Genel Ve Endüstriyel Yönetim” Ve Fransa’Da Fayolizm-Taylorizm Kutuplaşması Aykut Berberª

Istanbul University Journal of the School of Business İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi

Vol/Cilt: 45, Special Issue/Özel Sayı 2016, 118-132 ISSN: 1303-1732 – http://dergipark.ulakbim.gov.tr/iuisletme

100 Yıl Öncesine Bir Yolculuk: “Genel ve Endüstriyel Yönetim” ve Fransa’da Fayolizm-Taylorizm Kutuplaşması Aykut Berberª

(İşletme Yönetimi ve Organizasyon Anabilim Dalı, İşletme Fakültesi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Türkiye)

ARTICLE INFO ÖZ Yayın Bilgisi Çağdaş yönetim düşüncesi başyapıtlarından Administration Industrielle et Générale (Genel ve Invited paper Davetli yazı Endüstriyel Yönetim) ilk kez 1916 yılında yayınlanmış; yazar Henri Fayol’un doktrini kısa süre içinde Fransa’da Fayolizm akımına yol açmıştı. Le Chatelier ve Fréminville öncülüğündeki bazı Anahtar Sözcükler: Fransız mühendislerin çabaları sonucunda ise Taylorizm, Fayolizm akımının karşısında güçlü bir Fayolist alternatif olarak yerini aldı ve Fransa’da 1920’li yılların ilk yarısı Tayloristler ve Fayolistler olarak Yönetim ilkeleri şekillenen bir grup kutuplaşmasına sahne oldu. İki grup arasındaki rekabet 1925 yılında varılan bir Yönetim süreci anlaşmayla son bulurken Taylorizm ve Fayolizm, birbiriyle çelişen ama birbirini tamamlayan iki akım olarak yönetim düşüncesi tarihindeki yerini aldı. Bu çalışmanın amacı, bu değerli başyapıtın doğuşuna neden olan faktörleri ve bunların yarattığı etkiyi yansıtan genel bir tablo ortaya

koymaktır. Bunun için olgu ve olaylar, Fayol’un ve Tayloristlerin perspektifleri doğrultusunda dönemin Fransız sosyal sınıf sistemi ve Fayol’un kariyeri sırasında yaşadığı önemli deneyimler üzerinden incelenmiştir. Going Back in Time 100 Years: “General and Industrial Management” and the Fayolism-Taylorism Dichotomy in France ABSTRACT Emerged from the doctrine of Henri Fayol, Fayolism presented itself as a movement in France shortly after the first edition of his contemporary management masterpiece, Administration Industrielle et Générale (General and Industrial Management), which was published in 1916. Thanks to the efforts of a number of French engineers pioneered by Le Chatelier and Fréminville, Taylorism stood out as an alternative movement against Fayolism, thus 1920s saw the emergence of a dichotomy in the shape of Taylorists versus Fayolists. However, this came to an end when these two groups reached an agreement in 1925, and Taylorism and Fayolism took their respective places in the history of management thought as two movements which contradict but also complement each other. The purpose of this study is to present a general illustration of the factors that led to the publication of this precious masterpiece and the effects of these factors. In this vein, facts and cases were taken into account through Fayol’s perspective and the perspective of the Taylorists in the context of the French social system of the time and particular experiences that Fayol acquired during his career.

ª [email protected] (A. Berber)

118

1. Giriş 1920’lerin ilk yarısı, Fransa’da Tayloristler ile Fayolistler arasında görüş ayrılıklarının ve ciddi ölçüde Taylor Derneğinin yayın organı olan Bulletin of the bir rekabetin yaşandığı yıllar olarak yönetim Taylor Society’nin Şubat 1927 tarihli sayısında Charles düşüncesindeki yerini alacaktı. de Fréminville, Henri Fayol’u anmak üzere kaleme almış olduğu bir makaleyi Amerikalı okurlarla Fransız endüstrisinde yaşanan bu ikilem, aslında çeşitli paylaşmıştı. Fayol’un yaşamı, görüşleri ve doktrini sosyokültürel koşulların ve endüstri sorunlarının bir hakkında pek fazla bilinmeyen gerçekleri özetleyen yansıması olarak düşünülebilir. Ancak ilginç bir şekilde makalenin başlığında Fayol, “büyük bir mühendis, sadece Fransa’ya aitmiş gibi görünen bir doktrinin büyük bir bilim insanı ve büyük bir yönetim öncüsü” okyanusun diğer kıyısında gelişmiş başka bir doktrinle olarak nitelendiriliyordu. Makalenin girişinde ise hem çatışması hem kaynaşması sonucunda çağdaş derginin editörüne ait olan şu sözler dikkat çekiciydi: yönetim düşüncesinin klasik temellerini oluşturan güçlü bir teorik altyapı ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, az (Kendisine gelen) talep üzerine kaleme almış olduğu Henri Fayol ve doktrini hakkındaki bu ilgi çekici yazı sonra günümüzden 100 yıl öncesine giderek, Taylor nedeniyle duyulan memnuniyeti bültenimiz okuyucuları doktrini ile Fayol doktrini arasındaki karmaşık ilişkiye adına Sayın Fréminville’in bilgilerine sunmak isteriz. odaklanacağız ve bu ilişkiyi —kesin olarak iddia Fayol doktrini, pek çok yönüyle Taylor doktrinine özdeş etmemekle birlikte— bir diyalektik yaklaşımla mercek ve çok daha fazla yönüyle Taylor doktrininin altına almaya çalışacağız. Diyalektik, “var olmanın tamamlayıcısıdır. Fayol genel idare çerçevesinde bilimidir” ve var olanın kaynağını oluşturan evrensel örgütleme ve kontrole odaklanmıştı; Taylor ise atölye fikirlerin ve ilkelerin peşindedir (Vermeulen, 2005; faaliyetlerinin örgütlenmesi ve kontrolüne odaklandı. Anderson, 1997, s. 4 ve 105). Yönetim düşüncesinde de Ancak, (gerek Taylor’un gerek Fayol’un) birbirine zıt durum farklı değildir. Nitekim Taylor ve Fayol, aynı yönlerden başlayarak çalışmalarını yürütürken doktrinlerinin bir araya gelmesi kaçınılmaz (bir sonuç) zaman diliminde ama ayrı yerlerde tüm yaşamlarını, oldu. Fayol’un yaşamı ve doktrini Amerikalı yönetim olgusunun kaynağını oluşturan evrensel yöneticilere ilham verici ve yardımcı olmalıdır; tıpkı fikirlerin ve ilkelerin neler olduğunu bulmaya adamış Taylor’un yaşamı ve doktrininin Fransız yöneticilere olan iki önemli aktördür. Taylorizm ve Fayolizm ise olduğu gibi (Bulletin of the Taylor Society, 1927, 12, s. kaynağını bu iki aktörün “birbiriyle çelişen ama 303). birbirini tamamlayan” görüşlerinden alan iki akım Bilimsel yönetim yaklaşımının öncüsü Frederick W. olarak tarihe geçmiştir. Biz de şimdi bu tarihe yeniden Taylor (1856-1915), büyük olasılıkla Fayol’un adını hiç tanıklık etmek üzere bir yolculuğa çıkıyoruz. Amacımız, duymadan yaşama veda etmişti. Bilimsel yönetimin yüzüncü yılını kutlayan bir başyapıtın doğuşuna neden savunucuları ise belki de bu makale aracılığıyla ilk defa olan faktörleri ve bunların yarattığı etkiyi yeniden Fayol ve doktrini hakkında bilgi sahibi oluyordu. Peki, keşfetmeye çalışmaktır. Bu keşif için, olgu ve olaylara, klasik yönetim düşüncesinin önemli bir bölümünü Fayol’un ve Fransa’daki Fayolizm ve Taylorizm birlikte oluşturan bilimsel yönetim yaklaşımı ile genel taraftarlarının perspektifleriyle bakmamız gerekir. Öte yönetim teorisinin Taylor Derneğinde bir araya gelmesi yandan Fayol’un yöneticilik yaşamından kesitleri, o rastlantı mıydı? Hiç kuşkusuz, hayır. Fréminville’in bu dönemde Fransız toplumunda görülen sosyal sınıf makalesinin ardında, aslında kaynağını Taylor’un ve sistemini ve bu sistemden kaynaklanan gelenekleri Fayol’un ortaya koyduğu görüşlerden alan bir rekabetin anlamaya çalışmak, iyi bir keşif yolculuğu için bize öyküsü bulunmaktadır. ABD’de Taylor, yönetim ayrıca yardımcı olacaktır. sorunlarına atölye düzeyinde çözüm üreterek yukarıya 2. Avrupa’da Yönetim Düşüncesi ulaşmaya çalışıyordu; Fayol ise Fransa’da, yönetim sorunlarına yukarıdan aşağıya doğru bakarak çözüm 1911 yılında Frank B. Gilbreth öncülüğünde kurulan getirmeyi hedeflemişti. Sonuçta, Fransa’da ortaya çıkan olduğu Yönetim Bilimini Tanıtma Derneği (The Society rekabetin öyküsünde Taylor’un adı geçiyordu ancak for the Promotion of the Science of Management), 1915 kendisi rol almıyordu ama Fayol önemli bir aktördü. yılında Taylor’un yaşama veda etmesinin ardından, Koyu bir Taylorizm savunucusu olan Fréminville ise faaliyetlerine Taylor Derneği (The Taylor Society) adı son derece kritik bir rol üstlenecekti. “Genel ve altında devam etmişti. Derneğin çatısı altında bir araya Endüstriyel Yönetim” adlı çalışmasının, okuyucularla gelen yönetim yazarları, 1920’li yıllardan itibaren ilk kez buluşması ve büyük yankı uyandırması ile düzenlenen kongrelerle bilimsel yönetimin uluslararası başlayan bu öyküde Henri Fayol, birkaç bin kişinin çevrelerde bilinirliğini artırmayı hedefliyordu. Ayrıca çalıştığı bir şirketin yöneticisiyken 75 yaşından sonra derneğin uzun yıllar boyunca yayın yaşamını sürdüren birdenbire yönetim konusunda bir otorite olarak dergisi, Bulletin of the Taylor Society, özellikle anılmaya başlamıştı. Kısa süre içinde Fransa’da Amerikalı yönetim yazarları için etkin bir iletişim aracı Fayol’un doktrini Fayolizm akımına dönüştü. Ne var ki oldu. Yönetim ve organizasyon alanında günümüzde adı ülkedeki bazı mühendisleri uzun zamandır etkisi altına bizlere tanıdık gelen birçok yazar, bilimsel yönetime ve alan Taylorizm, çok geçmeden Fayolizm akımının gelişmekte olan yönetim teorisine ilişkin görüş ve karşısına güçlü bir alternatif olarak çıkacak ve önerileriyle bu derginin çeşitli sayılarında yerlerini aldı.

119

Derginin hedefi, bilimsel yönetimin yaygınlaşması için vurdu. Fransız mutfağı ün kazandı; moda ve kozmetik gerekli koşulların yaratılması, tartışmaların yapılması ve özgünleşmeye başladı. Fransız Devriminin yüzüncü yılı endüstri kuruluşlarında yönetime ilişkin gelişmekte olan ve Paris’te düzenlenen 1889 Dünya Fuarı (Expo) bilgi birikiminin daha da zenginleşmesini sağlamaktı. anısına inşa edilen Eiffel Kulesi ziyarete açıldı. 1900 Bununla beraber, yönetim konularına ilgi gösterenler yılında aynı fuar bir kez daha Paris’te düzenlendiğinde yalnızca bu Amerikalı yazarlarla sınırlı değildi. Nitekim daha da büyümüş, yeni bir yüzyılın eşiğinde önemli Taylor Derneğinin 1924 yılında Prag’da düzenlediği ilk buluşların ve keşiflerin sergilendiği dev bir etkinliğe uluslararası kongreden uzun yıllar önce, benzer dönüşmüştü. amaçlarla gözlemler yapan ve görüşler ortaya koyan çok Tüm bu büyüleyici gelişmelere ve sosyokültürel sayıda yazara rastlamak mümkündür. Örneğin İngiliz dönüşüme rağmen 1900’lü yıllarda Fransa, ABD’deki matematikçi Charles Babbage (1791-1871), zaman kadar büyük ölçekli endüstri kuruluşlarına sahip değildi. etüdü, üretim maliyetlerinin düşürülmesi, işçi-makine Bir yanda yeni ama hızlı gelişen bir otomotiv endüstrisi, ilişkisi gibi konularda yaptığı çalışmaları Taylor’dan kuzeydoğu bölgelerinde ileri yöntemler kullanan yetmiş yıl kadar önce yayınladığı eserinde ayrıntılı modern tarım işletmeleri, büyümekte olan alüminyum olarak anlatmıştı. Polonyalı mühendis Karol Adamiecki endüstrisi, kurulmakta olan uçak imalat endüstrisi gibi (1866-1933) ise üretimde operasyonların uyumlu kaynağını mekanizasyondan ve kentli işgücünden alarak biçimde yürütülmesi için 1896 yılında “harmonogram” büyüyen bir kesim görülürken; diğer yanda zeytin adını verdiği bir teknik geliştirmiş; ayrıca, üretim üreticileri ve küçük aile işletmeleri gibi geleneksel sürecinin hem insanlar hem makinelerden oluşması üretimden kopmadan var olmaya devam eden ve nedeniyle, insanların fiziksel ve ruhsal özelliklerinin son nüfusun %55’ini oluşturan bir kırsal kesim derece önemli olduğunu ileri sürmüştü (Berber, 2013, s. bulunuyordu. Ülke bir “dual ekonomi” özelliği 61 ve 207; Babbage, 1832; Czech, 2008; Marsh, 1975). sergiliyordu. Bu durum, genellikle geleneksel üretimden Ne var ki Avrupa, gerek zaman gerek endüstrileşme hızı endüstriyel üretime geçiş sürecinin ilk aşamalarında bakımından bilimsel yönetimin ortaya çıkması ve görülürken, bazı yazarlara göre, Fransa’da uzun yıllar gelişmesi için yeterli koşullara sahip olmamıştır. Büyük ve hatta İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar devam olasılıkla Babbage yanlış zamanda dünyaya gelmişti; etti. Ama tüm bu koşullara rağmen Fransız otomotiv Britanya’da Endüstri Devrimi henüz hız kazanmıştı ve endüstrisi bir istisnaydı ve yirminci yüzyılın başında, zaman etüdünün en iyi nasıl yapılabileceğine varıncaya Henry Ford’un ABD’de henüz montaj hattını kadar en ince ayrıntılarıyla öne sürdüğü görüşleri tam geliştirmediği yıllarda Fransa, dünyanın önde gelen olarak uygulaması için gereken büyük fabrikalar ve otomobil üreticisiydi (Hansen, 2001, s. 177; Dormois, karmaşık imalat sistemleri henüz yoktu. Adamiecki ise 2004, s. 13-14). endüstrileşme sürecini ağır ve çekinceli adımlarla yaşayan Rusya ve Doğu Avrupa’da görüşlerini yaymak Madencilik ve metalürji ise Fransa’da her zaman için gerekli olanaklara sahip değildi. Yirminci yüzyıla ayrıcalıklı bir konuma sahip olmuştu. Dünya genelinde gelindiğinde, artık yalnız ürün satarak değil, ürünleri Fransız maden endüstrisinin çok önemli bir rolü imal eden makineleri de satarak gelişen Amerikan bulunmamakla birlikte, ülke içinde ekonominin önemli endüstrisi dünyadaki öncülüğünü çoktan ilan etmiş; bir bölümünü temsil eden madencilik şirketleri “işveren Avrupa ise geride kalmıştı. İşçilerin mekanizasyona eliti” (élite industrielle) olarak adlandırılan sermaye karşı direnmeleri, veya sosyal sınıflara göre yerleşmiş sahiplerinin elindeydi. Buna karşılık devlet, ülkenin üretim ve ticaret gelenekleri gibi çeşitli nedenlerden önde gelen mühendislik okullarından École dolayı Avrupa’da bilimsel yönetimin yaygınlaşması Polytechnique kökenli üyelerden oluşturulmuş Maden ABD’de olduğu kadar hızlı ve etkin olamıyordu. Kurulu (Corps des Mines) aracılığıyla bu şirketlerin faaliyetlerini denetim altında tutuyordu. Kurul üyeleri 3. Fransa: Belle Époque, Sermaye ve Teknik Elit mühendislere verilen eğitimi kontrol etme ve Bilimler 1871 yılından Birinci Dünya Savaşına kadar sürdüğü Akademisine önerilerde bulunma yetkisine sahipti kabul edilen La Belle Époque (Güzel Çağ) boyunca (Berber, 2013, s. 228; Peaucelle ve Guthrie, 2016; Fransa —toplumun her kesimi için geçerli olmamakla Peaucelle, 2011). Toplum içinde sınıf atlayarak beraber— insanların yaşamdan keyif aldığı, savaşsız ve yükselmenin neredeyse pek mümkün olmadığı bu bolluk içinde geçtiği varsayılan, güzel sanatların ve dönemde işverenler ve akademisyenler, önemli güce teknolojik yeniliklerin öne çıktığı, doğa bilimlerinde sahip oldukları için uzun yıllar öncesinden süregelen çeşitli keşiflerin yapıldığı bir ülke olarak biliniyordu. Bu geleneklere bağlı kalmaya büyük özen gösteriyordu. dönemde Louis Pasteur, Marie Curie, Édouard Michelin Başlarında bulundukları şirketlerin politikalarını gibi birçok bilim insanı ve mucit, yaptıkları önemli belirleyen, ancak belli okullarda yetişmiş yöneticileri buluşlarla adlarını duyurdu. Lumière kardeşler göreve getiren, aldıkları kararlarla şirketlerindeki sinematograf teknolojisini geliştirerek ilk sinema filmi yüzlerce maden ve demir-çelik işçisinin kaderini gösterimini gerçekleştirdi. Art Nouveau akımı belirleyenler işveren elitiydi. Ama işveren eliti tüm mobilyadan mimariye kadar birçok alana damgasını bunları yaparken yine de devletin ve eğitim

120

kurumlarının etkisini ve önerilerini dikkate almak etkileyici bulanlar arasındaydı. Taylor, fuarda zorundaydı. sergilediği yöntemin geliştirilmesi sırasında White ile birlikte yaptığı deneylerde Le Chatelier’nin icat ettiği Henüz yeterli derecede gelişmemiş imalat sektörü ve bir pirometre kullanmıştı. Buna karşılık Taylor, Le kendi aristokrasisini yaratmış madencilik ve metalürji Chatelier ile olan iletişimini sürdürdü ve yayınlanan endüstrisinin yanında Fransa’da kendine özgü çalışmalarını ona gönderdi (Limbaugh, 2010, s. 10; dinamikleriyle gelişmekte olan otomotiv endüstrisinde Cobley, 2009, s. 317). Le Chatelier, Taylor’un 1903 durum farklıydı. Otomobil üreticileri, operasyonlarda tarihli Shop Management (Atölye Yönetimi) adlı eserini verimliliği sağlamak zorundaydı ve otomotiv endüstrisi, 1907 yılında Fransızcaya çevirerek yayınladı ve bu eser, yeni yönetim uygulamaları denemek için uygun koşullar toplumun endüstriyle bütünleşmesine ilişkin sorunlara sağlıyordu. Nitekim çağdaş yönetim düşüncesinin çözüm arayışında olan Fransız mühendisler için önemli evriminde karşımıza çıkan çeşitli örnekler, operasyonel bir ilham kaynağı oldu. Michelin kardeşler ve Renault verimliliği esas alan yeni yönetim tekniklerinin ve gibi girişimciler eserin yayınlanmasıyla birlikte yaklaşımlarının doğuşu için otomotiv endüstrisinin ne Taylor’un görüşlerine büyük ilgi göstermeye başladılar kadar uygun bir zemin olduğunu açıkça göstermektedir. (Kijne ve Spender, 1996, s. xv). Kurucusu olduğu Revue (1910’larda Henry Ford’un kurmuş olduğu “montaj de Métallurgie adlı dergide Taylor’un başka eserlerini hattı”, 1960’larda Volvo’da ortaya çıkan “özerk çalışma de Fransızca olarak yayınlayan Le Chatelier’nin Atölye grupları” veya kaynağını Toyota’daki uygulamalardan Yönetimi üzerine söylediği, “örgütleme sorunları, ticari alarak 1990’lara damgasını vuran “yalın düşünce” gibi). sorunlar, işçi sorunları gibi konular dahil olmak üzere Bilimsel yönetim ise özellikle 1910’lardan sonra endüstri dünyasını bir bütün olarak kapsayacak şekilde ABD’de farklı endüstri dallarında ve iş kollarında bilimin sınırlarını genişletmenin mümkün olduğunu asla yaygınlaşmaya başladı. Ne var ki —belki de montaj düşünmemiştim” şeklindeki sözleri dikkat çekicidir hattı sayesinde Ford’un bir üretim devine dönüşmesi (Kanigel, 2005, s. 389). Bununla birlikte Le Chatelier, nedeniyle— Taylor’un izleyicilerinden Carl Barth’ın bilimsel yönetimin, yalnızca operasyonel verimlilik (1860-1939) Franklin Motor Car Company’de 1908- konusunda değil, aynı zamanda işsizlik, işbirliği 1912 yılları arasında başarıyla yürüttüğü çalışmalar gereksinimi ve buna benzer çeşitli sosyal sorunların (Berber, 2013, s. 135) gibi birkaç kısıtlı örnek dışında çözümü için de önemli bir fırsat olarak görülmesi bilimsel yönetim, Amerikan otomotiv endüstrisinde gerektiğini ifade etmiştir (Merkle, 1980, s. 149; Urwick, etkin bir varlık gösteremedi ve bu endüstri dalındaki 1949, vol.1, s. 94). ilgiyi anavatanı yerine Fransa’da buldu. Öyle ki henüz 1910’lu yıllarda sektörün Fransa’daki öncüleri, Louis Daha önce Paris-Orléans demiryolunda başmühendis Renault ve André Citroën, Taylorizmi çoktan olarak çalışan Charles de la Poix de Fréminville (1856- benimsemiş ve uygulamaya başlamıştı. İşveren elitinin 1936), otomotiv endüstrisinde kariyerini sürdüren bir aksine teknik elit, endüstrileşme sürecini heyecanla mühendis ve teknik direktördü. Revue de Métallurgie karşılıyor ve ABD’de süregelen verimlilik hareketini, dergisine yaptığı düzenli katkılarla Le Chatelier’nin seri üretim uygulamalarını ve mekanizasyondaki yanında yerini almış; Fransa’da Taylorizm akımının gelişmeleri yakından izliyordu. Bu teknik elit içinde gelişim sürecine en başından itibaren tanıklık etmişti. Taylorizm akımının Fransa’daki öncülerinden olan Ülkede verilen en iyi teknik eğitimi almış ve burjuva- mühendis ve kimya profesörü Henri Le Chatelier (1850- teknik elitin tipik özelliklerine sahip bir mühendis 1936) de bulunuyordu. olarak Fréminville, başlangıçta Taylorist oluşumu ilham verici bir gelişme olarak görüyordu. Ancak bir süre 4. Le Chatelier ve Fréminville sonra Le Chatelier ile birlikte Taylorizm akımının 1900 yılındaki Dünya Fuarı, Fransa’da teknik elit için Fransa’da yaygınlaşması için çaba gösteren iki öncüden merak uyandıracak ve ilgiyle karşılanacak sergilere ev biri haline geldi. Bunda 1912 yılında Taylor ile tanışmış sahipliği yapıyordu. Amerikan çelik endüstrisinin önde olmasının rolü büyüktü. Taylor’un “büyüleyici” gelen kuruluşlarından Bethlehem Steel, Paris’teki fuarda anlatımıyla Bilimsel Yönetim Yaklaşımının rasyonellik yerini alan büyük ölçekli şirketler arasındaydı ve şirketi felsefesi, iş dünyasında yarattığı devrim etkisi ve iş temsil edenler arasında Taylor da bulunuyordu. Bir görme yöntemleri üzerine edindiği bilgiler Fréminville’i “verimlilik uzmanı” olarak Taylor’un Maunsel White ile etkilemiş ve kendisine bu felsefeyi Fransa’da yaymak birlikte geliştirdiği ve metali görülmemiş bir hızla kesen için ilham vermişti. Öyle ki Fréminville artık yalnızca yöntem, fuardaki ziyaretçileri —ve ayrıca rakipleri— Fransız dergilerine yazı yazmakla kalmıyor; aynı adeta büyülemişti. Taylor’un amacı, işçi verimliliğinin zamanda endüstri ve ekonominin gelişimi konusunda teknoloji aracılığıyla sağlanabileceğini göstermekti. faaliyet gösteren dernekler aracılığıyla dersler Bethlehem Steel ise bu yeni yöntemi bir ticari fırsat veriyordu. Fransız yönetim hareketi başlamıştı ve bu olarak görüyordu ve gerçekten de yüksek hız çeliği, hareket Le Chatelier ve Fréminville’in çabalarıyla ilerleyen yıllarla birlikte çelik endüstrisinde önemli bir Birinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında daha da altyapı değişikliğine yol açtı. Öte yandan, fuarı ziyaret gelişerek büyüyecekti (Merkle, 1980, s. 150). eden Le Chatelier de yüksek hız çeliği sergisini

121

Teknik elit, Taylor’un görüşlerini ve uygulamalarını bir konumda olan Mony’nin etkin yöneticiliği sayesinde heyecanla karşılarken işveren eliti Fransa’ya “ithal” şirket sıradan bir ortaklık olmaktan çıkarak anonim edilen bu Amerikan sistemine kuşkuyla bakıyordu. şirkete dönüştürüldü ve büyümeye devam etti. Ne var ki Toplum içinde ve ekonomide ileri derecede söz sahibi Mony’nin ani ölümü pek çok olumsuzluğu beraberinde olan işverenlere göre Taylorizm “işlerin yeniden getirecekti. Yönetimi devralan şirket ortaklarından tanımlanması” demekti ve bu, yöneticilerin otoritesini Anatole Le Brun de Sessevalle, demir-çelik sektöründe sorgulamak anlamına geliyordu (Merkle, 1980, s. 149- yaşanan sorunlar nedeniyle etkin bir yönetim 151, Berber, 2013, s. 229). Birinci Dünya Savaşının sergileyemedi. 1888 yılına gelindiğinde şirket artık sonlarında, işveren elitin gerçek anlamda içinde iflasın eşiğine gelmişti. Şirketin çatısı altındaki olmamasına rağmen bu kesimin desteğiyle ortaya çıkan işletmelerin neredeyse tümü kapanmak üzereydi, ancak güçlü bir figür, Fransız yönetim hareketinin yerel bu işletmeler arasında bir istisna göze çarpıyordu: temsilcisi haline gelecekti. Bu kişi, Henri Fayol’du. Commentry maden işletmesi sorunsuz bir şekilde üretime devam ediyordu! Bu sırada şirket yönetim 5. Henri Fayol kurulu Sessevalle’in görevine son verdi. Ne var ki Jules Henri Fayol (1841-1925) İstanbul’da doğdu. Bir yönetim kurulundan hiç kimse şirketin yönetimini mühendis ve demir döküm teknisyeni olan ve askerlik üstlenmek ve sorumluluk almak istemiyordu. hizmeti sırasında İstanbul’da görevlendirilen babası Commentry’deki maden işletmesini başarıyla yöneten André Fayol, Sultan Abdülmecid zamanında önce bir Buna karşılık Fayol, uzun süren arayışlardan sonra 1888 dökümevi inşaatında ve ardından ilk modern Galata yılında “genel müdür” (directeur-général) olarak köprüsünün yapımında yönetici mühendis olarak görev şirketin başına getirildi (Berber, 2013, s. 212-214; almıştı. Birkaç yıl sonra Fransa’ya dönen Fayol ailesi, Witzel, 2003, s. 97; Sasaki, 1995; Wren, 1994, s. 179- Lyon’un güneyinde, Rhône nehri kıyısındaki La Voulte 182; Verney, 1925, s. 1-5). kasabasına yerleşti. La Voulte konum olarak Henri Fransa’da dönemin koşulları dikkate alındığında Fayol’a eğitimi için önemli fırsatlar sunmuştu. Nitekim yönetim kurulunun bu davranışının gerçekten sahip olduğu bireysel disiplini ve kişisel bakış açısını olağanüstü olduğunu söylemek gerekir. Alışılmışın burada eğitim veren bir okulda, teknik bilgi ve dışında bir kararla şirkette hissesi olmayan, yönetim becerisini ise yakınlardaki bir politeknik okulda kurulunda yer almayan ve üst düzey yönetim deneyimi geliştirdi. 1860 yılında Lyon yakınlarındaki Saint- bulunmayan bir kişinin böylesine büyük bir şirketin Étienne Madencilik Yüksekokulunda eğitimini başına getirilmesi iflasa sürüklenen şirketin durumunun tamamladı ve aynı yıl, Boigues Rambourg şirketinin ne kadar ciddi olduğunun bir işareti olarak Commentry maden işletmesinde maden mühendisi yorumlanabilir. Bir yoruma göre hissedarlar, işveren olarak çalışmaya başladı (Sasaki, 1995; Peaucelle ve elitinin üyesi olmayan ve göçükleri engelleme, Guthrie, 2016, s. 50). Böylece Fayol, bu endüstri yangınları önleme gibi teknik konularda başarılı bir alanında tüm yaşamını adayacağı kariyerinin ilk adımını mühendis olan Fayol’u aslında “geçici” olarak şirketin atmış oldu. başına getirmişti. Hissedarların gerçek amacı, zaten Fayol’u işe alan Stephan Mony, dinamik ve başarılı bir gerilemekte olan maden ve demir-çelik endüstrisinde yöneticiydi. Mony’nin amacı, madenlerde sık görülen iflasa sürüklenen şirketin mümkün olan en az zararla yangınların önlenmesi ve göçük tehdidinin engellenmesi tasfiye edilmesini sağlamaktı. Bu nedenle Fayol, gibi yönetsel sorunlara acil çözüm getirmekti. Bunun şirketin başında olduğu halde yönetim kurulu için özellikle Saint-Étienne Madencilik Okulundan toplantılarına alınmıyordu. Uzun vadeli düşünen ve mezun olan yetenekli gençleri işe almayı tercih etmişti. şirketi iflastan kurtarmanın yollarını arayan Fayol’un ise Fayol da bu nedenle işe alınmıştı ve 58 yıl boyunca hissedarların bu yaklaşımına karşı tepkisi büyüktü. Ne çalışacağı bu şirketteki yaşamına, kariyerinin henüz ilk var ki kısa vadede yatırımlarını kurtarmayı hedefleyen gününde kömür madeninde çıkan yangınla başladı. hissedarların kararı değişmedi. Fayol ise göreve geldiği Fayol beklentileri boşa çıkarmadı ve genç yaşına andan itibaren hızla şirket çatısı altındaki işletmelerin rağmen teknik sorunlara çözüm üretme ve yeni her birini ayrı değerlendirerek dikkatleri üzerine yöntemler geliştirme konularında yetenekli olduğunu çekecek ölçüde riskli kararları uygulamaya başladı. göstermeye başladı. Yangınların nedenleri üzerinde Örneğin, üretimin durmuş olduğu Fourchambault araştırmalar yaparak başladığı özverili çalışmaları Fabrikasını —yönetim kurulundaki beklentilerin sonucunda Commentry bölgesinin jeolojik yapısını tersine— satmak yerine elde tutmayı tercih etmişti. ayrıntılı biçimde ortaya çıkarmıştı (Fayol fils, 1929; Commentry’de üretilen kömür, bu fabrikanın Breeze, 1985; Verney, 1925; Wren, 2001). Bir süre gereksinimini karşılayabilirdi. Ayrıca bazı küçük sonra Mony’nin, şirketin büyük ortağı olarak Paris’teki madenleri satın alarak birleştirdi. 1892 yılında genel merkeze geçmesiyle birlikte Fayol, Commentry Decazville Demir-Çelik Fabrikasını da satın alarak maden işletmesi yöneticiliğine getirildi. O dönemde şirketin tüm operasyonlarıyla beraber etkin bir şekilde Fransız maden endüstrisi gerileme sürecine girmişti. büyümesini sağladı. 1898 yılına gelindiğinde şirket eski Ancak Paris’teki genel merkezde artık çok daha güçlü

122

gücüne kavuşmuştu ve sonunda, 1900 yılında Fayol örgüt şemaları konusunda yürüttüğü çalışmalarda şirketin yönetim kuruluna kabul edildi. yönetim sorunlarını ele alış biçimi kendisinin genel yönetim perspektifini ortaya koyar niteliktedir. Örneğin, Gerçekte, dört maden ve dört fabrikada yaklaşık 10000 1892 yılında yönetim kuruluna sunmuş olduğu örgüt işçiye sahip olan şirket, ölçek olarak dönemin diğer şemasında, yönetim kurulunda yer alan yöneticilerden Fransız şirketlerinden asla üstün değildi. Nitekim aynı ülkenin farklı yerlerindeki işletmelerin başında bulunan sektördeki Schneider et Cie’nin sadece Le Creusot’daki yöneticilere kadar uzanan hiyerarşi ilişkilerini görmek işletmesinde 10000 işçi çalışıyordu ve aynı şirket, mümkündü; öte yandan bu şemada operasyon Fransa’nın başka yerlerinde de bunun gibi kalabalık düzeyindeki ilişkilere yer verilmemişti (Peaucelle ve işletmelere sahipti. Ama başka şirketlerin iflasa Guthrie, 2016, s. 56-57). sürüklendiği bir dönemde Commentry-Fourchambault et Decazeville’in Fayol’un yönetiminde herhangi bir Paternalist yönetici kimliğinden uzak bir yönetim ayrıcalığa veya korumaya gereksinim duymadan, sadece anlayışına sahip olan Fayol’un, yöneticileri yöneterek nitelikli yönetim uygulamaları yardımıyla ayakta kalmış şirkete bağlı işletmelerdeki işçilerin faaliyetlerini daha olması kayda değerdir (Peaucelle, 2011; Peaucelle ve etkin ve verimli bir şekilde kontrol etmeye çalıştığını Guthrie, 2016). Fayol’un şirketin en üst düzeyinde söylemek mümkündür. Schneider et Cie gibi büyük yönetici olarak görev yaptığı yıllar boyunca vermiş ölçekli kuruluşlardaki uygulamaların tersine Fayol, olduğu stratejik kararlar ve bu kararları uygulamak için işçilerin yiyecek gereksinimlerini karşılayacakları geliştirdiği taktikler, üzerinde ayrıca durulması gereken marketler veya işçi çocukları için okullar açma fikrini geniş kapsamlı bir tartışma konusudur. Burada önemli benimsememiş; bu tür gereksinimlerin karşılanmasını bir noktaya dikkat etmek gerekir: Profesyonel anlamda şirkete bağlı işletmelerin bulunduğu bölgelerde yaşayan başarılı bir yöneticilik, kaynağını ait olunan sosyal halkın tercihlerine bırakmıştı. Emeklilik, kaza ve sınıftan veya sahip olunan sermayeden değil, sahip hastalık durumlarında yapılacak olan ödemeler için olunan kişisel özelliklerden almaktadır ve Fayol, kendi kesinlikle yasalara uyulması gerektiğini düşünüyordu. yöneticilik deneyimleri aracılığıyla bunu açıkça Diğer yandan işçilere ödenen ücretleri yakından kanıtlamıştır. Şirketi iflastan kurtararak büyük bir izliyordu. Üst düzey yöneticilik yılları boyunca birkaç kuruluşa dönüştürme çabalarını yürüttüğü yıllar kez grevle karşılaşan Fayol, büyük mali kayıplara yol boyunca göstermiş olduğu azim ve bir yönetici olarak açan sosyal çatışmaların önüne geçmek için işçilere sahip olduğu özellikler dikkate alındığında, Fayol’un ödenen ücretin yakın bölgelerdeki ücretlerden biraz günümüzde “genel yönetim teorisinin babası” unvanıyla daha fazla olmasına dikkat ediyordu. Ayrıca işçilerin anılıyor olmasının bir rastlantı olmadığı son derece istek ve şikayetlerinin üstleri tarafından dinlenmesi ve açıktır. dikkate alınması gerektiğini savunuyordu. Fayol’un, savunduğu bu görüşleri, uygulamada ne ölçüde yerine 6. Fayol’un Perspektifinde Yöneticiler ve İşçiler getirdiğine ilişkin kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Fayol, şirketin başında bulunduğu yıllar boyunca Bununla birlikte, başında bulunduğu şirketin işçilere özellikle yöneticileri yönetme konusunda son derece yönelik uzun yıllardır yürüttüğü “sosyal politikayı” özenli bir davranış sergiledi. Bu yöneticilerin büyük bir Fayol’un kendisinin de benimsemiş olduğunu söylemek bölümü mühendisti. Yönetsel faaliyetlerin yerine mümkündür (Peaucelle ve Guthrie, 2016 s. 100-101; getirilmesi için yeni mezunları veya deneyimsiz Reid, 1985, s. 121). Fayol, işçilere uzak bir yönetici yöneticileri işe alıyor ve bu kişilerin kariyerleri boyunca değildi ama atölye düzeyinde işçilerin arasında belki de fabrika ve maden işletmelerinden Paris’teki genel kendisine farklı deneyimler kazandıracak kadar yeterli merkeze doğru giden hiyerarşi içinde yükselmelerine zaman geçirmemişti. Öte yandan iş kollarının kendine önem veriyordu. Hiyerarşi basamaklarını tırmanırken özgü geleneklerinin olduğunu biliyordu ve işçilerin yöneticilerin gerekli eğitimi almaları ve deneyim işlerini yapmaları konusunda belli bir özerkliğe sahip kazanmaları son derece önemliydi. Yönetici olarak olmaları gerektiğini yaşadığı çeşitli deneyimlerle yetişmekte olan genç mühendislerin teknik konulardaki öğrenmişti (Berber, 2013, s. 234; Reid, 1995). Bu yayınları takip etmelerini ve bunun da ötesinde kendi bağlamda Fayol’un sahip olduğu yönetim anlayışının uzmanlık alanlarına ve iş deneyimlerine yönelik kaynağını, fabrikalarda ve maden işletmelerinde makaleler yayınlamalarını teşvik ediyordu. Ayrıca, her gerçekleştirilen görev ve faaliyetlerden değil, bu görev bir yöneticiden kendi alanında bir uygulamalı araştırma ve faaliyetlerin etkin ve verimli bir şekilde yerine projesi gerçekleştirmesini bekliyordu (Peaucelle ve getirilmesi için gerekli ortamı sağlamayı amaçlayan Guthrie, 2016, s. 72-74). Tüm bu faaliyetleri bir bütün yönetsel faaliyetlerden aldığı açıkça görülmektedir. içinde görerek yürütmeyi tercih eden Fayol, örgüt 7. Administration Industrielle et Générale (1916): şemaları aracılığıyla hangi faaliyetlerin ne şekilde Yönetim İlkeleri ve Taylor Sistemi yönlendirileceğini görmeye çalışıyor; hiyerarşide aksamalara ve emir-komuta zincirinde yöneticilerin iş Maden Endüstrisi Derneğinin yayın organı Le Bulletin yükünün artmasına neden olan birimleri gözlemleyerek de la Société de l’Industrie Minérale adlı derginin 1916 bu sorunların çözümü için çaba gösteriyordu. Özellikle yılı 3. sayısında Administration Industrielle et Générale

123

adı altında yayınlanan Fayol’un ünlü eseri “Genel ve kontrol (contrôle). İlerleyen yıllarda birçok düşünür ve Endüstriyel Yönetim”, günümüzde çağdaş yönetim araştırmacı bu ögeler üzerine çeşitli argümanlar düşüncesi tarihindeki başyapıtlardan biri olarak kabul geliştirdi ve çeşitli tartışmalar yapıldı. Genel yönetim edilmektedir. Fayol, eserin giriş sayfasında kısa bir teorisinin oluşumuyla birlikte yönetimin ögeleri, aslında açıklamaya yer vererek iki cilt ve dört bölüm olarak özgün amaçları olan ve yönetim sürecini oluşturan planladığı çalışmasının ilk cildini okurlarına sunduğunu, fonksiyonlar olarak kabul edildi. Bazı yazarlar bu ikinci cildin ise daha sonra yayınlanacağını ifade ögeleri geliştirerek yönetimin fonksiyonlarını yeniden etmiştir (Fayol, 1979). Çalışmasını oluşturan bölümler tanımladı. Örneğin, Luther H. Gulick (1937, s. 13), şunlardır: “planlama (planning), örgütleme (organizing), kadrolama (staffing), yönlendirme (directing), Ø Birinci cilt (1916) koordinasyon (coordinating), raporlama (reporting) ve Birinci bölüm: Yönetim eğitiminin o bütçeleme (budgeting)” olarak sıraladığı ve bunların baş gerekliliği harflerinden yola çıkarak POSDCORB adını verdiği İkinci bölüm: Yönetimin ilkeleri ve o yedi fonksiyon ileri sürmüştü. Genel ve Endüstriyel ögeleri Yönetim’in Amerikan yönetim literatüründeki yerini Ø İkinci cilt (Daha sonra yayınlanmak üzere) almasından uzun yıllar önce bu eseri ve Fayol’un Üçüncü bölüm: Gözlemler ve kişisel o görüşlerini keşfeden Ralph C. Davis (1934, s. 12-13) ise deneyim yönetimin üç “organik” fonksiyonunu “planlama”, Dördüncü bölüm: Savaştan alınan o “örgütleme” ve “kontrol” şeklinde ifade etmişti. dersler Fayol, yönetim eğitimini önemli bir sorun olarak 1908 yılında Maden Endüstrisi Derneğinin ellinci görüyordu ve eserinde bu sorunu ayrıntılı biçimde ele kuruluş yıldönümünde yaptığı konuşmadan yola çıkarak almıştı. Öncelikle teknik eğitimin çok ağır olduğunu, hazırlamış olduğu birinci cilt, 1916 yılında derneğin teorik bilgiye ve matematiğe aşırı derecede yer dergisinde yayınlandıktan sonra büyük ilgi gördü ve verildiğini düşünüyordu (Wren, 1995). Fayol’a göre kısa bir süre sonra Paris’te bir yayınevi kuruluşu olan yönetim için bir eğitim programının olmayışı önemli bir Dunod tarafından bu kez bir kitap haline getirilerek eksiklikti ve teknik eğitim bu boşluğu asla basıldı. Birinci Dünya Savaşı yıllarına ve özellikle dolduramazdı. O halde mühendislik okullarında yönetim savaşın şiddetli dönemine denk gelen eser, Fransa’da bir eğitimi neden verilmiyordu? Yönetim becerilerinin yönetim hareketinin ortaya çıkmasına neden olan önemi göz ardı mı ediliyordu? Fayol bu soruya son gelişmelerin de başlangıç noktası olacaktı. Savaş derece net bir yanıt vermişti: Hayır. Nitekim işçilerin hakkındaki görüşlerini içerecek olan eserin ikinci cildini arasından bir ustabaşı, bu ustabaşılar arasından bir ise Fayol, bazı nedenlerden dolayı asla yayınlamadı. atölye şefi, mühendisler arasından bir işletme yöneticisi Üzerinde Fayol’un kendi el yazısıyla yapmış olduğu seçerken esas alınan kriter bu kişilerin sahip olduğu düzeltmeler ve almış olduğu küçük notlarla birlikte teknik beceriler değildi; gerçek kriter, bu kişilerin sahip bulunan ve eserin üçüncü bölümünü oluşturan metin, olduğu ve onları diğerlerinden ayıran otorite, düzen, yıllar sonra Jean-Louis Peaucelle’in editörlüğünü dayanıklılık gibi niteliklerdi. Fayol, ayrıca yönetim yaptığı bir kitabın içinde ayrı bir bölüm olarak becerilerinin yalnızca işyerinde kazanılabileceği fikrini yayınlanmıştır (Bkz. Fayol, 2003). yersiz bulduğunu vurgulamış; yakın gelecekte, tıpkı Genel ve Endüstriyel Yönetim’in birinci bölümünü teknik beceriler gibi, yönetim becerilerinin de önce yönetim kavramının tanımına ve işletmelerde yönetim okulda ve daha sonra işyerinde kazanılabileceğini ve bu becerilerinin önemine ilişkin kişisel gözlem ve şekilde kazanılması gerektiğini ileri sürmüştü. Tüm görüşlerine ayıran Fayol, sözlerine “işletmelerde bunlar dikkate alındığında, yönetim eğitiminin neden yürütülen faaliyetlerin altı grupta toplandığını” ifade verilmediği sorusunun yanıtı olarak Fayol, yönetimin ederek başlamıştı. Her grup aslında ortak bir amaca evrenselliğine de ayrıca işaret eden şu sözleri dile hizmet eden faaliyetleri bir araya topluyordu ve bu getirmişti: nedenle grupların her birini işletmenin bir fonksiyonu Meslek okullarımızda yönetim eğitiminin olmamasının olarak görmek mümkündü. Fayol’a göre bu ardındaki gerçek neden, (yönetim eğitimi için zemin fonksiyonlar şunlardı: Teknik fonksiyon (fonction olacak) bir doktrinin bulunmamasıdır. Doktrin olmadan technique), ticari (satın alma-satış) fonksiyon (fonction eğitim olamaz. [...] Kişisel doktrinler (elbette) var. (Ama commerciale), mali işler fonksiyonu (fonction yönetim için geliştirilmiş) özgün bir doktrinin olmaması financière), güvenlik fonksiyonu (fonction de sécurité), halinde herkes en iyi yöntemin kendisinde olduğunu muhasebe fonksiyonu (fonction de comptabilité) ve düşünür ki (bu bağlamda) endüstride, orduda, ailede, yönetim fonksiyonu (fonction administrative) (Fayol, devlette, her yerde tek bir ilke çatısı altında (birbiriyle) 1979, s. 2-5). Öte yandan son sırada yer alan yönetim, çelişkili uygulamalarla karşılaşırız (Fayol, 1979, s. 14- 15). şu beş ögeden oluşan bir genel fonksiyondu: Öngörü (prévoyance), örgütleme (organisation), kumanda etme Yönetim eğitiminin evrensel bir doktrin üzerinden (commandement), koordinasyon (coordination) ve verilmesi gerektiği yönündeki açıklamaları nedeniyle

124

Fayol’un klasik Fransız merkezci yaklaşımını düşünüyordu. Sonuçta bu düzen, uzmanlık bilgisini esas benimseyen bir düşünme biçimine sahip olduğunu alan bir sistemdi (Taylor, 1919, s. 38; Berber, 2013, s. söylemek mümkündür. Ancak daha da ilginç olan, 111-112; Wren, 1994, s. 113-115). Fayol’un bu sözlerinden tam 100 yıl önce, 1816-1818 Fayol’a göre ise bir örgüt içinde ast ve üst ilişkileri yılları arasında Britanya’daki ilk fabrikaları gezerek vardı ve her ast yalnız bir üste bağlı olabilirdi. Anlayış çeşitli gözlemlerde bulunan ve yönetimin, teknik bilgi ve iyilik, bir yöneticinin işçilerine daima borçlu olduğu dışında özel bir eğitimle geliştirilebileceğini —Fayol duygulardı ve buna karşılık işçiler de yöneticilerine gibi— açıkça savunan Fransız mühendis Charles sadakat duygularıyla bağlı olmalıydı. Fayol’un bu bakış Dupin’e (1784-1873) ait şu sözlerdir: açısı, bir görüşe göre, belki de Avrupa’daki feodal Elle yapılan işler, bir insanın diğerlerinin yöneticisi anlayışın izlerini taşıyordu (Gomberg, 1985). Farklı olması için ikinci derecede öneme sahiptir; onu en işlere göre ustabaşıların yetkilendirilmesi Fayol’a göre tepeye getiren, sahip olduğu zihinsel kuvvettir (la force iyi bir fikirdi ve bu fikrin yalnız mekanize atölyelerde intellectuelle) ve bunu geliştirmek eğitimle mümkündür değil, tamir atölyelerinde, farklı iş kollarında ve büyük (Berber, 2013, s. 54; Dupin, 1831, s. 1). maden işletmelerinde de uygulanması gerekiyordu. Fayol, kitabının ikinci bölümünü, yöneticilik yılları Ancak bir işçinin birden fazla ustaya bağlı olması, aynı boyunca kazandığı bilgi ve deneyimden yola çıkarak anda birden fazla ve birbiriyle çelişkili emir alan işçinin önerdiği “14 yönetim ilkesi” ile yönetimin beş ögesine görevini yerine getirmesini engelleyecek bir yöntemdi. ayırmıştı. Ayrıca, yine bu bölümde örgütleme konusunu Fayol’un fonksiyonel ustabaşılık hakkındaki düşünceleri ele alırken, Taylor’un Atölye Yönetimi’nde öne sürdüğü uzun bir süre değişmedi. Ancak, eserinde “Taylor “fonksiyonel ustabaşılık” uygulamasına karşı gelen sistemi” olarak ifade ettiği atölye yönetimi düşüncelerini şu sözlerle ifade etmişti: uygulamalarına ilişkin görüşlerini ayrıntılı biçimde (Taylor’un savunduğu sistem) şu iki fikir üzerine kaleme alan Fayol, getirdiği eleştirilerin ardından kuruludur: Taylor’dan övgüyle söz ettiği şu ifadelere de yer 1. Bir yönetim destek grubu (État-Major) vermişti: oluşturma yoluyla atölye şefleri ve Taylor’un bilimsel veya fonksiyonel yönetim (sistemi) ustabaşılarını güçlendirmek; konusundaki çekincelerim; yüksek hız çeliğinin mucidi, 2. Kumanda birliği ilkesinin göz ardı edilmesi. [...] ayrıntılı ve kusursuz yöntemlerin yaratıcısı, keşifler yaptıktan sonra bunları uygulamaya koymak için hiçbir Birinci (fikir) bana ne kadar iyi görünüyorsa ikinci çabadan çekinmeyen [...] becerikli endüstri insanı ve (fikir) bana o kadar yanlış ve tehlikeli görünüyor (Fayol, başkalarının da yararlanması için denemelerini ve 1979, s. 84). deneyimlerini yorulmadan yazan (bu kişi) için hayranlık duymamın önünde engel değildir. Ümit edelim ki bu Fonksiyonel ustabaşılık, Taylor’un ilk kez 1882 yılında büyük Amerikalı mühendis, bir örnek olarak benzer Midvale çelik fabrikasında uygulamış olduğu bir atölye şekilde ülkemiz insanları tarafından izlensin (Fayol, yönetim sistemiydi. Taylor, otoriteyi pozisyon yerine 1979, s. 85-86; Berber, 2013, s. 234-235). uzmanlık bilgisine dayandırmayı hedeflemişti. Bu doğrultuda, atölyedeki faaliyetleri amaçlarına göre 8. Tayloristler, Fayolistler ve Fransa’da Yönetim sınıflandırmış; iki grup altında topladığı sekiz farklı Düşüncesi faaliyetin sorumluluğunu sekiz ayrı ustabaşına vermişti. Genel ve Endüstriyel Yönetim, Fransa’da bilimsel Planlama grubunda sırasıyla iş akışının belirlenmesi, iş yönetimin karşısında duran yeni bir akımı da emri, zaman ve maliyet kaydı ile atölye içi disiplinden beraberinde getirdi. Fayol’un bilimsel yönetimi bilinçli sorumlu olmak üzere dört ustabaşı vardı. Performans bir şekilde engelleme yönünde bireysel çaba grubunda ise sırasıyla malzeme akışı, iş akışı, kalite gösterdiğini söylemek abartılı bir iddia olacaktır. Ama kontrol ile tamir ve bakımdan sorumlu olmak üzere dört eserinin yayınlanması, bir şirket yöneticisi olan ustabaşı görevliydi. Taylor, birbirinden oldukça farklı Fayol’un bir anda adeta bir yönetim gurusu olarak amaçlara sahip olan bu işlerin hepsini yalnız bir atölye görülmesini sağlamıştı. 1917 yılında kendi katkılarıyla şefinin planlaması ve kontrol etmesi için o atölye şefinin kurulan Yönetim Çalışmaları Merkezi (Centre d’Études birbirinden farklı birçok yeteneğe ve kişisel özelliğe Administratives veya kısaca CEA), Fransa’da henüz sahip olması gerektiği fikrini rasyonel bulmuyordu. Bu gelişmekte olan yönetim düşüncesinde, görüş ayrılığı nedenle sekiz fonksiyonel ustabaşının her biri için ayrı nedeniyle yaşanan bir kutuplaşmaya yol açacaktı. bir sorumluluk alanı belirlemiş; bu ustabaşıların bireysel düzeyde uzmanlaşmalarını sağlarken aynı zamanda tüm CEA’nın kuruluşu, birbirinden bağımsız gelişen bazı bu işleri tek birim altında toplamıştı. Taylor, bilimsel olayların kesiştiği bir noktaya denk gelmişti. Öncelikle, yönetimin temelinde uyum ve işbirliğinin olduğunu her Fayol’un yöneticilik deneyimi sonucunda ortaya çıkan fırsatta vurguluyordu ve bu nedenle fonksiyonel eseri büyük ilgi uyandırmıştı. Bununla birlikte Fransız ustabaşılık düzeninde ustabaşılardan emir alma endüstrisinin gelişiminde bir yavaşlama söz konusuydu. konusunda işçilerin herhangi bir sorun yaşamadığını Birinci Dünya Savaşının etkileri ülke genelinde önemli

125

ölçüde hissediliyordu. Öte yandan Fransa’da 1909 “Tayloristler” olarak anılan bu iki grup arasındaki yılından itibaren gelişmeye başlayan Taylorizm akımı rekabet ve çekişmelere bıraktı. Fayolizm doktrini yükselişe geçmiş; Avrupa’da verimlilik tartışmaları işveren elitin düşünce sistemine, devlet kurumlarına ve yaygınlaşmaya başlamıştı (Breeze, 1995). Fayol’un halihazırda belli bir sistem içinde işleyen kuruluşların izleyicilerinden Paul Vanuxem (1917), CEA’nın örgüt yapılarına uygundu. Üstelik Amerikan sisteminin misyonunu, yönetim teorisinin gelişmesi için çalışmak altında yatan “yönetici düşünür, işçi yapar” şeklindeki ve yaygınlaşmasını hızlandırmak olarak ifade etmişti. varsayımın tersine Fayol’un öne sürdüğü görüşler Vanuxem, ayrıca özel sektör işletmelerinde kayda değer yönetici ve işçi ayrımını körüklemiyordu. Fayol, bir yönetim sistemlerinin bulunduğunu ve bu işletmelerin, örgütte, işçilerden en üst düzeydeki yöneticiye kadar kaynağını uygulamadan alan bir yönetim teorisinin tüm bireylerin aslında yönetim sürecinin bir parçası oluşması için elverişli koşullar sağladığını ileri olduğu düşüncesini savunuyor (Fayol, 1979, s. 7-11); sürmüştü. Bu sözleriyle Vanuxem, Fayol’un öne ekonomi, toplum ve politikanın iç içe geçtiği Avrupa sürdüğü yönetim ögeleri ve ilkelerinin yalnız kamu düşünce sistemine yakın duran bir yaklaşım kuruluşları veya büyük ölçekli işletmeler için geçerli sergiliyordu. Nitekim ABD’deki koşulların aksine olmadığını vurguluyor ve genel yönetim teorisinin Avrupa’da —ve özellikle Fransa’da— çok sayıda grev içerik olarak daha da geliştirilmesi için diğer endüstri görülüyor; işveren ile işçi arasında şiddetli olaylar işletmelerine de gereksinim olduğu mesajını veriyordu. sıklıkla yaşanıyordu. Birçok Avrupa ülkesinde işçiler Vanuxem ile beraber Joseph Wilbois, Louis de Mijolla, ulusal parlamentolarda temsil ediliyordu ve işverenler Joseph Carlioz, Robert Désaubliaux, Louis Lévêque, ile yöneticiler işletme politikalarını belirlerken tüm bu René Demogue, Jules Billard, Antonin Franchet, Jean koşulları dikkate almak durumundaydı. Devlet, sendika Zapp, Albert Schatz gibi farklı meslek grupları ve gibi dış güçlerin işletme üzerindeki etkisini göz ardı endüstri dallarından gelen Fayolizm savunucuları, CEA eden ve mühendislerin yalnızca üretim operasyonlarına çatısı altında birleşmişti. Bu kişilerle çalışmalar yürüten odaklanarak işletmelerde etkinliği ve verimliliği Fayol, ayrıca 1920-1921 yıllarında Fransız PTT (posta, artırmayı hedefleyen Taylor sistemi, Avrupa işletmeleri telgraf ve telefon) işletmesinde ve tütün endüstrisinde için bir çözüm olamazdı. (Berber, 2013, s. 199-201; araştırmalar yaptı ve aynı zamanda teorisine ilişkin Merkle, 1980, s. 149-151). Oysa Fayol’un doktrini makaleler ve seminer notları yayınlamaya devam etti işletmeleri bir bütün olarak ele alıyor; üretim, satış, (Chatriot, 2003; Peaucelle, 2003; Breeze, 1995). finans gibi birbirinden farklı amaçları olan faaliyetlerin birlikte düşünülmesine olanak sağlıyordu. Bunu Bu gelişmeler üzerine Le Chatelier ve Fréminville, yaparken işletmenin farklı birimlerinde ve farklı teknik elit içindeki Taylorizm taraftarlarına öncülük düzeylerinde görev alan yöneticilerin dikkate almaları ederek yeni bir oluşumu harekete geçirdi ve 1920 gereken evrensel ilkelerin, izlemeleri gereken yılında Fransız Yönetim Konferansı (Conférence de prosedürlerin ve sergilemeleri gereken davranışların l’Organisation Française, kısaca COF) kuruldu. 1924 neler olduğuna yönelik sorulara da yanıt veriyordu. yılında başkanlığını Fréminville’in devraldığı bu örgüt, Fayol’un doktrini açıkça Fransız’dı, Avrupalıydı. ülkedeki Taylorist mühendisleri bir çatı altında toplamıştı. Burada Taylorizm ve Taylor yöntemleri Tayloristler farklı düşünüyordu; onlara göre Taylor üzerine konuşmalar yapılıyor, görüşler paylaşılıyordu. sistemi, ülkede sayıları hızla artan endüstri örgütlerinin Taylorizm, ABD’den alınmış bir doktrindi ve yapılan etkinlik ve verimlilik sorunlarına rasyonel çözümler konuşmalarda ileri sürülen fikir ve öneriler büyük getiriyordu. Özellikle mekanizasyonun önemli olduğu ölçüde Taylor’a ait görüşlerden yola çıkarak yeni veya gelişmekte olan endüstri dallarında çalışan geliştirilmiş olabilirdi. Ancak her şeye rağmen bu fikir mühendisler, uygulamalı çözüm üretme tekniğini esas ve öneriler dile getirilirken Fransızlara özgü gelenekler alan Taylor sistemini benimsenmişti. Ne var ki bu özenle yansıtılıyor; geçmişle bilimsel yönetim arasında sistemi henüz tam anlamıyla kavramadan ileri düzeyde bağ kurma çabaları da gözden kaçmıyordu. Örneğin, uygulamaya kalkan bazı yöneticilerin “daha hızlı Descartes gibi teorisyenler, aslında “yöntemin üretim” beklentileri sorun yaratabiliyordu. Örneğin, babasıydı”; XIV. Louis adına kaleler inşa eden mimar 1913 yılında Renault fabrikasında yaşanan grev, giderek Vauban veya on sekizinci yüzyılda köprülerin ustası artan “daha hızlı üretim” baskısı nedeniyle işçilerin olarak bilinen mimar Jean Perronet ise yapıtlarında göstermiş olduğu bir tepkiydi. Kısa bir süre içinde ülke bilimsel yöntemleri uygulamıştı. Yine de COF için, gazeteleri Taylor sistemi “felaketi” hakkında haberler işverenin, işçinin ve kamunun yararına, insan gücünün yayınlamaya başladı. Tayloristlerin bu sistemi telaş verimliliğini artıracak rasyonel yöntemlerin içinde ve yanlış beklentilerle uyguladıklarını itiraf geliştirilmesini esas alan geniş kapsamlı bir misyona etmeleri yönünde baskılar arttı. Buna karşılık özellikle sahip olduğunu söylemek mümkündür (Dard, 1999, s. savaş döneminden sonra Fransız işletmeleri, Taylor 29-30). sistemi ile beraber Ford üretim sistemini de fabrikalarında uygulamaya başladı (Merkle, 1980, s. 1920’li yıllarda Fransa’da yönetim düşüncesinin 152-153; Miller, 2002, s. 57; Torstendahl, 1991, s. 102; geliştirilmesine yönelik çabalar yerini “Fayolistler” ve Berber, 2013, s. 229). Yönetim faaliyetlerinde

126

operasyonel sorunların çözülmesini öncelikli gören Bulletin of the Taylor Society, 1925 yılı Aralık sayısında mühendisler, böylelikle etkin ve verimli üretim yayınladığı kongre hakkındaki haberde şu satırlara yer amaçlarına ulaşmak için çaba gösterirken yeni üretim verecekti: teknolojilerine uyum sağlamayı ve mekanizasyondan (Kongre), Belçika Kralı’nın büyük destekleri ve Belçika kaynaklanan sorunların üstesinden gelmeyi hükümetinin yardımlarıyla Akademi Sarayı’nda hedefliyordu. düzenlendi. Özellikle Sayın H. Le Chatelier ve Sayın H. 9. Brüksel, 1925: Fréminville ve Fayol Buluşması Fayol başta olmak üzere [...] aralarında en az yüz elli Fransız mühendisin de bulunduğu katılımcıların sayısı Taylor Derneği üyelerinin girişimiyle 14-18 Ekim 1925 büyüktü. [...] Bu kongre, bilimsel yönetime ilgi gösteren tarihleri arasında Brüksel’de düzenlenen İkinci Fransızların birbirlerini tanımaları ve gelecekte, kendi Uluslararası Yönetim Kongresi çağdaş yönetim ülkelerinde yakın ilişkiler sürdürmeleri için çok iyi bir düşüncesi tarihinde önemli bir dönüm noktasına sahne fırsat oldu (International Congress at Brussels, 1925). oldu. Aralarında Fayol, Le Chatelier ve Fréminville’in Fransa’da artık Fayolist ve Taylorist ayrımını ortadan de bulunduğu çok sayıda Fransız mühendis ve yönetici kaldırmaya yönelik yeni bir oluşum başlamıştı. Ortaya ABD ve diğer ülkelerden meslektaşlarıyla bilgi ve çıkan yeni Fransız yönetim hareketini temsil etmek deneyim alışverişinde bulunmak üzere Brüksel’e üzere CEA ve COF birleştirilerek Comité National de gelmişti. Kongrenin açılış gününde Fayol ve l’Organisation Française adı altında yeni bir komite Fréminville bir araya gelerek birkaç yıldır süregelen kuruldu ve başkanlığına Fréminville getirildi. Fayolizm-Taylorizm tartışmalarını değerlendirdi. Bir yıl sonra Taylor Derneğine gönderdiği (ve burada giriş 10. Fayol’un Ardından bölümünde sözünü ettiğimiz) yazısında Fréminville, Kongrede sağlanan bu anlaşmadan kısa bir süre sonra, Fayol ile tanışma öyküsünü ve daha sonra Brüksel’de 19 Kasım 1925 tarihinde Fayol, Paris’te yaşama veda yaptıkları görüş alışverişini şu sözlerle anlatmıştı: etti. Genel ve Endüstriyel Yönetim ise uzun yıllar Taylor gibi o da (Fayol) yeni olarak adlandırılacak bir Amerikan yönetim literatüründe (ve dolayısıyla çağdaş şey yerine gerçek olan bir şeye çok daha fazla ilgi yönetim düşüncesi tarihinde) hak ettiği ilgiyi göremedi. duyuyordu. Başlangıçta Taylor ile aynı görüşte olmadığı Öte yandan bu durumun Amerikalı yönetim yazarlarının fikri onu ürküttü. Bunun nasıl mümkün olduğunu özel olarak Fayol’a ve eserinde yer alan görüşlere karşı anlama kaygısıyla konu hakkında görüşmek üzere ilgisiz olmalarından kaynaklandığı şeklinde bir sonuca 1916’da bana geldi ve o yıldan itibaren dost olduk. varmamak gerekir. Nitekim Fayol’un görüşleri her Yanılgı, Taylor’un her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten şeyden önce Fréminville’in önemli katkılarıyla 1927 eski ustabaşılara karşı duruşundan kaynaklanıyordu. Bu, yılındaki anma yazısıyla birlikte Taylor Derneği’nin ilk başta Fayol’a [...] “Kumanda Birliği” ilkesinin hiçe gündeminde yerini almıştı. Bununla birlikte, derneğin sayılması gibi göründü. [...] Ekim 1925’te Brüksel’de kendi içinde bazı araştırmacı ve yazarların da genel Uluslararası Bilimsel Yönetim Kongresinin açılışında, yönetim konusuna gösterdikleri ilgiyi göz ardı etmemek konu üzerinde bir kez daha tartıştıktan sonra, ona en gerekir. Örneğin, bir bütün olarak örgütün daha iyi küçük bir şüphe olmaksızın yönetimin yakından kontrol yönetilmesi için bilimsel yönetimin önemli katkılar ettiği (bu) yöntemin kullanılması sayesinde kesinlikle sağladığını belirten Harlow S. Person (1923) ve Top Taylor’un atölyedeki en küçük operasyona kadar (her yerde) Kumanda Birliğini etkin hale getiren kişi Control başlıklı çalışmasında örgütün genel yönetimine olduğunu anlattığım zaman bu yanlış anlama sona erdi. ilişkin sorumlulukları ele alan John H. Williams (1926) [...] Fonksiyonel ustabaşı aracılığıyla tüm sistemde gibi yazarlar, sundukları bildirilerle ve yayınladıkları fonksiyonel birlik sağlanıyordu (Fréminville, 1927). makalelerle genel yönetim bakış açısının gerekliliğini Taylor Derneğinde tartışılan konular arasına taşımıştır Fréminville’in yaptığı bu açıklama, uzun yıllar boyunca (Berber, 2016, s. 24-26). kumanda birliği ilkesine ters düştüğü gerekçesiyle fonksiyonel ustabaşılık sistemine karşı çıkan Fayol’u Birkaç yıl sonra, 1930 yılında Fayol’un eseri, John sonunda ikna etmişti. Taylor ile aynı ilhamla ve aynı Adair Coubrough tarafından İngilizceye çevrilerek yöntemle ancak zıt yönlerden yürümeye başlayarak Industrial & General Administration adı altında ilerlediklerini ve güçlerini pekiştirmek üzere orta yayınlandı. Ancak bu çeviriye gösterilen ilgi Avrupa’da noktada buluştuklarını anlayan Fayol, Fréminville’in belli bir çevreyle sınırlı kaldı. Bunun pek çok nedeni kongrede yapacağı konuşma sırasında bu konuya vardı ve bu nedenlerden biri, çağdaş yönetim değinmesini isteyerek, kendi konuşması sırasında düşüncesine ilişkin kapsamlı ve sistematik bir konuyu açacağını ve artık Taylor ile herhangi bir görüş literatürün oluşmasında önemli katkıları bulunan İngiliz ayrılığının bulunmadığını ilan edeceğini söyledi araştırmacı ve yazar Lyndall F. Urwick (1891-1983) (Fréminville, 1927). Fayol ve Fréminville’in Brüksel’de tarafından 1960 yılında yayınlanan bir makalede şöyle anlaşmaları sonucunda Tayloristler ve Fayolistler olarak dile getirilmişti: anılan iki grup arasındaki rekabet sona erdi. Bu Ama Bay Coubrough, bir anahtar sözcüğü ‘yanlış gelişmelerin hemen ardından, Fréminville tarafından tercüme etti’: contrôler fiili. [...] Kuşkusuz, Taylor Derneği’ne gönderilen bir mektup üzerine İngilizcedeki control sözcüğü Fransızcadaki contrôler

127

(sonucun doğruluğunu onaylamak) sözcüğünden verecek şekilde başkalarıyla birlikte gücün türemiştir. Ancak bu 1475 yılındaydı. […] O zamandan kullanılmasının doğru bir yaklaşım olduğunu dile bu yana (bu sözcük) İngilizcede eyleme yönelik bir getirmişti. Bulletin of the Taylor Society’de yayınlanan anlam yüklendi ve (artık sözcüğün bugünkü) anlamı bu konuşmasında (1926) ve ayrıca yayınladığı çeşitli ‘alıkoymak, önlemek, baskı kurmak, yönlendirmek’ eserlerde Follett, büyük bir öngörüyle yönetim şeklindedir (Urwick, 1960). kavramının gelecekteki tanımının nasıl şekilleneceğini Urwick’e göre bu hatalı çeviri, Amerikalı yönetim adeta yıllar öncesinden haber veriyordu! Nitekim düşünürlerinin zihinlerinde karışıklığa yol açmıştı ilerleyen yıllarla birlikte modern yönetim düşüncesinin (Brodie, 1962; Urwick, 1960). Öte yandan Harold paradigmasını yansıtmak ve dolayısıyla katılımcılık, Koontz (1909-1984) da benzer görüşler öne sürmüştü. sorumluluk paylaşımı, grup ilişkileri gibi temel ögeleri Yönetim teorisinin içinde bulunduğu karmaşık durumu vurgulamak için yönetim kavramı, “başkaları balta girmemiş ormana benzettiği ünlü makalesinde aracılığıyla” değil, “başkalarıyla birlikte” iş görme Koontz (1961), önceleri Taylor’un gölgesinde kalan şeklinde tanımlanacaktı. Bu tanım, yönetim kavramını Fayol’un, daha sonra geniş kitlelere ulaşamayan bir örgüt hiyerarşisi sınırlarının dışına taşıyarak yöneticinin çevirinin İngilizce yönetim literatüründe yerini sergilediği tutum ve davranışlar, liderlik ve motivasyon, alamaması nedeniyle geç anlaşıldığını vurgulamış; iletişim ve takım çalışması gibi konuların da aslında ancak yine de yönetim süreci ekolünün öncüsü olarak yönetim sürecinin bir parçası ve belki de temel bileşeni Fayol’u işaret etmişti. Hiç kuşkusuz bunun üzerinde olduğunu ifade etmektedir. Bu yaklaşımın bir sonucu uzun tartışmalar yapmak ve Fayol’un eserine olan olarak günümüz işletme okullarında ve yönetim ilginin neden geciktiği üzerine bunlara benzer pek çok eğitiminde kullanılan, Richard L. Daft, John R. gerekçe göstermek mümkündür. Ama sonuç olarak Schermerhorn gibi tanınmış yazarlara ait pek çok ders Fayol, genel yönetime ilişkin bir teoriyi öne süren ilk kitabında yönetim sürecinin dört temel fonksiyon yazardı ve değeri ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında (planlama, örgütleme, yönlendirme ve kontrol) anlaşıldı. 1949 yılında Fayol’un eseri bu defa Constance üzerinden ele alındığını görüyoruz. Storrs tarafından İngilizceye çevrildi ve General and Industrial Administration adı altında yayınlandı. 1950’li 11. Genel Değerlendirme yıllara gelindiğinde, henüz gelişmeye başlayan çağdaş Henri Fayol’un yaşamı, hiç şüphesiz, kariyerine yönetim düşüncesinde Fayol’un eserini sahiplenen ve mühendis olarak başlayan, sosyal ilişkilerle, büyük bir görüşlerini savunan yazarlara rastlamak artık kararlılıkla, geleceğe yönelik bakış açısıyla ve mümkündü. deneyimlerden öğrenme yoluyla basamakları çıkan, Bu dönemde ABD’de genel yönetim ve yönetim süreci farkında olduğu kişisel nitelikleri kullanmayı iyi bilen üzerine yapılan çalışmalarda ve yayınlanan eserlerde bir ve böylece tepeye ulaşan başarılı bir yöneticinin artış görüldü. Yönetim, çeşitli fonksiyonların öyküsüdür (Peaucelle ve Guthrie, 2012; Sasaki, 1995). bileşimiyle ortaya çıkan bir süreç olarak, yöneticilik ise Fayol, önce bir Belle Époque, daha sonra ise bir savaş kendine özgü nitelikleri olan bir meslek olarak ele dönemi insanıydı. Endüstrileşmiş olan ABD’ye alınmaya başladı. George R. Terry’nin 1953 yılında yetişmek için çabalarken Almanya, Britanya gibi güçlü yayınlanan kitabı Principles of Management, komşularından geri kalmamaya çalışan ama aynı “yönetimin ilkeleri” ifadesini başlık olarak kullanan ilk zamanda geleneklerinden ödün vermeyen bir toplumun eserdi. İki yıl sonra, Koontz’un Cyrill O’Donnell (1955) parçasıydı. Bu çerçevede, yaşamının son yıllarında ile beraber yayınladığı Principles of Management: An yayınladığı eserin kendi deneyimlerinin bir bakıma Analysis of Managerial Functions adlı eserde yönetim, yansıması olduğu söylenebilir. “başkaları aracılığıyla iş görme” olarak tanımlanırken O halde Genel ve Endüstriyel Yönetim, bir Belle yönetimin fonksiyonları “planlama, örgütleme, Époque eseri olarak görülebilir mi? Yoksa Fayol’un kadrolama, yön verme ve kontrol” şeklinde sıralanmıştı. kendi iç dünyasına ve yöneticisi olduğu şirketin içinde Yazarlara göre “koordinasyon”, yönetimin bu beş bulunduğu endüstri dalının koşullarına bağlı olarak mı fonksiyonunun etkin bir şekilde yerine getirilmesinin bir ortaya çıkmıştı? Peki Fayol’un yaklaşımı yönetim sonucuydu ve bu nedenle ayrı bir yönetim fonksiyonu sürecinin hangi tanımına dayanıyordu? Başkaları olarak ele alınması gerekmiyordu (Wren ve Bedeian, aracılığıyla mı yoksa başkalarıyla birlikte mi? Genel ve 2009, s. 411). Yönetim ilkelerini ve fonksiyonlarını tüm Endüstriyel Yönetim, bize ilk bakışta yönetimin ayrıntılarıyla mercek altına alan Koontz ve başkaları aracılığıyla işlerin yapılması olduğu mesajını O’Donnell’ın eseri, akademik çevrelerde yönetim veriyormuş gibi gelebilir; “kumanda birliği”, “hiyerarşi” teorisinin sistematik anlatımı için temel kaynak olarak ve “herkes için bir yer ve herkes kendi yerinde” kabul gördü. İlginç bir şekilde Mary Parker Follet ifadesiyle tanımladığı “düzen” gibi ilkeleri kendisinin (1868-1933), henüz 1926 yılında Taylor Derneğinde bu yaklaşımını açıkça göstermektedir. Taylor’un ve yaptığı bir konuşmada, başkaları üzerinde güç izleyicilerinin verimliliğe odaklandığı bir dönemde kullanarak işlerin yapılmasını sağlamak yerine, Fayol’un düzenli işleyen bir örgüt için nelerin gerekli yapılması gereken işin koşul ve gerekliliklerine yanıt olduğunu bulmaya çalışması, ortaya koyduğu görüşleri

128

gerçek anlamda keşfetmek için önemli bir ayrıntıdır. Damsgaard Hansen, E. (2001). European Economic History: Bunun da ötesinde yönetimi, aslında örgüt içinde From Mercantilism to Maastricht and beyond. herkesin parçası olduğu ve faaliyetleriyle katkıda Copenhagen Business School Press. bulunduğu bir süreç olarak görmesi, Fayol’un bu süreci Dard, O. (1999). Jean Coutrot: De l'Ingénieur au Prophète. “başkalarıyla birlikte iş görme” şeklinde yorumladığının Presses Universitaires Franc-Comtoises. bir kanıtıdır. Gerçekte bu soruya kesin bir yanıt vermek Davis, R. C. (1934). The Principles of Business Organization son derece güç olacaktır. Nitekim Fayol’un kendisi de and Operation. Columbus, OH: H. L. Hedrick. eserinde yönetim ilkelerini açıklarken bu ilkelerin evrensel olduğunu ama katı bir yasa olarak görülmemesi de Fréminville, C. (1927). Henri Fayol: A great engineer, a gerektiğini ifade etmiştir. Yönetim alanında Fayol’un ve great scientist and a great management leader. Bulletin “klasik yönetim yazarı” olarak nitelendirilen diğer of the Taylor Society, 12, 303-306. yönetim düşünürlerinin ortaya koyduğu eserlerde, Dormois, J.-P. (2004). The French Economy in the Twentieth kendilerinden sonraki kuşakların tartışacağı kavram ve Century. Cambridge University Press. teorilerin izlerine —başka bir deyişle, kendilerinden du Crouzet, L. M. (1925). Un entretien avec M. Fayol: La sonraki döneme ulaşmak için kurdukları köprülere— gestion des entreprises et l’outillage administratif. La rastlamak mümkündür; tıpkı Fayol’un eserinde yer alan Chronique Sociale de France, Janvier, 10-26. ve durumsallık yaklaşımını andıran şu sözler gibi: Dupin, C. (1831). Discours sur le Sort des Ouvriers, Bütünüyle birbirinin aynısı koşullarda bile olsa aynı Considéré dans ses Rapports avec l'Industrie, la Liberté ilkeyi iki kez uygulamak neredeyse olanaksızdır: et l'Ordre Public. Paris: Bachelier. Birbirinden farklı olan ve (devamlı) değişen koşulları, aynı şekilde birbirinden farklı olan ve (devamlı) değişen Fayol, H. (1930). Industrial and General Administration (J. A. insanları ve daha birçok değişkeni dikkate almak gerekir Coubrough, Trans.). London: Sir Isaac Pitman, & Sons, (Fayol, 1979, s. 19). Ltd. İşte tam olarak bu nedenle, bundan 100 yıl önce Fayol, H. (1949). General and Industrial Management (C. Storrs, Trans.). London: Sir Isaac Pitman & Sons, Ltd. yayınlanmış olan bu eser, bir ekolün başlangıcı olarak görülmeli ve bir başyapıt olarak kabul edilmelidir. Fayol, H. (1979). Administration Industrielle et Générale. Paris: Dunod. Kaynakça Fayol, H. (2003). Administration industrielle et générale, 3e Babbage, C. (1832). On the Economy of Machinery and partie: Observations et experiences personelles. In J.-L. Manufactures (3rd edition). London: Charles Knight. Peaucelle (Ed.), Henri Fayol, Inventeur des Outils de Gestion: Textes Originaux et Recherches Actuelles (pp. Berber, A. (2013). Klasik Yönetim Düşüncesi: Geleneksel ve 89-124). Paris: Economica. Klasik Paradigmalarla Klasik ve Neo-klasik Örgüt Fayol, H., fils. (1929). L’oeuvre de Henri Fayol, la doctrine Teorileri. İstanbul: Alfa. administrative. Communication au Comité du Berber, A. (2016). Purpose, change & top management in the Commerce, de la Banque et de l’Utilité Publique à la mid-1920s: Revisiting selected papers presented at the Société du Nord. meetings of the Taylor Society. In J. P. Davim & C. Machado (Eds.), Organizational Management: Policies Follett, M. P. (1926). The illusion of final authority. Bulletin and Practices (pp. 15-30). Palgrave Macmillan UK. of the Taylor Society, 11(5), 243-250. Gomberg, W. (1985). The historical roots of the democratic Breeze, J. D. (1985). Harvest from the archives: The search challenge to authoritarian management. Human for Fayol and Carlioz. Journal of Management, 11, 43- Resource Management, 24(3), 253-269. 54. Gulick, L. (1937). Notes on the theory of organization with a Breeze, J. D. (1995). Henri Fayol's centre for administrative special reference to Government in the United States. In studies. Journal of Management History, 1(3), 37-62. L. Gulick & L. Urwick (Eds.), Papers on the Science of Brodie, M. B. (1962). Henri Fayol: Administration Industrielle Administration, (3rd edition, pp. 3-45). New York: et Générale — a re-interpretation. Public Institute of Public Administration, Columbia University. Administration, 40(3), 311-317. International Congress at Brussels. (1925). Bulletin of the Chatriot, A. (2003). Fayol, les fayoliens et l'impossible Taylor Society, 10(6), 239-240. réforme de l'administration durant l'entre-deux-guerres. Kanigel, R. (2005). The One Best Way: Frederick Winslow Entreprises et Histoire, (3), 84-97. Taylor and the Enigma of Efficiency. The MIT Press. Cobley, E. (2009). Modernism and the Culture of Efficiency: Kijne, H. J. & Spender, J.-C. (1996). Introduction. In J.-C. Ideology and Fiction. University of Toronto Press. Spender & H. J. Kijne (Eds.), Scientific Management: Czech, A. (2008). Adamiecki's metaphors of organization. Frederick Winslow Taylor’s Gift to the World? Kluwer Journal of Economics and Management, 4, 5-14. Academic Publishers.

129

Koontz, H. (1961). The management theory jungle. The Vanuxem, P. (1917). Introduction théorique et pratique à Journal of the Academy of Management, 4(3), 174-188. l’étude de l’administration expérimentale. In H. Fayol, Administration Industrielle et Générale: L’Eveil de Koontz, H. & O’Donnell, C. (1955). Principles of l’Esprit Public. Bulletin de la Société de l’Industrie Management: An Analysis of Managerial Functions. Minérale, 5th series, Vol. XII No. 4. New York: McGraw-Hill. Vermeulen, F. (2005). On rigor and relevance: Fostering Limbaugh, R. H. (2010). Tungsten in Peace and War: 1918- dialectic progress in management research. Academy of 1946. University of Nevada Press. Management Journal, 48(6), 978-982. Marsh, E. R. (1975). The harmonogram of Karol Adamiecki. Verney, H. (1925). Un Grand Ingénieur: Henri Fayol, Academy of Management Journal, 18(2), 358-364. Théolier. Merkle, J. A. (1980). Management and Ideology: The Legacy Williams, J. H. (1926). Top control: Ways and means of of the International Scientific Management Movement. making managerial policies effective. Bulletin of the University of California Press. Taylor Society, 11(4), 199–206. Miller, C. R. (2002). Taylored Citizenship: State Institutions Witzel, M. (2003). Fifty Key Figures in Management. and Subjectivity. Greenwood Publishing Group. Routledge. Peaucelle, J.-L. (2003). Les disciples de Fayol. Entreprises et Wren, D. A. (1994). The Evolution of Management Thought Histoire, (3), 108-114. (4th edition). John Wiley & Sons, Inc. Peaucelle, J.-L. (2011). Les raisons de l'éclipse de Henri Wren, D. A. (1995). Henri Fayol: Learning from experience. Fayol. In Programme Pluriannuel de Formation (PPF), Journal of Management History, 1(3), 5-12. Histoire de la pensée et des pratiques managériales (XIXème – XXIème siècle). L’Université Paris-Est Wren, D. A. (2001). Henri Fayol as strategist: A nineteenth Marne-la-Vallée. century corporate turnaround. Management Decision, 39(6), 475-487. Peaucelle, J.-L. & Guthrie, C. (2012). The private life of Henri Fayol and his motivation to build a management science. Wren, D. A. & Bedeian A. G. (2009). The Evolution of Journal of Management History, 18(4), 469-487. Management Thought (6th edition). John Wiley & Sons, Inc. Peaucelle, J.-L. & Guthrie, C. (2016). Henri Fayol, the Manager. New York: Routledge. Notlar Person, H. S. (1923). On the contribution of scientific management to industrial problems. Bulletin of the 1. Fayol’un eserinin orijinal adı Administration Taylor Society, 8(3), 116–119. Générale et Industrielle şeklindedir. Fransızcadaki administration sözcüğünün Türkçe karşılığı “idare” Reid, D (1985). The Miners of Decazeville: A Genealogy of olarak düşünülebilir. Ancak eserin İngilizceye Deindustrialization. Harvard University Press. çevrilmesi sırasında bu sözcüğün karşılığı olarak Reid, D. (1995). Fayol: From experience to theory. Journal of management sözcüğü tercih edilmiştir ve bu nedenle Management History, 1(3), 21-36. burada “idare” yerine “yönetim” sözcüğü Sasaki, T. (1995). Henri Fayol's family relationships. Journal kullanılmıştır. “İdare” ve “yönetim” sözcükleri of Management History, 1(3), 13-20. arasındaki farkın ne olduğu birçok kez tartışılmış bir konudur. Fayol, belirleyici ve karar verici olma Sheldon, O. (1923). The Philosophy of Management. London: niteliği taşıyan “öngörme”, “örgütleme”, Sir Isaac Pitman & Sons, Ltd. “koordinasyon” ve “kontrol” ögelerinin idareye Taylor, F. W. (1919). Shop Management. New York & ilişkin ögeler olduğunu, “kumanda etme” ögesinin London: Harper & Brothers Publishers. ise diğer ögelerden farklı olarak bir uygulama ve Terry, G. R. (1953). Principles of Management. Homewood, başa çıkma eylemini ifade ettiğini düşünüyordu IL: Richard D. Irwin. (Fayol, 1979, s. 4-5). Öte yandan İngiliz yazar Urwick (1972), administration sözcüğünün Torstendahl, R. (1991). Bureaucratisation in Northwestern Europe, 1880-1985: Domination and Governance. New İngilizceye management olarak çevrilmiş olmasını York: Routledge. eleştirmiş ancak yine de Fayol’un, idareyi değil, yönetimi (management) anlattığını belirtmiştir. Urwick, L. (1949). The Making of Scientific Management, I. İngiliz yönetim düşünürü Oliver Sheldon ise bu iki Management Publications Trust. sözcük arasındaki ayrımı büyük bir ustalıkla Urwick, L. (1960). The meaning of control. Michigan örneklendirmiştir: İdare, politika belirlemek, Business Review, 12(5), 9-13. örgütlemek, amaç belirlemektir; yönetim ise Urwick, L. (1972). Foreword. In H. Fayol, General and politikayı uygulamak, örgütü kullanmak, amaca Industrial Management (C. Storrs, Trans.). London: Sir ulaşmak için çaba göstermektir (Sheldon, 1923, s. Isaac Pitman & Sons, Ltd. 32).

130

2. İngilizceye yapılan çeviriler sırasında Fayol’un Kurulu ile bağlantıları vardı ve bu kurulun üyeleri “yönetimin beş ögesi” olarak kullandığı ifadenin École Polytechnique mezunlarından oluşuyordu. karşılığı olarak “yönetimin beş fonksiyonu” ifadesi Fayol’un, “yönetimin özgün bir doktrine sahip tercih edilmiştir. Bununla birlikte prévoyance olması gerektiği ve yönetim eğitiminin teknik (öngörü) fonksiyonu için planning (planlama) eğitimle verilmesinin mümkün olmadığı” yönündeki sözcüğü ve Fransızcada “sonucun doğruluğunu görüşlerinin ortaya çıkmasında, geçmişte yaşamış onaylama” anlamına gelen contrôle (kontrol) olduğu bu deneyimlerin de rolünün olduğu fonksiyonunun İngilizce karşılığı olarak verification düşünülebilir (Peaucelle, 2011). sözcüğü yerine doğrudan control sözcüğü uygun 6. Fayol’a göre plan, yönetim kurulunu ikna etmek için bulunmuştur. kullanılan bir iletişim aracıydı; kârlılık 3. Genel ve Endüstriyel Yönetim’de bir yöneticinin hesaplarından kaçınır, kurula sadece öngörülen sahip olması gereken bilgi ve nitelikler altı grupta yatırım ve kâr düzeyini sunardı (Peaucelle ve toplanmıştı. Oysa Fayol, tüm bu niteliklerin gerçek Guthrie, 2016, s. 52). Nitekim Fayol, günümüzde yaşamda tam olarak bir araya gelmediğini, “planlama” olarak ele aldığımız fonksiyonu yöneticilerin eksik olan niteliklerini tamamlamak “öngörü” olarak ele almıştı. Yönetimin ilk için danışmanlardan yararlandıklarını biliyordu fonksiyonu olarak öngörü, gelecekte ortaya (Peaucelle ve Guthrie, 2016, s. 179). çıkabilecek sınırsız sayıda durumun (olaylar, tehditler, fırsatılar) önceden görülmesi ve buna göre 4. Fayol, Taylor’un ileri sürdüğü “fonksiyonel hazırlıkların yapılması anlamına geliyordu. Fayol ustabaşılık” sisteminin kumanda birliği ilkesi ile ayrıca öngörü fonksiyonunu açıklarken yöneticilerin, çeliştiği ve bu nedenle yanlış bir uygulama olduğunu izleyecekleri yolu görebilmelerini sağlayacak, sonu düşünüyordu. Fayol’un bu düşüncesi uzun yıllar belli, kesin ve anlaşılır bir “eylem programı” değişmedi ve ancak 1925 yılında, bu uygulamada (programme d’action) hazırlamaları gerektiğini her ustabaşının ayrı bir uzmanlık dalına göre belirtmişti (Fayol, 1979, s. 48-49). sorumlu olduğu fikrini yerinde bulduğu için Fréminville’in de çabaları sonucunda Taylor ile 7. 1925 yılında kendisiyle gerçekleştirilen son hiçbir görüş ayrılığının bulunmadığını dile getirdi. röportajında işletme için yapılacak bir genel etüdün Öte yandan uzun zaman önce, 1888 yılında hangi adımlardan oluştuğu sorulduğunda, Fayol’un Commentry işletmesinin örgüt şemasında Fayol da yanıtı şu olmuştu: “Genel etüt, şirketin hem her bir bazı işçileri iki yöneticiye birden bağlı göstermişti parçasını hem bütününü aynı anda incelemektir. (Peaucelle ve Guthrie, 2016, s. 179). Mevcut durumu, geçmişi ve olası geleceği hedefler.” Buna göre Fayol’un yönetime yalnız süreç temelinde 5. Genel ve Endüstriyel Yönetim, hiç kuşkusuz değil, strateji temelinde de yaklaştığını söylemek kaynağını Fayol’un uzun süren yöneticilik mümkündür. Nitekim Fayol bu röportajında, bir yaşamında edinmiş olduğu kişisel deneyimden şirketin kuruluş nedeniyle beraber, zaman içinde almıştı. Bu deneyimin oluşmasında Fayol’un, geçirdiği dönüşümün ve varılan sonuçların da etkileşim içinde olduğu örgüt içi koşullarla beraber, önemli olduğunu vurgulamıştı. Fayol’a göre, şirketin içinde bulunduğu toplumun sosyokültürel yapısının her bir parçasının ve aynı zamanda sahip olduğu tüm ve çeşitli nedenlerle iletişim kurduğu kişilerden kaynakların mevcut durumu her yönden ayrıntılı gelen tepkilerin rolü de büyüktür. İşveren elit, biçimde incelenmeliydi. Ayrıca olası geleceğin Fayol’u şirketin başına getirmişti çünkü onu başarılı öngörülmesi gerekiyordu ve geçmiş ile bugün işler yapmış bir “mühendis” olarak görüyordu ve bu incelenirken aynı zamanda şirketin karşılaşacağı nedenle kısa sürede şirketi tasfiye edebilecek bir ekonomik, politik ve sosyal olaylar da dikkate yönetici olduğu düşünülüyordu. Ancak Fayol’un alınmalıydı (Peaucelle ve Guthrie, 2016, s. 224; du yöneticisi olduğu şirketin yönetim kurulunda yerini Crouzet, 1925). Bu bağlamda Fayol’un, dış çevre alması uzun bir süre mümkün olmadı; nitekim koşullarının örgüt üzerindeki etkisini göz ardı kendisi, işveren elitinin bir üyesi değildi. Bu etmediği ve öneminin farkında olduğu açıktır ve bağlamda Fayol’un, iyi yöneticiliği, sosyal sınıf kendisinin, klasik yönetim düşünürlerinin sahip veya sahip olunan maddi olanaklar yerine, kişisel olduğu varsayılan perspektifin dışına çıkarak bu niteliklerle tanımlaması bir rastlantı değildir. Yine görüşünü dile getirdiği söylenebilir. geçmiş yıllarda Fayol, kömür madenlerinin konumuna ilişkin geliştirdiği teoriyi Bilimler 8. Fayol’un oğlu Henri Fayol fils (1899-1982), CEA Akademisi ile paylaşmak istemişti. Ne var ki burada çatısı altında güçlerini birleştiren Fayolistler bulunan bilim insanları, çalışmasına beklediği ilgiyi arasında değildi ve üstelik Taylor’un görüşlerini göstermemişti. Sosyal sınıfın gücü burada da benimsemişti. Dünyanın önde gelen modaevlerinden devreye girmişti; Fayol, mühendis olduğu için bu Christian Dior’un kuruluşu ve gelişiminde rol alan kez bilim eliti tarafından dışlanmıştı. Üstelik bu ve İkinci Dünya Savaşı sonrasında Fransız iş bilim elitinin mühendislik eğitimi konusunda Maden dünyasının önde gelen temsilcilerinden biri haline

131

gelen Fayol fils, ayrıca Tayloristler ile Fayolistleri bir araya getiren oluşumda yer almış ve sonraki yıllarda bir süreliğine CNOF’un başkanlığını üstlenmişti (Sasaki, 1995; Breeze, 1995).

132