over de een auauteurs eu zouu moeten meegeveng om niet meisjesf oe enserie Joopter Heul. Na toe- indee ang ri'l ste valkuilen testappen sta en: zendingg van een artikel van Pamelaa Pat - nama waarin zijJ deze boeken analyseert,Y Vermijd en wa i caties werd zijnJ oordeel verrijktl t met de toev oe - ieegg en er zijn,t wi zezeggen die uits ui- ggging: 'Zijblijft opP een aanstekelijke manier tend of voornamelijkt op vrouwen oo man- uit e an springen, tot zij zich ten slotte nen van toepassingg zijn,o ie gebaseerdg zijn toch bijl het onvermijdelijkei'J e i'J moet neerleg-- op stereotiepe rollen en voorstellingen van gen. n. Dat atmaakt aa tde Joop terH eu oe en zemannen en vrouwen. Denk eraan dat vrou- iets opstandiger an z op hettceerste zigezichc wen o egin en die vrouwen doen) vaak zoudeni'l en. Dat wass al beter, maaraahet wordeneg eineer , mannen (en hun daden) blijft in mijn ogen toch nogg een te slapaa-p vaag or ter g gemaakt dan zzijJJ zi n. (Vergelijk trekselr e van wat Pat na maoeover eecus z cy 6) te zeggengg heeft, ^pronop gron vande niet aa- ik niet kunnen voorkomen – al he ePPo u ariteit vande serie, het t taalge-- ik datgeprobeerd eP o ee – dat HayaY van Someren, bruik en de diverse personages:g debekende VVD-p o itica en eerste vrouwe-uwe i'partijvoorzitter,lge a s een e aai e Vanwegeg dezez twee, tegeng eelkaar ins inpre- re m idoor o, het eeuwige even moetgaan, kende verhalenlaat de o terP te Heul- eu-

44 • Biografie Bulletin Najaar 2005

omnibus z ic lezenz als een twintigste-g - De ervaringg leert t dat auteurs levens van eeuwseescg ie enis die een aantal con ic- vrouwen nogal geeens ondergeschikt ma n tueuzeureng in zich heeft opgenomen.g aan levens van mannen: vaders,^ vrienden Door de verhalen heen schemereneren efigu- en echtgenoten zizij n a snel leermeesters en ren van de on ezorg e adolescent, de verklarende factoren waarmee wordt a ge-

Nieuwe Vrouw,, het dwazez schoolmeisje en dongen op devan'agency' de vrouwen in de onwillige ienst o e. Daarmeee be han-- kwestie. Hieraanereg atee r is s de sti-l i delt de veelgelezen reeks romans infeite guur van de afwezige o een in negatieveeg at eve een aantal ssociale conflicten die de eeuw zin aanwezigeg moeder,, zoalso onlangs s o a sg werdwe vana ete in ghebben geteisterd:g het con- belichtr0o Anneke eLinders e e sin haar artikel ^ ict tussenuitenor e i' Je adolescentie en Biografie BuBulletin erc ez la mmère',e r e, verantwoordelijke volwassenheid,vo wassen ei con- waarbij zijl ook rijkelijktpu uit voorbeelden flict tussen vrouwelijkheidJ ei en mannelijk- van lemmata in het B eZelf wil ik voor hei d, het conflict tussen heersende klasse en een illustratie van deze valkuil teruggrijpen

lagere klassen. opp een oude ervaring,g^ misschien beter, aanvaringg met mijngewaardeerdeJecolleg co a TijdeJwerdns het symposium diverse r keren Inge e Wilde eover ove demannen ma en iin het leven ere ereercaoe- aan de kritiek van Monica van ettaac o s.wasAanleiding het ting in eene aartikel t ein Biografie BuBulletin oop boekjeJ dat De Wilde in 1979, 979,honderdjaar o e

het DVN- emma over de Bataafseetpam - na eromotiep van Jacobs,, ppubliceerdeu ce e o n- tensc ri'J ster en republikeinseM Maria riHuls- H- der de titel Aletta Jacobs ronining en. In o.ge emoet omen aan de DVN-eis om een recensie schreef ik dat Dee W Wilde e te veel ook de reputatiep van de betrokkenen in de eera aan de vele mannen die aan de wiegg overleveringg te scschetsen,e, vallenae in da m- van haar loopbaan a enestaan,g haar bij uitstek egg en er e tetermen e als vader en haarbroeru ius ,de arts en in- ^ 'geëxalteerd', 'dweepzuchtig' en Yste- sp ecteur van de volksgezondheidLevyvY i risc ^zonder,deze dat de auteur zhistorische Cohen, degsB.C.H. Groningsehoogleraren ..

kwalificatiesa i esmogelijki gls o'seksistisch' eu t e e gen , B.H.C.K. .va van eder W Wijck c ene de u of van enigeg kanttekeningg voorziet.0o et. Daar-r- rector mag ni ic s S.S. Rosenstein,idie allenn om is het moeilijkJ de conclusieuse van eau- met soms wel eenap gina groot portretp etver- e teur daar los van te zien,^ ook al omdat hijJ teg enwoor ig waren. In mijnJ oeogeng wekte ^ de heroïekdie nogg steeds aans haaraa wordt o t zijJ zo de suggesties gg dat Jacobs' studies hun ui t als eroïe'heroïek met een verdienste was en nietie van a Jacobs zelf. pathologischat gisc randje'. Kennelijki s e mac t Voor eendeelee staat die kritiek nogg over- van e overleveringg sterke een s is hetzaak aom o eind. In mijnbiografien va Aletta Jacobs ook met de reputatie van historische r- a sto sc e pe so ben ikdaaromxe p i ci etingegaan gge aa opp de rol ^ , neneng er itisc om te gaan.g van moeder Jacobs in Jacobs' leven éne in haar Herinneringen. oe In ehoeverre e as wasJacobs' 2 Vermijdeen te ^grote ene belangrijke 8rJ i ' e aanwe- zuinig e oordeel over haar moeder (dat zig ei van mannen in de levens van vrou- trouwens minder negatiefg was dan het in de wen. VraagegJ a wat de rol was van moeders overleveringgg geworden is) vergelekengee e met en vriendinnen. dat over haar vader eengevolgg vang culturele

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 45

stereotypen over slechte of onbelangrijke e an ri e beerde, zodatz zez zizic wel tot een inte ectu- moeders?? Is het nniet et hoe dan ook een feit e e vrouw moest ontwikkelen. An ere dat het vrouwen/moeders nu eenmaal niet voorbeeldena van deze valkuil kwamen al gegevene even was om deuren te openen en langs ins het lemma over Juliai CCulp ievo - P g ., drempels te slechten, en de verdienste van g ens haar biograafg haar zangcarrièreg eëln- mannen/vaders in dit opzicht derhalve ook ig e toen zijJ haar bestemmingeste g vond), en, maarmaa relatiefe at ei. '^s OveOverigens ge s vondo ik het niet in SP i gts typeringp g van Aletta Jacobs. Dat eenvoudigg r recht tedoen oe aaaan Anna Jacobs-s nietm mannenalleenop zic blind staren o– eog,n de moederoee van Aletta Jacobs. De zoals Annaa de Savornin Lohman het or- daartoe ondernomengP o in gis vooral in i- mu ee r e– de liefde in een vrouwenleven,, recteg u t. door in debiografie eerst aan- blijktbijvoorbeelduuit t defilm i van Noesc - dacht te besteden aan haar en haar familie a van BrakelBr over Jacobs,, Het hoogsteg stre- ^ • alvorens de familie van vaders kant te e- ven.Jacobs' misgelopens g oe p moederschap e- , ic ten, en door naar voren te halen oee- ver daarin enkelebelangrijke t ap. scenes o ^ langrijk gri' de connecties van ettas^ moeder Ook kunnenwij wiwijzenJ w e opsElsbethE Etty's voor Jacobs'' leven zizijn Jggeweest.eweest Iets anders biografievan HeHenriëttenri" Roland Holst, is s dat ik in navolginggg van eerder werk over waarin de vosleutelpassagegen e voor- de internationaleiesrec t ewegg in een Lie'Liefde e was heelhet leven niet voor belangrijkero e toegekendaan de vrien- Henriëtte.nri ZijJerin slaagde aar liefde en ^ in Jacobs' leven.n Toch heb ik nogg hartstochtom o tezetten et in politiekep o e aa - wel oveover mijnJ eigeng scschaduwa (of de scha- kracht.'' Et kan weliswaarr putten utte uuit allerlei ron- duw van mijnJ feminisme) heen moeten p springen.sbijvp rin en. In mijnbiografieJ e i i oor-- n en waarin Rolandn Holst ze verwijstJ naar beeld haareg ie e en latere echtgenoot de door Freud ontwikkeldei e su imatiet e- se,maar aa data wil nog niet zeggengg dat een Carel Victor erritseneemancig p eer ^ de g man die allesbehalvehetJoet e was waar- biograafie analyseY moet overnemen. Naar voor hij vaak wordtgehouden. Hijheeft mijnJ oooordeel ligtg Freudsr s susublimatiethese in naar ik' m meen n n een ere gered e inv oe oop acoJacobs' hetg geval van dicht vrouwenp bijl stereotype en en oenage en verdient aar- voorstellingen en over vrouwen,die e ervan uit- voor r eerkenning. g. gaan dat vrouwen vooral tot daden komen oppg grond van debehoefteaan aa compensatieco p ^ een gemis' aan aa seks, man en/ofkinderen.o 3 Vermijd^ verklaringen in termen van de ei- bijJ g ^ ,, gen i'J e bestemming'g van vrouwen die de oor- Eendergelijkeeg ver aring oet ec ter geen zaak voor succes zoeken in het ontbreken van recht aan rationele' noverwegingen e van vrou- ze e en o et moederschap. (Vergelijk 4) wen oom wele of niet te huwen,, en wel of Carolynoy Hei run maakte zich twee e- geen kinderen te nemenin hetlichtvan cenniaeg e en boos over debiografie van bijvoorbeeldeeeenonrechtvaardige uwe- i swet evin of arbeidsverdeling. DorothyY Sayers, Y ^ dedetectiveschrijfster van J g g onder andereer deklassieker Gaudya y Night. g Sayers' biograafr Jamesm Brabazon ra oordeeldeee UermVermijd een asymmetrische aandacht voor g 4 ^ ., data ersY als ongehuwde vrouw normale de ververhoudingg^ openbaar en rive de publieke en emotioneelbevredigende relaties ont- persoon en deprivé-persoonlijkheid in de le-

46 • Biografie Bulletin Najaar zoos

yens van mannen en vrouwen. dichter Hermane an Gorter, die zowel haar Nog steedss bestaatt eer ee een u uitt de traditie dichtkunst als haar socialisme zou hebben voortkomende asymmetrischebelangstel- beïnvloed.o gaat een beschrijvingesc rijvin van in voorhet t riv'-privé-leven n en karakter van g p haar karakter (als jongsafpvandweperig)g vrouwen en dat van mannen. Waar auteurs vooraf aan eenbesprekingvan aar werk ene van lemmata over vrouwen voor het BWN ideeën. Eni'terwl de aaaansluiting uitin gvan de vrijwel1 nooito tomvergeten eventuele liefdes,e mannen Roland Holst en Gorter iJe huwelijken en kinderenere in de tekst te noe- SDAP niet wordt verklaard uuitprivé-om- men, moet de informatiehierover'ein de e- stan i ge en, wordt deu s imat i et ese in yens van mannen vaak worden a gesmee t. etevg van Roland Holst-van dere Schalk

BijJ vrouwen ggaat aa het rivePprivé-leven even al snel pprominentgeëtaleerd. over huishoudenenge enzinzin. Bij 1 mannen Hetanzijnzijndat a zelf e opggrond o van o- daarentegeng wordt t et ggebreke aan belang-g- venge enoem e valkuil terughoudender n stelling daarvoor door de auteursauteu s alsnel s e ge- ggeweest in het te zeer benadrukken van de rec tvaar i gmet een verwijzingl g naaraa het meer Persoon i'1 e kanten van het bestaanstaa ontbreken van al dan nieteg eime minn a- van Aletta Jacobs of in het vellen van tei-u ressen en minnaars. Voor0otelt mannen het delijke oordelen over haar karakter. In en-

'normale' ggezinsleven kennelijke e 1 niet.. kele recensies van mijnbiografie werd stil- Hoe ongelijkne behandeling ein kang zijnl g estaan i hetl ontbreken van meer intieme mannen en vrouwen die in veel opzichten o c ten details, tdat het c tzicht op dep persoon p van eengelijkengelijkwaardig even e en Aletta Jacobs zou ontnemen.e . ZoZ schreef ee t A. Agnesg Snellere e atelaten ien zien in an B e rin e VoVolkskrant dat de 'tochtoc

haar analysey van de presentatiep van het intens nieuwsgierigei M ne e Bosch weinigeinig echtpaar Henriëtte RolandRo a HHolst-van o st van der touc ants> uit Jacobs' wistwstte ^ al Schalkene Richard N.. Rolando a Holst o –st door putten: 'Was ze – pop die halfromantischeomantisc e Jan Bank en Maartenvan n Buuren–'` in I- fietstochten met haar minnaar Carel Vik- ^ punt 1900'9 (Hoogtij vananeNeern Nederlandse - tor Gerritsentse .. eigenlijkg i1 een goedeg min- ^^ tuur). Sneller w wijst st1 e erop o datp de kunstenaar nares. Het antwoord dat ik in eeeen OvT-

Rik Roland Holst wordtst o t gepresenteerdeg esep teer als uitzending g gaf opp deze vraag: 'DatDat wil ik

een succesvol, autonoomhandelendeer-p van een Aa ra mKYpKuyper toch ook niet we- soon, met vrienden in plaats van leermees- ten.^^ werd voornamelijk ingegeven door de ters. Als het om emaatg wordt er met eenzijdige nieuwsgierigheid ie voora van ggeen woord gereptg P over privé-omstandig-p g vrouwen het naa 'eJ van hun kous wil we- heden. Dat zijn mogelijkeog e e1 impotentiep of ten, maar deels ook door de onaantre e-

ggebrek aan seksueel vuur de oorzaak zou i'J ia van Kuyper.Yp Want natuurlijk a kunnen zijn1 voor hetontbrekentvan ine- ik hett fantastischtast sc ggevonden om vurigevuri e lief- ren in zijn levene e wowordt tzelfs e s nietenoemg , desbrieven te vinden die Jacobs en Gerrit- laat staan als een mogelijkeoorzaak rz aan ge-g - sen misschien wweldagelijks a ge J hebben gewis-g - wezen voor zijnnu ste naa r sc a of poli-- P p seld nadat zijl tijdens hun bergvakantie^ in tiek engagement.H eHenriëtte ette Rolandoa Host- 1881884 voor het eerst van de verboden vruc - van derSchalkdaarentegeng wordt in een ten der vrije liefde hadden geproefd.g P oeI .zou ster e afhankelijkheidsrelatiez gezetg mmet de iezekerlezers e niete et hebben onthouden,

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 47

. maar ikwaarschijnlijkzou er ggeen extra ^n- letters,, terwijlJ vanade vrouwen gehuwdee uw e zichten aanhebben ontleend overe wie zijJ ook vri'weJ in een oogopslagte zien is ^ ^ was of wat zijzi' heeft gedaan.g door de toevoegingg g van de ge uw e-naa m Iets anders iss dat ik ervoor zou ouwillen e p ei'- tussen avierkante te ahaken. e. ten ersoon eteJ i' leven niet alleenee opP te I a kanachtu we ver apP en at 1 ac vatten als eteg ee van emotionele er- langg hebgeprobeerdmi ^'ri medecommissie- varin en ene intiemet emerelaties, e aties, maar ook leden ervan te overtuig en dat hier sprake bijvoorbeeldals datgene at ge e waawaaraan aan de Prota- was van een onwenselijkeJe ongelijkean-e g onist haar oont-zijnbestaanszekerheidzij delingvan emannen en vrouwenou die terug ugte – de inkomsten enitu g aven , de om- voeren was opP de verlichte uitvindingg van gangan met schulden en de baten die zo De Mens en De Vrouw(naarau ia Ho- bepalendunnen zijnzij voor een leven. Bo - n er, D gie Ordnung der Geslechter: e ec Diee ien ishete an ri'g Jrecht te doen aaaan Wissensc a en vom Menschen und Das an ere levensvormen zoals samenwonende Wei .e u ' schreef Monicac Soetingoe ing vriendinnen of vrienden,, moeders en z-o een kritische recensie van Deel v onder de ^ nen of vaders en dochters, broers en zus- titel '196 ggewone mensen en45 vrouwen'. ters, en die e op te voerengelijkwaardigo a s Pa s daarnaa kon redactiecommissieeertoe er aan opP seseksualiteitberustende su tea r tiese n worden overg e aa voortaan de sekse van huwelij en. vrouwen én mannen zichtbaar te maken door de toevoeg ing van Mw. en Dhr. Dit S Lete eenen gelijkebehandelingmgJ e van an- overigensg nadat opP de valreepP het voorstel nen en vrouwen in opsommingen enlijsten, werd gedaan om dan maare emaa geeng en in de presentatie van personen in een tekst. sekseaanduidingte geven.g Totene mett het vijfdeJ deele e werd e dooroo het Behalve in elijsten Ji' n is het zaak oom in de BWN in eijst^ van auteursu ezowel voorde te st te letten opPP eengelijkwaardige er- auteurs zelf als voor de door hen esc re- so nsaanu i ing . Niet voorvoo nietsets heette venersonenP een asymmetrische wijzewijz van hetartikel vane Snellere esten Verbiest overo ehet p ui in gehanteerd,g g voor, i-e echtpaar Ro an Holst-van der Schalk:• , de categ orieën zelfs opP een verschillende 'Roland Holsts en Henriëtte'.nri"et Zo. Z citereni r enzijJ ^ rZ. Zo is bijJ de auteurs alleen bijJe • r anderee n e ede zinzin: . Toe n GorGorter te zichc in vrouwenuJe aangegeven tot we e se e zij - 189 6 in het marxismes gginggg verdiepen,vo - ^ horen door de toevoegingg g van Mw.,^ ge- HHenriëttee ette hem ook daarin.'aa Het is nietet vo g door de titulatuur.De mannelijke moeilijkinook n aere e stent van niet tde auteurseuits zijnherkenbaar aan et uuitsluitend minste historici voorbeelden te vinden van noemen va n de titulatuur.i' blijven i'l n aar- eztekstuele e ongelijkwaardigheidwaa rin oor als man a onzichtbaar c t ene wordene daar- a a- vrvrouwen wen biji' un voornaam worden e- door tot `mensen'mensen voor wie een na eree-g noe m en mannene bijJhun u achternaam. s ac tsaan iu in nietg nodigo g is.s. BijJ de ge i ra eog r en daarentegen e isg het sekse-e 6 VermiJ ' generiekeg ersoons- o eroe saan- onderscheid aangebracht door vrouwen duidingen (kunstenaar/s,uns rl onderwijzer/s) zo een voornaam te evenevoeg g biji' hunu veel mog^^ e i' omdat de algemene ersoons-

`meisjesnaam' en bij mannen slechts voor- aanduidingmeestal samenvalt met de aan-

48 • Biografie Bulletin Najaar 2005

duiding ie voor mannen wordtgebruikt. a Organisatie (m/v etc.) van hetNieuwe bovendien bewust om metee en er e- gg BWN roe saan ui ing en als secretaresse,^ verpleeg-eeg ster en ergJ e i ' e. In mijnl toekomstfantasie over het Nieuwe Ook voor deze valkuil kunnen wee pputtenutte BWN speelt e representatiep van sekse ook uit het al genoemdeg artikel vane a de eminis- op een andere wiJ ze een rol, namelik J in de tisc ein ïsteng u Snellere e ene Ver biest. e- aanwezigheid van mannen en vrouwen in recht merken zijJ op p datanno a o 2002 eenp a- de org anisatie en uitvoeringg van hetgehele raggraaftitel titeKunsten 'Kunstenaars'aa r s de verwachtingg p rol ect. Bovendien wordt daarinaa aaaandacht ac wekt dat het over mannen en vrouwen zal besteed aan andere categorieëng van verschil ggaan. Dat dat soms,, maaraa langa g niniet altijdJ die een rol sp e en in het ontstaan van socia- etevag is, , blijktl op p diversee se pplaatsen in de le on ge i1 ei en processenp van in- en uit- tekst,, bijvoorbeeldJ uuit een formuleringo ue g sluiting. waarin als teken vana evanradicaliteit de BiBasis van het NB WN zijnl de negentiende-g e- kunstenaars indiea eng langeg harenae e en eeuwse reeks van A.J. van der Aano e rde een baardwordtenoemg . De voorbeelden titel Biografisch^ a tsc Woordenboek oeder e Ne er an- igg en voor hett oprapen:eigenlijkm opp a e. oeten en^ het twintigste-eeuwseg Nieuw Neder-N e wijJwe ons steeds afvragen wanneer eg - landsch Biografischg a asc Woordenboek, eo,etu hui di--

mene termen as 'studenten', 'bankiers', ge Biografisch Woor en oe van Nederland,

'schoolmeesters', ' oeren ' of'ridders' i ers ezi- het inmiddels e s afgesloteng oten Biografischg isc Woor- gen of de uitspraken daarover geldeng vooro0 denboek van het Socialisme en de Arbeiders- mannen en vrouwen, of alleen voor man- bewegingg g en natuurlijk1 het onvolprezen nen. Digitale UrVrouwenlexicon, enkele regionale Heteg ru i van e vrouwelijker vorm van biografische woordenboeken en liefst ook eeneroe psaan ui ing ppakt voor de vrou - het Joodse Biografische Woordenboek. e wen in kwestie meestal verkeerdee u uit. t. HetH lemmata in ezegio ra isc e woor en oe- schrijnendsteJ voorbeeldste oo eehiervan erva laat ik in ken worden herschreven en aangevuld; mijnproefschrift zien in een analysea ysevan a de daarbovenopkomen nieuwe lemmata overleveringg van degynaecologeCatharine waarvan het onderwerpp is geselecteerdg op van Tussenbroek. In eene historischsto sc over-r- basis van de nieuwe opnamecriteria.p zichte vannlotgevallen e vavan NeNederlandscheeransc Gegeven de nieuwe visie op historische ver- a g p Gynaecologischeg Veree ni in g wordtr zij eeuwig ing swaar ig ei heeft het een vrou- voortdurend gereduceerdg tot betreurde of we i'l e hoofdredacteur, acteui r , liefst eengeleerde onvo prezen secretaresse die niet tascocollega-g - nieuwe Nederlandsen en/of een zwartees- gynaecoloogg als wetenschapper maar a s i"nne e of t ra ns g e n erist voor wiep ro e - vrouwg e aan kreegsecree wat 'mannelijke re- r- men van integratiegp enuitsluitingio as s ^ tarissen niet mochtnu e. vanenvangender er, etniciteit, klasse en seksualiteit tweede natuur zijn geworden. Er komt t een zelfstandiginstituut uu tot standa (los van het ING)na een besluit vanweeee en Eer - ste Kamer,, en er hangtg eengoede buidel meteg aan. Waar dehoofdredacteur an-

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onsterfelijke vrouwen • 49

toorhoudt is nog niethelemaalduidelijk, g Naschrift maarhet zouZ we eens inhet IIAVkunnen zijn,l of ergensg inde provincie. Missc ien Sindsin mijnJ fantasiei oveovereen ee NNieuw Biog ra- omt er een reizend redactielokaal; de e e - fisch van Nederland is het de-

tronisc e verworvenheden maken een vas- batat over een Nederlandse canon stee sro-p n rte locatie hoe dan ook minder e ang riJ . minentergeworden. Datdebat kan aan Iedere onderafdeling(kunst,^p politiek et ce- diepgangpg g winnen door het can oni s atiep ro- tergheeft een eig en redacteur die in sa- cesdat plaatsvindtP int de samenstelling van mensp raa metdehoofdredacteur het veld nationalebiografische woordenboeken en i i bewaakt in nauwe samenwerkingg metap ar- de rereflectie opp in- en u ts u ting smec anis- te redacteurenn voor Nederlanders die af- men van dat procesp er iJ tebetrekken. Bin- omstag zijnJ of afstammen van mensen uit nen vrouwengeschiedenis is hierover veel e voormalige,Nederlandse o oniën voor geschreven, in 94de l I 0 al door de 'vrouwen', en voor diverse andere minder- Amerikaanse historica Ma rY BearBeard, maar ei sg roep en, redacteuren die ook en ook doorfeministische historici in de con- zijn ing evoer in koloniale en post o onia- text van de samenstelling van NotableAme- le t eorie,energ endiversiteit, en biji rican Women,^ eenn vierdelig voorkeur ook uit ieroe en afkomstig woordenboekvan n AmeriAmerikaanse vrouwen,vrouwen g p g ^ ^, zijn. doorhistorici vanva y, ac history', én door Van tevoren worden inhoudelijke en an- vertegenwoordigers vanva socialistische ge- titatieve oe enesteg , en er vinden gere- sc ie scril ving Zeker . wanneer e eg integratie e symposia en we cong ressenplaats vanieuwen ni we Nederlanders mede het doel is g p ^. waarin over selectie en selectiecriteria kan van een nationale canonkan a de integ ratio- ^ wordene iscussieer Geïnteresseerden. nalist approach'die e de Britten voorhull g pp . en wetenschappers wisselen daar kennis en nieuwe DNBhebbengehanteerd gea ntee r eene ic - ervaringenerva ge uit. Er is een taalcommissiedie ten voorbeeld zijn vana hoe niet zozeerde J de lemmata re i geert vanuit het perspectiefP p gevestigdeevesti e verhalenover 'historische ge-- ^ van gender-en er- en etnischeni of racialerac e stereo - eurtenissen en personen'P alsgrondstof p gepren .Natienjaars is e ooperatie klaar: zes- kunnen nnen ienen voor ee n nieuwe canoncanon, entwintidelen, voor ieiedere letter vanhet maar uist et nieuwe een vernieuwende,, g .j a et één, in alle kleuren vande regen-g nogg niet gecanoniseerdeg onderzoek. boog.g Daarnaast is er een on line versie be- Een niet onbelangrijke constateringn g is ten schikbaar, en netas aan de overkant van slotte dat eeeen nationaalbiografischwoor-at het Kanaal zal daaraan blijvend een team en oe een sleutelrolakan vervullenve u in de van deskundigen verbonden zijn dat lem- vormingg van een nationale canon. Wan- mata corrigeert en zorgtgg voor een voort u- neerbewaarheid ' zal a wordenwo e wat al ti'tijdensJ rendeproductiep van nieuwe onsterfelijken. en. mijnl redacteurschapanp het BWNwerg e- Anders dan hetBritse t DNBB zal a de Neder- sugg ereer , namelijk i'de stostopzetting ett g van het landse BWN altijd en voor iedereen raad- BWN Inin zijnJ huidige,en gedegeng en weten- pleegbaarg zijn, zonder dure a onnemen- schappelijke, vorm, zal eenggrote kans om ten. een inclusieve canonisatie te bevorderen – alleen al door de stimulans die van nieuw

So • Biografie Bulletin Najaar 2005

Bosch,, red.,, Denken over Sekse in Cultuur en We- onderzoek kan uitgaan – teniet eteworden- g g tenscha . Lezingen over ender en vrouwenstudies daan. p g g (Amsterdam, Stichtingg Beheer I ISG99 I 6 A. Agnesg Sneller en Agnes eerbiest (2003) 3`Roland Literatuur Holst en Henriëtte: Taal engenderg in IJkpunt 5900', in Mineke> Bosch en Marieke Hellevoort, Mineke Bosch,, Een onwrikbaarg geloofn vechtvaar- red., `De ijkpunten geijkt'eikt' in themanummer di heid. Aletta Jacobs, 1854-1929 (Amsterdam,Adam g ^ het TiJ 'dschri voor Sociale Geschiedenis 29 /I Balans 2005) (2003) 36 4-68. g Els Kloeksamenstelling e.a. `Duizend en één Inge de Wilde,^ I 979 Aletta Jacobs in Groningeng vrouwen in de Nederlandseeschiedenis'.g Do- Studium enerale/Universiteitsmuseum/RuG, cumentatiemaP bij 1 de Werkconferentie 26 no- Groningeng 1979) I vember 2004.4 Gillian Fenwick, Women and the 'Dictionaryry o Na- Biografisch Woordenboek van Nederland tional Biography: a Guide to DNB volumes 188 ^ap -y s htt p://www.in ghist.nl/onderzoek) pJ ro'ecten/ 189S and 'Missingg Persons' Aldershot Scolar Press bwn) 1994) Di gitaal Vrouwenlexicon van Nederland Elise A. Haighton, `Het heele land in 't klein. (Een g htt P://www in ghist.nl/onderzoek) pl ro'ecten/ woord tot alle hooggestemde mannen en vrou- dvn) wen): Overdruk uit Vragen des Tijds, II 18 . g J 9 S Oxford DictionaryNational^sh Biographypy 0. Noordenbos en P. S i t Atheïsme en vrijdenkers pg ^ ^ www ouP .com/oxforddnd in Nederland (Nijmegen,J g ^ SU N I97 6 NotableAmerican Women. A Biographical Dictio- RP. PattyPat namanama, `Ontheemde vondelingen: gen: vrou- nary. Cambridge, Mass. en Londen, The Bel- weli'ke adolescentie en "Bildun "' in Mineke J g^ knapressp of Harvard University tYPress

Mineke Bosch Zonder vrouwelijke doden geen onste7 felijke vrouwen • 51

Een beurs voor biografen Biografen niet langer veroordeeld tot de avonduren

Greetje Heemskerk

Zonder geld geen biografieën. Tijdens het congres Biografie Internatio- naal'dat op 3o september Zoos in Maison Descartes in Amsterdam werd gehouden, hield Greetje Heemskerk, projectmedewerker van het Fonds der Letteren, een inleiding over de subsidiemogelijkheden voor biografen. Conclusie: er is hoop.

aatste jaren is er sprake van een toene- Opdrachtregeling Dein ebelangstellingvoovoor ebiografie orag ie Nre n.e aDe erkenning vang debiografie Beginjareng negentigvavan de vorigeg eeuw als genreg lijkt l eenn feit. In kranten en week- es oot et Prins Bernhard u tuur on s bladen wordt veel aandacht aanio gra ieen i geen tiental auteursr uitu t te nodigen besteed, er worden reg e matig symposia osiag e- tot het schrijven van eenbiografie. Ee org aniseer voorbiografen(bijvoorbeeld biograafg ontvingg Ioo.000 gulden.g Biog ra- doorr het Biografie Instituuti en de Werk-- ieen als die vanMenno e o tere Braak door g roeP Biografie)g ie de longliston ist van de AKO- Léoneo' Hanssen en van a HenriëtteHe ett Rolandan literatuurprijs en e it aarJ een ongekend HHolst o doorr ElsbethE t Etty waren het resu - hoogg aantalbiografieën.Nu u kan ik hier taat. Deze financiële impuls van het Prins gaan uitweiden over de verschillendeitera- BernhardCultuurfondsis s belangrijke ang ge- tuur ena erin gen die we de afgelopenge e- weestvoor voo bloei de oe van a debiografie als gen- cennia hebben gekendg n een diee de wegg vrijJgge-e re in Nederland. maakt hebben voor eerwaar ering van Het etFonds voovoor de Letterene is een van de degio ra ie, maar de stimuleringg en de oudstekunstfondseneran in Nederland dat groei van het ggenre hadden natuurlijk sim- werkbeurzen verstrekt aan scschrijversl en e we ook te maken met geld.g Juist bijl vertalers vanliterair9 werk. Het werd in 1 S6 PJro ecten die zich over meerderejaren uit- opgericht. Dedoelstelling — het evor e- strekken en waarbijJ e royaltieslaag aa uitval- ren van ekwaliteitv en diversiteit van de len, is etge an rll gdat er su si iemo e- Nederlands- en FriestaligeFriestag e letterenette e e en ite- i J e en zijn. ratuur in Nederlandse o FrieseFri vertaling—

52 • Biografie Bulletin Najaar 2005

is sinds de oprichtingnietgewijzigd. rac tr eg e in g LiteraireNon-FiNon-Fictie i is i aar- Sinds2 oo 2 voert r et Fonds vooro de Lette- om besloten het maximumbedragte veroho- re n met t hetVlaams aa Fonds voors de Letteren g en tot 40.0004 euro, ^ zodat biografen grade en ^ eeeengezamenlijke Meerjarige o racp tre e- mogelijkheidri'krijgenJ en zichc'vrij tijdelijkvrij te

in LiteraireNon-Fictieg o uit. Deze regeling en uit een vastdienstverband. EenEénr kee is bestemd voor hen die eenbiografie per jaaraa aadviseert een commissie van vier schrijvens met als onderwerpp een Neder-e twee afgevaardigden van het Vlaams an st e ge schrijver oletterkundige die Fondsse en twee van het Nederlandse Fonds) toonaangevendg dan wel van grootg belangg is overr de aaaanvragen. g De aanvrageng worden of was voor de letterkundee u in Nederland vergelijkenderwijs besproken.esp Inmiddels en/of Vlaanderen. Inmiddels zijnl er al i-J zijnl r uim vJ vijfentwintig g biografen gmetraen een na vijftigl g schrijversbiografie-aanvragen aan hetFonds o svoor de Letterentteren de commissie tereoor e in gvoorgelegd. aaneret . Het wbudge jaarlijks u et is Ook van-''r deinvoering vo g vana de MeerjarigeJ g ^Vorig o.00 o euro. jaar,in Vo g 20o wer4, en o ractee r in verstrekte het Fonds voor van de zestien aanvra en achtgehonoreerd. p g g . g de Letteren al su se ies aanio rag en , maar deze regelinga gezieng de beperktep De Meerjarige p rac treg e ing is niet de financiële ruimtr imte een incidenteler karakter. enigeg interessantee regelingvoor biografen. io . A anv aggn e wewerden e nog niet etin één jaarlijk- Het Fondso svoor Letterende ette heeft ook een se ronde met elkaar verg e e en en eoor- samenwer 'ng sver an met het Nether- deeld. lands Institute for Advanced StudyY NIAS Het schrijven van eenbiografie is over het tee Wassenaar. Ejaar wor en er een Ne- algemeen tijdrovend werk. Er moeten ar- er an segenbuitenlandse auteur uit eno- c ievenpgeraa ee worden, relevante o- ig om een semester als writer-in-resi en- caties ezoc t,ersonenp uit de omgevingg g ce inzeeg inspirerende omg evin te vange io geera eer opgespoord, inter- wer en. obiografen hebben in het ver- viewsgeni afgenomen en onderhandelingen leden van deze mogelijkheideg rui ge- metet de erven gevoerd.g Daardoor is het m a t. Zoo as was eo onlangsbiografie a sog op de schrijven van eenbiografie geeneen project dat van NynkeY vane Hichtumc tu gepromoveerdeg p e in de avonduren kan worden volbracht. A'Aukje HoltropJ o t p in oo2 2 aaaan het NIAs tet gast Biografen zijnzi n, meer dan andere aanvragersg en eer eroo Hans Goedkoop,s o p, biograaf g Jhet Fonds voor de Letteren (auteurs van van ReRenate ate Rubinstein. oorspronkelijkwewerk en vertalers),ta e, inci en- Daarnaast kent het Fonds voor de Letteren te e aanvragers. Je bouwt over het algemeeng eeeen voorbiografen o0e interessante e reis beursre- ggeenee ccarrière eo p als biograaf,g zoalsal, dan eg• in Binnenkort vertrekt Evelien Gans,, niet met behulpp vanan dew e r eursre ge ing biograafnva Jaapen e Ischasc Meijer,J, met een van hetFonds o s voo voor de Letteren,een carriè- reisbeurs va n het Fonds naar Suriname,, re als auteur of vertaler kunt op ouwen. de familieii Meijeri middenev vijftigti Biografen e en dan ook meestal een vast heeftewoong , om daar onderzoek te doen werkverbandenzijn zonder zijnsu si iemog-e voor haar biografie. i'^ e n everoordeeldtot ie avonduren. BijJ de invoeringg n a deMeerjarige ee J ge p-

Greetje Heemskerk Een beurs voor biografen • 53 medemogelijk oe te maken. ae . I adviseer ieder- Literaire biografieën g J eendie e plannenP a e heeftee voorhet schrijvenJven Er zijnJ nogg twee andereer fondsen o se in Amster- vanva eeeenbiografien van een scschrijverJ of etter- amdie zichbezighouden met biografie- kundige contact opP te nemen met het subsidies.p Dat is in de eersteplaats het Fonds. Fon s voor Bi zon rJournalistiekee e Pro- Tot slot:^ het Fonds voovoor de Letteren onder-er ecten, dat ook jaren biografen on er- zoekt ook de mogelijkheidom eventueel in steunt. Daarnaast iss ere het AmsterAmsterdams samenwer in met andere fondsen- de sub- Fonds voorvoode Kunst u (AFK).HoewelH men si iemog e i'J e en uuit t tee breiden naar daar net eengezuinig in sron e heeftmoe- kunstenaarsbiografieën of biografieën' gr ieën in ten verwerken, ondersteunt ook dit fonds het algemeen.Hetcriterium et zzou an niet biografen. Deg e iog ra eer e dient dan wel langerm literairhistorisch zijn, maar literair. een rerelatie tehebben n totAmsterdam. De verwachtea literaire e kwaliteit van het Iduidelijkhoopgema t te e en dat wer zou dan e oors ag moetenggeven. het voorbiografen zinvol is zich bijJ aan- Om zicht tekrijgen J g opP de behoefte aan zo'n ^ vang van zo'n meerjarenprojectte e laten in- uitbreidingeen om o eenee indruk u tekrijgen lg formeren over de su si iemog e iJ e en vanhet soortraanvragen at wi'J an un- bijl de verschillende fondsen.o BijJ het Fondss n en verwachten, ,wil ik bijJ deze auteurs met voorgevalr de Letteren is men zich in ieder io g ra i ep annen over een niet- etter un- bewust vandeg e rote inspanning ie het ig e vragen contact opP te nemen met het schrijven van een biografie over het ge- Fondso svoor o de Letteren. meen kost..Het etFonds ziethet dan ook als zijn n taak om goedeoe eschrijversbiografieën e-mail;[email protected] l

54 • Biografie Bulletin Najaar 2005

De last van een sobere held Een tussenbalans na twee delen van de Drees-biografie

Paul van der Steen

Lofvoor de biografen van Willem Drees: Paul van der Steen prijst de vast- houdendheid en zorgvuldigheid waarmee Hans Daalder en Jelle Gaemers te werk zijn gegaan in Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886- 1988. De jaren 1940-1948, waarin acht jaar uit het leven van een van de populairste Nederlandse politici aan de orde komen. Van der Steens lof betreft vooral de wijze waarop Daalder ingaat op het werk van Drees. Op zijn weergave van Drees' privé-leven valt het een en ander aan te merken.

De vaderr van vaJan a Blokker is de boosdoener. de correspondentiep entte tussentusse To en ehem e uit de e eeHij bracht hetboek voor ieder-averlovingstijdnzijnJ voor raca a- een vann A W. Groote onder de aandacht bra. ^ • vanzinmee- ser Willem Drees. Die Drees-biograafaHans s Daalder,aaer emeritus- Pwerd er onmiddellijkgegrepen,oor maak- hoogleraarpolitiekeg wetewetenschap, sc , en zijnl n te zich het kortschrift eigeng en richtte de rechterhand,e istoricus e e Gaemers,, steno ra enverenigg in Steeds Sneller o.P Al 0ontkwamen er niet aan omes te nemen. als vijftienjarige e a e Dreesees het dipoplo- Met name de laatste bleekeen dermate ma voor onderwijzer stenografie. Dat hijJ ggoede leerlingg dat een grootg aantal steno- inderdaad over didactische vaardigheden en door hem o onder zijnn leidinge gn zijn^ beschikte, bleek in decenniade ece a daarna: a hij getranscri eer . leerde de snelschrijfkunst aan zijn zussen, Het is een detail dat debewondering voor n echtgenoteec t enote To enzijn zi n n eren. vo ar in vangg het tweetal nog verder er Het schrift liet hem nooit meer los. Ookna doet toenemen. Wat een moed is er niet zijn jareneroe alsgp ssteno raa (onder nodigg geweestg om alleenn al beginneng aana in de TweedeKamer) a bleef hijJn zijnJ het beschrijvenriJ vaneen ee ppolitiek leven dat notities in steno maken. iJ n archief is er tijdperkJ Pear van Pieter Jelles Troelstra met van vergeven:ver even.^agenda-aantekeningen,con- datvanv aétverbindt,m' de bij be- - cep t - rieven ,opzetjesp J voor speeches,ze s horende overdaad aan bronnen.

Paul van der Steen De last van een sobere held • 55

De oo ersoonp zelf kan ook niet direct plank te reserveren, Gedreven ene oe - een:io ra en room wordenggenoemd: zaa m. WiWillemDrees 1886-1988. reesDe D Jaren' breed bemind én een cruciale factor bijJ 1940-1948, et eerst verschenen deel,> gaat,g gegrote gebeurtenissengg uitdepolitieke - zoals de titel aangeeft,g slechts^ over acht sc ie enis van Nederland,maar a tegelijktegJ uiti het n v n vvan n Drees. Het wel heel ergg het toonbeeld van ouderwetse wachten is nogg opp het doorGaemers g e- Hollandseeug en als soberheid, beheer-e r- schrevenee overoe het leven van de sociaal- sing engelijkmatigheid. Aan een or a er democraat tot To mei 194094 en dat over het eneg ee ont ou erkleeft nu eenmaal wat ecenni u m aalspremier p en het Nac e en minder anekdotiekot e dana aaaan eeeen promiscueP o scue vavan de staatsstaatsman. a. Samena bestrijkenl zedik drinkebroer ine centrum u van de macht.ac t. negentigvan Drees^ on er entwee e- Zelfs shete gen arisc e mari aa J'e voor vens'aren.J De reeds verschenen delen e- de Amerikaanseezantg Harriman is niet dreven en behoedzaam, over de oorlogg en ^ meer dan eenar ne ge mmythe. Y t . Alsof Drees' bestaann als minister van Sociale a-

Washington de miljoenensteunl in het a- en^ en Vier^ aar nachtmerrie,^ oveoverde Indo- der van de Marshallhulpliet afhangen van nes i sc e kwestie,est ,behandelen e een immers a- eenarig koekje. J leen de jaren veertig.g De keus om zo nadrukkelijkint e zoomen pl o'u ist at e- cenni u m is verdedigbaar.sOp et moment Gisting en verwarring vanDuitsee inv mocht Drees zich rac- De mY t isc e status van Drees zelf is on- ti evoorzi tte r in deTweede eeKamer e en vice- aangetast.gToen WoWouter ter Bos zich bij de ver- voorzitter van de SDAP noemen,^ maarppas iezing vande grootsteg Nederlander op-P tijdense bezettingg en vooral in de jaren na wierP als P pleiter voor zijn voorganger ee e evri'J in groeideg hij uit tot de on e- hijJ dat niet alleen tedoen uit bewondering, twiste sociaal-democratische ei er en een maar ook in eoop dat iets vande langstg politicus iticus van het formaat van een staats- ero - zitten e sociaal-democratischeremierP oop man.a. ZijnJ voortrekkersroli'bij e we p hem zouu afstralen. De stem vanhet volk bouw vann NederlandNe e a e en de door hem in maakteduidelijkmaakte hoehoog g het Nederland- het taats ggebrachte te Noodwet Ouder-- se volk Drees nog g altijd heeft zitten:hij ein- omsvoorzi e nimg maaktenaa tedat a hijJ uitgroei-u g ^ i e als derde achter- Pim FortuynY en Wil- de tot 'Vadertje Drees'. lem vanran'e.l PJzijn tweeënnegentigste noem e Drees, Drees zelf wees Daalder in 1973 973min of als antwoord opp Daalders vraagg watals e- meer aan als zijnbiograaf. Diensdrukke a ngJ ri' te tethema a in debiografie aande or- werkzaamheden opp de Leidse universiteit e zou moetenoete komen,o e, de Indonesischee maakten dat etroP ect opp de langeg baan kwestie.est Nauwkeurige bestudering van de wer escg oven. Pas na zinl emeritaate e t in bronnen uitdie dageng zou volgensg hem een 1993, Jlvijfar nahet overlijden van 'de wet- scherp rP licht kunnen werpenp opp dat wat houder van Nederland'kon Daalder echt goeden e het velee e wat fout was gegaange ti'- aande slagg gaan. esn de 'viervier jaar nachtmerrie',, het onaf-- Geïnteresseerden in de Drees- iog ra ie ie- an e i'J e sp roces van de Gordele van nen een centimeter of twintigg aanboeken- Smaragd.

56 • Biografie Bulletin Najaar Zoos

In het Indonesië-deelokomen e e itei- willen concentreren opp de ontwikkelingen ten en de tekortkomingen van de Drees- zoals zich die aan Drees voordeden. ^'Dat

biografie hetduidelijkstn aa r voren. Daa - imP iceert een overwegenddusg "Haags", ^ der laat opp basis vangedegen ononderzoek beperktperspectief', P P , aldus u debiograaf. Die zien hoe Nederland,na te zijnJ overvallen keuzeeu valt tebillijken,maar bij i' et lezen door het uitroepenvavan republiek e eP u Indo- rijstJ s de vraagg of Daalder zijnJ blik niet te nesie, voortdurend achter de feiten bleef veelricht i ctoP de ministerraa ver ga erin- aanhollen, niet in het minst door de ver- gen. n. NatuuNatuurlijk,J^ daar vielenen de crucialee e- deeldheido P e hoogsteoog natuurlijkeJe ni- sluiten, maaraa in debiografie i'J en deze v eaus,^onenigheidtussen Den Haagg en vergaderingen soms we een autonoom e- Batavia,> moeizame communicatie,> gesp es le-e- stuurlijk r i'Jalaboratorium te vormen,, zo wei- ten ei binnen de kabinetten en de nodige nigwordt aandacht wor besteed aan alle om ge- crisesenbijna-crises. ep Drees s r van 'jarenJ vin gs acto re n. TerwijlJ die toch een groteg van ggisting g enverwarring'. e De ru en de invloed oeuitoefenden u toe en op deP overwegingen onoverzichtelijkheid,waarmee aa het PvdA- van Drees.e . Depubliekeopinie, o inie e debattene

kopstukals minister van Sociale ZakenZ n en e binnen nnen de PvdA, de^ stestemmen e u uit hetu i- premier in de verantwoordelijke kabinet- ten na, e esgpgesprekken e e infamiliekring ^ ten te makenree ,g worden voelbaar. (Drees' eszoon oo was een tijdlangJ g in Indië ti' - Da er zegtg i'in inleidingen zijne uitput-. it pt- dens de onafhankelijkheidsstrijd) omen te ten de analysen Yse vana de Neer an s-In onesi- beperkt aan bod. Als dat laatste wel ge- sc e verhoudingen te bieden, maar zich te beurt,krijgtJ de lezer ook onmiddellijkeen

Het kabinet Schermerhorn-Drees

Paul van der Steen De last van een sobere held • 57

beeld van de last die het vraag stu vormde. lid van eommissie- eneraa tegenover:^g Neem de briefdie To Drees in juni 1947 'Het' mooisteo momentea v n e vergadering

schreefr aaaan haar zoono Wim in Batavia: was,^ toen Beel [opp dat momentpremier] 'Verschrikkelijkmoeilijkl is de Indische nogg weer zat te steigereng tegeng de Veilig-g kwestie. Vaak denk ik aan Vaders waar- ei sraa ene gebareng a maakte,, die in de sc uweng over de moeilijkheden, die er richtingc t g vanverlangena het v na Van Mook zouden zijnJ na debevrijding. En a vin ik eluitenant-gouverneur-generaal in Bata- nogg net in de tijdl toen ik zei: I wou, via ing eng n.> nl., at wi' wijeen ons te ver gaan- dat die moeilijkheden er maar vast waren", de bemoeienis niet zouden aanvaarden en deze tijdJ oneindigg veelgelukkiger an e oonze e eigeng ggang g gaan.g Drees reageerdeg e daar

tijd van de Duitse overheersing,g dat alles zo ggelukkigeu i uiterstu fel opp met de opmerking, moeilijkt zou zijn als nu blijkt,l^ t dat ver- dat, indien men met zijnJ ogeng dicht in de moedde ik niet en de moeiliJj khedeneen met afgrondg terecht kwam, het al ergg was, maar Indië, daar dacht ik nooit aan.aan!' oom mete openp ogeng erin te springen wenste Ronduitu vreemd is Daalders omgangg g met i'J niet mee te maken.' de notulen van de ministerraad. Hi'Hij citeert zeitvoeri soms zelfs een pagina lang. u g^ pg g Leven en werk Waarschijnlijk ee de biograafg daarmee ezere een zo getrouw mogelijkee wi - De twee reeds verschenen delen maken en ggeven e van de gangg g van zakenz in de kabi-i- duidelijkgat DaaDaalders interesse vooral e- sgverg a erin gen. De ambtelijkeormu- richt is opp depolitieke rocessen.processen. Logisch,g , leerde notulen,esg p een vanletterlijke ggezien de achtergrondvan e biograafg en citatenesc rijvinl g en vanene sfeer eng - e hoofd pepersoon van de boeken. Dat moe stoestan en lenen zich daar echter neemt niet wegg dat de vertellingg wat meer niet voor. Daalder zou er beter aan doen kleureu een tijdgeestJ g e t had kunnenu ggebruiken.e om het verloopp van de beraden verkort en Het etmeest ingrijpendee decennium uit het in eig en woorden weer te geven.even, l Zijn ver- leven van Drees hadtwee sp annen ere oe- haal zou daardoor aan vaart winnen. e op nnen kunnen leveren. Niet alle eg eurte- Daaldera laat oppp pagina g I4 o en 1 41 van zijnJ nissen lenen zich misschien evengoedvoor Indonesië-deel zelf de bezwaren zien van de ditt soortsoo t beschrijvingen,esc l ge, maar zeker bijer er-l ^ door0ohem toegepaste met eJo e wanneer hij varing en als Drees'g i'Jze aarsc ap in het de ministerraa verg a ering van 1 o4au g us- concentratiekamp Buchenwald (een vol tus 1947beschrijft.947 iteren uit de office e jaar)ne in in -Mict ie s esteg een wee , notulen otu en laat de biograafg Drees betogeng dat etweeIndonesië-reizen en de soevereini- het 'volstrekt t onmogelijkg i'J [was] de door de tei tsover rac t eind in1949 1 moet een sc ri'-J Landvoogdaanaangegeven even weg g in tes slaanzo - ver meer beelden kunnen oproepen dan ^ angggeen zekerheid bestaat over dehou- Daalder r doet. Bi'Bij Drees' tweede tripp naar ing vanao0 Veiligheidsraad. Een v rtzet- de Oost pprobeert r rt de biograafg e twel, e, mmaar t ing vana e actie opp dit ogenblikbetekent laat hiji' te veel de bronnen het werk doen in

dat men met oopen en ogen g in de afgrondg plaats van n zelf de rol van verteller opp zich te springt'.g Daar zet hijJ het vanverslag cer- nemen. mer orn ou -premierp en opp dat moment Ook persoonlijkheidevan Drees blijftl te

58 • Biografie Bulletin Najaar 2005

veel verborgen ac terpolitiekeeaa vr g- Ie. Juist in eerstee halvea e eeuwvan an zijnzlJ e - stukken enbeleidsdossiersie zijn zijn leven ee venre eng het karakter en depersoonlijk- beheersten. Nogmaals: ebiograafvang een heidvan Drees esvorm. o. Een e belangrijkeea gJei taak evenwichtigg en sober typep als Drees heeft is ook weggelegdvoo r Daalder,D r die ein het eta moeilijker n e beschrijverri'J r van het laatste deelong etwlJ e de totaalbalans leven vanene springerigeen tuui n i g e- vanhetgan e leven van de bekendste Ne- ven eeest.g In interviews o i'J het tet boek derlandse po iticus van de twintigste eeuw stellen van zijnherinneringenJwas e g aat op maken. staatsman zelf ook niettea scheutigc eut g met het strooiene van persoonlijke e J e ggegevens.e geve s. HijJ Literatuur vond ze te on e ui en teprivé, p of te vee Maarten Brinkman, Willem Drees, de SDAP en de PvdA (Amsterdam, Stichting Beheer I S G bijdrage aan een cucultus u waaraa hijl niet et oop zat g I , te wachten. Vanlo rag en magge echter ver-e 1998) wacht worden dat ze de verbanden tussen Hans Daalder, Het socialisme van Willem Drees , (Amsterdam, Bert Bakker woo) arbeidzaam leven en privé-dp omein van hun Hans Daalder, Gedreven en behoedzaam. Willem onderwerpetenp bloot te leggen.gg Dat iss nnu Drees 1886-1988.9 De ^jaren 1940-1948 Amster- niete emaa gelukt:g u hetpersoonlijknleven dam Balans 2003) en de drijfveren van de sociaal-democraat J Hans Daalder, Vier jaar nachtmerrie. Willem Drees komen erbekaaid van af. 1886-1988.9 De Indonesische kwestie (Amsterdam, Datemig kans vooro eenbelangrijkedeel Balans 2004) wordenoeg gemaaktg door het door ae- Willem Drees, Herinneringeng van een %rgroot Neder- mers te schrijvenJ eerste deel van de° ig ra- lander (Naarden, Strengholtg 2002004)

Paul van der Steen De last van een sobere held • 59 Een feministische radicaal met belangstelling voor mannenpolitiek De biografie van Aletta Jacobs

Mireille Berman

Een van de bekendste vrouwen van de Nederlandse vrouwenbeweging is Aletta Jacobs. Gezien haar bekendheid is het merkwaardig dat van haar tot nu toegeep biografie bestond. Mineke Bosch heeft daarin verandering gebracht. In haar omvangrijke boek over de founding mother' van het Nederlands feminisme schetst zij niet alleen een portret van Jacobs dat een groter inzicht in haar achtergrond, karakter en beweegredenen geeft, maar lijkt zij de positie van Jacobs binnen de geschiedenis van de vrou- wenbeweging ook te willen relativeren.

Aletta Jacobs is een van de iconen van de het Nederlandse feminisme noggg geen i-o vrouwenbeweging. Haarheldendaden zijn ggrafie ggeschreven. bekend: ze was in 187J r de eerste vrouwe i'- Mine e Bosch heeft daarin veranderingg ge - ke student aan de universiteit; ze promo- bracht met een vuistdikke evens esc ri'-J veere en werd vervog ens de eerste vrou- vinving getiteld Een onwrikbaar geloofg in we i' e arst in Nederland. Rond de rechtvaardigheid. Ae tta Jacobso eeuwwisselingg werddrijvendeze e kracht Dit oe win tg ewobewondering e g vanwege van de Nederlandse eweg ing voor vrou- de g ron ig e aanpak.p Alles wat maar enigs-g wenkiesrecht.Zelf droeg zebij lhaar aan zins relevant kon zijnJ heeft Boschgelezen roem doorpublicatieicatie van haar auto io ra- nageplozen.Ze e verdiepte ve ePzich te c niet a- Herinnerin en waarin zehaar eigen e n in de maatschappelijke estie v n isc e g ^ g es van e verdiensten breed uitmeet. Het oe e- negentiende eeuw,eeuw maar ook in het socialesoc a e leefdeherdrukunaherdruk en is nogs og altijd t J netwerketwe eenpersoonlijke e ot eva en van inane e . Datkomt vooral doordat het Jacobs.sZ Zedoorzocht o0 oc t archieven van ti'J ens de tweede feministische golffun- Hoog ezan- a emeerp tot New York,o , ac - geerdeeer e als een soort bijbel. Toch was er tot ter a e correspondenties, aspublicaties u i opp heden over de 'foundingg mother' van van tijdgenoten,J g , en sprak met etnabestaan- a estaa

6o • Biografie Bulletin Najaar zoos den van vrouwen die zich Jacobs nogg erin- compromiswerd e gesloten:es ote overdagg ie p ze ^ ner en. haar moeder met dehuishouding,s avon s

Een onwri aar ge oo in rec tvaarg i ei is leerde ze vreemde talen en bereidde ze zich

chronologischpopgezet. g Bosch begintg met voor opp hetleerling-apothekersexamen, ^ een pakkende esc ri ving van Jacobs's dat a s toe angg s aartjeJ voor de universiteit jeugdin e roning er veen o onien. De diende. streek kenmerkte zich door een bloeiend Naahaar aa sstudie opendeu7 aco s in 1879 haar voor vrouwen meis- economisch leven en p o itie ep ro gressivi- eigeng artsenpraktijk en ^ teit, zozeerdat stad en ommeland wel 'het J'es aande Amsterdamse He reng rac t. De ^ radicale noorden' werdenenoemg . Bosch eerstejaren in Amster am waren pioniers- schetst het moderne joodseg gezin waarin jJ aren n . Om haar beroepp uit tekunnen oe e- Jacobs opgroeide,p g ene^ wijst op p het belangg nne nn, moest oest Jacobs ac de openbare ruimte ver- van et joodse netwerk, waardoor haar va- over e. n Zo o waren wa e bijvoorbeeldJ Dam en ^ der, een eenvoudige dorpsdokter, in con- Ka ver rst tussenaat tuss twaalfen vier uur 's mi - tact stond met vooraanstaande medici en agg sverbodenegebied. e Rond die tijdJ iepen aa ee ^ eren^ p o itici. Waarbijl Bosch overigensg aanstiptp daar alleena e en prostituees.Jacobsp dat Jacobs inhaar Herinneringeng met geeng stoorder zich c daaraa niet etaan; , ze was immers woord reptp over haar joodse achtergrond. eenee zelfstandig wer en e arts,, die visites Aana de hand nvan nJacobs' s^ oop aan in het moest afleggen. onderwijspbeschrijft Bosc et maatschap- Op sociaali gegebied ezette e Jacobs zichs in door r p e i e debat over de verbeteringg van het twee keerperp e weekspreekuureen gratis te meisljesonderwijs in de tweede helft van de jaren 1 860. Naar aan ei ing van or ec es

Wet opp het Middelbaare Onderwijsl werden voorjongensH o gere g Bu r ersc o enpe og - richt. Vervolgensg ontstond eendebat over het meisjesonderwijs. Weliswaar was ieder-er r n eenhet erover eens dat de bestemmingmmin van e vrouwulag, in het moederschapa maar oe moestenn alleenstaandea ee sta e vrouwen in hun e- venson er ou voovoorzien e als ergeen op o lei-ei- dingenin n voorr henn eston e.n? Uiteindelijk wer in 1867 te Haarlem e eer s te Middel- are Schoolr Meisjes voorp og eric t. In at ze e jaar kwam Jacobs van de lagereg school,maar aa Groningeng was nogg niet zo ve.ver.'Letje', ete,L'J zoalsos a Aletta in haar jeugde-g noem wer , werd naar een jonge-dames- ^ school'g gestuurd,r waar aa ze niet meer leerdeeer dann eenbeetje J Frans,handwerken,goede eng oe man ie re n . Na twtwee weken weigerde ze nonog Dr. Aletta Jacobs met een van haarpatiënten langer aandie oonzin meette doen. Een

Mireille Berman Een feministische radicaal • 61 ou en vooro arbeidersvrouwen. Daarmee kon zeerin trekkeng uitu de vrouwenkies- voegdeg ze zich in de groepg P sociaal bewogeng rec tstri'J in andere landen, ^en was ze oop democraten,^ die de groeiendeg sociale ellen- degoo te van de nieuwste publicaties,P , de wilden tegengaan. Ver ic te heren sp ra- waardoor ezeontwikkelingen de in Ne er- ^ eun zorgelijkvan de 'Sociale Quaestie', , land in eenbrederersp p ectie on plaatsen.P om at e sloppenwijken zichuitbreidden. Injarene negentigvan e ne entieng e Democraten ijverJ en voor maatsc a PPe i'-J eeuw ont sto n in Nederlandeen actief e- eervormin eng tijdensJJ openbare i'een- minisme, dat zich organiseerde in een komsten en optochten. De stad nam gr0o t aantal vrouwenverenigingen. De enorm in omvangg toe,, en de sociale onrustu groeproe vrouwen die in deze begintijdg J actief groeide. waswas, ijverdei' r e in eerste instantie voor de er- vormingo g van hethuwelijksrecht. Vrouwen moestenoeste eeerst volwaardige burgers worden,, Volwaardige burgers g voordat zeoP itie e rechten konden eisen. Een van de bekendste oproerkraaiers in de Wi minae Dr cu er richtte samen met AmsterdamseoP itie was Carel Gerritsen, eenaarP andere vrouwen de VrijeVrije Vrou- aanbidder,eg ie e en latere echtgenoot we nv e eer ni ggin op.p In het o eninp smani-g vanva Jacobs.Het et echtpaar e GerritsentaarP err & a- fest stelden zij,l ^ met een variatie opp de opo e-e- , co bs (Jacobs noemde zich nimmer 'me- ning szinnen vanSieyès ie es u est-ce ue e tiers vrouw Gerritsen') was op v en interna- etat ?: .. Wa'Watmaatschappij? tis de vrouwu in de toi n ageoriënteerd.g Het had veel vrienden – Bijna alles – Wat is zij tot opPeheden voor , in het buitenlanden vo ge depolitieke en de wet?wet. Niets.' In 18969 werd de Vereeni- sociale ontwikkelingen o deP voet. Direct gggin voor Vrouwenkiesrecht po eric t. naa haaraa stustudietijdJ was Jacobs voor vijfJ Jacobs ie zich in deze jaren nonog afzijdig maanden naar Londen vertro en.iJ had van etuP ie e debat. Ze werkte hoofdza- daar geleefdg temidden van vrijdenkers, eJi' als arts in dienst van vrouwen en de voorstanders van voorbehoedmiddelen, socialei e kwestie.est e In de jaren negentigg ggging in vrouwelij e artsen en iesrec tstrl lsters. zijpeJ op rsoonlijke tite ingezonden brieven Samen1899 met Gerritsen reisde Jacobs in 18 sc riJven over vrouwenzaken. ZZo begon opnieuw naar Londen, waar ze haar geest- haaraa bemoeienise o met de strijd^ om het vrou- verwanten terug zag . Er zouden nogg vele wen esi r ec t.Maar aa in 189 8 werkte ze niet buitenlandse94 reizen vog en. In i o vovolgde meeee aaaan de Nationale Tentoonstellingg van een reis naare Verenig e Staten, waar a- Vrouwenarbeid,een evenementg dat alge- co bs hartelijkontvangeng werd vanwegeg meen wordt beschouwdals de doorbraak haarbijdrage aan de bundel van Theodore vanva hete feminisme in Nederland. Pas vanaf tau nto n , T e Woman nestion in Europe.. lgoo washaar aa ster rijzende.J Defrequentie Jacobs trok in Amerika de banden aan met van haar spreekbeurten nam toe, en telkens arriepa man Catt, voorzitster van de als Jacobs erg ens had gesproken,g werden Wereldbond van Vrouwenkiesrecht. nieuwe euweleden voor de Vereenigingg g voor Jacobs' internationale connecties zorg en Vrouwenkiesrecht geworven. In 19 01 trad ervoor dat ze wereldwijdJ werd uitgenodigd z e toe tot et bestuurest r van e Amster amse alsopspreekster o con ressen.g Bovendien afdeling van de Vereenigingg g voor Vrouwen-

62 • Biografie Bulletin Najaar 2005

kiesrecht. In I9 o 3 werd ze presidentep van tuur rondhaarpersoon in gangg gg gezet. a- hethoofdbestuur.t Bosc vermoe t een co bs werd ere-ere-president resi ente van de Vereeni- ^ welbewuste pplanningg achter Jacobs'kies-s gg voorStaatsburgeressen,e nie uwe ,, ^ rec tcarriere. Het lijkt,l ^zij, schrijft zi' o zijJ te- naam van de VereniVerenigingg in voor Vrouwen- gelijkertijd met haar opkomst opP het toneel kiesrecht. Haar zeventigsteg verjaardagJ g werd van e vrouwenbewegingsystematisch ggroots gevierd,^ haarg gouden octorsJ u i- heeft toegewerkt naar hetleiderschapvan eumree veelg aandacht en er werd een , e vvvx . gedenksteen aan de Amsterdamse esse - In 1913 ,na e dood> van Gerritsen, onder-er schadestraatg e p aats t. Opp 99augustus 129

nam Jacobs met haar vriendina pman overleedr Jacobs in haar acoalle slaap. In ran- Catta een wereldreis in dienste st van het vrou - ten verschenen artikelen en In Memo- wen iesrec t. Voorzien van eenrootg aan- ria m s. VoorVoo haaraa ccrematie (ook daarin was tal hut o ers reisden de twee dames naar zijJ pionier)p e werden speciale treinen naar Zuid-Afrika,P Palestina ina en nEgY Pt e, dwarswar Driehuis-Westerveld ing ezet om de on- 00 r Azië, naar Nederlands-Indië en de erene an steg en en te vervoeren. Filippijnen,om uiteindelijket revo utio- n aire China aan te doen,, waar het vrou- Getalenteerde vrouwen wen iesrec t was ing evoer . In dekies- rec t ro pa ang a werd dat laatste een zeer Bosch beoogtg mete dezebiografie twee za- tot de verbeeldingsprekendarg ument: in ken recht te zetten. Ten eerste wil ze de

het onderontwikkelde China was hetkies- strijl d om het vrouwenkiesrecht herwaarde- rec t a veroverd, terwijl, Jhet verlichte Wes- ren. Historici hebben de invoeringg van het ten achterbleef. Daarna reisden ze door vrouwenkiesrecht a ti'beschouwdalsJ een naara anp om^ met de Transsiberië ExpresP detail,^ een uitvloeisel van het algemeeng terugg te keren. mannenkiesrecht. Toen de Kamer pop7 mei > Bosch' biografie ie eineindigt i t met Jacobs'aco s evens- I9 I 9akkoord ginggg met het voorstel om in avo n. In I 289 verliet Jacobs haar huis aan de kieswet het woord 'mannen'mannen te vervan-

de Amsterdamse Tesselschadestraat en ver- gen oorwas'personen', debelangstelling huisdenaar aa Den e Haag.g Haar financiële si- vanre regeringege g vooroo edeze e kwestie inder-er

atie was slecht,omomdat et visserijsci schipp daad minimaal. DestijdseJ schrevenrevenkies-

van haarpleegzoonp ^ Charles in 19197 7was ver- r ec t e ministe n al oveoveranticlimax de ie gaan. n. Jacobs had bijJ de aankoopp van het opP de invoeringg vana het vrouwenkiesrecht schipP borggg gestaan en was al haar geldg volgde.g Die domper P e isseeeggebleven,^ ook in de kwiJjt. Vier vrouwelijke leden van de familie g esci e scri' lv in g heefthet e vrouwenkies- BroeseBr van a Groenouu en Betsye sy van den recht nooit de aandachtgekregen die het Bergh-Willingtro en zic haar lot aan en verdient. Bosch ziet zelfs een verband tus- ^ zorgdeng in de laatste 'aren van Jacobs' leven sen de onverschilligheid ten aanzien van de voorhuisvesting,u guitjes, en afleiding. veroveriverovering'n n vrouwenkiesrecht va ete en De éminence grise van de vrouwenkies- 'onwil omm een democratisch tekort te zien rec t eweg in had overp publiek u ee- invaneondervertegenwoordigingou vr - too n in die e laatste jaren niet te klagen.g Nog No we n inparlement'.etfelle Bosc com e - tijdensaaehaar leven werd de erinnerin gscu - me ntaa r scheptpt natuurlijk-og e verwac

Mireille Berman Een feministische radicaal • 63

tingen.in en. Want de vraagg is: hoe verklaart engerelativeerd.e Herinneringen is niet zo- Bosch oscdan zelfa e totstandkomingde vang het zeer aco sautobiografie,^ s we een as-

vrouwenkiesrecht? siek he ene pos waarin^ Jacobs zichzelfp re- Dat de invoeringoe g vana het algemeenkies-g sente eertonverschrokkenals ionierster.p recht de werkelijke caesuur in de ppolitieke o e Boschosc veverzet et zichc te tegen ge at beeld. BijJ ggeschiedenisvormt, estri'1 t Bosch niet. voortduringwowordt int dezebiografie dan Mete acceptatiee van het algemeeng man- oo hethistorisch e ang van Aletta a- ^ nenkiesrecht werd de toekenningg van het co gerelativeerd.s g . 'Debiografie is in mijnJ stemrecht nietan ger aanbepaalde inte ec- visie niet zozeer een zoektocht naar de wer- tue e en economische voorwaardenoge p- e i'1 e persoonP o et ware leven van Aletta ^ p e Toen dat idee eenmaal werd osge a- Jacobs,' waarschuwt Bosch al in haar in ei- ten, was ereeng grondg meer om vrouwen ing . uit te sluiten van het kiesrecht. Tochwas de Bosch maakt de lezer attent opp devele ^ver- ^ invoeringoe g van het vrouwenkiesrecht vol- scri' lv egin n 'weglatingen'eninJacobs'

gens Bosch het resultaat van hard werken Herinneringen.g Ze e wijstwJ st erope op dat de toela-a ^ en voortdurend lobbyen.Y n Ze e laatzien e dat ting vavan ettasrejongere u1z s'e F eri a tot

dat de verdienste was van eengroteg groeproe de hbs tot meer er reacties in de persp leidde , volhardende engetalenteerde vrouwen, ie dana Aletta's inschrijvingJ g in het studenten-- ^ tot nuu toe in degeschiedschrijving vrijwel register.En oe sv r aco zilveren octors'u-l volkomen iseneg geer . Om die vrouwen i eum in 1904, waaroveraco s cclaimt dat aan bod te latenn komen, o e , relativeert Bosch het feest een comp ete verrassingg voor haar hete an vang Jacobs. Je kunt haar boek was,merkt e Boscht osc wat zuinigu gop dat dat zelfs alsroeg p s io gra ie typeren,p omdat a- toch,moeilijkvoorste aar is, en dat het coskrijgt,weliswaar vee aandacht maar rijtg eest bovendien niet alleen om Jacobs ^ Bosch ook uitgebreide enlevendigep or- draaide: . .dergelijkejubilea e en ntrette schetst vanv n tijdgenoten t 1 g als Elise ook eeeen boven de ppersoon uitstijgendeJg e e- > > Ha i g ton , Carelr Gerritsen Ge tse en Corné ie te en is. Over ve Jacobs' acactie voor het zitten Huygens.Yg vavan winkelmeisjes,w e J, iets dat altijdJ zeer tot de verbeeldingvan het nageslacht sprak,s r zeg t Bosch:•activiteiten'Jacobs' aco s inzainzake et zit- Coulissen ten voovoorwinkelmeisjeswaren minder min om- ^ Bosch' doelstelling inog om het iesrec t emi- vangrijkg 1' enverstrekkendan e zijJ zic ater

nismep de plek die tegeven, het verdient, herinnerde.' Op dezee e manier weet Bosch weliswaar aan staat opp gespanneng p voet met haar tweede doelstelling: e relativeringg van de helden- te toetonen dat de vrouwenstrijdJ in het fin de status van Jacobs indeescg ie enis van het siècle het werk was van eengroteg groepg Nederlandse eminisme. Te lang geet men vrouwen en een enkele man,^ maar creëert ze tegelijkertijdueen nieuw probleem met voensg Bosch blindgevarenin vg ren opp de Herin- p neringendie Jacobs in 1924 te boek stelde. betrekking tot de rol van Jacobs. Bosch g ^, Jacobs nam het daarin niet zo nauw met de plaatsthaar aa in e coui ssen v an et emi- ^ waarheid.Veel ee ppassagesg in haar Herinne- nisme vane ' 189o,9^ maar moet ver- ^ ringeng wordenosc in Bosch'biografie betwist volgensuitleggeno g oe aco s na 1 900 toch

64 • Biografie Bulletin Najaar 2005

eene leidende in positiee ostep kon o innemen. l e- 1883o een vermaarde ppoginggedaang g m zich nadrukt dat Jacobs inde jaren negentigg g voor de Amsterdamse- emeenteraag sver veelvuldigingezonden brieven stuurde,tuu e,en e 'ezing en op p de kieslijstes stJ te laten paatsenplaatsen. in 18918 7oo resipresident ente werd van de Am- Inde grondwetg n werdwe immersgesproken immers ^ amse afdelingvan g de Verenigingg o0 voor van 'meerderjarige iningezetenen';g , nergense gens Vrouwenkiesrecht vvvx . Maari'J de op- stond expliciet vermeld dat daarmeeaa ee alleen richting van de vvvx in 1894 94was as Jacobs mannen werden bedoeld. Nietang daarna

niet aanwezigga en Jacobsbedankte ee n n wer et woordjeinJ 'mannelijk' de grond-g paar maanden alweer als presidentep vana de wet ingelast. Die actie heeft ere in iedere er afdelingAmsterdam. Vervolgensg sto trok zij Jin ggeval voor ggezorgd g dat velen haar naam de zomer van 1898,9, toe n e Nat io n ae kenden al voordat zijl zich bijl dekiesrecht- Tentoonstellingg van Vrouwenarbeide werde beweginggg aansloot. g e o u,en samen met Gerrit sen op p de fiets Een onwri aar ge oo in rec tvaarg eii' i s door EngelandenSchotland. Same n ook een ronduit eigenwijzebiografie.g JBosch B s

zetten zijl zich in voor de strijdJ voor het a- schetst een serie unie eortrettenp van de emeen kiesrecht.es Jacobs kan volgensgn eerste Nederlandseeministen, en haalt e- ^. o Bosc 'in ezeerip e hete besteworden-g ze vrouwen terecht uit de vergetelheid. e typeerdtypeer als een feministischradicaal met gee t een mooi beeldvan het fin de siècle eenbelangstellingvoor mannenpolitiek,en van de vooruitstrevende elite,, en beschrijftesc J

niet als een radicaleminifeministe idie zich c gafg de internationaler wereld vann etop itie e aan de vrouwenbeweging'. radicalisme. Date maakt aa t aahaar boek rijk,, Bosch verklaart Jacobs'^ doorbraak naar het gevarieerdg en knap.p Het merkwaardigeis

voortoneel van het feminisme doorde-pu dat Bosch njuistu haarr hoofdpersoonp rsoon a- van het opstelp 'Het Het doele der vrou - co s een van de minder interessante1- figuu- ^ wen eweg ing in De Gids ende bundelingu e g lijkt te vinden te middene vana haaraa van dit stuk samen met een aantal artikelen bondgenoten. Het portretp van iemand als over prostitutie eneg oorte eper ing in de Haig ton is met veel meere empathie e pat ee en bundel Vrouwenbelangen in 1899.99 Daarmee warmteescg reven en^ ook Gerritsen lijktJ ^. wierpp Jacobs zich volgensg Bosch op p als ie- Bosch meere te boeien oe e dana Jacobs. Vooral mand dieei in zoug kunnen geveng aan de betreurt zijJ het verloren gaang van zijzijn uunie- e feministischebeweging'. O a sdit t ooko iot ee die het naar scschijnt J t het ambieerde,is onduidelijk,maar eit is dat Alexandrië van het internationale feminis-

Jacobs naar aanleidingvan deze publicatiesp me was. Bosch brengtal etmet al meer eer reliëf indeins jaren daarna steeds weeree werde u t gei- aan in het beeldvan het Nederlandsemi-e nodigd als spreeksterop ofeministische emini i i' - nisme maaraa het lijktl t o z e in n ruilui daarvoor een omsten.i' konJ zich de rol als pr- opa etortretp van Jacobs heeft afgevlakt. an iste aanmeten,, omdat zijzij al veel langergre een rep utatie genootg als we erei ster. Mineke Bosch,, Een onwrikbaarggeloof n vechtvaar- Haar inschrijvingJ g bijl deuniversiteit had di gheid. Aletta Jacobs 1854-1929 Amsteramd Ba- lans 2,005) heto erg onderwijs J immers stoegankelijk ggemaakt voormeisjes meisjes. Ook had Jacobs in

Mireille Berman Een feministische radicaal • 65

Tussen beesten gasfitter Het raadsel Adolf

Jos Perry

Sinds het proces tegen AdolfEichmann in 1961 blijft de vraag ofEich- mann een antisemiet was en zo ja, wat we ons daarbij moeten voorstellen, de gemoederen bezighouden. Volgens Hannah Arendt was Eichmann een doodgewone man die onder ongewone omstandigheden tot moordenaar geworden was; volgens anderen was hij een beest. In zijn biografie van Eichmann schetst David Cesarani een genuanceerder beeld.

Denacht van 31 ac39lmei opp 1juni i 62, was zi n die niet zouhebben n misstaan in de bossen laatste. Alles wasggereed r voor Eichmanns bijJ Chelmno o e crematoria van Birkenau executiebehalve de galg.g . De manie er —n—deden mannen a in uniformen hun best het tanden te tillen altijdl trots opp wasggebleven dat de treinen lichaam weer opp de ijzerentan naare vernietigingskampen opp tijd lreden, in het laaiende' n vuur uu te scschuiven.' moest nu zelf wachten.n. Met oo vonnis- Citaattaat uuit David esa a ni, Eichmann.ac His sen ende vovoltrekking ervann had de staat Is- Life i e an Crimes. EeEen etebetere ondertitel zou raël nog geen ervaring. zijn geweesteweest His Crimes and Trial. Want gg , Niet alleen de executie, ook de crematie daaropp concentreert zich Cesarani'sr ni s studie. diezelfde nachtroeg eenggeïmproviseerd p Het is niet de scholier, e^an ervog^ ede karakter.aa Het inderhaast teJg e ouw e oventje handelsreiziger, e echtgenoot,e va er of diende één"n oe : Eichmanns resten de amateur-violist- i ma nn ieCesarani verteren. Deplaats, , ergensg in een oom- bezighoudt. Het is de nazi,na , dem e ep ic ti- ggaard, ggeheimgehouden.e e en. Het vuur gpe aan e massam oo r op de Europesep jo brandde, maar er gingg iets mis metde vork en. Ei mann cS is 6 'aar ou eworgeworden, en,-d die het in eenlakenewig e e lichaam in maardezebiografie bestrijkt estl t daarvan in ^ de oven moest eponeren. Het lichaam rol- hoofdzaakzo'n 16 jaar: 1933 -1 94S en 1 960- de eraf en viel op de ggrond.. 19 62^ de jarenvan va het Derde e eRijk en die 'In hetlicht vanva de schijnwerperssc J p enbij J de vavan Eic' m nn a gevangenneming,s g g g, pproces felle ggloed vande ovenove — het was een scène en executie.

66 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Ik zal de laatste zijnJ ome auteuauteur daarvanaa va nisc a.nantisemitisch^ee monster; een verwijt te maken. Eichmann iss immerses eerder een 'kleurlozegasfitter'.^ Die laatste dee ic amin gggeworden van het nato i - typeringp g is van Harrya y Mulisch. Ookhij l naa -socia isme in zijnl moorddadigstea i gste as- woonde etrocesp bij,^, ook hij Jschreef eeer e p ect. Het was zijn procesp dat heme beken- n- een boekover: De zaak440/61. Een reportage. der en beruchter maakte dan menigeeng Net als Mulischu kreeg eArendt g e t eeeen hekel aan van zijnJ superieuren.p Datzelfdee procesp de openbaar aanklager Gideon Hau sn e r . ontketende een controverse die voort- Deze s eep te aalsmaar aaaa, nieuw materiaal n duurt tot o Pde dag gvan vandaag. En van zonder hardte kunnen maken dat het die controverse doet esaranl ogasi r ie Eichmann belastte. Wat een overtuigende niet alleen verslag; ze maaktt ere ze deel vavan historische afrekeningmoest e, worden, uit. dreigdeg te verzanden in steekspelletjes- tus sen Jjuristen. Arendt De gewoonheidvan het kwaad vroegt oe zichg c a wat eze eer eigenlijkeg e Ji nonog deed. Haar interessee sse herleefde e ee toen e toe ze e oog-- Deee vormin overg Eichmann,, zijnJ po r- getuigenhoorde. r Z Ze was ondern r de indruk ces en de nazi-misdaden in het algemeeng iis van hun oprechtheid. De vee ei vang e- jarenlangoeg ee s e eerst oor één tuigY enissen en indrukkent eeto nssynthese n boek: Eichmann in Jerusalem. A Reporte o t on teren eng lukte^ haar tijdensJ het procesp the Banality ofEvil. Auteuru was de Ame ri- nogg niet. Maar mett c Ei a ms nndoodvon- kaanse filosofe van joods-Duitse afkomstt nis was zijzi' het eens. Hannah Arendt 1 -I t o69 97S . Zijl woowoonde Oorspronkelijkwas Aren t van pplana oveover etrocesp zelf bij J— althansa t een stukjeJ er- etrocesp één artikel te schrijven. Het wwe r-r- van, zoals Cesarani niet zonder venijn op den er vijf,J^ die ze bundeldee in eene boek. i merkt.e t.Zodra o a vaststond dat Eichmann in rieveni'J t met t hoeveelpplezier e e ze z eraan Jerusalem zou wondenerec t wilde^ zijzij er- werkte.e te.Ze e genoot e goot va van het concrete, ^ emppi-- heen, als verslaggeefster. risc e , historische handwerk. Haast. aast gegg ge-- Interessant was haar motief.ote. In e jaren neerd be en e ze MaryMa McCarthy Y dat zijzij vijftigJ g wasas zij J eberoemd oe ggewordenewo e dooroo The etoe geschreveng had in een staat van Originsg o Totalitarianism.T Daarin stelde zijl euforie. Na jaren worstelenste e met et het pro-r-

het regimeg van de nazi's en dat van Stalin bleem van hetkwaadhielpp het Eic mann- opp één lijn.J Totalitaire itaire stelsels vonden vo - proces haar aanit een nieuwe theorie;, vanuitu gens haar hun zuiverste uitdrukkingin et het emp irisc materiaal drongg zich als het

concentratiekamp. Een ggrote rolo in haaraa ware een nieuwe evidentie aan haar opp en denken sp ee e de notie van het absolute atag aar een kick. kwaad,^ het kwaad dat elk begripg p tart. Om Hetaatg haar er niet om figurengu alss Eic - die notie te testeningg zijJ in 196196 aa naar e u r- mann vrijJ te ppleiten. Wat zijl betoogtg isis, dat za em. een besefvanoeg en kwaad, dat onder Are n ts eeeerste ste reactie eact e toetoen ze Eichmann normale omstandigheden zeer dwingendge ^ ^ zagza was at hijJu'nicht einma n eim ic is,, ondereomstandigheden abnormale omstan i en over- „ was. Ze zagg eenp pedante,> ijdele,niet te ruled' enit uitgeschakeld g a e kan worden,, o0 intelligente man,ets die eigenlijkni e om- i'J mensen zonder een verdorvenkarakter r

Jos Perry Tussen beest en gasfitter • 67

of een aang e oren neigingg g tot wreedheid – anceeresc ouwin eg en was geenbehoef-g kortom: m: bij Jie ereen. te. Ook nuu deafstand a sta in tijd1 tot de oorloggg ro- tegewordenr iss i' t Arendt voor velen een Een geest van nederigheid J bêteetenoire. noire. Haar aa Eic mann-ste in eng raken Aren is artikelen riep en veel weerstand op.p aan de uniciteit en de ga ron ei1' ei van Vanuit Duits-joodse ripg wer zelfs een de holocaust,en edaar aa maggra je niet aan raken. poging in gggedaan publicatiep in boekvorm te De historicus ri Waltercus Laqueurq r heeft Arendt ve r in rene De ondertitel A Report on the verweten at zijJ zonder terughoudendheid Banality of Evil wwerkte opp veel mensen als oordelenu uitsprak p over situaties waarin zij^ een rodea ppop een stier. men de i- ze nooit,' verkeerda. De HoHolocaust, aldus Laqueur, is een onderwerpr dat je in een icatie banaalnu betrokopp de daders of op q ^ p de daden – inbeideevag en maakte dat geest van nederigheidmoet benaderen. woord het onvoorstelbare eenbeetje voor- Voor ede orde: goedeg het Eichmann-boek ste aar, eenbeetje e gewoner;g en dat was ta- vanHannah a a Arendt e ist zeker nieter ve e- boe. oos.Zegeneraliseerttes e snel. e.Ook neemt ze Daarkwam a nog g etiets ij.l Arendt brei ee teeg ma e i' Jaan dat Eichmanns ver a- r een authentiek schuldvraaguit naare rijen1 van de slacht- ringeng tijdens1 het procesp ee offers. Ze schreef over iets wat tijdensl het zelfportret opleveren. oc is et oe e- proces rocesg volgens haar verdoezeld was: de om- ter dan zijn1 reputatie.Het et is een indruk-- streden rol van de joodse raden tijdens1 de wekkend, scherpzinnigsc erp gr werk.e H Het is actueel

Tweedee Wereldoorlog. ge even – al is het dat opp een andere ma- Van aarenuanceerg e betoogg maakten nierep dan Arendtbedoelde. Het s ee t nonog critici eenkarikatuur. Arendt ewasten t Eic - altijd1 een rol, niet als aaaanzet et tot een nieuwe mann schoon; in plaats p van bijJ Eichmann filosofischeoso sc e benaderingg van het kwaad,aa legdeeg Arendt de schuld voor de massa- maar als omstreden studieover ove deg es cie- moor bijjoden1e ze . De estie iep eni sva van de Holocaust. hoogg o p . EenvooraanstaandeFranseEe ant koptezelfs: es.'Hannah a Arendt, est-elle, une Eenpolemisches biografie Nazi?' Een vane critici was haar vriend Gers hom Gelet opp deze rumoerigeg achtergrondrrong ligtg c o em, presidentp van de Israëlische Aca- het voor de handdat David Cesarani's nem ie nva Wete sc appen. Hij wildes p re- Eic mann- iog ra ie een ppolemischeo e i- en 'in naam van de slachtoffers' en hij ver- mensie heeft.. DatJi' al meteen in zijnl weet Arendt dat zij1 dit niet ggedaan e had. inleiding.1 Hij wil mythes uit de werelde - Namens wie sprakp zij1 eigenlijk?a Namens pen. n. Eic' m nna was niet het productp van zichzelf, haar eigenc inzicht. Dat kon e e- eenn ggo e iu e jeugd,een g rancuneuze maaniet! et. Het gging immers om een a ree- mislukkelingeen zelfs e s gee geen ra bi anti nip gtussen het wereldjodendom verteg en- miet– iin elk ggeval niet opp het moment woor i g dooroo de staat Israël,, en het waaroppJ hijzich c bijJde nazi's a s Maar nazi-regime.-r gim Het Eichmann-procesp was eenonbeduidend,schakeltjevervangbaar t een verlengstukvavan deoorlog. o0roang A genu- in de moordmachine washij J evenmin.

68 • Biografie Bulletin Najaar 2005

De vraag of Eichmannas een antisemiet was nu van verplaatsingp g naar uitroeiing,u oe g , wistw st hijJ en zo ja,wat we lons aar i' moeten vo or- zijn scrupules uP u– es als hijJ die e al had– snel te stellen,, is sedert het procesp en ArenArendts boek overwinnen. Dat atzijn zijn positieos t e strikt st i t geno- een van de felst omstreden westieseg e- men die van een ondergeschikte was, staat ven. Juist opp dit p punt wordt het nutu vana eeeen vast,^ maar dat ze hem genoegg g ruimte liet biografische ena erin zichtbaar. esar- a voor 'meedogenloos individueelin initiatief',uee ., nl s boeklaat zien dat iteeng zaak aais svan va werd al in 19619 door zijn rechterste s vastv ge-- een simpel of nee, en datEichmanns c anns - ei ste . Dezeio ra ie bevestigt dat. P^ g ., g en verklaringen zowe in ezeals bij J ana de-e- Opvallendin Cesarani's werkwijzeJ is de re aangelegenheden nietbij i' voorbaat als evenwichtige manier waaropp hijJ Eichmannss leugens ofhuichelarij hoeven evente worden eigengo0 verklaringen s rongebruikt. Voor- oopzij zi' geschoven.g In de tijdl en omgevingg g al ti'l ens1 zijnP procesbleef-Eic mann ar waarin Eichmann opgroeide waren negne a-a.- ne 'pogingeng oen zijnzijn aandeel eein de stereotypenp over joden vanz e sp re massamoord tea ateg iseren, Toch was kend;^ als motie voor zijnzijn aansluiting bijl de niet alles wat hijJ zeie eggelogen, o ge,benadrukt nazinazi's s hoevenzeg zeeenee rol van betekenis te zijn1e nbiograaf. s ae D Isc r" i e justitier ve on- hebbenesg Pee . Daaraa komto t nogo iets gets bij.J derstelde te snel ati' loog,J g ,haar a beeld ewas De overtuiginggg dat ejoden als collectief ie vertroebeld. Dat kwam deels oorne naar r vreemd waren en als vijandJ van et Duitseu tse maatstaven ggebrekkige r evoei g r e e- volk moesten worden beschouwdkon, zo- sc ie sc rijvinJ g over het Derdeee Ri Rijk,,ees wel vóór als na 1933, 933^ heel wel samengaang door deoe ste in enga en de ijdelheidv n met correct, wellevend gedragg g tegenover g de oP en are aanklager.a er. Hoe schuldiger individuelejoden. Eichmann,,et des tebelangrijker Proces Cesarani citeert met instemmingg auteurs en des te stralender de ster van Hausner.u die,, overigensg in 19 6 ^,stelden ste e datEi c - mann nietersoon l i' antisemitischt was,as, Een man van onze tijd maar het antisemitisme'antisemitisme als carrière koos'. Omhetec ar eerg te zeggen:ggl zijn joden- Voldoende niveauu om eenstandaardwerkee haatg radicaliseerde toen dat voor zijnl werk over Eic m nn e en diense s procesocesP te worden en zijnzijn promotiekansenP nuttigu g en nodigg heeft Cesarani's boekzeker. Een model- was. Toen de Reichskristallnachtduidelijk voorbeeld vana eeng er io ra ie is het maakte dat in het Derde Rijk tegenteg joden echter nieteworg en. Daarvoor wordt het

eigenlijka es geoorloofdg was, ^werd Eic - levensverhaal te zeer overwoekerddoorpo- mannsou in ing zijnzij contacten met ei- lemiek. Cesarani heeft de verleiding niet van joodse gemeensc PPa en navenant kunnen weerstaan om,ewag en met de arrog anter en hondser. Na Duitseu tse inval va kennis die een halve eeuwo ocauston er- in Polen verschoof et accent vaneg wo n- z oe heeft opopgeleverd,g e e e het Eic ma nn- Pro- g en emigratieg naar deportatie;p , Eichmannss cesnog og eeens over te doen. Hijl iis boos oop ervaring met en bekwaamheidin het or ga- Eic ma nnbegrijpelijkerwijs,m aa r som- vana 'verplaatsing verp aatsing a van eo v' n-gs mieg passagesg doen daardoor meer aan een ^ groepen'eenroe enleverde em en promotie p op.p requisitoirq denken dan aan eenbiografie. Toen in 199441 het accent opnieuwP verschoof,, Maas reigenlijki nog bozer hiji' n zHausner, r op aus er,

Jos Perry Tussen beest en gasfitter • 69

Eichmann tijdensJ het procesP in Jeruzalem

de openbaar aanklager die tijdensl hetpro-p Eichmann deden radicaliseren. De emig ra- ces in 19 61 zoveel kansen liet liggen,gg er niets tie- exp ert ontpopten ppo te zichzi mettertijd als ^ vange reeP , er eenjanboelvan maa te — `,genoci' ir a Niete. etomdat o hijat eenJ ggeborene en daardoor koren opp de molens stortte van sadist of eenevoeg oze robot was,^ maar Are n t en Mulisch. omdat hetin deomgeving o ge g waarin hijl car- Als Cesarani iets aannemelijk maakt is het rière maakte,^ een aanvaardbare keus was dat ei e Eichmannen hebben bestaan: zo- geworden.e wor en. Remmingen tegeng n moord,, in wel de bureaucraat, nauwg ezet totop o het het bijzonderJp ojoden,waer waren misschien pedante ante af, als de fanatieke nazi, trots op niet afwezigg maar dan toch sterk vermin- zijnJ cruciale rolin massamoord.de ass .Het H valt derd. Iedereene die in vergelijkbare omstan- zelfs niet uit te sluitenn dat oo eEic - ig e en komt te verkeren, aldus Cesarani, ^ ma diee 'zich ongemakkelijkvoe e toen zou precies' z zo kunnenhandelen, u e it in a ^ de nazi-toppp op ggenocide aankoerste, wer e- t itarian statey or a democracy'.. lijk hee t bestaan — zijl het niet ergg lang. g Metdeze laatste vaststelling neemt esara- Hier raken we een cruciaal Ppunt voor ie e- ni maarm ar nadrukkelijkafstandvan regio raa . het belang van chronologie. een auteurr alss Yaacov Lozowick,, die overi- g ., Cesarani heeft er een scherpp oog g voor en gens in Cesarani's dankwoord wordt ge- weet daardoor schijnbare teg enstriJ i ge- noemd. Lozowick,, directeur van het ar- den opp te lossen.o HijJ signaleert nag hoe veran- chief van a--' wa em ^e verwijt , e ^ Arendt tdat derende omstan gi een de plooibarep zijJ het verschiltussetussen dictaturenu en demo-

7o • Biografie Bulletin Najaar 2005

jodenvervolging.' In: BioBiografieS a e Bulletin 1S /2 zo- cratieën negeert;democratische e regeringen mer 2005), 27-35 plegen immers ggeengenocide!ee esarani is Johannes Houwink ten Cate, De naam van de mis- op dit puntminder mi e nalef.a e Hoewel ook hij p p l daad en depersoonp van de schri^ a elmoordenaar zichc teetegeng Arendt afzet,, staat zijnJ eigene g vi- (Amsterdam,> Vossiuspersp UvA 20o2003) sie opEichmann c niet ver a van de hare. Je Yaacov Lozowick, Hitlers Barokraten. Eichmann, hoeft niet abnormaal,te zijn,J zegtg hijJ etter- seine willigeng Vollstrecker and die Banalitdt des lijk,omo medeplichtigte wor en- aan vo Bosen(Zürich, Pendo woo) kenmoord.hijTerwijli als biograafi ra Eic - HarryY Mulisch,^ De zaak 40/61.4 Een reportagep ge Am- sterdam De Bezige Bij J91962) mann in de contextaatstP van zijnJ tijd l en g Elisabeth Young-Bruehl, Hannah Arendt. For Love zijnJ omgeving, aa hijJem daar aan et g of the World (New Haven / London, Yale UP slot weeruit. Zonder uit.mee m tte gaan g met ste - 1982). Nederlandse vertaling:g Hannah Arendt. lingin enen als'we we zijn allemaalppotentiële ote t Eie e c- •^ Een biografie (Amsterdam/Antwerpen, Atlas mannen', accentueert ook Cesarani 's mans p^ 2005);5^ vertalingg Hein Groen en GijsJ Went gewoonheid. Zoals in feitee elkeg en aa seholocaust-holocaust- onderzoeker,onderzoeker,heeft hiJ eenbelangrijkein- Noot over de Nederlandse vertaling In 200 verscheen Cesarani's biografiera in Neder- tentie met ArArendt n gemeen.g e Hij lwil niet a - 5 g landse vertaling: Eichmann. De definitieve biograe leen maar de staP e s geleerdg drukwerk over g (Amsterdam/Antwerpen, Anthos/Manteau 200 ; het verleden vermeerderen. Hij wil waar- p^ S l vertaling Servaas Goddijn). De keuze van de on- schuwen.H e t Der e Rijk mag dan gesc ie- g J l g dertitel is on elukki . `Definitief' of niet, Cesara- denis zijn en het communisme à la Stalin g g J ni's boek had een zorgvuldiger eindredactie ver- Ei mannen i'- op sterven na dood, de Eichmannen diend. Silezië, door de auteur terechtesitueerd in ^ g ven ondero ons. s Eic mann appearspp more `south-eastern Germany',Y is door de vertaler ver- and more likeman a a ouro u time. ^ P laatst naar het zuidwesten van Duitsland 63 . De Zwitserselaatsf Sankt Margretheng heet in de ver- talin SaintMar arethen 1 .1 21 het jaaraar waar Literatuur g g 94 9 ^ l in vader Eichmann zijnl zoon Adolf van school haalde, is Hannah1929 Arendt, Eichmann in gewordenJerusalem. A Reportp 9 9g 3 2 . Slordiggn zijnJ oo taal- on the Banality ofEvil London Faber and Fa- gggebruik en spelling. Ernsti er is dat de vertaler af ber 1963)93 en toe niet heeft bebegrepen re en waarover het ggaat. Doe- David Cesarani, Eichmann. His Lie and Crimes lend opp de sinds Arendt gangbareg g tegenstellingg g tus- Londen Heinemann 2004).4 Nederlandse ver- sen het beeld van de nazi als satan en het beeld van taling:g Eichmann. De definitieve biobiografie8 - Am de nazi als bureaucraat,,p spreekt Cesarani van `the sterdam I Antwerpen,p^ Anthos I Manteau 200S ; devil v. clerk dichotomyY bequeathed q byY Arendt' vertalingg Servaas Goddijnl 491 . In de Nederlandse versie lezen we: `De dui- Geraldien von Frijtag,l g^ `E'Een nieuwe euwe taak. Het bio- vel versus de door Arendt nagelateng schrijversdi-Jvers ggrafisch ggenre en de geschiedschrijvingg l g van de chotomie'164 . Hoe krijgt)g iemand het opPp papier? P

Jos Perry Tussen beest en gaijitter • 71 Politicus op de grens van twee werelden Het rijke roomse leven van jo Cals

John Jansen van Galen

In zijn biografie over jo Cals doet Paul van der Steen een aantal intrige- rende onthullingen. Toch plaatstJohn ,Jansen van Galen een aantal kant- tekeningen bij zijn aanpak en analyse.

De klacht die tien jaarngeledenog nng g - Mook 0odie in e Indonesiëo een rol speelde in de baar was, dat er zo weinigbiografieëng g e- wereldgeschiedenis. Maar e t at ook schrevenc worden van Nederlandse staats- voorvoo eeeenoud-premier als M a ri' nen?Steeds lieden enoP itici^ gggaat inmiddels a an komt e iog raa voorde vraagg te staan: niet meer ee op.r oP Het wachten is weliswaar nogg waaromhij i' o zij,J, wat was de betekenis van opP volwaardigelevensbeschrijvingen van mijnJ hoofdpersoon,oo pe soo , wasdeze e e cruciaal u in Troelstra en Den Uyl,Y^ maardie weten we in het betreffende ti'J sg ewric t of slechts een aantocht. Biografieën van onder meer passant die ong emer t in de nacht ver- Klompé é en Heemskerk staan ook opP stapel. P dween? Menigeen vrvraagt g zizich of Jacquesacq es Bosmans ooiti nogo het tweede deel vana zijn Romme- g J Onthullingen biografie zal schrijven, maar verder valter er l ^ ., weinigg teklagen. g n Thorbecke,o Kuyper,ec e, uYP e, o Na a6S 7Ppagina'sCals-biografieg weet e ezer lijn, Wibaut,> Drees,> Beel,> De Groot, >zelfs genoegeoeaweon van wie a swas en wathij deed. Dee aay Fortman,^ De Jong,g, Tans en nu Paul van der Steen vog t hem opP de voet: Cals vonden hunio graa . van zijzijn rijke roomseo jeugdin et u tra- De vraagr g is als het ware omgedraaid:g e welke: mo ntaa se RoeRoermond o een dekatholieke Po iticus is voorde historicus de moeite padvinderij, viaa zijnJ studieu in het dito Ni'-J waard om enigeg Jaren van research en en aan rde advocatuurvocat r en de ppolitiek. o . schrijven ri've n aandiens leven en loopbaan te Cals was 'on gkamerlid voorde Kat o ie- wijdel n? reu enGerbrandy er ran zijn er waar- e Volkspartij en hijJ was ruimu anderhalf e an^ e en genoegg g voor, , decennium ewin sman: s staatssecreta- mogelijkook Geer met zijn wankel- rise n minister van Onderwijs,J ,p plus korte m oe i ei inoorlogstijden ze er Van tijd lals r premier. mier. Aandie laatste periodeP

72 • Biografie Bulletin Najaar coos

Jo Cals staat, na de val van zijnJ kabinet^ om half vijfJ 's ochtends de pers te woord

ontleent hijlJ zijn faam,, al ggaat dieg roten- aantalaHij onthullingen. Hi' verte t at het deels naarde man diehem e tente va bracht in prinselijk paar in 19 66 nadat het^ er eerst opo 'de Nacht van c me zer' . gestaan had in, Amsterdam te trouwen, Debiograaf g vanva s verrichtte zijnl re- zwichtte na eengesprekg P met verzets- en searchgrondigg g en had veel bronnen ter e- joodse org anisaties. e oos et vervo schikking. In de kringenge waarinCals ver- g ens voor Baarn als locatie,^ waarna s eer e, ie men ag oe en bijl en hoesten m overreden toch in de oo sta bewaarde men correspondentie. Aangge-e te trouwen. Ook toont Van der Steen aan vum emetTweede Handelingen van e wee at e versie ieaaP Burgerg ggaf van het Kamer ou wt Van erSteen een relaas op, verband tussen de aanvaardingg van de waar de liefhebber van etop itie e eui e- Mammoetweta oetwe een zijn aftreden als Pv - ton van smult. Ookde moeizame aanvaar- fractieleider vovolkomen bezijdenJ de waar- in gvavan de Mammoetwet wordt op de ei is. i Ontluisterend u is het beeldvan Cals voetevog g . dieeae na Nacht van c me zer zijn^ fanmail r En Passantkomt Van der Steen met een navlooit om loftuitingen aan zijnl ad es van

John Jansen van Galen Politicus op de grens van twee werelden • 73

uitroeptekensp en aanvallen op Sc me zer ook echt? Van der Steen maakt dat niet van roe stre enP te voorzien. Hoe klein is waar. Deenaming klinkt watlouche,et ^ ^ de mens, ookminister- als p resi ent. Het- g renst aan s'acl eraar in illusies' en daartoe zelfde geldt voor Cals' speurtocht naar een iseeng aanleiding. 0 verwac tte pro g res- ggoed betaald baantjeJa na zijnzijnaftreden tre als sief Ndat door de Mammoetwet premier. De meeste lezers zullen niet weten een nieuweu mensgeschapenes- wer ? Van zu ati' toenJ op Phet puntP stond tebedanken ke verwachtingen wil je graagg g meer lezen. voor de KVP. Misschien hadVan der Steen zijn hoofd- EenprobleemP voor de oningewijde ezer Persoon neer kunnen zetten als de eerste lijkt t dat de Nederlandse Unie, het is- moderne oe rne politicusp us die zijnJ invloednv verwierf sc oPP e i' JMandement en de kwestie en versterkte via de media. Cals was in zijnJ Nieuw-Guinea zonder uitlegg wordeng eïn- tijd Jeen n van de eersten die de persP niet als tro uceer . De ingewijde ezer za het astilastig e,een noodzakelijkaa maar esc ouw e vinden dat eio graa s verhoudingtot als eeeen middel om zijnJ doel te bereiken. In deze kwesties nogalg enbagatelle behandelt, verkiezingscampagnes sc uw ehij i' geeng terwi'J juiste eerste twee toetsstenenkun- en e vehikeleenluchtschip,e ru g van ^n en zijnJ voor de mentaliteit van Cas. Was een stier), mits dit een uitgelezenge photo o- hijJP eenkatholieke o iticus oop de grensg van portunity opleverde,en i'J wisteP erscon - twee werelden, die van voorvechters van renties en interviews met veelflux de ou- een volksdeel alsc aeP man Nolens en c e naar zijnJ hand te zetten. HijJ genootg Romme, en die van eenpragmaticusp g als zichtbaar van dat spel.P Weliswaar deed zijnJ Lubbers?u Om die vraagg te beantwoorden Po itie instinct hembehendigmet zizijn j zoujeou meermoete nwetenoverCasoP- P u ie s pelen,p ^maar door intellectuele stelling in de crisis van de KVP rond 1969, hoogmoeden verbalekrachtpatserij rac tp J over- toeni' wiJ ebedanken, maar dat toch speelde i'JJ zijn hand weer. Heeft c me zer niet deed. dat aangevoeld? De KVPggging bijnaJ ten on- der na e gelijknamige nacht,^ maar vi'J tien jaar ater was et CD A Weer de grootste ar- De eerste moderne politicus g P t i'J vana Nederland ener anwaren deradicalenuitra Cals' 'levenswerk' was de de school van Cals uitg eran geer . Mammoetwet maar over de betekenis van Eene aandere invalshoekvoor Van der Steen dat meesterstuk terst wordenu we in Van der had kunnen zijn:J Cals als christenradicaal. t eensiobiografieg niets ggewaar.ewaar Is het Pre is- asde christen-democratie af definitie torisc e dier niet allangg begraven g onder een kunnenu splijtenPiJ door haar tot de keus tus- stoet van vovolgendeg on erwil svernieuwin- se n progressieveP g en conservatieve ppolitieko gen? Opmerkelijkis at e PvdA hem in te dwingen. HijJ deinsde daarvoor terug,g deze kwestie steeds steunde, ook vanuit de bleef de KVP trouw en vertrok naaraP an 0PP ositie. de Mammoetwet was een eerste oom Nederlandse deg inzen in voor de we- proeve van de maakbaarheid van de samen- re tentoonste in gte organiseren.g ZijnJ leving. minister van VolkshuisvestingPieter Bo- De ondertitel Koopman in verwachtingen is g aers werd het nieuwe boegbeeldg van de ra- ontleend aan Cals zelf. Maar wasil dat dicalen.Alauwg bleken deze zich verkeken

74 • Biografie Bulletin Najaar zoos te hebben opP de stemmingg inde achterban, maar niet wat zinbetekenisl in dep oitie zichmassaalin de middenkoers van het iseweest.g CDA onder Lubbers kon vinden.Toen oe was Verwachtingsvol begon gikon aan het'slot- Casaallangg dood. Het isde vraagg o hij an- woor . He aas. Ookdat levert nieuweei- ders nogg een rol van betekenis had kunnen ten op ,maar aa opnieuwP geeng visie. spelen. Kortom,^J alsje et oe uit e t weet e Paul van der Steen,> Cals, koopmanp inman verwachtin- (Amsterdam, Balans 200 meer r vavan Cals dan je had willen weten,, gen,en 91 14 -1 97 r ^ 4

John Jansen van Galen Politicus op de grens van twee werelden • 75 Schrijvershuizen Hetgeboortehuis van Belle van Zuylen

Monica Soeting

0 peen warme julidagei gids t een i s rie daar stee t i' zijnlJ minachtingg niet onder bezoekers rond door otenuy in u- stoelen of banken. 'Het zijn niet echtt haaraa Zuylen Ye bijJ Utrecht.Ut ec In t. dekamer a e diee ooit meubels,m hoor. oo . Ze hebben atamert Je aan de sc rijJ ster Belle van ZuylenY 174 o- zomaar wat ingerichtalsofet echt zo was, 180S hoorde, laat hijJ dzijnzijn gig sentoon varen dat is natuurlijkl leukeru dan niets.' ets.Hij wijstJ l en neemt i'l zijnzij ewone stem aan. Met oop een bad. 'Ze kreegg te horen dat ze koude stijgende verontwaardigingverte t i'J over badenmm^m e moest. eZe had onogal ag last van de mermerkwaardige ge vrouw die hier ooitg e- zenuwen. woond hee . Eerst werd ze verliefd op peen Verdergaatg het. Naar een kamer met veel oudere man, en later oppJ zijn veel jon- muurschilderingen vankreupele cupido's gere een . Dat was a raar enoegenoeg. . Maar in merkwaardige u e kleuren oa die, s zoals de ge er was dat ze niet eens een echte relatie ggids eerlijkJ toegeeft,oor een zondagsschil- met die mannen.Ze escschreef ee alleen ererestaureerg zijn;l^ naar een slaapkamer maar brieven en deedniet eens moeite om iean iJ• allerlei merkwaardige voorwe r- die eerste man in het echt te ontmoeten. pen meer weg eet van een rariteitenkabi- de twee vrouwelijke ezoe ers zeggenggen net,en een eetkamer vol meubels uit ver- dat best tebegrijpen, vooral dat van die o u- schillende eeuwen. Alleen de saloniJ• t eer m n ena die jongere,wen t i' zic van ingericht te zijnzijn volgens de mode van de henp ri t afmet zijnzijn ene vingerg inborst- achttiende eeuw. asv a n eeeen magereg Belg:g 'Dat is toch ea- Ondanks zijnJ verontwaardigingover e ce i'J meneer,, e dat is toch geeng verliefd- fratsen van Belle vanu en is sde gidsg epi De Belg gdoetgeschrokken een sta J' e vriendelijk;i'J doet zijzijn best het eezoe- achteruit. En wie was ze nou helemaal',, kersnaar aa zin te maken. Maar vana het roeptp de gids.g 'Zeescschreef ee eeeen totoneelstuk, stu , belangvan leven aen werk van Belle van maaraa dat iss nooit oopgevoerd.p g En ze compo - ZZuylen Y n heeft hijl geeng kaas gegeten.ge ete . Hij is nee r muziek, e u maar, die is ook niet veel een amateur. waard.' Hij a de bezoekers de kamer zien waar Belle eva e van Zuylenuy e aahaar brieven schreef.sc Ook

76 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Slot Zuylen

eer amere rui te. En daarom roteste- Droogboeketten g p rene we niet als de ggemeente Amsterdam de Skto ms het i'J wel alsof we in Nederland- uur van het Multatuli-geboortehuis aan lemaal amateurs zijn.J Liefhebbend,maar et g e i'J ami eg museum wil vertienvou- incompetent. En voo r bescheiden.esc e e n. Hui-ui ig en waardoor het bestaan van het muse- zen van overleden Nederlandse auteurs ume rei wordt.g Daarom ook proppenp pp openstellen? Leu i ee ^ maar het magg na- we dekamers a esva van SlotZuylen u e vol met t uur i nietl te veel kosten. Want wat hebje meubels eudie esallemaal ea uit uJverschillende ti' - eraan om een huis in oude staat teerste - pperken stammen en gooieng we er hier en e,on zodat drommen bezoekers zich aan het daar nogg wat vreemde voorwerpen tegen-g bed van eenan gggestorven dichtereskun- aan• , we plaatsenp een negentiende-eeuws nen vergapen. Het heeft allemaal ggeen nut, harmoniumg naast hevig naar restauratie nietwaar. verlangende achttiende-eeuwse eetstoelen Daarom vu en we het huis van BetJje Wolff en voegeng n daar aa nogg een gotischg aandoend met verzamelingenoude ou hoofddeksels en buffetaan aa ttoe. Alle voorwerpenp zij zijn uit het paraplu's,goe en waar het kan met roo - bezit vanv n de familie die eeuwenlangg in het ketten. een de zolderkamerren eng we s ot woonde, n e dus, wat maakt het uit dat ze terugg in de staat wawaarin die zich waar- metelkaarete a vloeken? Voor Belle van Zuylen,Y , schijnlijkevo n toetoen Wolff hem als stu- die wonderlijke schrijfster, ie zic trou-

Monica Soeting Schrijvershuizen • 77

wensnootiNederlands voelde en liever Microkosmos met buitenlandse heren verkeerde,knap- p pen een kamertjea e j pop met behangg uit Mochttr eeen ee stichtingst c t g als de National

Het Loo,o0 omdat > 0 dat ook oud is; > we leggene rustomen die^ alle kleine stichtingen Z neer eeeen ganzenveerg neer en wat papierp p en vervangt,g dan moet Slot ZuylenY als eerster klaar is Kees. Om nogg wat extra geldg te ver- aangepakt worden. De kamers van het slot dienen, restaureren we een zaal en verhuren latenate we inrichtenc te zoalso ze s ine de achttiendee die voor trouwpartijen. eeuw w waren. Het harmonium en het buffet Weinigg Nederlanders vinden hetbelangrijk verdwijnen^ naar het Rijksmuseum, , naar de inlelijke^ ti' . ^Het slots wordtt een opp een verantwoorde manier schrijvershui- afdeling geJ zen in unorleg te herstellen en te onder- hommageaan Belleaa van e eZuylen, a uy ,niet aan houden. Een anderroP eem is dat al die e familie vavan Tuyl van Seroos er en. De huizena in n ne zijn zijn van stichtingen ie droogboekettennen verdwijnen.j te weiniggg geld hebben,^ of denken dat ze ZZoals het interieur van het slot er opp het ggeen hulp nodigp ghebben vangeschoolde ar- ogenblikutuitziet, , is het een belediginge eigg aan c itecten ,kunsthistorici u st en literatoren. het adres van haar beroemde oud-bewoner. InrNe n zoue a eenu stichting moeteng e- Bellee e va van Zuylen,uy , officieelo Isabella van staann zoals oades NationalTrust ust in Engeland.ge a . Tuyllvan a Ser00S er en, werd opp 200 to- Die stichtingg – een landelijkee iJ instellingg – ber 1740 oP slotZuylen uY e g geboren.e o e. In hunu biografie van Belle vannZ Zuylen n koopt t huizen opp en restaureert ze aan de schitterendeiog Y hand van ooggetuigenverslagen, ag oe- beschrijven PierreH. . een Simone Duboisu ^ ken, schilderijen en foto's. ZZe laat dat door hoeo zijJg opgroeide,omrin oor streng,e expertsP doen,n die e voor o0 een grootg deel in stijvi'J maare aa zorgzame ou ers en een liefheb- dienst van der stTrust zelf zijn.l Daarna zet ze bende Zwitsersev ggouvernante, rnante , ie haar dehuizenvol v met personeel,p weliswaar, ook vloeiend Frans leerde spreken en waar- voor een deelamateurs, maarescg oo e schijnlijk i'n1J i' ook haar smaak en stijlj vormde. amateurs. De moeite die deTrust ust doet oom Het etgweinige dat we over haar jeugdweten, huizen, ook die van schrijvers, van de on- weten we uithaar aa brieven.eve .Dat at geldtg niet er ga n teg redden is fenomenaal, ,net als de alleen voor haar jeugd,maar voor aar e e financiële steun van de staat en vanarticu-P leven. Sterkernog, o,g het scschrijvenJ vanbrie- leren. De vraagg naar het nut van het on- ven moetY voorvoo VanVa Zuylen en langeg tijdl bijnal er ou envan vahuizen u e van Virginiag WooWoolf, werkelijker geweest zijnJ dana haardagelijkse RudyardY Kipling,P g^ Henri e Jamesa en Vita ervann' g ne . Toenoe zijJ als twintigjarige e ac vi e-West komt niet eens aan de orde. ac ttienjaar ou ere, getrouw e Zwitserse Het sis sowsowieso eso absurdom a ti' naar ree- kolonel0 David-Louis de Constant de Re- l , nen te verlangen: redenen e en e n zijn1 a ti'J ratio- ecque, genaamd Constant Hermen- n 1 serin ng eachteraf. De schrijvershuizen c es, tijdensJ ns eenee bal in Den Haagg aansprak,P , in Nederland verdienen het net zogoedals was dathet eg in van een jarenlange cor- die in Engeland gom op dejuisteP J wi gze e- resP on en ti e,waarin aa zij Jopenhartiger en restaureerd, ingericht en opengesteldte spontaner kon zijnJ dan in dedagelijkse worden. omgang met ami ie en vrienden. Als doch-- ter vana de Heer van ZZuyleny n was hethaar aa

78 • Biografie Bulletin Najaar 2005

nietegg even geheimeg ontmoetingeng met Utrec t studeerde,tu ee e leekVan a Zuylenuye heme d'Hermenches' te arrangeren,g ^ en na het e- eenrgeesc i tehuwelijkskandidaat. Hi'J v - zen vanhunrie isse in krijgg lgl 'e het idee giste zich. I e eeggeen tatalent e t voorvoo o ne gr-e dat zijl na verloopp van tijdJ bijnaJ bangg werd sc i t ei antwoordde e ze e hem. e . hem in het echt te ontmoeten. In brieven is Toen ze in 17476 4een huwelijku J met een het nu eenmaal makkelij'ker de wereld naar vriend vanH rm e c n es oveoverwoog, woo ,g stelde je hand te zetten enje stemmingen en asso- ze zich voor dat ze eene verstandshuwelijk ciaties de vrijeJ loopp te laten dan in de dage-- zouzo kunnennn n sluiten.s u te . ZijJ ene aahaar toe omsti i'J e omgang. Ontmoetingeng waarbijJ a- ge man zouden elkaar steunen, maar verder lerlei regels en omgangsvormen in achtt zouden zeeaar met rust laten. Als zijJ haar genomen worden, kunnen dan alleen maar eigeng kamer zou hebben, zou ze hem niet tegenvallen. lastigasti hoeven vallen.mijn'Als ikga mijn gangg aa maar anaang schreef ze, 'de> lessen volgeng die ik wi lezen en schrijvenJ zoals ik het nnu doe, met nogg een beetjeJ méér vrijheid,J dan ben ik allangg tevreden'. Hetingg haar om meer dan tevredenheid. Haar eigeng ggang g gaan, g haare ge eigen a kamer e bezitten en daar haar 'moments of being' beleven, zoals Virginiag Woo e intense er- varing noemde die dooroo lezene e een sc schrijven Jve opgewekt wordt, was een eerste levensbe- oegewor en. In haar te- kamero las ze m erne filosofische werken; daar schreef ze toneelstukken en oefende zich in het com- ponerenoneren van muziekstukken. Buiten haar kamer was ze de brave dochter, de kwetsba- re zuster, de vrolijke schoonzuster en et loyalenichtje. c Tussent e.J ussen haar boeken en P-a pieren was ze alleen maar zichzelf. Een ei- geworen kamer was eenlevensbehoefte g - Belle van Zuylen,Y door Maurice-Quentin de La den, schreef ze aan d'Hermenches: Tour,7 t 66 Vooreeng troon zzou ik a Stan oen van Vanu ensY kamer op phet slot moet een wat mijJ in mijn kamerbezighoudt.A s ik microkosmos van emoties, verrukking, niet meer zou kunnen studeren, zou ik droefheid,studie en creativiteitewg eest mij tussen^ a at vermaakeur en die grandeur zijJ,n een materialiseringg van haar geac- 0o v erve en. Als^ 'ebedenkt at i die e- ten en verlangens,ie ze onmogelijkno oe ee doorgezet ezet tegen en alle vooroor e- ruilen voorv ren een conventioneeloee leveneve in eeeen len in,^gpogingen tegen ettelijke o in en om mijJ - co nventione e relatie. Toen Jamesa es Boswell, c e i^ ' te maken, ^ tegen hetee voorbeeld in degio ran van SamuelJohnson, een tijdJ in van sloomheiden stompzinnigheidvan

Monica Soeting Schrijvershuizen • 79

meer dan driekwart van mijn an geno- ggen, ^ maar Van Zuylen,uy e > of beter,> Isabellee de

ten, en ondanks de deprimerende sfeer van C arri' e re ^ heeftzich c o ook in Neuchatel ver- dit land, dan moetjeJ toegeven g dat die der ontwikkeld. Ze bezocht salons en on- keuze wel degJ e a deel uitmaakt van mijn derhield zich meteestverwag nten. Bekende wezen! denkers als Denis Diderot corresP on eer- den met haar en ze verdiepter i P zich in het Na de doodvan vahaar aa moeder oe e werd het Van werk van Voltaire enJean-Jacques Rous- ZuylenueY steeds moeilijkergemaak ema t zic op seau.Ze e schreef romans en toneelstukken kamer in het slot terugg te trekken. een ppamfletten. Haar laterer werk is mis- Haar broers eisten dat ze zich om hun eten sc ien minder emotioneeleen meer Ppolitiek en drinken bekommerde, en haar vader dann wat ze dathaarin Nederlandsc ree ^, had steeds meerm r aandacht nodig. Een u- emoties warenecechter allerminst ver we- welijeJk met , Hermenc es wilde ze niet nen. In 17867 ontmoette zee in ParijsJ Ben'a-J aangaan,z zelfs niet et nadatat hijgescheidenJ min onstant, een neef van Constant g ^ was. Hun relatie hadalleen in rievenun- He rm ec n es die,zijn de opvolger van zi n ne n bestaan. Nuze e opp slotZuylen uy niet an- 0ooom zouu worden. In eenee veverslag s datag Ben'a- g er leven kon zoalss zijJ dat wilde, besloot ze Constant vanhun u eeeerste s ontmoetingg te trouwen n metet Charles-Emmanuelares de maakte, roemt hijl haaraa intelligentie en Charrière,'' Zwitserse dehuisleraa is eraar van haar scherpzinnigheid:g Da'Dagen en en nachten een kalme, bescheiden, maar ook rac ten wi'J ratenpratend door,oor ze was heel flegmatische en koele edelman. Ze verhuis- strengg in haar oordeelover iedereen ovezij ie zi' de met hem naar zijnJ huis in de buurt van zag.g ... Madameaa e de Charrière bekeek het en even i- Neuc "gelijknamigeate^ in het witserse leven opp een zo oorspronkelijke e kanton.Ze e deelden hetmet et de Charrières e maniermanier, ze had zoveel minachtingg voor eJ aar e vader en zijnl twee zusters. vooroordelen,haar aa manier van denken was Waarschijnlijk a Van uY en zich een zo sterk en inhaar aa susuperioriteit P over dege - rustigg leven met haar man voorgesteld, een middelde mensenJ was zij zo fel en laatdun- leveneve waarinaa literatuur en wetenschap p cen- kend dat Praten met haar een ongekend traal zouden staan; eenerP ecte verstande- genotenotvoor mij was. I ag er mijJ artstoc - ^ i verhouding.eRustig Rustl wer haar leven in telijkaan over.' l ., Neuchatel,^ maar anders dan ze zich had Constant en de Charrière voerden een in- ^ ., voorgesteld. ZeZ w werd r geachtg in de huis hou- tensebriefwisseling.p De Charrières passie in gmee te helpen,P wat ze braaf deed. TotT ee niet a an e i Jvan haarr kamer in ^ ontzetting ing avan d'Hermenches,n es, die ze van Slot ZZuylen Ye te zijn.J Dat betekent niet dat nieuwe leven n in brieven opp de hoogtegte we haar toevluchtsoord daar en alle kamers stelde, stond ze's s zomersbuiten u te de was te eromheen tot een stoffigg rommelhol mo- doen.Van uitgaangg en ontmoetingen met gendegraderen. Latenn we hetdan a liever geestverwanten leek ggeen sprake meer te naar het Openluchtmuseume in Arn m zijn.J Tochoc houdt het verhaal hier niet oop. overbrengen, het enigeig m museum m in Neder-er De verhouding inug tussen Vann Zuylen uY e een haar an waar moeite ggedaann wordt wo t historische man heeft misschien nooitiePg an geg re- huizenu in stand te houden. Geen wonder

80 • Biografie Bulletin Najaar 2005 dathet e Europeesuor P Museum van et jaar- ge vem er•^ alleen gpgeopend in het wee ein- worden is. Belle vanuY en zou zich over de dit of stoten in de vaart der volkeren ver- IS november – 15 maart: ges oten. Groepenp eug hebben. op afspraak

MuseumSlotu en Y Literatuur Toernooiveld 1 33611 6 Oud-Zuylenu u Ye Simone Dubois (red.), Rebels en beminnelijk. Brie- te . 030 – 2440255 ven van Belle van Zuy len (Amsterdam, De Ar- Openingstij en: beidersp ers 97 z r Pierre H. en Simone Dubois, Zonder vaandel. Belle 15 mei –115do, september: i. t m o moo toto van Zuylen, 1 0-180. Een biografie^ae Amster- 16.0o uur; za. 1 .00 tot 16.0o uur; zo. y ^ 74 s ^ 4 ^ dam G.A. Van Oorschot 1993) 13.003 tot 16.0o uur Belle van ZuY len Een keuze uit haar werk Amster- IS maart – 155 mei & 15SS september – 1 no- dam G.A. van Oorschot 1979)

Monica Soeting Schrijvershuizen • 8 1

Signalementen

Eisse Kalk, De roeeraniumg leven en de vergetelheidonttrekken.n DtiszijnDat werk van EiskeE' ten Bos-Harkema, de, eerste goe recht.ec HijbehandeltJ haar a niet als gel-g vrouwelijke wethouder vavan e SDAP inNe- so eer individu,a maar doet zijnJ best haar

r n (Amsterdam,Am ram Instituut voor u- in een historische contexte x tepplaatsen. aa Me- ie ene Politiek,o 2002005) e door de vele illustraties saaslaagtg hijl daar Als in september 119239 2 Eis e teten Bos-Har e- goe in. ma wethouder voor de SDAP in ero- Ten Bos- Har ema(door oo Kalk a steevast Eis- pin gse gemeenteg Gasselte wordt,r scschrijftJ e genoem was wethouder van 1923 tot weekblad De Proletarischee Vrouw:.Hier 1931.93J Degemeentepolitiek Van asse te ti'- komt een beschaafde, verstap ig e ar ei s- enshet interbellume komtm dan a ook uitg e- vrouw, die een uitstekend begrip ri pheeft van breid aaan a bod. NatuuNatuurlijkJ wordt er zo een haar taak in de arbeidersbeweging, op een tijdsJ beeldeeggegeven even dat de ggrenzen van as- zeer verantwoordelijker Je ppost. WijJ wenschen se te overschrijdt, maarmaa vlot lees aar is het veel ggeluk en succes.'Het etinging hier niet aaltijd;tiJ ^ er wordt wel érger g veel uuit brieven ^ dan ook niet om zomaarr eeeen benoeming. en notulen geciteerd, en het hoofdstukst De g g , '"nTene Bos-Harkema was de eerste vrouwelij-J- gemeente inancie bevate a ininderdaad aa de e sDAP wet ou e rinNeeNederlandrn.Ruim overvloed aan tabellene die de titel al deed tachtigjaarg na aar en oe min gsc ree aar vermoeden.

kleinzoon Eisse Kalk eenbiografie van haar Leesbaarder er zijn de stukken over hetp er- met titelite De rode ggeranium. De laatste iJ e leven vanTen en Bos-Harkema.-H Een zin van het voorwoordr luidt: u I spreekp de van haar broers ee t eeeen ongepubliceerde hoop uit dat haar leven en werk voor ee-g autobiografie van zijnJ jeugdnanagelaten. aten. meensc ap de lezers van dit boek zalins P i- Zo'no ' manuscriptri is natuurlijknatuur i' een room- reren om in hun eig en buurt ofgemeen-g vo n st ,• Kalkp puter e veel eeinformatie uitu over schapp hun eigeng verantwoordelijkheidvoor het gezing waarinrinTen e Bos-Harkema op- depublieke zaa o pzich te nemen.' ggroeide.i.Vere r kono Kalka de nog o ing even Het is dus meteenal ui e iJ dat we van ln egjongste oc ter van zijn rootmoe-zi Kalk geeng kritische benaderingg hoeven te der interviewen. verwachten.en. HijJ wil zijnJ grootmoederg aan Behalve wethouder was Ten Bos-Harkema

82 • Biografie Bulletin Najaar 2005

ook corresP on ente van het socialistische botst tegengue een vrachtwagen. De rg- dagbladHet VoVolk. In I93 2 schrijftl t zeeee een meester en een van de twee wethouders zijnJ stu l'e waarin ze eenplaatselijkeo P ite i- op slag dood.oo Daen eetwee r zitteninzittenden en agent van echtelijkeontrou w beschuldigt.esc u ig . raken zwaargewond. Hetevo wasg eenee aanklacht aa ac t wegensg Het ongeluk uzorgde o g voore o0 opscopschudding u n gin smaad, en, in I 29 werd4 zze tot een maand Nederland. Niet dat auto-ongelukken es- gevangenisstraf veroordeeld, die ezeinR, ot- tiJ s niet vaak voorkwamen, maar de dood ter am moet uitzitten. Ook voor die tijd van eenburgemeester maakte indruk. In een zware straf,, en binnene de AP werd Beilen en ook daarbuiten werd meere-g dan ook gesprokeng ro en van klassenjustJ itie – al ro uwom oZijnde wethouder. aa Zijn was n m stonden niet allearti' Jg enote n acachter te aahaar. . Jan Egbertsg Eleveld en hijJ was de eerstg e- Uit deze episodeblijkt i' ook waarr Kalk a de ti- kozen PvdA-wethouder van Beilen. Toen tel van zijn1 nbiografien vandaan n heeft. De ro- hijJ stierf was hijJ zesendertigg jaar. I kene u e geranium iss ggeenee bijnaam1 aa vavan en Ten Bos- wel niet,' schreef een vrouw uit Den Haag Har ema,toen maar eengeschenk: ze n z in e aan de weduwe, 'maar ik heb zoo veel goeds s gevangeniskreeg zat ree ze van eenP arti' J geno- over uw man vernomen dat ik u toch een te een rode geranium opgestuurd. Vanuit berichtjeJ stuur.'tuu . Oude Be ei naa r szijnzijn nog haar cel schrijft ze over etetree n e ca- steeds boos dat ergereenee straat naar Eleveld Daar'Daar is mijnmijn c e al ee me a vanva o P- g is. g e eur maar het Pplantje J kan er scschijnbaar1 n Eleveld was een idealist.ea st. Hij l wasgeheel- nogg minder tegeng dan i, want a alle dagenaeg onthouder, eni' Jzette zichc in vooroo het komen er geleg blaadjes1aan'. Het is niet welzijnJ van mine r eee e.n Hij1 had slecht een boeknaar een veelzeggenddetail ggrote bewonderingg voor voormannen as te noemen,^ maar door die geleg blaadjesl gag Pieter Jelles oeTroelstra stra en Foor Wibaut. 'e toch twijfelen o at in dit gevalhadg Conformdeoe ste in eng van de partijP J moeteneg euren. richttei' jeugdverenigingenlP o en zette hijl zich in voor dedrankbestrijding.Veel Rob van Essen opleidinga hij i' niet ggehad,e maar hijl wist hoe je een betoogg moet opbouwen.P HijJ schreef veelgraa enJg •, zijn artikelen voor Dirk Wo e er^ Terugg naar Beilen.Bez Len. e- socialistischea n ezijn zij volop passie a s en reto- ven en doodvan een rode o swet ou er riek. Ze e gaang over het goedeg in de mens,, (Amsterdam,BBalans n 22003) over vooruitgang,resrespect voor o de natuuruu en de noodzaak je voor de toekomst in te P 16juli I93 6 ri'rijdt t een auto met v ie en e zetten. 'Vecht, bind de striljd met het vaartaa t vana e ei nnnaaraa Assen. nIn de aauto: uto. de leven en eens zal de overwinning voors ons ^ burgemeester, van Bei twee en wethouders zijn, ' schreefr J,i' want'want voor elk van onso s isi en eemg entesecretaris.e De eburgermees- u ermeesg hetleven, át wat wij Jer zelf van maken.en. ter zit aan het stuur. Ze zijn laat,ze e wordenwo en Bouwers moeten we zijn,, steeds hechterec te en om half elf verwachti' de1 nieuweinuesecspec-P hoog er.'er.' trice voorlager on erwi'sJ in Drenthe. De. aa r Een oPpoliticus t cus was hij Jniet.t. Tegeng wil en zu en ze nooit aankomen. Deitr oe"n danknkwam'ineterecht; agemeenteraadterecJ t,

Signalementen •

hij1 hield meer vana doen en schrijvenJ dana tijdJ uitgroeideg e tot de rocksensatier van dat van vergaderen. moment. Nog geenee vierv eater sti te Een idealistische wethoudero er zon er op i ti e- Hendrix ineen Lon dense hotelkamer in ema ities die bovendien al opp zijn J z esen- zijn eigen braaksel. aaNaar e. Naa alle waarsschijn-i'n-1 dertigstestierf, i r lijkti'J nietnie het idealeea e onder-r- i'1 ei had hijlpp veele zwaarderei s aa en werpoorp eenbiografie.Dirk Wolthekkerot e g es i t dana hij 1 besefte en e was hij,1, ook van- concentreert zich ineu r g naanaar Bi n an we gedeg erotehoeveelhedenrot drank en drugs ook voor eenrootg deel op de context van l ook die e dagg totzich c had enomeggenomen, Elevelds leven, enoet ati' J ggoed. HHij1 te ver heen om adequaat te kunnen reag e- ggaat in op de sociale en maatschappelijke ren opp hetplotselingeg e re anaan zuurstof. pproblemen van de Drentse arbeiders uit de Room Full ofMirrors vana Charlesa es R. Crossr

eerste helftvan de twintigsteg eeuw en laat onderscheidtee zich in meer adan ee oopzicht p t daarbij en passantp zien dat samenlevingen vanoven enoemgde ebiografieën. ee In r- altij1d snel veranderen, niet alleen nu. Mooi00 steaatssteplaat omdat het boek niet alleen over is s ook hoe hijJ Elevelds strijds J tegeng het succesjarenl gaat,g , maar daarnaast teg e- ^ drankmisbruik,zijnJ retoriek en zelfs zijnJ tai eer verslagg doet van Hendrix' moe i i'-1

brieven aan zijn verloofde innen ets o- ke en armoedige jeugdin eatt e ^van zijnl ci i stplaatst:isc idealismep a t: e r omo vvana korteoo aanp bij hetl legerg en van de niet een leven waarineeng legersg meer bestaan,ta , minder moeilijke en armoedigea gewaar- r- iedereengelijkwaardigise en voor e aar ini' overalJo ea in Amerikaprobeerdeaom als zorgtg en niemand meer van hongerg om- muzikanta voett aanaa deggrond o tekrijgen. i Jge . ^ komt.ee Eleveld, kun n'ezJ een gg isdromends Daarnaast zijnJ de toon ene de ststijl1 van Cross' gestorven. boek opvallendzakelijken sobero in verge- inkingi' in met ie van andereee e H n rix-o ig ar-

Monica Soetingin ieën. Hendrix'iggitaarspel r pe was –en n is i dat tot opp de dagg vandaagg – een uniek fenomeen indeop muzie .Onalledaagswaren ook Charlesar R.. Cross, s, Room Full ofMirrors. A zijn1e drank- endrugsgebruikn zijnJ na uwe- Biographyou ^ y o i'mi Hendrix n (New York, i'1 s tebevredigen i i o. VVoeg g ier i'J zijn1 HyperionYp 2005) vroeg e dooden het zalduidelijkzijn dat e- Tott nuu toe zijnJg er tweotwee substantiële i ra- ven en werk van Hendrix e i e evoe- ie"ne van Jimi Hendrix in et Nederlands insg o emzijnl ggeweest voor oo dweperig-ep e g vertaald,Crosstown sto Traffic eenSetting t g the e Re- ei sensatiezucht, ucen t e legendevorming.eg e evo ing. co r Straightig t vana Johno McDermotte t en Hoewel ook Crosseengrote eenrot fan a van Hen-e ^ HHendrix'e n producerp o uce Eddie Kramer.i e ame Beide. drix is,, heeft dat zijn1 boekniet et in de weweg biografieën concentreren zich op de evene e ggestaan. es Hij wilde nietet de mytheYt maar de korte als spectaculaire carrière van de Ame- mensortretterenP en heeft daarom de fan ri aan s e rockgitarist/zanger. Ein 1966 ingetoomdg en alle ruimteu aana de biograafiog aa werd hij,1^ toentoe hijJ alleenee nog g in kleineel e kringg gegeven.1e vene .voo Kenmerkendr" zi n aanpak pis bekende e was, , vanuitu New Yorko door0o A ni- de sobere,e evenwichtige1 w eg waaropwijze hijpJ de mals-bassist as an er naar Engelandgane en ormhoeveelheidm emateriaal heeftr' ver- gehaald, waarwaa hij J binnen eeeen paapaar maandenaan e werkt in zijnboek.va e n is s dat hij1

84 • Biografie Bulletin Najaar 2005 maaraa weinigg citeert uit de 325gesprekken3 S voorbeeld ati' alsJ zwarte see muzikant n diee hijJ voor zijnJ boek heeft gevoerd.g Ook overwegendg wit Ppubliek had. Ook werkte zijnJ ontdekkingvan et gra van Hendrix' hijJ veel hardera e adan goed g vooroo ehem was o m- jongestorveng moe er – waarvan niemand ati' geenJg nee kon zeggengg tegeng eene m-a precies wist waaretalag – wordt zonder nag er die de dollars die hijl met Hendrix tromg ero e vermeld en insects een paarP konoa verdienenbelangrijker vond dan diens regels beschreven. artistie e en fysieke welzijn.J In plaatsp van Het resultaatu van Cross'o beheerstee te en zorg-g nieuweuw werk we bleef Hendrix opp hetpodium i e aanpakvu is een informatieve en te e- oude succesnummers spelen en de bekende g P g . i' erti'J respectvolleP biografie io ra le van een van tucsutr uithalen ae (gitaarg met zijnl n tanden spe-P eescbelangrijkste muzi anten uit de g ie- en• , ggitaartaa in brand steken) omdat zijnl fans denis van de rock.Ji n carrière – from ragsg dat van hem verwachtten. to riches–leek een eedroomAmerikaanse rom die i Om artistiektoch aan zijnJ trekken te o- wer e Ji' ei werd. Helaas ontpoptePP te die mene kneep eeJHendrixP er wanneer hij maar zich tot het tragische ver aa van een telgg kon tussenuit om in kleine clubs,in stu- ^ uIt een zwarte dysfunctionalamZy ie op 1 oso bijvriendenJ o kennissen thuis te taetamelijk l late a leeftijd ontdekte te dat hiji' een jammen met collega's. Het moeten de enigege muzikant in art en nieren was en die jaren rustpuntenP zijn geweest in een slopende- later, als succesvolle roc ter nietop o gewas-ewas- staan. bleekte zijn tegeng de toenemende druk uitt zijn omgeving. Problematisch bij-i'- Maartenteenmei'erl

Signalementen gn ementen •

Post

OOGGETUIGEN

In het zomernummer van BiografieBulletin u etin besprakP Mireillee Bermane o.a. Ooggetuigen vande Tweede weeg ZijJ iss kritischt sc over o e onzeo e oobservatie s dat de samenhang en de o- glca die wij) achteraf m de oorlogr men g n tee ontwarenontwaren, voor tijdgenotenJg afwezigg waren. Volgensg haar ggeldt dat voor sosommige ge ooggetuigen oogg etu g e mee meer dana voor andere. Toen zijl vervo - gens opmerkte dat wijeJggeenverantwoordinge en afgelegdvan onze selectiecriteria,,e - s oten wi' te greareageren. . ee t kennelijk ) over het hoofdgezienadat voor de bundel alleen oogg etui genver- slagena gen zijnJ ggebruiktrui t die ten tijdel van o heel kortr na a deggebeurtenissen e eu e in de Tweede We- re oor o g zijnl oopgetekend.P eteg n Datmaakt aa de fragmenteng in onze ogeng zo bijzonderJ enfun-er amentee anders dan achterafgenoteerdeherinneringen. e g Daarnaast hebben we gezochtg fragmenteng vanm zoveelg i'J verschillende mogelijkpgroepe roe en op o a er ei aatsenplaatsen ter wereld,, met debedoelinget mondialekaraktervavan e oorlog te onderstrepen. Dit staat met zo- vee woordenr n in onze inleiding.in ei ing

Connyonn Kristeiste en e Hinke Piersma

'Van Vander e Zwan wa iss in zijnJ biografieg ie van Hirschfeld selectiefiegeweestg in zijn) ronnenon er- zoek, hijaarJ heeftee weiniggeziengg en van wat hij gezienJ heeft weinige g begrepen.e eP e. ZijnJ stel-- ing vanap Hirsc e s eenzijdige orientatie opP Duitslandpberust op napraten van Van Roon. DaaropP voortbordurendzoekt hiji' in deverklaringvan Hirsc e s opstellingin karakterstructuur, in een schetsdie e opPP speculatie berust.'

86 • Biografie Bulletin Najaar 2005

Zie hier de verkorte weergaveg van de strekkingg van eDe uBruins s recensien van mijn boek. Ter adstructie van zijnJ beweringg dat ik maar weiniggg gezien heb, verwijst, erwJ Dest Bruine u ononder e meer naar het werk van Meihuizen.u Wie het werk van Mei uizenent , weet dat hijJva in zijngeschiedschrijvingnJ e econo - mis c e collaboratie een we ee seselectiefuitgangspunt ge ozen ee. Inie behandelt te Meihuizene tee e aa e meim menjuni1940 ^ n en stelt ndaarmee r de ge - sc ie enis vana de economische collaboratiein essentieessentle i aart tehebben e gebracht.g r t. De rest van zijnJ omvangrijkgl werk is casuïstiek. Zo selectiefMalsMeihuizen e i u tewerk e gegaang gaa is,is heb ik niet verantwoorde geachtg maaraa het ggezichtspunte c ts punt datzich c in historischede sto sc e ontwi- e ing keerpunten p o ijkmomentenJ voordoen waaropa op besluitenesue gegenomen eea werden i v n beslissende betekenisJ zijnaeen en waarvan weg terug er moeilijkr is,g deelg i teni vollen met Meihuizen. De ijkmomenten waarop ik me in mijnJtu studie e vana jareneert dertig i e egebaseerd, aseer , zi'ne J p ., J machtsovername van de nazi s1 933 ^ het loslaten van de ggoudene standaard door Neder- ^ an en de vormingg van een nieuweu gregering g 93 1-6 37 ^ momentenomente diesamenvallen e met

het nietan ger te miskennen Duitseu expansionisme,oorlogsverklaringsep , e p teme r 1939) eaen eDuitseinv e e ettl n z'n g m'ei juniieno. Voor e sc ets van e ooroorlog o s93994s- hebike een vergelijkbaaruitgangspuntz ge o e. ngeconcentreerdI e me usoop de es uiten waarvan moei li' o eeng wegg terug umeer g ee bestond.est I. bene aadaarbij J seselectief ect gggeweest maargestructureerd. g Het inJ mi'p rimairom mbesluitvormingn dee am met ^ a- me Hirschfeldsbetrokkenheiddaarbij.JJ Het eerste wat dan opvalt,zozoals i zijn tte boek ggestelde Herinneringeng blijkt,J ,voor is zijnJ eenzijdigebelangstellingr e a eshet handelsbeleid, ee , meer in eti'zonJJ er onze re atie met Duitslandie i' oog st persoon i'behartigdl heeft. p ggrond van eengedetailleerdeana aY se v n e Nee ar n s-Du i ehandelsbetrekkingen ts kom i totvine in dat ghypotheekg diebetrekkingeneo n er e ot ee vann de volgende e Duit-i- se beleidsmechanismen dan welbeleidsopties zijmJ komeno e te staan.n

Hett ee eerste a van diea mechanisment e betrofu tse Duitsediplomatieke' ie er op ggericht was landen los te weken uuit het internationale aeverband dooroo hen bereidee teev vinden e mee teaang in i ater iseringgo van de onderlinge etre in en. Datgebeurdeee o r n

geprivilegieerde behandelinginhet t voor uitzic t te stellen, n ^in ruilu oovoor coconcessies. cess es. DDie privilegesrivi ges were n meteen n beroep roe op p p overmachtac nietet waargemaaktwaa g a mt maar aan de ggedanee concessies werde wel vastgehouden. HeHet tweedemechanismechicaneren ec a e was het novereengekomenbetalingsregelingen.van de Det ea sr ai aarve n awas gelegeng gge n inongelijkwaardigheidnde va e ine om em po ^ - sities.o Duitslande en eeenamelijkn o e e ven effectievei g n i eve controleco t o e op p zijnJ inte rnat io - n eeta in vergs eer uitu terwijlJ wijw Jl voor nalevinge a e g vavan regelingen dea an e i' waren vanwelwillendheidnevan onze nz eaegg i n ingezetenen.r D t eve e Du its an betalingeta n in harde valutau pbuiten op de afgesprokenbetalingsregelingm. uo He tgg in aa r i'l om zee r omvang ri'J e era g, en met a e n a e en voo r vore rine vangp aede Nederlandse o x r- teurs. Hett derdee emechanisme ec a ewas s de directe ectebeïnvloeding e v oe g van de consumptieveconsu tp eve vraag.g Alsg e-

Post • 8 7

gpvolgg daarvan viel de binnenlandse vraag naar bepaaldeimportproducten im ort ro wegg en kon de

betreffende exporteurp geen een Duitse importeurp meer vinden. Het vierde mechanisme v was gg ine e ev n dooree militair-strategischename i'J om m methetoorlog eooggeval o opo een mogelijke o ade e in ev Duitse van r g D itse aanvoerlijnen vavan WestWest-Europa up onaarZuidoost-Europarp a aa te verleggen. gge. Den handeln m met West-EuroWest-Europa kwamm daardoor, aa oo wat ,Duitslandr atbetreft, t, eenzijdig nzi'hetJg i in teteken e vavankredietverleningen het verdienen van harde valuta te staan. In de handelsrelatie met Nederland kwam daar nog bijJ dat Duitslande impo rt uit u het moederland Ne er an systematischwe ru te ten

gun ste van va import e p ouit koloniën(Nederlands-Indiët u t e o o eu e en Suriname).a e. DeDuitsers u pwensten ststrategische ateg sc eggrondstoffen, ron sto e, of, ozoals s Schacht, t, president vande Reic s an tegen, g ^ ^ Hirschfeld zei: e e.in in pplaats van a sla,, desnoods tin gewikkeldg in sla.' Een aantaln van va die eDuitsepraktijken Du tsewaren w ren te voorziengeweest, ^ er is ook voor ggewaar- ^ sc uw . InI i93 -6 waren 37 wa ze e niete etmeer ee te t negeren, e g ^ evenmin als het Duitseu exp ansionis- m e. De Nederlandseanhandelspositie ositie met Duitsland had inmiddels ernstigg e schadeop o ge-e- lopen,meer eedan voora enig voog ander van de kleinee landena espreken gold.g Dehandelscijfers s en aaroverduidelijke taa . In diezelfdee etijd e tveerde J ee onze e export ppo naare Engelandoeop, want e belemmeringe n in e a n e met Du its an e en ta van exp orteurs besluitenes hun ane- me r seelders e ste vinden. De exportnaarOslo-landenovertrofinmi aa e e s die naar Duits- land. Depotentie vanva edie ahandel e was veel groterg geweestg als Hirschfeld, bevreesd^ de toorn van p Duitslanden Duitse e ut roepen, p, de recg e tvaar i e wens tot het e- ver e n van teg enp restaties niet a tegengehouden. De Bruinua werptp in zijnJ recensie tegeng dat deOslo-landeng een landbouwproducten na- men, alsof at ini de handeln mmet diei landen a e het criteriumu was. In die landen warende an- . senvoor voo onzeo e industriëleust e e e exportp o juistn ggunstig. ti g. Geletzouet opg efeitelijke ontwi eengrondigeeroriën-e m en, zo luidt mijnt J conclusie, ou ee teringg vanonzehandelspolitiekin o e e re egelegen e en. Het os aten van de gouden standaard in de loopp vann 11936 93 enn devorming vo g van va eeeen nieuweu regeringg g in het voorjaar van 1937 schiependaarvoor0o ruimte.u Hirschfeld hield evenwel vast aan zijnJ koers en zette zijnJ minister er zelfs toe aaaanbetrekkingendeDuitsland m t Du an te intensiveren. Deze politiek leidde tot eenzo o grootoot echec dat ministerste teen er e die steeds in depro- p g . g p . Duitse opstellingwas meegegaan,hetin licht c t va vanuitzichtlozede situatiei tie in a pri 11939 uit- ^ • riep:'^p Heti isin het belange a vana ons land uit Duitsland in te voeren,, aangezieng daardoor uitvoermogelijker wor t gemaakt.' Steenbergheer en Hirschfeld aarzelden niet ombinnen het kabinetin hun ugewicht e c in t de g ,. g sc aa te werpg en teneinde wapenordersn i DuitslandD u its a geplaatstep tekrijgen, l,g ZijJ slaagden daarin maarmaa tot levering eve kwama het niet. Mete94als ggevolg g dat in de meidagen i o e Ne-

er anse troepenp adequateluchtafweer onthouden werden ze etijdens e t e s Duitse de u tse opmars o a s

bestookt we r en mett wapensp s die door Nederland bestelder an en betaald waren. ^ Door in 193 6 -37 vast tehouden aan eenhandelspolitiek a e s o waarvan toen duidelijkwas

dat die totaal verkeerd uuitpakte, p , roept Hirsc e s optreden ten volle de vraag opp wathem aa r Jibewogen e wo en an e en. Wie,Wie zo s ik, alle, relevanteuitgespreksverslagen deit e-

88 • Biografie Bulletin Najaar 2005

tre en eP erio edie edoor oo Duitsegesprekspartnerse up vana Hirschfeld zijn opgesteld, g , doorneemt en ziethoezeer dezegesprekspartners in exexplicietePgi 'bewoordingen aan even in twijfelhem een steun te zien, wordt opPJ zzijn minstbevangenst oor twi'J over zijn beweegreden. gre De wijzeJ waaropP hij na instelling'n g vanva degeallieerde gea blokkade Duitsland vervolgensg teg e- moetkomt door oo leveringeve uitNederlandseu, t de strate isc ea voorra en alsook door ter e- sc i ng ste ing van harde valuta,va versterkt ie twijfel alleen maar. Enan ome nde meidagen van 194 0. Directi na a deDuitse ui bezettinge g is Hirschfeld de eerste regeringsvertegenwoordiger le oP 16 mei in contact treedt met de Duitse bezet- r te r, in casu,kolonel NagelNa e vvana e Wtscir a tstr u PPe. In het overleg dat volgt,g verleent hijJ met zijnl departementP volledige medewerking aan et wegvoeren naar Duitsland van vierduizendgNederlandse vr ac twa ens , het inventariseren en onder controle stellen van voorraden, een aantal vergaande maatregelen, eroP ggericht t beslag te leggengg n o Pin Ne er- a n aanwezige Duitsebankbiljetten, an J , resp.p een verlagingagg van de rantsoenen van debur- ger evo ing die hogerg zouden ou e zijnJ dan in Duitsland. DitD t a es in strijdJ met het landoor- logreglement. er van In leze e 1 lt voerdevoer Hirsc e eeneeggesprek esP e met Benz ^ de vertegenwoordiger Dutsai n in Nederland, over^ de positie van het college van secretarissen-generaal. Daar- m liet hijl weten:n •`" ma t i'c e MitgliederMet ie' er desK o e iu ms seien zu loyalsterya usammenar- . ^ mitden deutschen n Besatzun gse o"r e nbereit.' Hil voeg e daaraan toe dat alsgeneraal Winkelmana van zijnJ functie ontheven zou wor- den, dat voor de secretarissen-generaalg geeng reden zou zijnJ nietniet in functieu ct te blijvenJ en dat zibereid waren een soort ambtelijkkabinet te vormeng at e Duitsers teter escbeschikking stond. Hirschfeld trad met deze mededelingen verbuiten ' n zijnl cocompetentieP enbevoegdheden, vangeneraalterwijl J zijn deloyale Yhoudinga e ten opzichte va,Win e ma n dieedoor oo de u itg ewe- ^ ^ en regeringg g met het gezagg g bekleed was, in feite ontrouwaan aa e oude regering'g g inhield zoals deze oor Hirschfeldwerd e aangeduid. Dathij l ook in feite aanhet gezagg g vangeneraal Winkelman voorbij i'J ging,g g^ blijktJ uit zijn n medewerking aan de totstandkomingg vavan het Protokoll Von c r"otte r waawaarin de Neder- an metaalbedrijvense toezegdeng om, tegeng het verbod o va,vangeneraal Win e man in, e- ensieor' ersvoor voode DuitsersD u tse s uuit te voeren. Hier werdenodoor Hirschfeld binnen een aantal dageng n naa de bezettingbeslissingeng g eno- men waarvang een weweg terugteru was zoals uithet vervolg g vavan zijnoorlogsoptredenJ i'J t. Zonder ook maar iets van deze argumentatieg aande lezer voor tehouden, beweert De Bru,in at ik Vana Roon napraat. Zo zouje et unnen ste e n mijn coconclusie is dezelfde. . JP Maardegebruikte 'data-see is zo verschillend en dat dezez conclusie bevestigd gwordt, ^ name- i" nietafhankelijkvanet de keuze van de data.

I zocht een verklaring rinog v or Hirsc e s optreden inderdaad in zijnJ persoonlijke ac ter- gron en en ara ter. Voor op een biografieis dats t niet alleen passend maar ook onont eer- lijk.l Dee Bruin u laat ook hier weer na te vermelden dat de vrageng n waarop a ik in dat deel van de

Post • 89

biografie ing a met inbegripvane vergelijkingmet FoFouché, ontleendn n zijnl anaan data, in pcasu een inlichtingenrapport over Hirsc e dat in 1943 943 in opdracht vanet regeringg g in Londen gZijemaa t is. De informanten waren Hirschfelds scnaaste e s caste medewerkers.Zi' hebbenn hem meegemaakt,aan un oordeel komt in deze groteg waardeaa e toe. ZijJJ zijnet ook die Hirschfelds optreden ti'tijdensJ de bezettingg in niet mis te verstane bewoordingen gen veroor- deeld hhebben.verf gens zonder daarbijJ opp de hoogteg tezijn zijn a van de inhoud uvan de e- ssprengen, re in en ie Hirsc e mete Duitsers voer e. Die zijnzijn pas later bekend geworden.g Deeantwoor in vang vraag wieg nu eigenlijkonwetenschappelijkteug g wer e aan is eio racg van Hirschfeld o zijn Jrecensent, laat^ ik graagg g aan de lezer. De vele detailkwesties die De Bruin in zijnJ recensie aan de orde stelt,^J zijn door mijJ van commentaar voorzien in een overzicht opp de we site van het Biografie Bulletin.

Ariee avan der rZwZwa n

*

EERBEEK

Inzomernummeret2005e 20o van Biografie Bu etin re censeer Koen Hi er in mijnJ p roe sc ri t De haven uitgraven.g De were vanJ.K.van Eerbeek, schrijver^ J'ver (MeindertMein Boss 1898-1937). I meen at hij opJ Peen aantal niet onbelangrijkep unten ezebiografie en ook Van Eer ee zelf onvoldoende recht doet. I. Hi er ingeeft hier en daar onzorgvuldige ininformatie over de inhoud van mijnJ boek. oe , ^ Zoobestonden esto e'enkele dewoorden' vriendelijke w en van er Braak waardoor Van Eerbeek ui- ten eigeng kringg korte Jgenoot,g^tijdbekendheid'enoot in werkelijkheiduit een uitvoeri e oven- ebespreking vana de romanGesloten g grenzenz 19 36 in Het Vaderland. Van Eer ee was ^ bovendien in datzelfde dagbladg om zijnJ debuut 193 o 'een van onze allerbeste sc ri'J- vers' genoemd. Bepaald eonjuistp aa o zijnu Hizijner er in s opmerkingen at et a'esmibajesmilieu ieu ver van Van Eerbeek af stond,^ dat hijJ zich had weten los te weken van zijnJ sociale milieue en dat de kerk voor hem eeJeen veiligehaven ave was.Deze De een e andereonjuisthedena e e – Hi er in sc ri' tbijvoorbeeld ^ dat Vann E rEerbeek zich door c o0 onder o e meere eenp protestantselevenshouding'teruo g tro uit e ^ liefde en datJ 'moederziel hijalleen' nstierf– i r– akan ik in dezee e rubrieku moeilijkl corrigeren.g Ik verwijsJ maar naar mijnl oe . 2. Eenbelangrijk ea n ri' onderdeelo e ee van va Hi r ein kritieks te is dat mijnproefschriftmijn 'vooral^ een ^ queesteu eeste naar et leven in het werk' van Van Eerbeek is,i ,waar i'J i een 'goedgelovigheid' ^ ^ toon ie niet bij )een biograafg past'.p Mijn werkwijze i'J t uit mijnmijn boek. I stel bijvoorbeeldJ vast dat de hoofdfiguur guur van Van Eerbeekse romanee s Gesloten ggrenzenz innerlijkJl sprekendi' opt o e oo i uurg van zijnJ ro- mana Lichtingactin r'' g n Se ateedezelfde trekken eteee er in eaodagboekeng nv a Vann nE Eerbeek r dik boven-oven

go • Biografie Bulletin Najaar 2oos

opP ggliggen. Ook delevensfeitener van Van Eerbeek lijkenJ veel opP die van zijnJ romanpersona-P ges. Daarmee heb ikmeer meedanaannemelijkemaa a g t at e romans autobiografischvan 1 karakteraat zijn.l Hetis mijs m dan a toetoegestaan g een gepastg p ggebruike te maken van romancitaten. Die werkwijze wordt in dei gr onw a e ere aalgemeen gElsbethe toegepast. E et Et on erzoc t in aarproefschriftover ove Henriëtte e ette Roland Holst het werk van de dichteres onbekrompen opP autobiografischeas inzichten Pecten, wat volgensg haar opleverde. verrassenden c t Léon Hanssena sse legde g in zijnJ biografieog ie van Menno ter Braak het leven en de romans van Ter ^ Braak over elkaar heen,^J met de toegevoegde opmerkingat e r bij deze weergaveg rekening ^ mmoet w r oengehouden met ictiona isering . 3. Ee n ander n r ppunt ut vana kritiekt van Hi er in is dat mijnJ romananalysesy te langg en te ou- derwets zijn.J I vind echter dat een helder overzicht van het wewerk in het algemeeng thuis- , hoort in een schrijversbiografie, zer e a s etg gaatom o eeeenonbekendewor g en sc•ver. Jri'. Er bestaat maar eenéén model voor een biografie:g ie. het leven van de gebiografeerdeg ig eere zelf. Van dat leven is zijn1 werk vanzelfsprekendeen oog stbelangrijk onderdeel. Daarom spreekt het voor mijJ vanzelf at het werk, deP opzetz ervan, e a, dereceptie eceP t en de Pplaats in deliteratuur- historie belangrijkeeang J bouwstenen zijnJ van een schrijversbiografie.Ze e zijnJ o ook 0 nont eer- iJ' o mde scschrijver J in zijn tijdJ te paatsenplaatsen. g 44. Aan het einde van zijnl recensie komtm Hi re in tot,> zachtac gezegd, gsuggestieve > gg o Pmer- kingin en.en. Hij creëert een beschermend vu-wereldje- eJ waawaarin de gebreken ge e van eigeng bodemo afgedekt worden met eenprotestants-christelijke va.Hisug Jsuggereert gg eeet bovendien oe e de bedoelinga – i behoor r immers tot ie rotestantseP c an – e fouten van de protestant-- se scschrijver J Van Eerbeeker tebedekken. n christen Hans Werkmans iseigenlijkongeschikt Hi er in s suggestiegg is: de pprotestantser c ^ debiografiemede-protestantm - vanr eente schrijven. ven.lijkte 'Hiere otestazijn,'hij, i' J sprakeP r te zijnl schrijft i' P J . . vangeschiedschrijving'.J'verzuilde Ipromoveerde opo eze verzui ebiografie pi' prof.. . . dr.• . . Schutte,hoogleraar^P'bijzonder in e ggeschiedenisesc ie van het protestantisme aan de ^ vU voegtg Hi er in er suggestiefr gg i an etoe. De 'nodigeaan1herstelwerkzaamheden'aan mi' n ^ ^ biografie zouden volgensg hem het liefst door r'een n afvallige ei g c risten verricht moeten wor- den. I begrijpeJg Jpwel iets van Hi er in sgedachtegang. Iederebiograafmoete e e e uc t zijn voor et gevaar zijnJ held te beschermen.willen Hi er in verzuimt escintussen tusse eJ wel mijn kritiek opP Van Eerbeek te vermelden:• dat deman a zich in zijndagboekenJe een eindeloze aarzelaar toonde, dat hij goedeg stijladviezen van vrienden in de wind sloeg, oe , dat hetmede e zijne ziJ eigeneig schuld was dat zijnJ werk niet beter verkocht werd, dat hijJ vaak eeeenonmogelijke p er ectio- nist was, dat hijJ te weweinig g besefte wat hijlJ zijn vriendin aandeed.. S . Even beschermerigg als de vu trad deprotestants-christelijke literatuurkritiekoP^ vin t Hi er in . Hoe kwam het datde Vo s rantWer mansV a n Eerbeek-biografie tot de beste boekenn vavan 20044 rekende? Valluik: n. de recensent e rt . Pee en is verbonden aan de vu. U.oVolgens g Hi er in schreef alleen SjoerdJ van va aasseFaassen inNNRC C Han e s a ritisc ^ over mijnJ boek:• ie' behoort dan ookniet et tot de kringg van Werkman'. ocging in ookmis met hier reconstructie iets van Hi re sin . Hijet vondJ dep in de rote- stantse Ppers wel een aantalbesprekingen van miJ n boek,maar aa alleen de lofviel hem aar-

Post • 91

c in op. Gert e t gva vande W We echter ge t kritiseerde in hetNederlands e n Dagbladmijnd J aastkom i- ^ sc e vo e ig i se ran dr.g , Jaap dep Gier vond in Lec to r'i Salutem e controleerbaarheid vanae de door mijJ ggering, geciteerde romans endagboeken te rin , e o0 protestantsepr n ite r- a t uurcriticus TjerkJ de Reus wees in het alweer protestantse Friesch Dagbladopg p mijnij nei- ^ 'principiëleing tot comp eet , ei envervagingJ e verva a dein v nscheidslijn' sc e s tussentusse levene e een werk van een auteur. Hi er in constructie av een n n beschermend rme nprotestants were 'el is niet alleen onwelwillend,maar u ook onjuist.

Hans Werkman

92 • Biografie Bulletin Najaar 2005 Medewerkers aan dit nummer

MIREILLE BERMAN 1historicus,res acteu r va n Biografiega Bulletinr e en medewerker van het Nederlands Literair Productie-u en Vertalingenfonds.Verta ing en s.

M I N EKE BOSCHO S C isS historicus. St0 CUS. Zij isuniversitairS hoofddocentocentaan eUUniversiteit s van Maastricht aastri c ent ePpubliceerde u cee ine I 89 Lieve s Dr. Jacobs.aco . BBrieven uit de Wereldbond voor Urou- wen iesrec t. In 1994 994gverscheen Hetgeslacht van Ne er n,VrouwenUr o inhoger onderwijs in Ne er an^ r-87 8 18.D 4 8 Ditjaar a m aaarbiografiev ne tta aco s uit.

ROBVVANN ESSENSSN isschrijver,S ver tar ne er redacteure acter va n' Biografie %^ e Bulletin. Binnenkort ver- schijnti'nl bij J uitgeveriju tg e J Atlas Het J'aar waarin mijnJjn vaderva stierf

B O B D E GRAAFF is hoogleraarpolitiekeg en e cuculturele tu ereconstructievanuit eu manistisc Pers P ectie vanwegeg deStichting Socratesoc atesen eis sverbonden aanUniversiteit e Utrec t. Hij scschrijft J t samensa e mete Elsbeths Locher-Scholten eenbiografie van de gouverneur-generaalg g van Nederlands-Indië een diplomaatP o aat J.P.graafg van Limburgg Stirum.

PIET HAGEN WaS hoofdredacteur van De ourna ist' een sis medewerker van NRC Handels- blad. HijJ werkt sinds2003 oo3 aanaa eenbiografievanee Pieter Jelles Troelstra.

GREETJE HEEMSKERK is alsS projectmedewerker wewerkzaam aa bijJ het Fonds voors de Letteren enis s redacteure acteu vana het ttijdschriftiscl De Parelduiker.

JOHN JANSEN VAN GALEN 1Sjournalistn e a Sg ast0n erz oe er oP etgeedivan e o o- nisat ie verbondenaa n eUveni r istet i van Amsterdam.

HERMAN LANGEVELD is universitair00hoofddocent Nieuwste Geschiedenis aaaan de Vrijel Universiteit.U In I99 8 verscheen, on er de titel Dit leven vankrachtighandelen, g et eerste deel van,zijnbiografieJ van Hen ri us Colijn, i'nJ in 2004 004 het tweede en laatste deel,, Schipper naast God.

DIK VAN DER MEULEN SCschreefbiografie ee e van Multatulii ene sis redacteure van Biografie Bulletin. Onlangs verscheen nieuweu e Maya's. Eeny ' reisverslagg dat hijJ met Martata Durán Huerta schreef.

93

]JOS s PERRY,, historicus, ^ is verbonden aan e Faculteit derCultuurwetenschappen van e UniversiteitMaastricht. aast c Hijt. J ppubliceerdeu ondere meeree Dee voorman–voo m – eenbiografie g van Wi - em Hubertu ert Vliegen,g ^ 1862-1947enw947 (1994), 994 Wijherdenken s ^wij us i' estaan – overjubilea,- monu m entencollectieveherinneringOns en de c9991 , en atsoen a s natze'– Victor de Stuers 1843- 1916(2004).

MONICA SOSOETING Go is redacteurbij i' uituitgeverijg J Am Ant os in Amsterdam en hoofdre- a cteur vana Biografie Bulletin.

PAUL VAN DER S TEEN isSppoliticoloog 0 t CO en 00redacteurg e e acteu bij lDe Limburger/Limburgs gDa a. Vorigjaarg versc een zijnbiografienIJp va mini ster en mini ste r- resi ent Jo Ca s: a s. Koop-- man in verwachtingen 1914-1971.

MAARTENSTEENMEIJER STEENMEI ER isS alshoogleraar 00 e aa SpaanseP Letterkunde Lette u e e en Cultuur ver on en aan de Radboud Universiteit Nijmegen.J eg e Daarnaastaa naastis hij s tieJ alsac literair vertaler, criticus^ (o.a. .a.Vr zJ"Nederland)en sc ri'ver.J

CO WELGRAVEN ispoliticoloogen re acteur buitenland van dagbladg Trouw. r ouw. BijJ deze z krant was hijJ eerderparlementsredacteur en correspondentin Bru sse en Ber i'n.J

94

Kopij

De redactie verzoektoe t auteuauteurs s rekening e e g te bijJ een langg artikel:e houden met de volgende aanwijzingenJ • de tekst opmaken met tussenkopjespJ voordeo pi'.l cursiveren of een witregelg • een lead boven het artikelp plaatsen s or- Opmaak van het artikel: teesc rijvinJ vang de inhoud, u,aan aa lei-e • een titel of titelsuggestiegeve even(niet ni vvet,et ingartikel o uitgangspunt van et arti ita kapitalen)pen • zo mogelijkiillustraties bijvoegenJ (wor- • officiële spellinggebruiken eneretourneerg • boektitels cursiveren • ti'l sc ri tarti een tussen enkele aan a- personalia: in gste ens; ^namen van tijdschrift of korteio ragJ Ie van twee à drie regels i'- krant cursiveren voegen • de volgende wijzeJ van titelbeschrijving: kopij

Hermine eraa^ De zeevlam Amster- Kopijp l s.v.p.p viaae e-mail a stuesturen aa naar de am^ Meu en o 1 9S8 hoofdredacteur: Monica Soeting em Jan Otten,, wee'Twee verschrikkelijke Rooseve t aan 207111 machines',in 3 T' ira 994 e 8 1 S . 1079 79AS Amsterdama m.soeting xs a .n • afkortingen vermijden1 • citaten: enkele aanhalingstekens: citaat binnen citaat: dubbele aan a- ing ste ens • alinea's niet laten insp rin gen, alleen ar- de returnseg rui en • werken met standaard lettertypep • niet onderstrepen,vet kapitalenPenita • citaten in een buitenlandse taal in het Nederlands vertalen • geen notengebruiken

95

. Biografier ae Bulletin

Jaargang 15, nummer 3 Vormgeving: CeevanWee, Amsterdam Najaar 2005 P ro uctie . Macula, Boskoopp ISSN 0925-7764 Uit gave van deWerkgroep Wer roep Biografie Hoofdredacteur: Monica Soeting Redactie: m.soet [email protected] 4 Mireille e Berman Rob van Essen Lidmaatschap/abonnement: Dik van der Meulen Mariëlle Po man Personen € 3^2 - perp jaar Instellingen € 44^-pe erjaar Monica Soeting(hoofdredactie)g Losse € 12^p - (plus € 2 ^- verzen - ErnaStaal kosten) Men kan zich aanmelden als lidvan de We sitere acteur. Noordholt Werkgroeper groeP BioBiografieg door heta onne- Gerard Schulte ost re e- mentsg e over te maken opP p an Bestuur Werkgroep Biografiee Bulletin: nan4129271g vvan Werkgroeper g P er in (voorzitter) te Den Haag, gonder, vermeldingg vavan 'nieuwnieuw Koen Hi Lan eve (penningmeester) meester lid'a en opgavePg van naam en adres. Herman g P g Voor vragenbetreffendeg losse nummers en HaHans s Renders(secretaris) lidmaatschap unt u contact opnemen met

KoenK Ha er in^ . a er in wor on- Rechthebbenden opP illustratiemateriaal line.nl. hebben wijgeprobeerdl te achterhalen. Meent u rechten hebbenen opP een a ee - Het lidmaatschapwordt automatisch ver- ing in dit blad, dan kunt u zich wenden lengen d,, tenzi' vóór 1december vaner de o- tot dereredactie. ppendejaargang schriftelijkg.is opgezegd.Pg nummers Het copyright van e artikelenberust e ust bij i Er verschijnen inpprincipe p drie J eafzonderlijke auteurs. per jaar.

Nadere informatie over de Werg roep Bio- grafie,, het Biografie ie Bulletin en de door de werkgroepgeorganiseerdeg activiteiten' i is te raadplegen oP internet. Het adres is: i' er anse etter- ttp .• maatsc aPp erne un e. n iog ra ie , en ttP .^://www. egodocument.g net/biografie/

96