Grzegorz Królikowski

Grupy kapitałowe w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego ze szczególnym uwzględnieniem sektora energetycznego

K RAKÓW 2013 SPIS TREŚCI

Rozdział 1 ...... 5 Miejsce grup kapitałowych wśród dużych jednostek gospodarczych ...... 5 1.1. Typologia dużych jednostek gospodarczych ...... 5 1.2 Rola korporacji w gospodarce światowej ...... 15 1.3. Korporacje transnarodowe z udziałami państwowymi ...... 20 1.4. Uregulowania prawne obecne w różnych krajach europejskich ...... 21 Rozdział 2 ...... 33 Europejskie grupy kapitałowe w świetle analizy najważniejszych indeksów giełd europejskich ...... 33 2.1. Giełdy europejskie i ich zróżnicowanie ...... 33 2.2. Giełdy europejskie na tle świata ...... 39 2.3. Metodyka badania ...... 41 2.4. Prezentacja wyników analizy ...... 43 2.4.1 Struktura branżowa gospodarki EOG przez pryzmat spółek giełdowych ...... 43 2.4.2 Grupy kapitałowe Europy wschodniej (Rosji i Ukrainy) ...... 49 2.4.3 Największe spółki kapitałowe w sektorach gospodarki europejskiej ...... 54 2.4.4. Porównania międzykrajowe (wybrane kraje EOG) i międzyregionalne ...... 58 Rozdział 3 ...... 61 Europejskie grupy kapitałowe w branży energetycznej ...... 61 3.1. Specyfika sektora energetycznego ...... 61 3.2. Europejskie koncerny energetyczne – omówienie wyodrębnionych z próby grup kapitałowych ...... 69 3.2.1. Umiędzynarodowienie i działy biznesowe ...... 69 3.2.2 Obszary badań i rozwoju ...... 87 3.2.2. Struktury zarządcze i ład korporacyjny ...... 91 fr. Code de Bonne Conduite, Charte de l’administrateur, Les status, Reglement interieur du Conseil d’Administration...... 91 Wnioski ...... 106 ANEKS I ...... 111 Zestawienie zatrudnienia w spółkach giełdowych EOG według sektorów gospodarki...... 111 ...... 125 ...... 126 2 ANEKS II – Nieposortowane dane źródłowe ...... 127 ...... 127 SPIS ILUSTRACJI ...... 139 SPIS TABEL ...... 139 BIBLIOGRAFIA ...... 140

Wstęp

Nie da się zrozumieć współczesnej gospodarki światowej bez refleksji nad dużymi jednostkami gospodarczymi. Pojawienie się i ustawiczny rozwój grup kapitałowych w XX wieku przeobraził gospodarkę światową. Jednostki te osiągnęły wyjątkową pozycję pod względem zasięgu działalności, poziomu skomplikowania organizacyjnego, inwestycji realizowanych na całym świecie, zatrudnienia oraz innowacyjności. Przeobraziły one współczesne rynki pracy, a nawet przyczyniły się do ich umiędzynarodowienia.

Działalność międzynarodowych grup kapitałowych, od wielu lat ,skłania zarówno do krytyki, jak i eksponowania pozytywnej ich roli we współczesnej gospodarce. Dyskusja wokół regulacji związanych z dużymi jednostkami gospodarczymi nasila się w obliczu kryzysu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Kontrowersje budzą między innymi międzynarodowe przepływy kapitałowe, w których uczestniczą te przedsiębiorstwa, a które przyczyniają się do destabilizacji szczególnie małych i rozwijających się gospodarek1. Należy też wskazać dwoistość prawnego otoczenia międzynarodowych grup kapitałowych, gdyż są podmiotami zarówno prawodawstw krajowych, jak i międzynarodowych umów, konwencji i jurysdykcji organizacji międzynarodowych, jak WTO, czy instytucji Unii Europejskiej, jak Komisja Europejska odnośnie dużych fuzji i przejęć.

Pojawienie się grup kapitałowych (zagranicznych, jak i rodzimych) przeobraziło także gospodarki krajów Europy środkowej i wschodniej. Zintensyfikowało rozwój tego regionu. Było też bodźcem do pojawienia się opracowań naukowych problematyki grup kapitałowych w Polsce i na świecie. Na uwagę zasługują dwie publikacje monograficzne prof. dr hab. inż. Michała Trockiego (SGH) i prof. Uniwersytetu Gdańskiego dr hab. Zbigniewa Krefta. Obie z 2004 roku. Jednocześnie trzeba stwierdzić, że brakuje powiązania między literaturą poświęconą grupom kapitałowym, a aspektami praktycznymi ich funkcjonowania

1 Patrz kryzys w dynamicznie rozwijających się wcześniej krajach bałtyckich. 3 w konkretnych branżach, z których każda ma swą specyfikę2. Problematyka grup jest analizowana na poziomie ogólnym, często z danymi z lat 90’. Chociaż literatura poświęcona funkcjonalnym aspektom (restrukturyzacja, rekrutacja menedżerów, marketing, strategie, internacjonalizacja, fuzje i przejęcia)3 jest bardzo bogata.

Powyższe uwagi wskazują na aktualność problematyki poruszonej w niniejszej pracy. Celem pracy jest ukazanie struktury branżowej grup kapitałowych w oparciu o szeroką i szczegółową analizę (próba badawcza ponad 700 przedsiębiorstw) oraz struktury zatrudnienia wg. branży działalności. Celem pracy była też odpowiedź na pytanie czy istnieją różnice między krajowe w strukturze branżowej grup. Czy istnieje jakaś branżowa specjalizacja krajów EOG4? Pobocznym celem pracy było także dokonanie porównania zasad ładu korporacyjnego w najważniejszych krajach UE oraz Polski, co pozwala na sformułowanie rekomendacji. W trzecim rozdziale autor usiłuje odpowiedzieć na pytanie czy i jakie podobieństwa i różnice istnieją w ładzie korporacyjnym, strukturach zarządczych europejskich koncernów energetycznych.

W rozdziale pierwszym podjęto próbę systematyzacji pojęć i definicji wywodzących się z nauk prawnych, jak i nauk o zarządzaniu. Szeroko omówiono systemy kapitałowe i ramy prawne działania grup spółek w różnych krajach Europy. Rozdział drugi stanowi część analityczną pracy. Składa się na niego badanie europejskich grup kapitałowych pod względem branż, w jakich działają oraz zatrudnienia, w oparciu o najważniejsze indeksy giełd europejskich. Prezentację wyników poprzedza krótki opis metody i analiza giełd europejskich, według kilku najważniejszych czynników. Analiza ta, pozwala na dokonanie porównań między-krajowych, jak również między regionami gospodarczymi EOG i Europy Wschodniej. Ostatni rozdział, to próba głębszego badania działalności europejskich grup kapitałowych w branży energetycznej, ze zwróceniem uwagi na skalę działalności i umiędzynarodowienia, struktury zarządcze i ład korporacyjny. Zamieszczone na końcu aneksy zawierają tabele z listami koncernów według branż działalności oraz nieposortowane,

2 Należy uczynić zastrzeżenie, że takich treści nie da się wyodrębnić w przypadku konglomeratów i części holdingów, gdzie powiązanie spółek jest luźne. 3 Geoffrey Hook Fuzje i przejęcia, wyd. Liber, Sylwia Przytuła Pozyskiwanie menedżerów do przedsiębiorstw międzynarodowych, Wolters Kluwer 2007, Kowalska, Szafran, Czeredys Formy zatrudnienia członków zarządu spółki kapitałowej, Difin 2010, Czesław Zając Społeczne i organizacyjne problemy przejęć i fuzji przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu 2006, Waldemar Frąckowiak, Fuzje i przejęcia PWE 2009 4 Oczywiście pełną odpowiedź na to pytanie oznacza wzięcie pod uwagę małych i średnich przedsiębiorstw, (de facto wszystkich pozagiełdowych) i w znaczny sposób przekracza poza wymiary tej pracy naukowej. 4 pierwotne dane źródłowe. Pozwalają one dokonać krytycznej oceny skali i poprawności merytorycznej wniosków badawczych.

Rozdział 1

Miejsce grup kapitałowych wśród dużych jednostek gospodarczych

1.1. Typologia dużych jednostek gospodarczych W ramach tematyki grup kapitałowych, niemal w każdym opracowaniu spotykamy informację o braku ścisłej terminologii, zarówno w prawodawstwie polskim, innych krajów europejskich, na poziomie Unii Europejskiej, jak i OEDC czy ONZ. Funkcjonują tu następujące terminy: grupa kapitałowa, holding, koncern, korporacja, konsorcjum, konglomerat, kartel, syndykat, trust. Szeroka jest też typologia grup kapitałowych oraz holdingów ze względu na różne kryteria analizy. Warto zwrócić uwagę, że wiele wymienionych pojęć oznacza raczej formy współdziałania odrębnych prawnie firm niż nowe typy przedsiębiorstw. Poniżej prezentuję wyjaśnienie pojęć przywoływanych w literaturze dotyczącej przedsiębiorstw międzynarodowych.

Kartel – Jest to nazwa grupy przedsiębiorstw współdziałających na podstawie umowy, w celu ograniczenia konkurencji (nie dotyczy wymiany know-how, technologii, ani współpracy marketingowej itp.), ale ustalania cen, poszukiwania nowych rynków zbytu, wspólnej promocji i reklamy.5 Występują one w branży surowcowej i budowlanej6. Były popularne w pierwszej fazie rozwoju kapitalizmu. Są one nielegalne w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych7, tym samym nazwa jest rzadko używana. Zwykle tego pojęcia używa się w sporach dotyczących nadużycia pozycji monopolistycznej i na gruncie prawa antymonopolowego.

Trust – Forma ścisłej współpracy przedsiębiorstw. Nazwa wywodzi się z języka germańskiego, pierwotnie w znaczeniu „zaufanie”, a od 1877 roku w Anglii rozwinęło się znaczenie „organizacja gospodarcza mająca na celu redukcję konkurencji”8. Polega na powołaniu przez kilka firm o mniejszym znaczeniu większego podmiotu, którego właściciele

5 Joanna Toborek Mazur Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym Oficyna Ekonomiczna 2005 str. 35 6 Przykładem może być kartel cementowy, który wykryto w Polsce, kartel w przemyśle gumowym w Unii Europejskiej czy kartel w produkcji witamin wykryty w USA. 7 Ustawa Shermana z 1890 r. i art. 101 TfUE. 8 Online Etymology Dictionary http://www.etymonline.com/index.php? allowed_in_frame=0&search=trust&searchmode=none data dostępu: 27.12.2011 5 stają się akcjonariuszami9. Koordynacja działań dotyczy produkcji, zbytu i cen, a więc ma te same cele, jak w przypadku kartelu. Trust mógł też dotyczyć powierzenia majątku w celu sprawowania zarządu10. Trusty rozwijały się dynamicznie w USA, aż do uchwalenia Sherman Act. Współcześnie istnieje natomiast pojęcie „trust companies” (fr. societé fiduciaire) i są to banki zarządzające powierzonymi aktywami finansowymi (min. HSBC, Deutche Bank, Northern Trust, General Trust) – należy odróżnić to rozumienie pojęcia trustu od poprzedniego XIX wiecznego11. Przedsiębiorstwa amerykańskie lub brytyjskie posiadające nazwę trustu mają prawną formę działalności np. public limited company (w przypadku General Trust).

Syndykat – z łac. syndicus (reprezentant, delegat np. miasta). W języku francuskim rozwinęło się w znaczeniu związek jak np. zawodowy, studencki „Organizacja mająca na celu reprezentację interesów grupy ludzi.” Następnie słowo przeniknęło do j. angielskiego i niemieckiego. W znaczeniu ekonomicznym jest to luźna forma współpracy przedsiębiorstw oparta o umowy. Obecnie na gruncie prawa polskiego w znaczeniu reprezentanta spółki w postępowaniu upadłościowym.

Konsorcjum – Forma związku przedsiębiorstw typowa dla Europy kontynentalnej, odpowiadająca anglosaskiemu pojęciu joint-venture, która polega na łączeniu kapitałów na potrzeby konkretnego przedsięwzięcia, któremu nie może podołać pojedyncza firma. Słowo pochodzi z łaciny i oznaczało „grupę ludzi, związek”, w XIX wiecznej angielszczyźnie zaczęło oznaczać „grupę instytucji finansowych, kapitalistów – dla realizacji jakiejś operacji finansowej, wymagającej dużego zasobu kapitału”.12 W tej formie może wyrazić się alians strategiczny.13

Koncern – to pojęcie pochodzące z łaciny, poprzez język angielski, gdzie nie rozpowszechniło się jednak w znaczeniu „przedsiębiorstwo”, przeszło do języka niemieckiego, gdzie wytworzyło dużą grupę słów pokrewnych14. Główną cechą koncernu jest

9 Ten proces nazywany jest konsolidacją właścicielską, stosowany również przez państwo celem restrukturyzacji przedsiębiorstw. 10 Joanna Toborek Mazur Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym Oficyna Ekonomiczna 2005 str. 33 11 http://www.thetrustcompany.com.au/ http://www.antco.bc.ca/ http://www.fiduciarytrust.com/ data dostępu 27.12.2011 12 Dictionary.com http://www.etymonline.com/index.php?term=consortium&allowed_in_frame=0 data dostępu: 27.12.2011 13 O konsorcjach możemy także przeczytać w oficjalnych dokumentach UE dotyczących programów ramowych odnośnie realizacji projektów przez firmy z różnych krajów UE. 14 jak konzernrecht (prawo koncernowe) 6 składanie się z firmy matki i córek15 oraz jednolite kierownictwo nad prawnie niezależnymi spółkami16. W artykule Aleksandry Gaczek, w czasopiśmie Corporate Governance z 2009 r. nr 4 (20) koncern został utożsamiony z pojęciem holdingu operacyjnego, a więc takiego, w którym spółka matka prowadzi główną działalność produkcyjną, a córki pełnią rolę wspierającą. Trocki pisze, że można przyjąć, że holding, jak i koncern, to inne określenie grup kapitałowych. Faktycznie, prawo niemieckie nie wskazuje na cechy wyróżniające koncern od holdingu. W obu przypadkach mamy do czynienia z grupą firm, między którymi występuje współpraca oraz kierownictwo. Jedynie w przypadku holdingu wskazuje się na własność udziałów lub akcji, jako istotę powiązania firm. Jednak w koncernach też do tego dochodzi.

Korporacja – słowo wywodzące się z łaciny i oznaczające zrzeszenie osób działających w określonym celu17. Od XVII wieku w znaczeniu przedsiębiorstwa. Jako nazwa przedsiębiorstwa funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych, odpowiada angielskiemu pojęciu Company18. Skrót Inc. – Incorporated oznacza jedynie uzyskanie podmiotowości prawnej, a nie konkretną formę prawną o określonej strukturze. KTN (Korporacja Transnarodowa) to pojęcie zaakceptowane i stosowane przez ONZ (konferencja UNCTAD) od lat 70. W raportach dotyczących inwestycji World Investment Report przyjęto, że: „korporacja transnarodowa, to przedsiębiorstwo będące spółką akcyjną lub inną jednostką gospodarczą, składającą się z przedsiębiorstwa macierzystego i afiliowanych przy nim jednostek zagranicznych, do których zalicza się: jednostki zależne (50% lub więcej udziałów należy do firmy macierzystej), stowarzyszone (10-50% udziałów), oddziały (100%)”19. Widać więc wspólną cechę z niemieckim pojęciem koncernu. Pojęcie KTN zyskało dużą popularność wśród wielu badaczy, których poglądy wymienia prof. Anna Zorska w swojej publikacji „Ku globalizacji” oraz „Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyzwania”20. Zwróćmy uwagę, że wymienione przez ONZ elementy (udziały kapitałowe) są jednocześnie cechą konstytuującą pojęcia holdingu jak i grupy kapitałowej, a częściowo także koncernu, jak wskazano powyżej (gdzie mowa jest o grupie przedsiębiorstw, choć bez

15 muttergesellschaft i tochtergesellschaft, występuje też pojecie holdingu, które tak jak w Polsce nie jest prawnie zdefiniowane. Z języka niemieckiego słowo „koncern” przeszło bez zmian do wszystkich j. słowiańskich min. do j. rosyjskiego. Tak samo pojęcie holdingu. 16 na gruncie prawa niemieckiego – Kodeks Spółek z 1965r. Aktiengesetz art. 18 17 http://dictionary.reference.com/browse/corporation data dostępu: 27.11.2011 18 z francuskiego w znaczeniu „grupa ludzi” oraz średniowieczna „gildia handlowa”, w znaczeniu przedsiębiorstwo w j. angielskim nabrało z końcem 16 wieku, kiedy kupcy zaczęli zrzeszać się w kompaniach handlu zamorskiego w celu redukcji ryzyka. Online Etymology Dictionary http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=company&searchmode=none 19 UNCTAD World Investment Raport 2001 za Aleksandra Jarczewska Romaniuk Przedsiębiorstwa Międzynarodowe Oficyna Branta Warszawa 2004 str. 18 i 19 20 PWE, Warszawa, 2007 7 wskazania natury powiązań). Swoje definicje zaproponowali też: A. Rugman (korporacja międzynarodowa to taka, która prowadzi działania w 2 lub więcej krajach – tak samo J. Rymarczyk i G. Wujek), R. Vernon (forma rozszerzania działalności przez granice), A. Rubner (korporację cechuje scentralizowana kontrola jednostek), P. Dicken (koordynacja i kontrola działań operacyjnych następuje w więcej niż jednym kraju)21. Definicjom tym można zarzucić, że zawężają przedmiot badania. Grupy kapitałowe często są zdecentralizowane; nie muszą także być metodą ekspansji zagranicznej (szczególnie w przypadku krajów dużych, jak np. Rosja). O korporacjach mówi się najczęściej w odniesieniu do teorii umiędzynarodowienia (internacjonalizacji) przedsiębiorstw. Biorąc jako kryterium typ stosowanej strategii (międzynarodowa, wielonarodowa, globalna, transnarodowa) w literaturze22 pojawiły się pojęcia: korporacji transnarodowej, globalnej, wielonarodowej, międzynarodowej. Wyodrębniano je według kryterium dostosowania do lokalnego rynku i presji na minimalizację kosztów (rys.1). Z kolei Małgorzata Rozkwitalska wiąże te typy korporacji z okresami w historii gospodarczej kapitalizmu23. 1. etap – model wielonarodowy (okres międzywojenny)

2. etap- model międzynarodowy (lata 50 i 60)

3. etap – model globalny (lata 70-80)

4. etap – model transnarodowy (od lat 90 do dziś)

To podejście jest uzasadnione zmianami w powszechnym użyciu terminów24 w naukach o zarządzaniu po II wojnie światowej. Jednak trzeba podkreślić, że wraz z pojawieniem się nowych strategii działalności międzynarodowej, stare bynajmniej nie zniknęły, gdyż mają swoje ekonomiczne uzasadnienie, między innymi wynikające ze specyfiki branży, wytwarzanych produktów i usług. Nie można dokładnie dopasować typu korporacji do konkretnej branży gospodarki, gdyż korporacje stosują różne strategie aby osiągnąć sukces, koncentrują się na różnych segmentach rynku. Często występuje segment „masowy” i „ekskluzywny”. W tym pierwszym dominuje standaryzacja i niskie koszty, a w drugim wyższe ceny, ale dostosowanie do lokalnych potrzeb i upodobań. Taką sytuację obserwujemy w produkcji towarów konsumpcyjnych.

21 Aleksandra Jarczewska Romaniuk Przedsiębiorstwa... str. 20,21 22 H. I. Ansoff rok 1985 za A. Zorska „Ku globalizacji” str. 154 oraz R. Griffin za Jarczewska „Przedsiębiorstwa... str. 27 i 28 , a także szerzej Ch. A. Bartlett i S. Goshala [1986] patrz tab. 4.1 w pracy A. Zorskiej „Ku globalizacji” na str. 174 23 Małgorzata Rozkwitalska Zarządzanie międzynarodowe Difin, Warszawa 2007, str 21, 88, 358 24 Aleksandra Jarczewska Romaniuk Przedsiębiorstwa... str. 22, 23 8 Rys. 1 Typologia KTN według strategii międzynarodowej

Źródło: Hill, Jones [1995, s.233, rys. 8.2] za A. Zorska „Ku globalizacji” str. 156

Korporację międzynarodową wyróżniają: • działalność polega na eksporcie gotowych produktów, • transfer gotowej wiedzy do spółek podległych • centralizacja władzy, duży zakres nadzoru i kontroli • brak lub słabe dostosowanie do rynku (stardaryzacja) • korzystanie z efektów skali produkcji i sprzedaży25 • brak silnej presji cenowej • filie nie zajmują się produkcją, ale działaniami wspierającymi lub sprzedażą • środki marketingu takie same w różnych krajach • nadaje się w przypadku branży nie wymagających wysokiej technologii • przykład – Procter & Gamble – branża chemiczna, Nestle, Danon – branża spożywcza, firmy farmaceutyczne, kosmetyczne, częściowo informatyczne (np. Microsoft), odzieżowe Korporację wielonarodową cechują: • silne dostosowania do lokalnych wymagań • niezależność jednostek korporacji • filie pełnią działalność operacyjną • decentralizacja decyzji oraz zróżnicowany marketing

25 Rozkładanie kosztów stałych na dużą ilość produktów. 9 • wiedza kumulowana w odrębnych jednostkach • brak silnej presji na obniżanie cen • średnie i wysokie technologie • przykład – Philips – branża elektroniczna, branża ropy i gazu, energetyka – Iberdrola, częściowo branże farmaceutyczna, odzieżowa, spożywcza – Heinz, Cadbury (produkty bardziej wyrafinowane)

Korporacją globalną charakteryzuje: • wysoka standaryzacja produktów • niskie ceny, duża presja na obniżanie kosztów • jednolite środki marketingu, posługiwanie się licencjami i franczyzą • brak dostosowań lokalnych lub niewielki stopień • postrzeganie jako rynku docelowego całego świata • transfer wiedzy z centrum do jednostek zależnych • przykład – McDonald, KFC, PepsiCo, Toyota – sieci restauracji, motoryzacja, globalne sieci handlowe – Casino Guishard itp.

Korporacja transnarodowa: • mała standaryzacja • duży stopień dostosowań lokalnych • duża presja na niskie koszty produkcji • przepływ wiedzy między jednostkami, żadna nie dominuje wyraźnie • globalne rozproszenie działalności, procesów, a w konsekwencji także łańcucha wartości, outsourcing, usługi dzielone, offshoring • korzystanie z synergii • branże wysokich technologii • przykład – ASEA Brown Boveri – branża systemów elektroenergetycznych, IBM, Apple Poniżej znajduje się ilustracja czterech modeli struktury organizacyjnej odpowiadającej powyższym typom korporacji.

Rys. 2 Struktury organizacyjne w czterech typach korporacji

10 Źródło: Opracowanie na podstawie C.A.Bartlett i S. Ghoshal za A. Zorska „Ku globalizacji” str. 176

Cechy korporacji wg. Zorskiej - suwerenność ekonomiczna i Rozkwitalskiej: - złożoność organizacyjna - rozproszenie geograficzne - specjalizacja funkcjonalna - zdolność integrowania - zdolność arbitrażowa - elastyczność struktur organizacyjnych - globalna efektywność (optymalizacja kosztów i zysków na poziomie całej korporacji, nie koniecznie jej części)26 Szczególnym wyjątkiem w literaturze przedmiotu są mikrokorporacje międzynarodowe27, nie mają złożoności organizacyjnej, ani nie integrują niczego, bo nie są złożone z wielu podspółek. Także ich działalność nie musi być koniecznie rozproszona geograficznie, ale cechuje je dystrybucja produktów w skali całego świata (dotyczy to głównie branży informatycznej). Niektóre cechy okazują się być wspólne z innymi pojęciami zarządzania i ekonomii, jak przedsiębiorstwo wielozakładowe czy klaster. Kluczowym jest 26 M. Rozkwitalska Zarządzanie Międzynarodowe Difin 2007 str. za A. Zorską „Ku globalizacji” str. 48-57 27 Jarczewska-Romaniuk, Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Oficyna Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s.17-30 11 element współpracy, w celu osiągnięcia wspólnego celu oraz powiązania o różnym charakterze. Te dwie cechy występują w zgrupowaniach przedsiębiorstw zwanych klastrami.

Może pojawić się pytanie, czy w przypadku spółek nie będących handlowymi (osobowe: jawna, cywilna, partnerska) można mówić o powiązaniach kapitałowych? Zależy to od rozumienia słowa kapitał. W ujęciu wąskim – kapitał finansowy – do powiązania kapitałowego może dojść w przypadku zależności od kluczowego inwestora (co jednak prawie nie zdarza się w przypadku małych przedsiębiorstw). Jednak, jeśli kapitał rozumiemy szeroko, biorąc pod uwagę kapitał trwały (maszyny, budynki) to powiązanie kapitałowe może zaistnieć (używanie kapitałów trwałych będących własnością innej firmy) np. w oparciu o umowę dzierżawy lub kontrakty menedżerskie z jednoosobowymi firmami freelancerów. Istotą wyróżniającą związki zawierane przez spółki handlowe jest więc specyfika kapitału – jego akcyjna lub udziałowa forma.

Zbigniew Kreft twierdzi, że cechą charakterystyczną holdingu jest uczestnictwo holdingowe polegające na nabyciu udziału kapitałowego i sprawowaniu kontroli. W tym rozumieniu pojęcia holding i grupa kapitałowa są tożsame. Kreft przyjął tę koncepcję za B. Nogalskim28, w której to kluczowa jest umowa o nabycie kapitału. Jednocześnie w dalszym toku wywodu dostrzega odmienność w przypadku holdingów powierniczych i zarządczych, gdzie nie następuje nabycie majątku, ale powierzenie go w celu sprawowania zarządu (powiernictwo), lub przejęcia funkcji zarządczych innej firmy (przypadek holdingu zarządczego)29. Następnie autor wzmiankuje „holdingi klasyczne (kapitałowe)” i przyznaje, że uczestnictwo holdingowe nie musi być wyłącznie kapitałowe30. Podsumowując dotychczasowe rozważania można skonstruować poniższy diagram, uporządkowujący najważniejsze pojęcia z kategorii dużych jednostek gospodarczych - rys.3. Rys. 3 Typologia holdingów i grup kapitałowych

28 B. Nogalski Holding jako formuła restrukturyzacji przedsiębiorstwa wielozakładowego, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu, Gdynia, 1997, 29 Z. Kreft Holding... str. 31 30 Nie musi następować nabycie udziałów czy akcji. 12 Źródło: opracowanie własne na podstawie Z. Kreft Holding – grupa kapitałowa str. 29-47

Zawężając nasze rozważania do grup kapitałowych, Michał Trocki jest autorem powszechnie akceptowanej definicji31, zgodnie z którą, grupy kapitałowe to zgrupowania samodzielnych prawnie przedsiębiorstw w celu realizacji wspólnych interesów gospodarczych, powiązane więziami kapitałowymi32. Otwiera się szerokie pole do tworzenia różnych typologii grup kapitałowych/holdingów według różnych kryteriów: typu własności33, zasięgu operacji, branży, typu powiązań, struktury i strategii zarządzania, sposobu powstania. Własne typologie stworzyli Thomsen i Pedersen (wg struktury udziałowców)34, J.D. Thompson (wg typu współzależności podmiotów) i F. Hoffman w 1993. To właśnie on jest autorem podziału grup na operacyjne, zarządcze i finansowe, którą to typologię szeroko opisuje prof. Trocki35 (Z. Kreft nie opisuje jej, wzmiankuje natomiast propozycje H. Jagody, B. Hausa, A. Stabryły na czterech stronach poświęconych typologii). Typologia Hoffmana, spopularyzowana przez M. Trockiego zasługuje na szczególną uwagę, gdyż jest najbardziej funkcjonalna i obfita w zagregowane informacje – cechy grup. Pozostałe podziały i kryteria są stosunkowo proste i nie wymagające omówienia. Trzy typu grup kapitałowych są odzwierciedleniem sposobu zarządzania, wyznaczają struktury podległości i władzy, rolę

31 przywołuje ją Zbigniew Kreft w swojej pracy Holding – Grupa kapitałowa, 2004 r. str. 128 32 Alina Szewc-Rogalska, Grupy kapitałowe w gospodarce polskiej, Uniwersytet Rzeszowski http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt9/52_szewc-rogalska.pdf dostęp 05.02.2012 Michał Trocki Grupy kapitałowe. Tworzenie i funkcjonowanie, PWN, Warszawa 2004, s. 41 33 Prace Vincenta i Martensa 34 W 1999r. w raporcie European Ownership Concentration. Za Bogdan Wawrzyniak Polskie Grupy Kapitałowe 2002. 35 Michał Trocki Grupy..., str. 70-83 13 spółki macierzystej. Udział poszczególnych typów w ogóle grup nie jest równomierny. Wręcz przeciwnie. Największy udział ok. 60% przypada na grupy operacyjne, 30% stanowią zarządcze, a ok. 8% finansowe. Cytując czasopismo niemieckie Trocki wskazuje, że największą rentowność obserwuje się w grupach operacyjnych – 13%, zarządczych – 7%, a w finansowych 11%. Badania pod tym kątem polskich grup kapitałowych wciąż nie przeprowadzono, ale można przypuszczać, że w gospodarkach rozwijających się wśród rodzimych grup kapitałowych znacznie częściej niż w krajach rozwiniętych występują grupy operacyjne, a sporadycznie pojawiają się finansowe, gdyż wymaga to rozwiniętego systemu bankowego i aktywnych funduszy inwestycyjnych oraz wiedzy o zarządzaniu portfelowym i wycenie przedsiębiorstw przez banki. W operacyjnej grupie kapitałowej, kluczowa jest działalność podstawowa spółki matki, a rolą spółek związanych jest uzupełnianie działalności, oferty produktowej, obsługa specjalistyczna względem spółki macierzystej (często spółka zajmuje się wyłącznie sprzedażą36), która dominuje wielkością i ważnością swoich procesów. Matka nie tylko zarządza całą grupą, ale też własną działalnością, co znajduje odzwierciedlenie w strukturze spółki. Powiązania są intensywne, a kontakty częste i ścisłe. Istnieje współdziałanie i koordynacja. Przykłady takiej organizacji grupy kapitałowej znajdziemy w branży budowlanej (np. Mostostal Warszawa, Exbud) oraz w energetyce37. Grupa Maspex jest też przykładem takiego typu grupy, gdzie wiele spółek podległych produkuje różne typy żywności38, jednocześnie korzystając ze wspólnego systemu i centrum dystrybucji. Działalność grupy koncentruje się w jednej branży. W zarządczej grupie kapitałowej występuje średni poziom delegacji uprawnień, autonomii i intensywności powiązań. Spółka matka jest przede wszystkim koordynatorem, jej celem jest tworzenie efektu synergicznego między spółkami, szczególnie w sytuacji, gdy poszczególne spółki realizują poszczególne etapy łańcucha wartości. Działalność spółki matki nie dominuje nad działalnościami spółek związanych, ale może mieć charakter kluczowy (kluczowe kompetencje, kluczowy element procesu produkcyjnego39). Matka kontaktuje się ze spółkami powiązanymi i zleca im poszczególne działania. Spółki operują zwykle w podobnych segmentach danej branży. M. Trocki podaje jako przykład firmy działające

36 Mówi się w takich sytuacjach o grupach produkcyjno-handlowych. 37 Tauron, Enion, Enea – składają się z elektrowni, z których każda prowadzi działalność produkcyjną, jednocześnie to spółki dystrybucyjne. 38 min. Tymbark SA, Lubella SA, Polska Żywność SA, Anin Sp. z.o.o., Olympos, Apenta. 39 np. działalność badawcza, projektowanie nowych wyrobów. 14 w sektorze AGD, koncerny odzieżowe jak Benetton, gdzie matka skupia się na projektowaniu, wykonywanie powierza firmom zewnętrznym. Finansowe grupy kapitałowe cechuje duży stopień dywersyfikacji, brak działalności podstawowej firmy matki, która zajmuje się jedynie zarządzaniem portfelowym inwestycji w formie udziałów. Matka nie ingeruje w działalność spółek zależnych/powiązanych, gdyż one same znają się znacznie lepiej na rynku i własnej działalności niż spółka matka, która często bywa bankiem lub jest nazywana grupą inwestycyjną lub spółką portfelową. Działa na zasadzie funduszu inwestycyjnego z kluczową rolą danych finansowych. Nie tworzy się strategicznego planu długoterminowego rozwoju. Z punktu widzenia prawa fundusze inwestycyjne są spółkami akcyjnymi z radą nadzorczą i walnym zgromadzeniem akcjonariuszy. W podobny sposób mogą funkcjonować fundusze venture capital, typowe dla gospodarek rozwiniętych. Grupy finansowe nie są związane z konkretną branżą, ale znajdują się w nich firmy o rokujących wynikach finansowych. Występowanie banku w grupie nie musi oznaczać, że dana grupa jest finansową. Szczególnie częsta sytuacja w przypadku korporacji niemieckich i japońskich keiretsu, gdzie duży bank pełni ważną rolę w całości grupy, a jednak nie ma wątpliwości, że charakter grupy jest zdecydowanie operacyjny. Dla uzupełnienia można dodać, że w odróżnieniu od keiretsu koreańskie czebole nie dysponują własnymi bankami komercyjnymi. Obie formy grup kapitałowych stanowią wielkie konglomeraty, gdyż są bardzo zdywersyfikowane. Cechuje je też wzajemna współwłasność, hierarchia piramidalna. Przykładem finansowej grupy kapitałowej jest ukraiński System Capital Management, luksemburska BIP Investment Partners, grupa Marfin Investments (Grecja), Bruxelles Lambert, włoski Exor i norweski Bonheur.

1.2 Rola korporacji w gospodarce światowej

Na początku lat 90’ istniało 37 tys. korporacji globalnych, a 170 tys. filii zagranicz- nych. W 2005 r. liczba korporacji globalnych wyniosła 77 tys., a liczba filii zagranicznych 770 tys.40 W ciągu XX wieku korporacje międzynarodowe (tutaj w geograficznym sensie tego słowa) w dużym stopniu zyskały na znaczeniu w kształtowaniu gospodarki światowej. W 2010 roku korporacje wytworzyły wartość dodaną wynoszącą 16 bln $ co stanowi ¼ światowego PKB (patrz rys. 4) z World Investment Raport. Filie zagraniczne tworzą więcej

40 Małgorzata Rozkwitalska Zarządzanie Międzynarodowe Difin Warszawa 2007 15 niż 10% globalnego PKB i 1/3 światowego eksportu41. Filie zagraniczne wygenerowały sprzedaż wielkości 33 bln $ oraz wartość dodaną wysokości 7 bln $42.

Rys. 4 Udział przedsiębiorstw różnego typu w światowym PKB

Źródło: World Investment Report 2011, Chapter I, str. 25

80% korporacji ma siedzibę w krajach rozwiniętych. Są one odpowiedzialne za 70% światowych inwestycji zagranicznych43. Korporacje posługują się różnymi formami działalności44 w zależności od branży i rynku na jakim operują: • licencjonowaniem • franczyzą

• kontraktami menedżerskimi

• outsourcingiem

Łącznie te cztery formy wygenerowały ponad 2 bln $ sprzedaży w roku 201045. Dodatkowo – eksport przyniósł ok. 6 mld $ sprzedaży. Poza kapitałowe formy działalności KTN generują zatrudnienie szacowane na 14-16 mln pracowników w samych krajach rozwijających się (na

41 UNCTAD World Investment Report 2011, “Key messages” str. 10 42 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 14 43 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 50 44 Są to jednocześnie formy internacjonalizacji (umiędzynarodowienia), w szczególności zgodnie z teoriami etapowymi, szeroko omówionymi przez różnych autorów w ramach teorii przedsiębiorczości międzynarodowej. 45 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 12 wielkość podano w notacji europejskiej. 16 świecie natomiast ok. 18-21 mln). Tworzą 15 % PKB w niektórych krajach i od 70 do 80% globalnego eksportu w niektórych branżach46. Sto największych światowych korporacji niefinansowych w 2008 roku, uszeregowanych według aktywów zagranicznych prezentuje tabela znajdująca się w aneksie 1. Znajduje się tam również tabela prezentująca 50 największych korporacji finansowych, uszeregowanych według wskaźnika geograficznego rozprzestrzenienia47.

Bazując na tych danych, pochodzących z Konferencji ds. Handlu i Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNCTAD) z lat 2008 i 2009, można dokonać międzynarodowych porównań. Wynika z nich, że wśród największych korporacji finansowych jak i niefinansowych dominującą pozycję mają korporacje europejskie. W przypadku korporacji finansowych, aż 29 spośród 50, pochodzi z krajów europejskich, co stanowi 58%. Następnie korporacje amerykańskie, w liczbie 7 (stanowią 14%) oraz kanadyjskie (10%).

Rys. 5 Proporcje krajów pochodzenia największych KTN finansowych (2008r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: UNCTAD www.unctad/wir data dostępu 13.01.2012

Natomiast wśród korporacji niefinansowych (próba 100 firm), aż 58 z nich pochodzi z krajów Unii Europejskiej, 18 ze Stanów Zjednoczonych, a 15 to korporacje azjatyckie (odpowiednio 18% i 15% próby). W obu zestawach danych nie zakwalifikowała się żadna firma z Europy środkowej lub wschodniej, ani z Rosji, Brazylii czy Indii. Z grupy rozwijających się krajów BRIC, jedynie 3 korporacjom chińskim udało się wejść do zestawienia największych korporacji niefinansowych.

46 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 12 47 ang. GNI – Geographical Spread Index, który jest obliczony jako pierwiastek kwadratowy indeksu internacjonalizacji pomnożonego przez liczbę krajów przyjmujących. 17 Rys. 6 Proporcja między krajami pochodzenia KTN niefinansowych (2008r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: UNCTAD www.unctad.org/wir data dostępu: 13.01.2012

Tab. 1 Liczba największych KTN niefinansowych przypadających na kraje (2008r.) Kraj Liczba Unia Europejska 29 Analizując zatrudnienie korporacji na poziomie USA 7 globalnym należy wskazać na wyjątkową pozycję korporacji Kanada 5 Szwajcaria 4 Wall-Mart – nieco ponad 2 miliony zatrudnionych. Jest to Japonia 3 tyle, ile wynosi liczba ludności Słowenii lub łączne Australia 2 zaludnienie Cypru i Estonii. Pozostałe korporacje nawet nie Źródło: opracowanie własne na podstawie zbliżają się do 800 tysięcy, a przeciętne zatrudnienie danych z UNCTAD data dostępu 13.01.2012 w korporacji globalnej to ok. 150 tysięcy pracowników. Analizując aktywa ogółem, można stwierdzić, że korporacje finansowe dysponują znacznie wyższymi kapitałami niż wszelkie pozostałe. Ścisłą czołówkę największych korporacji finansowych na świecie stanowią: francuski BNP Paribas, grupa Królewskiego Banku Szkocji, holding HSBC, Credit Agricole, Bank of America.

Tab. 2 Największe korporacje finansowe wg wartości aktywów (2009r.) Lp. Nazwa Kraj Wartość całkowita aktywów 1. BNP Paribas Francja 2 949 000 mln 2. Royal Bank of Scotland plc Wielka Brytania 2 682 300 mln 3. HS Banking Corp. Holdings plc Wielka Brytania 2 365 000 mln 4. Credit Agricole SA Francja 2 231 860 mln 5. Bank of America Corporation USA 2 338 700 mln 6. Deutsche Bank AG Niemcy 2 260 680 mln

18 7. Barclays plc Wielka Brytania 2 226 700 mln 8. Mitsubishi UFJ Financial Japonia 2 184 400 mln Group 9. JP Morgan Chase & Company USA 2 135 800 mln 10. Citigroup Inc USA 2 002 000 mln Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD www.unctad.org/wir (data dostępu 11.01.2012)

Największą korporacją niefinansową jest amerykański General Electric, o aktywach całkowitych wartości 797 770 mln dolarów. W świecie korporacji jest to absolutny wyjątek. Wynika on z wysokiej wartości projektów, w tym budowy elektrowni atomowych. Znacznie mniejszą wartość zanotowano dla Deutsche Post (365 990 mln $) oraz Toyota Motor Corporation (296 250 mln $). Co ciekawe, do tabeli nie zakwalifikowały się dwie spółki branży informatycznej Apple i Google, z aktywami ogółem, odpowiednio Apple – 36 171 mln $48, Google – 31 768 mln $ oraz zatrudnieniem Apple – 60 400 os., Google – 31 tys. osób49.

Tab. 3 Największe korporacje niefinansowe wg aktywów ogółem (2008r.) Lp. Nazwa Kraj Wartość całkowita aktywów w $ 1. General Electric USA 797 770 mln 2. Deutsche Post Niemcy 365 990 mln 3. Toyota Motor Corporation Japonia 296 250 mln 4. Royal Dutch/Shell Wielka Brytania 282 400 mln 5. Electricite de France Francja 278 760 mln 6. CITIC Group Chiny 238 725 mln 7. Volksvagen Niemcy 233 700 mln 8. GDF Suez Francja 232 700 mln 9. British Petroleum Plc Wielka Brytania 228 240mln 10. Exxon Mobil Corporation USA 228 000 mln Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD www.unctad.org/wir (data dostępu: 11.01.2012)

48 http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000119312511282113/d220209d10k.htm dostęp 14.02.2012 49 Dane pochodzące z oświadczeń giełdowych dla Securities Exchange Comission. http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1288776/000119312511032930/d10k.htm#toc120214_7 dostęp 14.02.2012 Obecnie te wielkości wynoszą 75 183 mln - Apple, 72 574 mln – Google. 19 1.3. Korporacje transnarodowe z udziałami państwowymi Na świecie operuje co najmniej 650 korporacji z udziałem państwowym z 8,5 tysiącami filii. Stanowią one mniej niż 1 % całkowitej liczby wszystkich korporacji, ale rozmiar ich inwestycji jest stosunkowo duży, bo aż 11% światowych bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2011 roku50. Udział ten wahał się w ostatnich latach między 16, a 8%51. Inwestycje te są nierzadko znacznej wartości. Z pośród 6 najwartościowszych (powyżej 10 mld $) inwestycji zagranicznych w 2011 roku; 4 były przeprowadzone przez KTN państwowe. Korporacje z udziałami państwowymi stanowią 19 ze 100 największych korporacji na świecie, oraz 28 firm ze 100 największych korporacji z krajów rozwijających się i transformujących. Poziom internacjonalizacji państwowych KTN jest znacznie mniejszy niż pozostałych. W przypadku KTN państwowych średnio 47 % filii znajduje się za granicą, a w przypadku całkowicie prywatnych średnio 70%52filii. W Europie liczbę korporacji międzynarodowych z udziałem państwa przedstawia tabela 4: Tab. 4 Kraje pochodzenia korporacji z udziałem państwowym Kraje Liczba korporacji Tab. 5 Kraje pozaeuropejskie o dużej liczbie KTN Dania 36 z udziałami państwowymi Francja 32 Norwegia 27 Kraje Liczba korporacji Finlandia 21 RPA 54 Szwecja, Niemcy 18 Chiny 50 Polska 17 Malezja 45 Rosja 14 Emiraty Arabskie 21 Źródło: World Investment Report 2011, str. 54 Indie 20 dla obu tabel Źródło: World Investment Report 2011, str. 54

Państwowe KTN pojawiają się najczęściej w branżach53: 22 % - produkcyjna 19 % - sektorze finansowym 16 % - w transporcie i komunikacji 10 % - w dystrybucji wody, gazu i elektryczności

50 UNCTAD World Investment Report 2011, “Key messages” str. 10 51 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 58 52 UNCTAD World Investment Report 2011, str. 56, 57 53 UNCTAD World Investment Report 2011 str. 56 20 1.4. Uregulowania prawne obecne w różnych krajach europejskich Umiędzynarodowienie działalności spółek nie jest zjawiskiem dwudziestowiecznym. Przeciwnie, już w XIX wieku pojawiły się dylematy prawne dotyczące pytania na gruncie jakiego systemu prawnego powinny być rozstrzygane spory dotyczące spółki operującej w różnych krajach, z oddzielnym miejscem działań operacyjnych (zakładów), siedziby statutowej i/lub miejsca rzeczywistego sprawowania zarządu nad spółką. Dyskusje w doktrynie prawa międzynarodowego prywatnego pozostają zasadniczo nie rozstrzygnięte do dzisiaj. Jak wiemy, nie opracowano europejskiego kodeksu spółek (wprowadzono jedynie formy europejskie, jak dotąd nierozpowszechnione54), jedynie doszło do harmonizacji przez transpozycję rozwiązań obcych systemów – czego przykładem może być wprowadzenie spółki partnerskiej z prawa anglosaskiego do prawa polskiego i niemieckiego55. W orzecznictwie sądów europejskich ukształtowały się zasady postępowania względem obcych przedsiębiorstw i obcych form prawnych przedsiębiorstw. Podstawową kwestią było i jest opracowanie międzynarodowej definicji spółki – z racji ich różnego rozumienia i cech jakie im przypisują różne systemy prawne, musi ona być bardzo szeroka. Taką właśnie definicję ustanowioną w Szwajcarii w 1989 r. przytacza się jako możliwy wzór:56 „art.1. Spółkami w rozumieniu niniejszej ustawy są zorganizowane zespoły osób i zorganizowane zespoły majątkowe. art. 2. Do prostych spółek, które nie stworzyły żadnej organizacji, stosuje się prawo właściwe dla umów.” Tak szeroka definicja obejmowałaby fundacje, stowarzyszenia, związki zawodowe oraz spółki osobowe nie posiadające zdolności prawnej. W kwestii, który system prawa będzie stosowany względem spółki międzynarodowej wytworzyły się dwie doktryny: kryterium miejsca powstania (powstała w Wielkiej Brytanii, zwana też teorią inkorporacji) oraz kryterium siedziby (z odmianami wg siedziby statutowej lub rzeczywistej). Obie teorie mają swoje zalety, jak i wady. Problemem może być też rzadki przypadek, gdy zarząd spółki jest podzielony lub obraduje w kilku krajach na zasadzie rotacji57. Teorię, zgodnie z którą sprawy spółki rozstrzyga prawo kraju na podstawie którego spółka powstała zaaplikowano do prawa: Wielkiej Brytanii, USA, Irlandii, Danii, Holandii, Rosji, Szwajcarii, Szwecji, Włoch,

54 Spółka europejska, Europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych, Spółdzielnia Europejska. W toku analizy danych z badania spółek na potrzeby tej pracy okazało się, że korporacja Porsche przyjęła formę spółki europejskiej. 55 w 1995 roku. 56 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe w prawie międzynarodowym prywatnym, Zakamycze 2002, str. 16 57 jak w przypadku skandynawskich linii lotniczych SAS. 21 Węgier, Kanady, Turcji, Kuby, Meksyku, Peru, Brazylii, Argentyny, Wenezueli, Japonii, Uzbekistanu58. Pozwala ona na swobodne przenoszenie siedziby bez konieczności likwidacji spółki. Umożliwia też wybór przez zakładających spółkę najbardziej liberalnego prawodawstwa spółek59. Poważną wadą tego podejścia jest fakt, iż takie rozwiązanie faworyzuje spółki założone na mocy obcego prawa, a jednocześnie jest zachętą do obchodzenia niewygodnych przepisów krajowych. Teorię siedziby przyjęły: Niemcy, Polska, Francja, Belgia, Luksemburg, Portugalia, Hiszpania, Grecja, a poza Europą: Egipt, Jemen, Kuwejt, Sudan, Mauretania, Tajwan, Korea PD, Paragwaj60. Powstała ona w XIX wieku w orzecznictwie niemieckim. Oznacza ona, że w momencie przeniesienia siedziby zmienia się też jurysdykcję. Może to oznaczać pogorszenie otoczenia prawnego. Polska ustawa o prawie międzynarodowym prywatnym z 1965 r. wskazuje na decydującą rolę siedziby osoby prawnej, w miejscu gdzie znajduje się organ zarządzający, chyba że statut spółki stanowi inaczej (art.41 KC w Tytule II - Osoby). Na obszarze EWG już w 1968 próbowano ujednolicić zasady uznawania spółek, jednakże konwencja nie weszła w życie z powodu sprzeciwu Holandii61. Warto wspomnieć o powstaniu w niemieckiej doktrynie w latach dziewięćdziesiątych teorii kombinacyjnej62, która jest próbą pogodzenia obydwu teorii, jednak ta propozycja pozostaje w sferze dyskusji. Po wprowadzeniu w życie Jednolitego Aktu Europejskiego i ustanowieniu wspólnego rynku, problem działalności międzynarodowej spółek wszedł w orbitę rozważań prawa europejskiego, także orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w zakresie interpretacji swobody działalności gospodarczej w szczególności art. 48 (obecnie art. 54 TUE)63. Nie było jasne, czy wobec ustalenia tej swobody, przepis ten pociąga też swobodę przenoszenia siedziby spółki między różnymi państwami członkowskimi. Takie zmiany pociągałyby w wielu przypadkach zmianę statusu personalnego (a co za tym idzie prawa, na podstawie którego rozsądza się sprawy spółki). Różne kraje ustaliły różne reguły przenoszenia siedziby w swoich kodeksach spółek. Jedne zezwoliły na przeniesienie siedziby, inne nie i w takim przypadku, w celu przeniesienia, konieczna jest likwidacja spółki

58 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str.53-54 59 zastosowanie tej teorii w USA doprowadziło do przeniesienia siedzib największych korporacji do stanu Delaware z uwagi na najbardziej liberalne prawo spółek. Częstą metodą jest też zakładanie spółek w Liberii, Panamie, Bahamach, Bermudach, gdzie również panuje liberalne ustawodawstwo gospodarcze (raje podatkowe). 60 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str.22-23 61 W Niemczech od 1913r. obowiązuje zasada automatycznego uznania obcych osób prawnych. Podobnie w Wielkiej Brytanii bardzo wcześnie uznano obce spółki. We Francji uzależniono to uznanie od umowy dwustronnej danego państwa z Francją, ale wymóg ten wobec licznych umów pozostaje martwym. 62 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str. 64-69 63 Definicja ta wyłączyła z nazwy „spółka” organizacje nie komercyjne jak fundacja. 22 w jednym kraju i jej ponowne zawarcie w innym kraju. W orzeczeniu Daily Mail i General Trust64 z 1988r. ETS wskazał, że w każdym państwie przemieszczenie siedziby wywołuje odmienne skutki określone prawem spółek danego kraju. Art. 54 nie przyznaje zdaniem ETS swobody przenoszenia siedziby z pominięciem praw państwa „rządzącego” obecnie spółką i praw państwa przyjmującego siedzibę spółki. Jednakże niektórzy prawnicy utrzymują, że przepis ten może być źródłem prawa65. W latach 1997/1998 przedstawiono projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej prawa spółki do transgranicznego transferu siedziby spółki66. Jednakże uchwalenie tej dyrektywy (nr 14) wciąż nie jest zakończone. Tymczasem na forum ETS rozstrzygano kolejne sprawy w tej materii67. W 2004 roku zakończyły się konsultacje społeczne, opowiadając się za przyjęciem dyrektywy o prawie spółek, dotyczącej transgranicznego przeniesienia siedziby spółki.68 W 2011 stworzono projekt rezolucji Parlamentu Europejskiego, będzie on podlegał głosowaniu w 2012r. Jeżeli rezolucja zostanie uchwalona, wówczas Komisja podejmie dalsze działania zmierzające do stworzenia dyrektywy. W rezolucji wskazano, że dyrektywa powinna zaznaczyć, iż transgraniczne przeniesienie siedziby nie powoduje rozwiązania spółki, ani utraty jej osobowości prawnej. Konieczne jest opracowanie planu przeniesienia i przedstawienie go wspólnikom i przedstawicielom pracowników. Trzeba też spełnić wymogi dyrektywy Rady 68/151/EWG69. Oprócz tego Parlament Europejski zarekomendował, iż spełnienie obowiązków formalnych będą kontrolować organy krajowe. Zaznaczono, że przepisy nie dotyczą spółek „(...) wobec których wszczęto postępowanie o rozwiązanie, likwidację, ogłoszenie upadłości, wstrzymanie płatności lub inne tego rodzaju postępowanie (...)70” Podczas gdy problem przeniesienia siedziby pozostał nierozwiązany, instytucjom UE udało się uchwalić dyrektywę 2005/56/WE z 28 października 2005 w sprawie transgranicznego łączenia się spółek kapitałowych71, nawiązującej do starszej dyrektywy

64 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str. 137 65 pogląd taki wyrazili prawnicy niemieccy E. Bröderman i U. Drobnig. Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str. 142 66 Wojciech Klyta Spółki kapitałowe... str. 143-145 67 orzeczenia w sprawach Centros Ltd (1999r.), Überseering (2002r.), Inspire Art (2003r.), SEVIC Systems (2005r.), Cadbury Schweppes (2006r.) oraz Cartesio (2008r.) 68 PROJEKT REZOLUCJI PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO zawierającej zalecenia dla Komisji w sprawie 14. dyrektywy o prawie spółek dotyczącej transgranicznego przeniesienia siedziby spółki (2011/2046(INI) 69 dotyczącej koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w państwach członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 traktatu, w celu uzyskania ich równoważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochrony interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich. (Dz.U. L 65 z 14.03.1968 str. 8.) 70 Projekt rezolucji... (2011/2046 (INI), patrz przypis 49 71 serwis EUR-LEX http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:310:0001:0009:PL:PDF data dostępu: 31.01.2012 23 z 1978r. o transgranicznym łączeniu się spółek akcyjnych72. W art. 1 dyrektywy z 1978r. wymieniono enumeratywnie typy przedsiębiorstw z dziewięciu państw członkowskich. W dyrektywie z 2005r. we wstępie punkt (2) wskazano, że „Państwa członkowskie powinny dopuszczać połączenie transgraniczne krajowej spółki kapitałowej ze spółką kapitałową innego państwa członkowskiego, jeżeli prawo krajowe danych państw członkowskich dopuszcza łączenie się tego typu spółek.”73 Krajowe prawo spółek ma więc wciąż znaczenie decydujące, z możliwością niedopuszczenia pewnych typów (w szczególności formy prawnej nieznanej krajowemu kodeksowi spółek) do połączenia. Widzimy, że takie uregulowanie jest wciąż odległe od szerokiego określenia spółki w prawie szwajcarskim, które jako wzór proponuje W. Klyta, przytoczone na początku tego podrozdziału. Obie dyrektywy wprowadziły wymóg opracowania i publikacji planu przejęcia. Dyrektywa z 1978, tak jak projekt rezolucji Parlamentu dla planowanej 14 dyrektywy wprowadza ograniczenie, że przepisy nie dotyczą spółek „(...) wobec których wszczęto postępowanie o rozwiązanie, likwidację, ogłoszenie upadłości, wstrzymanie płatności lub inne tego rodzaju postępowanie (...)74. Mimo, że obie dyrektywy szczegółowo odniosły się do skutków przejęć min. w zakresie przejęcia aktywów, to jednak sprawa przeniesienia siedziby pozostała nie rozstrzygnięta. Mimo to w dyrektywie 2005/56/WE we wstępie pkt. 13 czytamy, iż „(...)powstająca w wyniku połączenia spółka podlegać będzie prawu krajowemu Państwa Członkowskiego siedziby statutowej spółki.(...)”. Widać więc, że prawodawstwo UE zmierza w kierunku uznania kryterium siedziby w ustalaniu statusu personalnego spółki75.

Uregulowania prawne grup kapitałowych pojawiają się najczęściej (także w prawodawstwach obcych) w obszarze prawa rachunkowości i prawa podatkowego oraz prawa antymonopolowego, rzadko natomiast na poziomie prawa spółek. Holding i Grupa kapitałowa nie w każdym kraju są terminami uregulowanymi prawnie. Pozostałe w ogóle nie są obecne w aktach prawnych – wywodzą się z anglosaskiej i niemieckiej nauki o zarządzaniu. Powstałe rozczłonkowanie i rozproszenie ustaleń na temat grup może

72 serwis EUR-LEX http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1978:295:0036:0043:EN :PDF data dostępu 31.01.2012 dyrektywa 78/855/EEC Dz.U. L295 str. 36 73 i dalej w art. 4 - Warunki dotyczące połączeń transgranicznych, pkt.1 a czytamy: „połączenia transgraniczne są dopuszczalne jedynie między typami spółek, na których łączenie zezwala prawo krajowe danego państwa członkowskiego i (b) spółka uczestnicząca w połączeniu transgranicznym spełnia wymogi oraz formalności wynikające z przepisów właściwego dla niej prawa krajowego.” 74 dyrektywa 78/855/EEC (ver. ang.) art. 1 Zakres pkt.3 75 Tutaj oczywiście tylko w odniesieniu do spółek powstałych w wyniku połączenia, a nie do spółek których siedziba zostaje przeniesiona do innego państwa członkowskiego. 24 doprowadzić do różnego rozumienia pojęcia „grupy kapitałowej” na gruncie różnych aktów prawnych. Uregulowania te wiążą się z pojęciem ładu korporacyjnego i różnych rozwiązań problemu sprawowania kontroli interesariuszy nad firmą. W grupie kapitałowej sprawa jest jeszcze bardziej skomplikowana i utrudniona, gdyż istnieje wiele szczebli ładu, wielość zarządów, rad nadzorczych i walnych zgromadzeń różnych spółek, powiązanych w różnym stopniu z matką.

Polski system korporacyjny wyznaczają: Kodeks Spółek Handlowych z 2000 r., • Ustawa o rachunkowości z 2002r., • Ustawa Prawo Bankowe z 1997r. • Ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym • Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z 2007r. • Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych z 1992r.76 • Rozporządzenie Rady Ministrów z 1998r. w sprawie rodzaju, formy i zakresu informacji bieżących i okresowych i terminów przekazywania. • Rozporządzenie z 2001r. w spawie zasad sporządzania sprawozdań finansowych • Rozporządzenie z 1999r. o warunkach zgłaszania zamiaru łączenia przedsiębiorstw

System oparto o model kontynentalny z dwuinstancyjnym zarządzaniem – Zarząd i Rada Nadzorcza. Przy czym kadencja członka rady nadzorczej nie może przekraczać 5 lat. W ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów podano następującą definicję grupy kapitałowej: „Grupę stanowią wszyscy przedsiębiorcy, którzy są kontrolowani bezpośrednio lub pośrednio przez jednego przedsiębiorcę.”. Zamiar połączenia musi być zgłoszony UOKIK jeśli łączny obrót firm w roku poprzednim przekroczył 50 mln euro. UOKIK może nakazać podział, zbycie całości lub części majątku jednej z firm lub wielu. Z kolei z Prawa o Publicznym Obrocie Papierami wartościowymi wynikają obowiązki informacyjne, gdy zakup akcji daje 5 lub 10% liczby głosów lub zbycie akcji powoduje takie same zmiany oraz jeśli zakup/sprzedaż akcji powoduje zmianę liczby głosów o 2%. Nabycie akcji dających co najmniej lub powyżej 25%, 33%, 50% całkowitej liczby głosów wymaga zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd77. Z kolei znowelizowany Kodeks Spółek Handlowych określa sposób powoływania i odwoływania, prawa, obowiązki i kompetencje rady nadzorczej, a także odpowiedzialność cywilną i karną (działalność na szkodę spółki). Określa

76 Oprócz tego Ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym z 1991, Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1996r. i o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków z 1993r. 77 Bogdan Wawrzyniak Polskie grupy kapitałowe, 2002, str. 166. 25 stosunek dominacji i zależności (art.4), obowiązek informacji o takim stosunku (art.6), skutek zawarcia umowy holdingowej (art.7). Tytuł 4 KHS omawia „Łączenie, podział i przekształcenie spółek”. Przewiduje on, że połączenie może nastąpić poprzez: 1) przeniesienie całego majątku spółki na spółkę przejmującą w zamian za udziały w nowym podmiocie (tzw. konsolidacja właścicielska - fuzja) lub 2) przeniesienie majątku na akcje spółki dominującej (nie pojawia się nowy podmiot) – przejęcie78. Co więcej KSH dopuścił połączenie różnych typów spółek kapitałowych, spółek kapitałowych z osobowymi, przy czym tylko kapitałowa może być przejmującą oraz łączenie różnych spółek osobowych, tylko poprzez zawiązanie nowej spółki kapitałowej. Ustawa o rachunkowości i Rozporządzenie w sprawie rodzaju, formy, zakresu informacji bieżących i okresowych z 1998 precyzują z kolei zawartość raportów miesięcznych, kwartalnych, półrocznych i rocznych79. Rozporządzenie z 1998r. wymienia trzydzieści trzy pozycje, które mogą być ujęte w raportach spółek. Ustawa o rachunkowości niezależnie od art. 4 KSH definiuje jednostkę dominującą jako spółkę, która sprawuje kontrolę lub współkontrolę nad inną jednostką, w szczególności: a) poprzez udziały ma większość głosów w organie zarządzającym, także na podstawie z innymi uprawnionymi b) która jest uprawniona do kierowania polityką finansową lub operacyjną także poprzez wyznaczoną osobę c) która jest uprawniona do powoływania/odwoływania większości składu zarządu d) która jest udziałowcem jednostki, której członkowie zarządu stanowią jednocześnie więcej niż połowę składu zarządu tejże jednostki zależnej lub osoby te zostały powołane do pełnienia funkcji członków zarządu w rezultacie wykonania przez jednostkę dominującą prawa głosu w organach jednostki zależnej e) która jest udziałowcem lub wspólnikiem innej jednostki współzależnej niebędącej spółką handlową i sprawującą współkontrolę nad tą jednostką wspólnie z innymi uprawnionymi do głosu80. W odniesieniu do polskiego ładu korporacyjnego, od 2003 roku prowadzone są badania firmy NBS Communications. Badaniem objęto 60 spółek. Z badań WarsawScan 2010 wynika, że najlepiej zarządzaną spółką giełdową jest PKN Orlen. 47% uczestników badania stwierdziło, że przestrzeganie zasad ładu korporacyjnego może zwiększyć wycenę spółki

78 Joanna Toborek-Mazur, Holding w aspekcie prawnym bilansowym i podatkowym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, str. 64 79 szeroko o tym w Magdalena Jerzemowska Nadzór korporacyjny, 2002r., str. 196-200 80 J. Toborek-Mazur Holding w aspekcie prawnym..., str. 63 26 o nawet 10%, a 91 % jest świadoma, że ten element wpływa na wycenę. Ustalono, że największy wpływ na wycenę firm mają: kompetencje zarządu, zysk z działalności operacyjnej, oczekiwania wzrostu branży i komunikacja z inwestorami, następnie profesjonalne raportowanie finansowe. (oceny od 9-8 w skali 1-10). Wśród innych wyróżniających się spółek wymieniono: Agorę, BRE Bank i Cyfrowy Polsat81. Warto też wspomnieć o istnieniu od 2006r. Ogólnopolskiego Forum Zarządów Spółek Giełdowych. Jest to inicjatywa, która pozwala wymieniać doświadczenia i analizować polski rynek kapitałowy. Nie istnieje natomiast kodeks ładu korporacyjnego.

We Francji – Definicja zgrupowania spółek (groupe de sociétés, société holding) pojawiła się dopiero w 1986 roku, w związku z dyrektywą o sprawozdaniach skonsolidowanych. W ustawie o spółkach handlowych z 1966r. zapisano definicję pojęcia „kontrolowanie spółki”. Wynika z niej, iż spółka kontroluje inną, jeżeli uczestniczy w jej kapitale w takiej części, że daje jej to większość głosów w zgromadzeniu wspólników lub ma możliwość powoływania jej władz, albo rozporządza innymi środkami, które pozwalają na wywieranie wpływu na zarząd lub działalność spółki.”82 O pakiecie udziałów mówimy od 10- 50%, a powyżej 50% mamy do czynienia z filią. Grupa kapitałowa nie jest osobą prawną, a jedynie całością ekonomiczną. W odniesieniu do ładu korporacyjnego, kluczowym punktem wyjścia był raport Vienota z 1995r. i 1999 r. W 2002 powstał natomiast raport i kodeks Daniela Boutona – prezesa Société Générale. W 2008 powstał kodeks na temat nadzoru korporacyjnego instytucji pozarządowej (stowarzyszenia przedsiębiorców) MEDEF83 oraz AFEP84 - Francuskiego związku przedsiębiorców prywatnych85 na podstawie prac komisji etyki MEDEF. Są to jak na razie kodeksy do dobrowolnego zastosowania. Kontrola nad spółką jest dwuszczeblowa, jak w innych krajach modelu kontynentalnego – Conseil d’administration (z prezesem – président) oraz zarząd z Dyrektorem generalnym86. Kodeks handlowy nakazuje raz do roku prezentację raportu dotyczącego opcji na akcje, dane jako część wynagrodzenia menedżerom zarządzającym. W rocznym raporcie konieczne jest wskazanie całkowitego wynagrodzenia i premii każdego menedżera zarządzającego spółką. Kodeks handlowy pozwala na formy ustalania wynagrodzeń dla dwóch modeli zarządczych.

81 Anna Krajewska, Forum Kapitałowe – gazeta V Ogólnopolskiego Forum Zarządów Spółek Giełdowych, str. 18,19. 82 J. Toborek-Mazur Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, str. 54,55 83 fr. Mouvement des Entreprises de France 84 fr. Association Française des Entreprises Privées. 85 strona stowarzyszenia zawiera pełny tekst kodeksu http://www.code-afep-medef.com/ dostęp 10.02.2012 86 fr. directeur general 27 W przypadku jednej Rady dyrektorów: podczas walnego zgromadzenia akcjonariuszy, jeśli istnieje zarząd i rada nadzorcza, to wtedy za pośrednictwem rady nadzorczej.87. Kodeks Boutona wprowadził wymóg rozdziału przewodniczącego rady (prezesa) od stanowiska dyrektora zarządzającego (dyrektor generalny) oraz jasnego podziału kompetencji między nimi. Czas urzędowania dyrektorów nie powinien przekroczyć czterech lat, przy czym okresy dla poszczególnych zespołów dyrektorów powinny być zróżnicowane, aby utrzymać ciągłość urzędowania. Zalecane jest powołanie komitetu nominacyjnego i komitetu audytu. Odstępstwa od regulacji kodeksu Boutona mogą istnieć, ale należy wyjaśnić dlaczego występują88. Ważne są także rekomendacje COB – Komisji Operacji Giełdowych89, które też nie mają mocy wiążącej, jednakże można się na nie powoływać w przypadku spraw sądowych dotyczących spółek90. We Francji, jak i w Niemczech funkcjonuje model powierniczy nadzoru właścicielskiego, co oznacza, że kładzie się nacisk na zabezpieczenie wierzycieli, politykę celów długoterminowych, patrzenia nie tylko na bieżące wyniki finansowe, jak w modelu anglosaskim. Podobnie jak w Niemczech istnieje duża koncentracja kapitału – w spółkach giełdowych najwięksi udziałowcy posiadają często 50% akcji. 80% spółek giełdowych ma tylko dwóch udziałowców91. W Niemczech – Podstawowym aktem prawnym jest HGB – Kodeks Handlowy. Nie istnieje prawna definicja holdingu, ani grupy kapitałowej. Dopiero od 1995 r. działa Biuro Nadzoru Papierów Wartościowych. Przez długi czas istniała tradycja nieujawniania informacji i mała przejrzystość. Wciąż np. ujawnianie danych osobowych udziałowców jest ograniczone. Spółka musi ujawnić w rocznym raporcie udział powyżej 25% w innej spółce. Inwestor o udziale poniżej 10% nie ma dostępu do informacji poufnych. Niektóre formy spółek nie muszą ujawniać swojej struktury. Rozwinięte prawo pracy zapewnia współuczestnictwo pracowników w nominowaniu rady nadzorczej (możliwość nominowania połowy członków – prawo kondeterminacji). W 1998 roku powstał Act on Corporate Control and transparency, German Stock Corporation Act, Takeover Code i German Securities

87https://docs.google.com/viewer? a=v&q=cache:FMTNsTkLu0IJ:www.ecgi.org/remuneration/questionnaire/france.pdf+Marc+Vi %C3%A9not+code&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESheOUWBGw39sBO8rCHVZgwEE- UStVNBgFZOPyKVAlSMS322hAI1NB8Vu9qktAjs55qHwUyQThDF50WKWftBeywkQmkplvs DjCvfbhM5zm-ycmHRSqqw70uGeTKARfg4zxrQ4qVg&sig=AHIEtbQxiM59Y_H31h1T2BiRnWqCeFDMQA data dostępu 12.02.2012 88 zasada „comply or explain” 89 (Commision des Opérations de Bourse) Instytucja ta ma się przekształcić w Autorité des Marchés Financiers po połączeniu z Radą rynków finansowych. 90 http://www.friedfrank.com/siteFiles/Publications/FAC0F0BAD36A374A3324CBF3EB310B9B.pdf dostęp 13.02.2012 91 Bogdan Wawrzyniak Polskie grupy kapitałowe, 2002 str. 117. 28 Trading Act. Prawa te szczegółowo omawiają obowiązki Rady Nadzorczej i Zarządu, w szczególności do informowania i wzajemnych konsultacji oraz rocznego raportowania, min. o przekroczeniu progów udziałów, udziałach wzajemnych, zmianach w posiadaniu udziałów. Realizacja praw z opcji na akcje możliwa jest po co najmniej 2 latach92. Inne cechy niemieckiego systemu korporacji:

• duża rola banków w decyzjach i głosowaniach (Deutsche Bank, ComerzBank) poprzez powiązania kapitałowe • dwu poziomowy nadzór (tzw. kontynentalny) z Radą Nadzorczą i Zarządem93 • trudność zmiany rad nadzorczych • rzadkość wrogich przejęć, mniejsza rola rynku giełdowego • duża koncentracja własności (85% spółek ma udziałowca dominującego, który posiada powyżej 25% głosów) • wyeliminowane jest podwójne opodatkowanie dywidend, istnieje instytucja holdingu podatkowego • sprawozdania są tworzone dla celów podatkowych i zabezpieczenia wierzycieli, a nie dla potencjalnych inwestorów (odwrotnie w modelu anglosaskim) • krzyżowa własność akcji (dotyczy 30% spółek niemieckich) Ciekawym elementem systemu niemieckiego ładu korporacyjnego jest Ustawa o odpowiedniości wynagrodzenia zarządu (niem. Gesetz zur Angenessenheit der Vorstandsvergűtung (Vorst AG)94 z 2009r.

W Wielkiej Brytanii – Podstawowymi dokumentami prawnymi poświęconymi korporacjom są The Combined Code z 1998 roku95, który dotyczy nadzoru właścicielskiego oraz The Company Act z 1985r. W nim zapisano, że stosunek zależności wynika z aktu założycielskiego lub umowy – control contract. Pojawiają się w nim pojęcia spółki holdingowej (holding company96) i spółki filialnej (subsidiary). Spółką holdingową może być każda osoba prawna, która: ma w innej spółce większość praw głosu lub ma prawo powoływania i odwoływania większości składu rady dyrektorów. Filię definiuje się przez

92 Magdalena Jerzemowska Nadzór korporacyjny, 2002r., str. 122. 93 Rozdzielenie to nastąpiło z chwilą powstania Kodeksu Norymberskiego w XIX wieku – Magdalena Jerzemowska Nadzór korporacyjny, 2002, str. 118-126. 94 ang. Act on approprietness of Executive Board Remuneration 95 Bazujący na dwóch wcześniejszych kodeksach Cadbury’ego (1992) i Greenbury’ego (1995). 96 Z powodu takiego wystąpienia pojęcia holding, wcześniejsi autorzy polscy utożsamiali pojęcie holdingu z samą tylko spółką dominującą, mającą udziały w związanych, a nie cały kompleks spółek. Tak właśnie podeszli do problemu M. Wojtunik i B.Draczyński Zarządzanie holdingiem i grupą kapitałową, Gdańsk w 1997r. Publikacja przestarzała pod względem postępujących zmian prawa polskiego, ale ciekawa z uwagi na wzory dokumentów – regulaminów zarządu i rady nadzorczej i refleksje o nadzorze właścicielskim. 29 przeciwieństwo tych dwóch sytuacji oraz kryterium posiadania przez spółkę holdingową (matkę) więcej niż 50% kapitału subskrybowanego spółki97. Wprowadzono obowiązek zgłaszania połączeń spółek do Komisji Monopoli i Połączeń98, gdy: wartość brutto aktywów przekracza 30 mln funtów lub jeśli projektowane połączenie dałoby spółce udział w rynku ponad 25%99. Combined Code ma dwie części – Zasady dobrego nadzoru i Kodeks najlepszych praktyk. Kodeks porusza problemy: dyrektorów i ich wynagrodzenia, kontaktów z akcjonariuszami, rozrachunek i audyt, rola akcjonariuszy instytucjonalnych100. Kodeks wprowadził obowiązek publikacji sprawozdań w odniesieniu do nadzoru, które jest oceniane przez akcjonariuszy i pozostałych interesariuszy. Spółka musi dostosować się do wzoru kodeksu, ale ma swobodę odejścia od tych rozwiązań, jeśli spisze protokół rozbieżności i wyjaśni dlaczego konieczne są odmienne regulacje101. Kodeks ustalił, że należy publicznie uzasadnić konieczność łączenia stanowiska przewodniczącego rady nadzorczej (Board of directors) i naczelnego dyrektora zarządzającego - CEO. W radzie ma istnieć równowaga między dyrektorami zarządzającymi, a niezarządzającymi. Należy ustalić przejrzyste procedury nominowania członków rady nadzorczej (np. przez komitet nominacyjny). Co najmniej co trzy lata powinna nastąpić reelekcja dyrektorów. Płaca powinna być skorelowana z wynikami finansowymi firmy, co zapewni jedność celów akcjonariuszy i rady nadzorczej102. Polityka płacowa powinna być opisana w rocznym sprawozdaniu spółki. W 2010r. doszło do kolejnych zmian w Kodzie Ładu Korporacyjnego, które objęły: coroczne mianowanie dyrektorów, zróżnicowanie zarządu, wymóg regularnej ewaluacji działań zarządu, większy nacisk na ryzyko, wymóg tłumaczenia modelu i strategii biznesowej spółki. Cechy anglosaskiego systemu korporacyjnego to103:

• znikoma rola banków i inwestorów instytucjonalnych • płynny rynek handlu udziałami i akcjami, duża rola giełd, łatwo wejść jak i wyjść ze spółki • częste fuzje i przejęcia (w tym wrogie) oraz wykupy oddziałów, filii

97 J. Toborek – Mazur, Holding w aspekcie..., str. 53,54 98 MMC – Monopolies and Mergers Comission 99 J. Toborek – Mazur, Holding w aspekcie..., str. 53,54 100 Magdalena Jerzemowska, Nadzór korporacyjny, 2002 r. str. 103-110. 101 M. Jerzemowska, Nadzór... str. 103-110. 102 W interesie obu będzie dobre działanie firmy, a nie umowy menedżerskie i zapisane tam sposób wynagrodzenia. Kodeks zaleca też wyłonienie Komitetu ds. wynagrodzeń i Komitetu ds. audytu z dyrektorami niezarządzającymi. 103 Bogdan Wawrzyniak Polskie grupy kapitałowe, 2002, str. 143-148. 30 • w początku XXI wieku doszło do wielu demergers oraz spinn off’ów, demontażu zróżnicowanych konglomeratów • duzi inwestorzy rzadko uczestniczą w rocznych Walnych Zgromadzeniach, gdyż kontaktują się prywatnie. Jest to podstawowy sposób komunikacji. Walne Zgromadzenie ma niewielką rolę. • akcjonariat instytucjonalny nie wpływa na decyzje w takim stopniu jak w systemie kontynentalnym • struktura zarządcza jednopoziomowa (z dyrektorami zarządzającymi i niezarządzającymi104) • słabszy nadzór akcjonariuszy, duża autonomia decyzyjna menedżerów – model agencyjny

W prawodawstwie Unii Europejskiej w odniesieniu do ładu korporacyjnego w 1996r. Komisja Europejska podjęła badania w kierunku harmonizacji prawa dotyczącego grup kapitałowych. Stworzyła raport: „The simplification of the Operating Regulations for PLC in European Union”. Powstał też kodeks autorstwa Centrum Studiów nad politykami europejskimi z 1995r.105 Są to jednak nie obowiązujące akty prawne, w przeciwieństwie do Dyrektywy 90/934/EWG zmienionej obecnie na 2003/123/WE w sprawie systemu podatkowego, w odniesieniu do spółek różnych państw, oraz dyrektywy wprowadzającej europejskie formy przedsiębiorstw, w szczególności spółkę europejską, która może być powołana tylko przez dwie lub więcej spółek z różnych krajów członkowskich, a więc może być formą docelową fuzji przedsiębiorstw. Jak dotąd formy te nie zyskały na popularności, z uwagi na podległość prawu UE i krajowym oraz stosunkowo wysokimi wymogami kapitału założycielskiego. Oprócz rozważań umieszczonych na początku rozdziału należy wspomnieć o kilku innych ważnych aktach prawnych: • dyrektywie o skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych z 1983r. która określiła kiedy mamy do czynienia z pozycją dominującą spółki:106 - jeśli jest ona udziałowcem lub członkiem przedsiębiorstwa - jeśli posiada ona większość praw głosów akcjonariuszy - jeśli wyznacza lub odwołuje członków organu administracyjnego/zarządu spółki, której jest udziałowcem

104 W praktyce te struktury upodabniają się do modelu kontynentalnego z dwoma organami – Zarządem i Radą Nadzorczą. 105 Magdalena Jerzemowska Nadzór korporacyjny, str. 169-170. 106 Joanna Toborek-Mazur, Holding w aspekcie prawnym..., str. 51 31 - jeśli wpływa na firmę, której jest udziałowcem poprzez umowę Wpływ na regulacje krajowe odniosły też dyrektywy: • 2001/65/WE o sprawozdaniach finansowych • 2003/38/WE o sprawozdaniach finansowych w walucie euro • 2003/51/WE o sprawozdaniach finansowych niektórych rodzajów spółek i banków

Problematyka fuzji i połączeń jest regulowana w Unii Europejskiej traktatem lizbońskim w odniesieniu do prawa antymonopolowego, które opiera się o art. 101 i 102 TfUE oraz rozporządzenia dotyczące kontroli koncentracji kapitału przez Komisję Europejską – 139/2004 i 802/2004. Nie pojawiła się definicja holdingu lub grupy kapitałowej jak w ustawie polskiej, ale w roku 1972 ETS wydał orzeczenie, w którym stwierdził, że działania filii na Jednolitym Rynku Europejskim są przypisywane spółce macierzystej, w rozpatrywaniu naruszeń przepisów nie ważne jest miejsce siedziby, ani forma prawna (też os. fizyczne i niektóre organy państwowe), ważne jest wywołanie skutków odczuwalnych na JRE i prowadzenie działalności gospodarczej.107 W skali międzynarodowej również OECD w 1999r. opublikowała rekomendacje “Principles of Corporate Governance”. Te nie obowiązkowe zasady zostały uznane za minimalne standardy ładu korporacyjnego w grupach kapitałowych przez Sieć Międzynarodowego Nadzoru Korporacyjnego ICGN. Została ona założona w 1995r. jako organizacja non-profit na prawie brytyjskim.108 Skupia ona pojedyncze osoby – liderów korporacji indywidualnie, za opłatą i wypełnieniem formularza internetowego. Wymogi dotyczą ochrony praw akcjonariuszy i obowiązków Rad Nadzorczych109.

107 R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska, Prawo europejskie, Zarys wykładu, Lublin 2006 108 jako company limited by guarantee 109 szerzej o tym M. Jerzemowska Nadzór..., str. 139. 32 Rozdział 2

Europejskie grupy kapitałowe w świetle analizy najważniejszych indeksów giełd europejskich

2.1. Giełdy europejskie i ich zróżnicowanie Spółki giełdowe mają szczególne znaczenie dla gospodarek. To one w głównej mierze tworzą rynek kapitałowy. Ich atrakcyjność inwestycyjna wyznacza atrakcyjność gospodarczą całego kraju. Ich problemy, spadek atrakcyjności i wskaźników finansowych pogarsza atrakcyjność całej gospodarki, pociąga za sobą wycofywanie się zagranicznych inwestycji. Problemy spółek giełdowych odbijają się na sytuacji ekonomicznej podwykonawców i kooperantów, a dobre wyniki tych spółek napędzają koniunkturę małym i średnim przedsiębiorcom, jak i tworzą ramy całej branży. Jak możemy analizować i klasyfikować giełdy na całym świecie? Najczęściej stosowanymi wskaźnikami są: wartość obrotów w danym roku110 i wielkość kapitalizacji wszystkich akcji giełdy w danym momencie. Innym ciekawym wskaźnikiem jest udział procentowy kapitalizacji giełdy danego kraju do PKB tego kraju. Wskazuje on, w jakim stopniu firmy są finansowane przez rynek papierów wartościowych. Pozwala to jednocześnie ustalić, jak duża jest wrażliwość firm tworzących gospodarkę na zmiany cen papierów wartościowych (czyli zmiany na rynku kapitałowym). Można przez to wskazać, w jakim stopniu gospodarka jest podatna na szoki mające źródło

110 en. market value 33 w rynku kapitałowym i przepływach kapitału inwestycyjnego (szukającego dużych stóp zwrotu - hot money). Danych na temat giełd na całym świecie dostarcza Światowa Federacja Giełd, do której należy ponad 50 uczestników. Istnieje od 50 lat. W swoich raportach organizacja opisuje koszty i wpływy giełd oraz udział różnych form prawnych. Dowiadujemy się między innymi, że kapitalizacja światowego rynku giełdowego wyniosła w 2010 - 54,8 bln dolarów i wzrosła nieco ponad 14 % w roku 2010111. Porównując tę wielkość do światowego PKB mierzonego parytetem siły nabywczej, który wyniósł w 2009r. - 65 bln dolarów112 możemy wyliczyć, że udział kapitalizacji globalnej w PKB globalnym wynosi – 83%. Jeśliby wziąć pod uwagę obecne szacunki z tego samego źródła CIA Factbook – 76 bln dolarów to wskaźnik ten wyniesie nieco mniej – 72 %. Widać jak duży udział i znaczenie ma sytuacja spółek giełdowych dla światowego PKB. Wartość światowego obrotu akcjami wyniosła w 2010 – 63 bln dolarów. Tabela 6 pokazuje największe pod względem wartości giełdy europejskie, zarówno z UE jak i z poza niej. Wśród największych znajdują się brytyjska, francuska, włoska i niemiecka. Giełda warszawska znajduje się w środku zestawienia. Jest największa spośród giełd Europy środkowej. Niska pozycja giełdy luksemburskiej jest wynikiem faktu, iż giełda ta jest głównie ośrodkiem obrotu obligacjami.

Tab. 6 Kapitalizacja giełd europejskich - koniec 2010r.

Lp. Giełda Wielkość kapitalizacji (w mln USD)

1. London Stock Exchange (+ Borsa Italiana)113 3 613 064 2. Euronext (w jej składzie CAC40)114 2 930 072 3. Deutche Borse 1 429 719 4. Swiss Stock Exchange 1 229 356 5. BME Iberian Stock Exchange 1 171 625 6. OMX Nordic (3 giełdy skandynawskie) 1 042 153 7. Moscow Stock Exchange - MICEX 949 148 8. RTS Exchange – Giełda w Moskwie 954 573 9. Oslo Bors 295 288 10. GPW - Warszawska Giełda 190 231 11. Wiener Borse 126 032

111 Światowa Federacja Giełd http://www.world-exchanges.org/about-wfe data dostępu 30.03.2012 112 Economy Watch; World Economy; World Economic Indicators za CIA Factbook wersja elektroniczna: www.economywatch.com/world_economy/world-economic-indicators/world-gdp.html dostęp 24.11.2009 113 Giełda włoska w Mediolanie połączyła się instytucjonalnie z giełdą londyńską w 2007r. W statystykach Światowej Federacji Giełd liczone są łącznie. 114 Ujmuje łącznie spółki z giełd Francuskiej, Portugalii, Holandii i Belgii. 34 12. Luxemburg Stock Exchange 101 128 13. Athens Stock Exchange 67 586 14. Irish Stock Exchange 60 368 15. Budapest Stock Exchange 27 708 16. Bukarest Stock Exchange 14 201

17. Prague Stock Exchange bd. Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 74

Tabela 7 pokazuje stopień, w jakim kapitalizacja giełdowa ma udział w PKB danego kraju. Największy udział, a zatem i największy wpływ na swoją gospodarkę mają giełdy Luksemburga, Irlandii i Węgier. Stosunkowo mniejszy wpływ mają giełdy londyńska z włoską, francuska i hiszpańska.

Tab. 7 Stosunek kapitalizacji do PKB nominalnego (w % dla 2010r.) Lp. Giełda Udział kapitalizacji w PKB

1. London Stock Exchange 32,9 % 2. Euronext (w jej składzie CAC40) 34,6 % 3. BME Iberian Stock Exchange 37,3 % 4. OMX Nordic (3 giełdy skandynawskie) 37,9 % 5. Deutche Borse 45,6 % 6. GPW - Warszawska Giełda 53,5 % 7. Moscow Stock Exchange - MICEX 60,4 % 8. Swiss Stock Exchange 60,6 % 9. Oslo Bors 62,8 % 10. Athens Stock Exchange 63,5 % 11. Wiener Borse 64,2 % 12. Irish Stock Exchange 77,7 % 13. Budapest Stock Exchange 95,6 % 14. Luxemburg Stock Exchange 96,6 %

15. Prague Stock Exchange bd. Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 131

35 Wartość obrotów na giełdzie to drugi najczęściej podawany wskaźnik, według którego ocenia się wielkość i ważność giełdy w światowym systemie finansowym. W przypadku Europy największą wagę mają giełdy największych obszarowo i ludnościowo krajów – Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch. Wysoką 4 pozycję zajmuje giełda hiszpańska w Madrycie. Dwie giełdy moskiewskie (które obecnie ulegają procesowi połączenia) znajdują się w środku zestawienia. Poniżej nich znajduje się giełda warszawska, a za nią mniejsze giełdy Europy środkowej oraz Irlandii.

Tab. 8 Wartość obrotów akcjami na giełdach europejskich w 2010r.

Lp. Giełda Wartość obrotów w mln USD

1. London Stock Exchange (z giełdą włoską) 2 749 532 2. Euronext (w jej składzie CAC40) 2 022 207 3. Deutche Borse 1 632 061 4. BME Iberian Stock Exchange 1 360 757 5. Swiss Stock Exchange 790 154 6. OMX Nordic (3 giełdy skandynawskie) 749 505 7. Moscow Stock Exchange - MICEX 407 579 8. Oslo Bors 262 686 9. RTS Moscow Stock Exchange 114 379 10. GPW - Warszawska Giełda 69 156 11. Wiener Borse 48 574 12. Athens Stock Exchange 42 966 13. Budapest Stock Exchange 26 263 14. Irish Stock Exchange 8 908 15. Bukarest Stock Exchange 1 733 16. Luxemburg Stock Exchange 215

17. Prague Stock Exchange bd. Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 78

36 Liczba notowanych spółek wyznacza stopień, w jakim rozwinięty jest rynek kapitałowy oraz stopień, w jakim spółki mają dostęp do inwestorów. Płynny rynek kapitałowy, z dużą liczbą uczestników, pozwala firmom obecnym na nim na lepsze finansowanie inwestycji oraz koncentrację w wyniku obrotu akcjami w okresie dobrej koniunktury. Niewielka liczba spółek obecnych na giełdzie oznacza mniejszy dopływ kapitału do gospodarki od podmiotów inwestujących. W czasie dekoniunktury spadek inwestycji może być jednak bardziej odczuwalny. Według tego kryterium spółki hiszpańskie są najbardziej reprezentowane na swojej giełdzie, a także brytyjskie i francuskie spośród pozostałych giełd. Reprezentacja spółek Europy środkowej jest szczególnie skromna. Należy zwrócić uwagę, że tabela nie uwzględnia emitentów obligacji. Tab. 9 Giełdy europejskie według liczby notowanych spółek (2010) Lp. Giełda Liczba notowanych spółek

1. BME Iberian Stock Exchange 3 345 2. London Stock Exchange 2 966 3. Euronext (w jej składzie CAC40) 1 135 4. Deutche Borse 765 5. OMX Nordic (3 giełdy skandynawskie) 754 6. GPW - Warszawska Giełda 584 7. Ukrainian Stock Exchange - Kijów 321115 8. RTS Moscow Exchange 307 9. Swiss Stock Exchange 296 10. Luxemburg Stock Exchange 290 11. Athens Stock Exchange 280 12. Moscow Stock Exchange - MICEX 245 13. Oslo Bors 239 14. Wiener Borse 110 15. Bukarest Stock Exchange 75 16. Irish Stock Exchange 59 17. Budapest Stock Exchange 52

18. Prague Stock Exchange bd. Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 76

115 http://www.ux.ua/en/issues.aspx dostęp 1.04.2012r. 37 Ciekawe informacje dotyczą koncentracji rynku kapitałowego w ramach największych spółek. Obliczono procentowy udział 10 największych firm giełdowych w kapitalizacji całej giełdy. W tabeli 9 uszeregowano giełdy od najmniejszej koncentracji do największej. Z danych federacji giełd wynika, że najbardziej rozproszona wartość giełdy istnieje w Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii i krajach skandynawskich (z wyjątkiem Finlandii), a wartość skoncentrowana przez kilka największych spółek giełdowych występuje w Luksemburgu, Węgrzech i w znacznym stopniu także w Irlandii. Tab. 10 Udział % dziesiątki największych firm w całej kapitalizacji danej giełdy

Lp. Giełda Udział % 10 największych firm

1. London Stock Exchange 32,9 % 2. Euronext (w jej składzie CAC40) 34,6 % 3. BME Iberian Stock Exchange 37,3 % 4. OMX Nordic (3 giełdy skandynawskie) 37,9 % 5. Deutche Borse 45,6 % 6. GPW - Warszawska Giełda 53,5 % 7. Moscow Stock Exchange - MICEX 60,4 % 8. Swiss Stock Exchange 60,6 % 9. Oslo Bors 62,8 % 10. Athens Stock Exchange 63,5 % 11. Wiener Borse 64,2 % 12. Irish Stock Exchange 77,7 % 13. Budapest Stock Exchange 95,6 % 14. Luxemburg Stock Exchange 96,6 %

15. Prague Stock Exchange, Bucarest Stock Exchange bd. Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 88

Warto dodać, że na giełdach Europy od 1995 roku rozpoczęto tworzyć alternatywne parkiety, dla spółek o mniejszej kapitalizacji i z niższymi kosztami debiutu. Giełda Londyńska była pionierem w tej działalności, otworzyła Alternative Investment Market (AIM). W ślad za nim powstały Alternext oraz niemiecki Entry Standard, skandynawski First North, norweski Axess, austriacki Dritter Markt i irlandzki ESM. Na giełdzie warszawskiej taki parkiet powstał w 2007 roku i dziś jest trzeci w Europie, przyciągając wiele spółek

38 zagranicznych z Europy środkowo-wschodniej. Można na nim obracać akcjami – na platformie NewConnect oraz obligacjami – Catalyst.116

2.2. Giełdy europejskie na tle świata Analizując stosunek giełd europejskich do pozostałych widać, że Europa zajmuje trzecie miejsce jako centrum giełdowe świata. Największą rolę odgrywają giełdy obu ameryk, ale tylko trochę mniejszą stanowią giełdy azjatyckie. Systemy kapitałowe Afryki i Bliskiego Wschodu praktycznie nie mają znaczenia światowego, stanowiąc 0,6% kapitalizacji światowej giełd.

Tab. 11 Stosunek kapitalizacji giełd różnych regionów świata 2010r. Region Wartość kapitalizacji (w mln USD) Obie Ameryki 22 172 888 mln Azja z Australią 17 434 932 mln Europa 14 202 252 mln pozostałe rejony – Afryka, Bliski Wschód 1 143 542 mln Świat (Światowa Federacja Giełd) 54 953 614 mln Źródło: raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world- exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 74

Rys. 7 Kapitalizacja giełd z różnych regionów świata 2010r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 http://www.world-exchanges.org /files/statistics/excel/WFE2010AR%20final.pdf str. 74

Z punktu widzenia świata znaczenie ma kilka giełd europejskich kolejno: amerykańsko-francuska (NYSE Euronext), amerykańsko-skandynawska (NYSE OMX), londyńska, niemiecka, szwajcarska, hiszpańska i rosyjska. Znajdują się one w gronie

116 Tomasz Aleksandrowicz Forum Kapitałowe – wydanie specjalne V Ogólnopolskiego Forum Zarządów Spółek Giełdowych Kraków, 2011r., str. 14 39 osiemnastu najważniejszych giełd na świecie pod względem wartości obecnych na nich kapitałów. Wysoką pozycję (w pierwszej dziesiątce) zajmują giełdy tokijska, szanghajska, Hong kong, Sao Paulo i Sydney, a w drugiej dziesiątce: giełda w Szenzen, Seulu, dwie giełdy indyjskie (Bombaj), oraz giełda w Johanesburgu (RPA). W ujęciu według wartości obrotów, rola giełd chińskich jest większa, ale w obu zestawieniach pierwszą trójkę stanowią amerykańsko-francuska (NYSE Euronext), amerykańsko-skandynawska (NYSE OMX) oraz japońska.

Tab. 12 Największe giełdy na świecie pod względem kapitalizacji i wielkości obrotów w 2010r. Wartość Lp. Kraj Giełda Kapitalizacja Lp. obrotów NYSE Euronext 1. Nowy Jork 20,161 14,242 1. (US & Europe) NASDAQ OMX 2. (US & North Nowy Jork 13,552 4,687 2. Europe) Tokyo Stock 3. Japan 3,972 3,325 3. Exchange Shanghai Stock 4. China 3,658 2,357 5. Exchange Shenzhen Stock 5. China 2,838 1,055 11. Exchange London Stock 6. United Kingdom 2,837 3,266 4. Exchange 7. South Korea Korea Exchange 2,029 996 15. 8. Germany Deutsche Börse 1,758 1,185 10. Toronto Stock 9. Canada 1,542 1,912 7. Exchange Hong Kong Stock 10. Hong Kong 1,447 2,258 6. Exchange BME Spanish 11. Spain 1,226 1,031 12. Exchanges Australian Securities 12. Australia 1,197 1,198 9. Exchange 13. Brazil BM&F Bovespa 931 1,229 8. 14. Switzerland SIX Swiss Exchange 887 1,090 14. National Stock 15 India 589 985 16. Exchange of India 16. Russia MICEX 514 771 18. 17. South Africa JSE Limited 372 789 17. Bombay Stock 18. India 148 1,007 13. Exchange Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_stock_exchanges w oparciu od dane Światowej Federacji Giełd data dostępu 1.04.2012r.

40 2.3. Metodyka badania Biorąc pod uwagę powyższą analizę znaczenia giełd europejskich do próby badawczej dobrano spółki według poniższej hierarchii giełd i indeksów. Zamieszczono również graficzną ilustrację próby i proporcji spółek różnych krajów (rys. 8).

Tab. 13 Liczba spółek ujętych w próbie badawczej Liczba spółek Lp. Nazwa indeksu Dzień pobrania pobranych do Kraj/e badania 1. FTSE100 21 lipca 2010 100 Anglia Francja, Belgia, 2. Euronext100 21 lipca 2010 100 Holandia, Portugalia 3. DAX 30 i MDAX 50 21 lipca 2010 80 Niemcy IBEX35 i IBEX Medium Cap. 20 4. 21 lipca 2010 65 Hiszpania + 10 spółek Small Cap. 5. SMI20 i SMI MID30117 21 lipca 2010 50 Szwajcaria 6. MIB40 i MID Cap. 25118 21 lipca 2010 65 Włochy 7. OMX Nordic 40 + 20 21 lipca 2010 60 Szwecja, Dania 8. OBX 25 + 35 18 czerwca 2010 60 Norwegia 9. WIG20 i mWIG40 21 lipca 2010 60 Polska 10. ATX20 22 marca 2010 20 Austria 11. LuxX10 01 lipca 2010 10 Luksemburg 12. ATHEX20 21 lipca 2010 20 Grecja 13. ISEQ20 19 października 2010 20 Irlandia 14. PX13 23 lipca 2010 13 Czechy 15. BUX13 21 lipca 2010 13 Węgry Giełdy z poza Europejskiego Obszaru Gospodarczego 16. RTS50 i MICEX Index30 27 lutego 2012 80 Rosja 17. PFTS20 27 lutego 2012 20 Ukraina Opracowanie własne na podstawie danych giełdowych, różne strony internetowe

Rys. 8 Proporcje udziału spółek różnych krajów w próbie badawczej

117 Nie było możliwości wzięcia do próby 60 spółek, gdyż brakowało odpowiedniego indeksu. Indeks SMI Expanded zawiera w sobie spółki SMI20 i SMI MID30. 118 25 spółek wyodrębniono ze spółek indeksu MID Middle Cap. 60 przesortowanych według wartości akcji. 41 Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 13. Łącznie poddano analizie 809 spółek giełdowych, z czego dla 8 nie odnaleziono danych dotyczących liczby zatrudnionych. Stanowi to 0,9 % próby badawczej. Same spółki z obszaru EOG to 717, z czego dla 4 zanotowano brak danych, co stanowi 0,5 % próby spółek europejskich. Firma Lindt & Sprungl z indeksu SMI MID30 była podwójnie notowana co uwzględniono. Tak samo w przypadku firmy Aryzta AG notowanej na giełdzie Szwajcarii i Irlandii. Obie firmy należą do sektora spożywczego. Arcelor Mittal jest notowany na giełdzie w Luxemburgu i w indeksie Euronext100. Spółka G4S, jest notowana w Wielkiej Brytanii i indeksie skandynawskim OMX. Łącznie 4 spółki były notowane podwójnie. W całkowitej próbie znalazło się 76 spółek wchodzących w skład czterech indeksów spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego z giełd Ukrainy (indeksy UX15 i PFTS20) i Rosji (RTS 50 oraz MICEX 30). Wyeliminowano spółki notowane podwójnie w dwóch indeksach (cały UX15 zawiera się w indeksie PFTS20) oraz 18 spółek podwójnie notowanych na indeksie RTS50 i MICEX30. W samym indeksie RTS50 były notowane akcje zwykłe i preferencyjne. W 4 przypadkach zanotowano brak danych, co stanowi 5% próby spółek spoza EOG. Firmy stanowią najczęściej spółki matki grup kapitałowych, ale w niektórych przypadkach spółki córki należące do większej grupy kapitałowej. Analizie poddano wielkość zatrudnienia oraz branżę działalności.

Indeks UX15 istnieje od 2009r. Indeks PFTS (Persza Fondova Targovelina) powstał natomiast w 1997r. w Kijowie. 43% udziałów w giełdzie Kijowskiej ma rosyjska RTS Stock Exchange. Giełda RTS Exchange połączyła się w 2011r. z MICEX (istniejącą od 1995r.). Połączenie to było rozłożone na kilka lat. Indeksy MICEX i RTS mają być połączone w 2012 roku. Połączeniu ulegną też platformy handlu derywatami i centra clearingu. Na grudzień 42 2010 na indeksie MICEX notowane było 239 przedsiębiorstw. Istotną w Europie wschodniej jest też Giełda Petersburska, będąca spółką akcyjną, istniejącą od 1997r. - SPBEX. W lutym 2012 notowano na niej 137 przedsiębiorstw. Dane uzyskano z bazy EMIS – Emerging Markets Information Service, jak również ze stron internetowych spółek, angielskojęzycznej wersji portalu wikipedia, po zweryfikowaniu umieszczonych tam odnośników oraz w niektórych przypadkach z raportów rocznych lub miesięcznych, opublikowanych na stronach internetowych firm. W przypadku spółek polskich korzystano także z portalu wnp.pl, listy 500, portalu Polityka.pl. Informacje uzyskiwano także w dużym stopniu z bazy danych markets.ft.com należącej do Financial Times Ltd., a także w mniejszym zakresie, z internetowych serwisów informacji biznesowej: Retail Business Review119, Banking Business Review120, hoovers121, macroaxis122 oraz w kilku przypadkach z profilów firm na serwisie LinkedIn. Badanie nie objęło wyników finansowych spółek, co byłoby o wiele bardziej czasochłonne i w takim wypadku próba badawcza musiałaby być o wiele mniejsza, jednakże należy pamiętać, że uwzględniono kapitalizację spółek, w sposób pośredni, o tyle, że decyduje ona o wejściu na największe indeksy w oparciu o które opracowano całe badanie. Firmy na nich notowane to oczywiście te z największą kapitalizacją, zatem kryterium finansowe zawiera się w doborze próby badawczej i nie jest on tym samym subiektywny.

2.4. Prezentacja wyników analizy

2.4.1 Struktura branżowa gospodarki EOG przez pryzmat spółek giełdowych Z uwagi na przejrzystość prezentacji konieczna była odpowiednia agregacja spółek. W większości przypadków branżę można było łatwo określić, w niektórych było to trudniejsze. Zidentyfikowano 35 branż działalności europejskich korporacji, które są zaprezentowane w tabelce 14 poniżej:

Tab. 14 Europejskie grupy kapitałowe (EOG) wg branży działalności (liczbowo)

Lp. Nazwa branży działalności Liczba firm

119 http://www.retail-business-review.com/ - należący do Progressive Digital Media Group Plc 120 http://www.banking-business-review.com/ - również w Progressive Digital Media Group Plc 121 http://www.hoovers.com/ 122 http://www.macroaxis.com/ 43 1. Bankowość 65 2. Przemysł spożywczy 37 3. Górnictwo (w tym ropy i gazu) z przetwórstwem 36 4. Budownictwo 35 5. Telekomunikacja 34 6. Przemysł farmaceutyczny (produkcja leków) 34 7. Transport (lotniczy, morski itp.) 33 8. Produkcja maszyn i narzędzi (w tym domowych) 31 9. Branża chemiczna (w tym kosmetyki) 29 10. Energetyka 28 11. Media i rozrywka 28 12. Usługi finansowe 26 13. Handel detaliczny z hurtowym 25 14. Działalność inwestycyjna – min. papierami wartościowymi 23 15. Nieruchomości 22 16. Usługi ubezpieczeniowe 22 17. Elektronika i elektrotechnika 20 18. Usługi komunalne (i zarząd infrastrukturą) 19 19. Hutnictwo i metalurgia 18 20. Produkcja materiałów budowlanych 17 21. Usługi dla przedsiębiorstw 17 22. Przetwórstwo ropy i gazu123 17 23. Motoryzacja 16 24. Opakowalnictwo i papiernictwo124 13 25. Przemysł odzieżowy 12 26. Turystyka (w tym hotelarstwo) 11 27. Lotnictwo (z przemysłem zbrojeniowym) 10 28. Medycyna (sprzęt i usługi medyczne) 10 29. Produkcja i sprzedaż artykułów luksusowych 9 30. Informatyka (programy/sprzęt/usługi) 9 31. Dostawa sprzętu dla sektora ropy i gazu 8 32. Branża hazardowa 5 33. Optyka 4 34. Produkcja wyrobów tytoniowych 4

123 W tym 1 spółka zajmująca się tylko poszukiwaniem złóż 124 W tym jedna spółka zajmująca się produkcją mebli. 44 35. Usługi pocztowe 2 Źródło: Badania własne w oparciu o aneksy I i II

Z przedstawionych wyników można wysnuć wniosek, że gospodarka europejska jest bardzo zróżnicowana w typach działalności. Żadna branża nie dominuje wyraźnie nad pozostałymi. Najczęściej europejskie spółki kapitałowe zajmują się działalnością bankową, skierowaną do podmiotów detalicznych, osób fizycznych, jak i do przedsiębiorstw. Warto zauważyć, że dodanie korporacji zajmujących się bankowością, ubezpieczeniami i usługami finansowymi daje łączną liczbę 113 spółek kapitałowych, co stanowi 15 % ogółu badanej próby korporacji europejskich. Jest to już znaczny odsetek, który ukazuje gospodarkę EOG jako światowe centrum finansowe. Badania potwierdzają tą często przytaczaną opinię. Druga pod względem częstości występowania branża europejskich korporacji to przemysł spożywczy. Zanotowano tu 37 spółek. Znalazły się tutaj spółki sektora cukrowniczego, alkoholowego, przetwórstwa rybnego, sektora kateringu (sieci restauracji), a także kilka nie ograniczających się do jednego segmentu. Podobnie, jak w przypadku szeroko rozumianego sektora finansów, tak w sektorze ropy i gazu istnieją problemy klasyfikacyjne. W ramach tej gałęzi gospodarki wyróżnia się przede wszystkim wydobycie ropy i gazu. Jednak ten segment wchodzi niewątpliwie do branży górniczej. Zidentyfikowano dalszą grupę spółek tego segmentu łączącą wydobycie z przetwórstwem lub zajmujące się tylko przetwórstwem ropy (działalność rafineryjna), w skład sektora wchodzą ponadto liczne firmy dostarczające drogi i wyspecjalizowany sprzęt wiertniczy oraz zajmujące się morskim transportem ropy i gazu. Łącznie sektor ten obejmuje 39 spółek kapitałowych (najczęściej grup kapitałowych). Branża ta, tym samym plasuje się na drugim miejscu po gałęzi finansowej. W tabeli 14 dostarczanie sprzętu zakwalifikowano jako usługi dla przedsiębiorstw, a sektor ropy i gazu włączono do gałęzi górniczej (stąd miejsce 3 w zestawieniu). Następne dwie branże, w których bardzo często spotykamy europejskie korporacje to: budownictwo i telekomunikacja. Zwróćmy uwagę na wyodrębnienie sektora produkcji materiałów budowlanych z budownictwa. Gdyby te dwie branże dodać do siebie, to budownictwo – z liczbą 52 spółek zajęłoby drugie miejsce po bankowości. Branża telekomunikacyjna jest jednolita, obejmuje głównie operatorów, często narodowych. Następną branżą, w której obecne są europejskie korporacje jest branża farmaceutyczna. Odróżniono od niej o wiele mniej reprezentowane segmenty dostarczania usług medycznych oraz produkcji sprzętu medycznego. Branża farmaceutyczna jest w dużym stopniu jednorodna. Kolejną pozycję zajmuje transport. Kategoria ta obejmuje największe europejskie linie lotnicze oraz towarowe floty morskie (głównie norweskie), a także spedycję

45 towarów. Następny jest sektor maszynowy. Obejmuje on zarówno ciężkie maszyny budowlane, silniki i maszyny transportowe, turbiny wiatrowe, windy, ale także systemy instalacji (np. hydrotechnika), narzędzia i urządzenia domowe (AGD). Miejsce tej branży jest w środku zestawienia, ale gdyby połączyć ją z branżą motoryzacyjną (a więc produkcją maszyn transportowych), to z liczbą 47 sektor maszynowy zająłby miejsce w czołówce gałęzi gospodarczych EOG. Wysoką pozycję w pierwszej dziesiątce zajęły energetyka oraz branża chemiczna. W ramach energetyki sklasyfikowano spółki produkujące energię elektryczną i kilka łączących produkcję z dystrybucją. Wyodrębniono natomiast spółki właścicielki sieci energetycznych (są w grupie sektora komunalnego). Sektor chemiczny jest bardziej zróżnicowany produktowo. W tej kategorii znalazły się spółki produkujące środki czystości (wchodzące w skład FCCMG), tworzywa sztuczne, ale też nawozy, kosmetyki i substancje zapachowe. Następną pozycję zajmują korporacje branży mass mediów i rozrywki. W większości są to grupy kapitałowe telewizji kablowej i satelitarnej, jedynie kilka spółek wydawniczych. Następnie wspomniane wcześniej usługi finansowe (wśród których również znajdują się ubezpieczenia, a także usługi bankowe). Dział handlu detalicznego i hurtowego zajmuje pośrednie miejsce pod względem liczebności korporacji. Znajdują się tutaj znane sieci super i hipermarketów brytyjskich, francuskich i niemieckich, jak Castorama (w grupie kapitałowej Kingfisher), Intermarche (w grupie Casino Guichard), Carrefour, Ahold125, Tesco występujące samodzielnie, Media Markt będący w niemieckiej grupie Metro AG. Działalność inwestycyjna to kategoria, którą objęto spółki, zajmujące się zarządzaniem portfelem akcji i innych papierów wartościowych w imieniu innych przedsiębiorstw. Nie ma znaczenia branża, z którą te papiery są związane, ani faktyczna działalność. Firmy te kierują swoją ofertę do dużych uczestników rynku kapitałowego. Sektor nieruchomości zajmuje pośrednią pozycję w działalności korporacji EOG126, podobnie firmy ubezpieczeniowe, wśród których wiele powszechnie rozpoznawalnych marek jak AXA, Allianz, Generali, Aegon czy PZU. Drugą dziesiątkę zestawienia zamykają branże elektrotechniczna i hutnicza, a także spółki usług komunalnych. Niektóre spółki usług komunalnych są związane z branżą energetyczną, ale nie zajmują się produkcją energii, a dostarczaniem prądu do odbiorców oraz zarządzaniem siecią energetyczną. Inne przedsiębiorstwa tego sektora zajmują się zarządem nad infrastrukturą drogową – autostradami oraz lotniskami (Wiedeń, Paryż, Wenecja). Ewenementem jest

125 Obecnie przejęty przez Carrefour, na co wyraziła zgodę Komisja Europejska. 126 Wykazuje najniższe zatrudnienie, czasem poniżej 100 osób, podczas gdy wartość aktywów jest wyjątkowo duża. 46 spółka Aeroport de Paris, która zarządza aż 14 lotniskami. Niższą pozycję w gospodarce europejskiej zajmują branże produkcji materiałów budowlanych, przetwórstwa ropy i gazu oraz motoryzacji. Są one jednolite w przeciwieństwie do sektora usług dla przedsiębiorstw. Obejmuje on różnorodną działalność: usługi rekrutacyjne, certyfikację i badania jakości produktów, usługi reklamowe. Trzecią dziesiątkę branż otwierają przetwórstwo ropy i gazu, motoryzacja oraz branża papiernicza (reprezentowana przez firmy opakowalnicze), przy czym do tego segmentu włączono firmę produkującą opakowania szklane127 (jedyna wśród wszystkich badanych indeksów giełdowych) i jedną, która zajmuje się produkcją mebli128. Typ działalności powoduje, że firmy produkcyjne korzystają zwykle z lokalnych/regionalnych firm opakowalniczych. Przemysł odzieżowy zajął dopiero 25 miejsce. Jedynie 12 spółek kapitałowych zajmuje się tą działalnością. Podobnie obserwuje się niskie zglobalizowanie i konieczność dostosowania do krajowych upodobań i wymogów. Jedynie handel odzieżą jest w dużym stopniu umiędzynarodowiony (przykład marki sklepów Zara, w ramach korporacji Inditex). Spółki te i tak korzystają z produkcji podwykonawców zlokalizowanych poza Europą, w krajach niskiej płacy - Turcji, Pakistanie, Chinach itp. Branża turystyczna składa się w dużym stopniu z lokalnych, krajowych operatorów i biur podróży. Tylko kilka spółek ma znaczenie ogólnoeuropejskie. W trzech przypadkach są to sieci hoteli. W pozostałych są to posiadacze floty statków wycieczkowych, które swoją działalność łączą z posiadaniem hoteli, co pozwala dostarczyć kompletną usługę niemal bez udziału podwykonawców. Branża lotnicza często łączy się z produkcją na potrzeby sektora zbrojeniowego i zostały połączone w jedną kategorię, aczkolwiek można by zaliczyć je do sektora maszynowego. Branża ta wymaga bardzo dużych nakładów finansowych i znajomości wysokich technologii, w związku z czym funkcjonują w tej branży duże firmy, o długich tradycjach, czasem sięgających drugiej wojny światowej. Korporacje te podejmują też produkcję urządzeń słabo rozwiniętego w Europie przemysłu kosmicznego (EADS wyprodukował rakiety Ariane, a jego spółką podporządkowaną jest Airbus, firma – konstruktor Airbusa A380 z 2005r., największego samolotu pasażerskiego na świecie). Jeszcze niżej uplasowały się: działalność medyczna – min. sieci prywatnych przychodni i szpitali razem z zaledwie kilkoma spółkami produkującymi sprzęt medyczny. Podobnie niskie pozycje zajęły branże – informatyczna, artykułów luksusowych (wśród nich rozpoznawalne marki Luis Vitton, Swatch, Dior).

127 Vidrala 128 Ekornes 47 Zestawienie zamykają wspomniane już przedsiębiorstwa – podwykonawcy sektora ropy i gazu, kilka firm branży hazardowej, optyki, wyrobów tytoniowych i usług pocztowych. Rys. 9 Liczebność poszczególnych branż gospodarki EOG (liczbowo)

Źródło: Opracowanie własne na postawie tabeli 14 Na diagramie 10 zaprezentowano tą samą próbę spółek w bardziej zagregowanej formie. Spółki bankowe, inwestycyjne i ubezpieczeniowe tworzą sektor bankowy. Do sektora spożywczego włączono produkcję wyrobów tytoniowych. Budownictwo połączono z produkcją materiałów budowlanych. Sektor maszynowy ujednolicono przez włączenie produkcji maszyn transportowych i zbrojeniowych oraz spółek dysponujących sprzętem wiertniczym dla sektora ropy i gazu. Do spółek energetycznych dodano właścicieli sieci przesyłowych. Z górnictwa ogółem wyodrębniono natomiast sektor ropy i gazu. Słabo reprezentowane gałęzie połączono w jedną kategorię – „Inne sektory”.

48 Rys. 10 Liczebność branż w gospodarce EOG - wersja uproszczona

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 14.

Jak można zauważyć z powyższego diagramu, znacznie wyższe miejsce – drugie, zajmuje sektor maszynowy. Budownictwo i medycyna pozostają dwoma bardzo ważnymi sektorami, w których obecne są europejskie grupy kapitałowe. Udział korporacji w sektorze górniczym i spożywczym okazuje się mniejszy. Kolejność i udział wielu pozostałych sektorów w działalności korporacji europejskich pozostał bez zmian.

2.4.2 Grupy kapitałowe Europy wschodniej (Rosji i Ukrainy) Tabela 15 przedstawia rozkład spółek giełdowych pomiędzy gałęzie gospodarcze. Wyróżniono tylko 13 branż, co może być częściowo wytłumaczone znacznie mniejszą próbą spółek. Z drugiej strony ich liczba jest podyktowana badaniem tylko dwóch krajów. W badaniu uległo potwierdzeniu przekonanie, iż czołowymi sektorami gospodarki naszych wschodnich sąsiadów są górnictwo (w szczególności wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej i gazu) oraz energetyka. Przy czym w krajach EOG energetyka zajęła miejsce 9 pod względem liczby korporacji. Ważną rolę odgrywa przemysł ciężki – hutnictwo i metalurgia. W przypadku Europy ta branża była w połowie zestawienia. Duży stopień zmonopolizowania występuje w zarządzaniu sieciami przesyłowymi energii oraz w telekomunikacji. Niżej 49 uplasowały się branża chemiczna i handlowa. Następnie kilka spółek produkujących maszyny, w tym dwie zajmujące się produkcją wagonów kolejowych. Zestawienie zamykają spółki: farmaceutyczna – Pharmstandard, budownicza – Mostotrest.

Tab. 15 Spółki giełdowe spoza EOG - Rosja i Ukraina wg branży

Lp. Nazwa branży działalności Liczba firm 1. Górnictwo (w tym 20 spółek sektora ropy i gazu) 29 2. Energetyka 15 3. Hutnictwo 12 4. Bankowość 9 5. Metalurgia 6 6. Zarząd infrastrukturą energetyczną 5 7. Telekomunikacja 5 8. Branża chemiczna 4 9. Handel 4 10. Maszynowy 4 11. Transport 2 12. Nieruchomości 2 13. Farmaceutyka 1 14. Budownictwo 1 Źródło: Zestawienie w oparciu o indeksy RTS50, MICEX30, UX15, PFTS20.

Poniższy diagram przedstawia udziały poszczególnych branż w gospodarce Rosji i Ukrainy. Jednak zestawienie to nie pokazuje pełnego obrazu gospodarki wschodniej Europy. Na badanych indeksach giełdowych nie pojawia się między innymi Gazprombank, trzeci co do wielkości bank w Rosji i właściciel spółki Gazprom – Media, największego koncernu mediowego w Europie Wschodniej, który został sprzedany Gazprombankowi, przez spółkę macierzystą Gazprom. Gazprom-media zarządza 3 kanałami telewizji, 5 kanałami radiowymi oraz wydaje gazety: Echo Moskwy, Izwiestia, Trybuna oraz kilka innych. Inną ważną spółką podległą temu bankowi jest Atomstrojexport z 54% pakietem akcji. Należy zwrócić uwagę, że pakiet kontrolny w spółce Gazprom uzyskał w 2005/2006 rząd Federacji Rosyjskiej129, a w 2006 roku Duma uchwaliła prawo dające wyłączność w eksporcie gazu poza Rosję. W toku swojego istnienia, od 1989 roku, Gazprom stosował dynamiczną politykę przejęć i zakupów pakietów akcji. Do najbardziej aktualnych powiązań kapitałowych Gazpromu

129 Poprzez Federalną Agencję Zarządzania Mieniem Federalnym 50 neleży zaliczyć pakiet kontrolny w spółce Sahalin Energy130 oraz 75% udział w spółce Gazprom Neft, zajmującej się wyłącznie wydobyciem i przetwórstwem ropy naftowej. Do korporacji należy również największy system przesyłowy gazu na świecie Zunifikowany System Dostawy Gazu. 25% gazu zużywanego w Unii Europejskiej pochodzi od Gazpromu. Liczba spółek tworzących grupę kapitałową Gazprom jest olbrzymia. Samych spółek w których Gazprom ma 100% udziałów jest 59 (wszystkie w Rosji). W 32 spółkach Gazprom ma udziały większościowe min. w spółce Novatek i Mosenergo, notowanymi na indeksie RTS50. Poza Rosją spółki powiązane lub z pakietem kontrolnym Gazpromu, znajdują się w 33 krajach min. na wyspach Dziewiczych, Gibraltarze, Cyprze, Kajmanach – a więc krajach niskich podatków, gdzie korporacje transferują zyski, a oprócz tego w Holandii, Turcji, Austrii, Niemczech, Szwajcarii, Irlandii a nawet Nigerii. W Polsce spółkami powiązanymi o charakterze joint-venture są EuroPolGaz i Gaz Trading. Koncern skupia swoją działalność się na sektorze ropy i gazu, nie inwestując w inne, sprzedaż Gazprom Media jest tego najlepszym dowodem. Drugą korporacją rosyjską o tak dużym znaczeniu jest państwowa spółka Rosatom, powstała w 2007 roku131. Kontroluje ona holding Atomenergoprom oraz spółkę Atomflot (zarząd nad flotą lodołamaczy atomowych), a także OKB Gidropress, które jest przedsiębiorstwem rozwijającym technologie i budującym reaktory nuklearne. Z kolei w skład subholdingu Atomenergoprom wchodzą min.: Energoatom, TVEL (producent paliwa nuklearnego), Tehsnabexport (handel uranem), Atomenergomasz (spółka budowlana), ARMZ Uranium Holding (górnictwo uranu).

Rys. 11 Niektóre powiązania największych przedsiębiorstw rosyjskich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie spółek wyodrębnionych na giełdzie moskiewskiej.

130 razem z Mitsubishi, Mitsui oraz Shell. 131 Wcześniej Federalna Agencja Energii Atomowej od 2004r. 51 Rys. 12 Liczebność i udział branż w gospodarce Rosji i Ukrainy

Źródło: Dane z tabeli 15.

Wśród wielu spółek podległych Gazpromowi znajdują się dwie spółki energetyczne OGK-2 i OGK-6. Są to jedne z 6 spółek energetycznych, jakie powstały w wyniku restrukturyzacji sektora energetyki w Rosji w celu pobudzenia konkurencyjności tego rynku. Restrukturyzacja Jednolitej Energetiskiej Sistemy (RAO UES), posiadającej ponad 40 elektrowni nastąpiła w 2004/2005 roku. Powstałym spółkom przekazano zarząd 5-6 elektrowni. Przy firmie Inter RAO UES pozostawiono ich 11. Od razu weszły one w powiązania kapitałowe min. z Norylsk Nickel, RusHydro i innymi. Spółki poza sektorem energetycznym również są bardzo duże i operują na całym obszarze Rosji. I tak grupa kapitałowa DIXY, działająca w branży handlu detalicznego zarządza 906 supermarketami (sama należy do grupy kapitałowej Merkury), M.video, która zajmuje się handlem sprzętem AGD i RTV posiada 261 sklepów, a spółka Magnit dysponuje aż 3 230 hipermarketami. Podobnie krajowy dystrybutor paliw samochodowych – Tatneft – posiada sieć 626 stacji paliw. Dla dopełnienia obrazu grup kapitałowych Rosji warto wspomnieć o holdingu IDGC, zajmującym się dystrybucją energii, z którym związane jest 47 spółek. Warto zauważyć, że rosyjskie spółki giełdowe jak NorNickel, Rostelecom, RusHydro, Holding Zakładów Stalowych Magnitogorsk mają bardzo profesjonalne zarządzanie i rachunkowość według międzynarodowych standardów. Publikują znaczną ilość informacji w języku angielskim, w tym obszerne roczne sprawozdania, informacje o Radach Nadzorczych i Zarządach, strategii firmy. Prowadzą także audyty wewnętrzne. Grupę kapitałową skupioną wokół spółki

52 zakładów stalowych w Magnitogorsku podaje się jako dobry przykład pomyślnej restrukturyzacji kombinatu postkomunistycznego. Przechodząc do grup kapitałowych Ukrainy, trzeba wspomnieć o znacznej roli dużych holdingów, a właściwie zdywersyfikowanych konglomeratów wielobranżowych. Jednym z nich jest konglomerat Finansy i Kredyt, należące do Konstantina Żewaho132, jednego z najbogatszych Europejczyków Europy Środkowej i Wschodniej, posła Rady Najwyższej Ukrainy (4 kadencje), związanego z Blokiem Julii Tymoszenko. Konglomerat ten obejmuje spółki z branży: bankowości, energetyki, transportu, farmaceutyków, hutnictwa. Został on zbudowany wokół banku „Finanse i Kredyt”, który powstał już w 1990 roku. Udziały w tym banku posiadają dwa dominujące podmioty "F&C Realty" (nieruchomości) i LTD "Askaniya". Pozostałe spółki holdingu to min: Vorskla stal, Połtawska fabryka maszyn, Turbogaz, Zakłady produkcji wagonów kolejowych Stahanowa (notowane w PFTS20), Terminal portu południowego w Odessie, Agencja ubezpieczeniowa „Omega”, Krzemieńczuska fabryka węgla technicznego, spółka branży chemicznej „Rosawa”, a nawet firma sektora spożywczego Kremenczuk-mjaso. Drugim najważniejszym holdingiem- konglomeratem jest SCM – System Capital Management, należący do Rinata Achmetowa, najbogatszego milionera Ukrainy133, wspierającego politycznie Partię Regionów (poseł od 2007r.). W założonej w 2000r. spółce macierzystej posiada 100% akcji. Siedzibą holdingu jest Donieck. Zajmuje się ona tylko zarządzaniem aktywami podległych jej subholdingów, wśród nich największy Metinvest, do którego należą zakłady koksowe Awdiwka, notowane na PFTS20. Metinvest to największy wydobywca rudy żelaza na Ukrainie. Pozostałe subholdingi to Esta Holding, Donbas TEK oraz Azowmasz, do którego należy Mariupolski Zakład Budowania Maszyn Ciężkich (także w indeksie PFTS20). Do holdingu należy też firma telekomunikacyjna VegaTelecom oraz Ukraine Media Group. Łączne zatrudnienie całego holdingu szacuje się na 200 tysięcy osób134, a liczbę pojedynczych spółek na ok. 100. Holding jest audytowany przez PWC. Warto wspomnieć, że SCM, Metinvest i DTEK zostały uznane za pionierów społecznej odpowiedzialności biznesu na Ukrainie. Rinat Achmetow założył w 2005r. Fundację Rozwoju Ukrainy, a w 2007r. Fundację na rzecz efektywnego Zarządzania. Obie instytucje posiadają międzynarodowe rady zarządzające. Zajmują się opracowywaniem raportów konkurencyjności gospodarki ukraińskiej i planami jej rozwoju

132 133 Według rankingu Forbsa Rinat Achmetow, pochodzący z Doniecka jest na 39 miejscu światowych miliarderów. Warto wspomnieć, że Wiktor Janukowycz był zarządcą regionu Donieck, zanim został prezydentem. Posiada też klub piłki nożnej Szachtar Donieck i w znacznym stopniu przyczynił się do wybudowania stadionu Donbass Arena. 134 Można by porównać zatrudnienie SCM do ThyssenKrupp, koncernu Fiat lub Deutsche Telecom. Jednych z czołówki KTN na świecie. 53 (min. projekty rozwoju regionu Lwowa i Doniecka) oraz organizacją konferencji. Działania te organizowane są we współpracy z amerykańskimi firmami konsultingowymi – grupą Monitor i Intelligence Squared135. Kończąc temat ukraińskich grup kapitałowych można wspomnieć o jeszcze jednej ważnej grupie, tym razem będącej własnością państwa – Energetycznej Kompanii Ukrainy. Posiadająca 20 spółek związanych spółka matka zatrudnia ok. 100 tys. pracowników i odpowiada za 56% energii elektrycznej produkowanej rocznie. Operuje poprzez subholdingi, spółki w których ma 100%-70% udziały: Ukrhydroenergo, Donbassenergo, Centrenergo, Dniproenergo, Zahidenergo136 i kilka innych. Te z kolei są w posiadaniu kilku zakładów energetycznych każdy.

2.4.3 Największe spółki kapitałowe w sektorach gospodarki europejskiej

W oparciu o przeprowadzone badania można dokonać próby odpowiedzi na pytanie korporacje jakich krajów w największym stopniu tworzą daną branżę gospodarki europejskiej? W przypadku spółek kapitałowych z dziedziny bankowości, największą część stanowią włoskie grupy bankowe (8 spółek), spółki Wielkiej Brytanii (8), Hiszpanii (8), Grecji (8) i Francji. Istotną część tej branży stanowią banki polskie (7), aczkolwiek gdyby nie brano pod uwagę indeksu MidWIG byłoby ich tylko 4. Znaczną rolę odgrywają banki Szwajcarii, Luksemburga i Niemiec, jednak swoją liczbą ustępują innym krajom EOG. Największym podmiotem tej branży jest bank HSBC – Hongkong Shanghai Banking Corporation o zatrudnieniu 288 tysięcy pracowników. Nieco mniejszymi podmiotami są PNB Paribas oraz podobnej wielkości Societe Generale i Credit Agricole (po 160 tys. pracowników). Warto wspomnieć jeszcze Bank of Scotland i Berclays. Pozostałe banki są już znacznie mniejsze. Wśród polskich, największy jest PKO Bank Polski (32 tys. osób). Średnie zatrudnienie w branży bankowości dla spółek EOG wynosi 38 tysięcy osób.

W europejskiej branży spożywczej obserwujemy raczej rozproszenie wśród krajów EOG. Najczęściej pojawiają się na giełdzie norweskiej (8), w odniesieniu do przetwórstwa rybnego, następnie w indeksie Euronext100 (Francja, Portugalia, Belgia i Holandia – 6 takich spółek), na giełdach Irlandii i Szwajcarii (po 5 spółek). Europejską branżę spożywczą tworzą też spółki brytyjskie (4), hiszpańskie (3) i wreszcie polskie (3)137. Na innych rynkach kapitałowych (min. niemieckim), branża ta nie odgrywa dużej roli. Największe pod względem zatrudnienia są spółki sektora kateringu: brytyjskie Sodexo (379 tys.) oraz Compass (386

135 należy do BBC News. 136 wszystkie wymienione, z wyjątkiem Ukrhydroenergo są notowane w indeksie PFTS20. 137 Nie byłyby jednak obecne, gdyby w próbie nie uwzględniono indeksu midWIG. 54 tys. ) pracowników. Trzecia pod względem zatrudnienia spółka spożywcza w EOG jest Nestle – 281 tys. osób i o ponad połowę mniejszy Danone. Wśród czołówki znajduje się Unilever (163 tys. ) Średnia dla całej branży wynosi ok 24 tysiące zatrudnionych.138

W sektorze górnictwa główną rolę odgrywają spółki brytyjskie (aż 16), ich działalność jest rozwijana głównie w byłych koloniach brytyjskich, a częściowo na Morzu Północnym. W przypadku Shell i BP wydobycie prowadzone jest ze złóż na całym świecie. O połowę mniej liczne są spółki skandynawskie (8), działające głównie w sektorze ropy i gazu na Morzu Północnym. Istotną pozycję ma Polska (5 spółek) oraz Francja (2). Największy podmiot z tej grupy to Angloamerican o zatrudnieniu 107 tysięcy osób. Do największych zaliczają się też Shell 101 tys. oraz nieco mniejszy BP- 80 tys. zatrudnionych. Średnia liczba pracowników w tej branży wynosi ok. 24 tysiące osób, a więc podobnie do koncernów sektora spożywczego. 139

Budownictwo jest reprezentowane w badaniu przez spółki hiszpańskie (9), włoskie (4), francuskie (3) oraz polskie (5 w tym 4 z midWIG). Można wymienić też spółki skandynawskie (3). Spółki z pozostałych krajów nie były na tyle duże, aby pojawić się w badaniu. Największą spółką jest francuska korporacja Vinci z zatrudnieniem 179 tysięcy pracowników. Wyróżniają się także francuskie: Boygues - 133 tys. i Ferrovial – 101 tys. os. Pozostałe są znacznie mniejsze. Średnia zatrudnienia w sektorze wyniosła 26 tysięcy osób.140

W dziedzinie telekomunikacji najwięcej spółek próby było związane z indeksem Euronext100 oraz indeksami krajów skandynawskich (6). Pewną rolę odgrywają także spółki brytyjskie (4) i włoskie (3). Największymi podmiotami w EOG są hiszpańska Telefonica (z zatrudnieniem 270 tysięcy osób) oraz Deutsche Telekom (246 tysięcy pracowników). Mniejszym podmiotem jest France Telecom. Pozostałe podmioty tej branży są mniejsze, a średnie zatrudnienie w europejskiej spółce telekomunikacyjnej wynosi ok. 30 tysięcy pracowników.141

W sektorze chemicznym dominują spółki niemieckie (11), a następnie francuskie (5). Mniejszy udział mają korporacje szwajcarskie i polskie. Największa spółka branży chemicznej to niemiecki BASF (Badische Anilin und Soda Fabrik) o zatrudnieniu 109 tysięcy osób, założone w 1865 roku i operujące na wszystkich kontynentach świata. Posiada on ponad

138 Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli w aneksie. 139 Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli w aneksie. 140 Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli w aneksie. 141 Opracowanie własne w oparciu o dane z aneksu. 55 380 zakładów chemicznych, własne laboratoria badawcze, które produkują między innymi rośliny transgeniczne. Znacznie mniejszym przedsiębiorstwem międzynarodowym jest L’Oreal (66 tysięcy pracowników). W branży chemicznej zatrudnienie nie jest wysokie, mimo umiędzynarodowienia, średnio około 20 tysięcy osób.142

Również w dziedzinie farmacji główna rola przypada spółkom niemieckim i szwajcarskim. Do największych należą Fersenius – 137 tysięcy zatrudnionych, Novartis – 119 tysięcy osób i Bayer AG (111 tysięcy pracowników). Ze spółek polskich do zestawienie wszedł jedynie Bioton. Średnie zatrudnienie w spółkach farmaceutycznych to ok. 30 tys. osób.143

Sektor maszynowy jest bardzo zróżnicowany. Do tej kategorii zaliczono także producentów narzędzi. Nie występują tu duże korporacje jak w górnictwie, czy budownictwie. Największą spółką giełdową tej branży jest szwedzki Elektrolux o stosunkowo niewielkim zatrudnieniu 51 tysięcy pracowników. Podobną pod względem wielkości jest spółka Svenska Kullagerfabriken (49 tys. zatrudnionych). W związku z taką charakterystyką branży maszynowej, średnie zatrudnienie wynosi 16 tys. osób.144

Sektor motoryzacyjny, jako wymagający bardzo dużych nakładów finansowych jest opanowany przez kilka dużych grup kapitałowych, przede wszystkim niemieckich (6), a także francuskich, włoskich i skandynawskich. Największą korporacją tej branży w Europie jest Volksvagen z zatrudnieniem 368 tysięcy osób, a drugim co do wielkości jest Daimler (260 tys. pracowników). Polska nie jest obecna w tej branży, z Węgier pochodzi najmniejsza spółka tego sektora – Raba (2 tys. pracowników). Większość europejskich spółek motoryzacyjnych przekracza, albo przybliża się do 100 tysięcy zatrudnionych. Wyjątkami są Scania, Pirelli i MAN.

W dziedzinie transportu w Europie wyróżnia się korporacja TNT o zatrudnieniu 156 tys. osób oraz Moeller-Maersk – 115 tysięcy osób. Niewiele mniejszymi są największe floty lotnicze Europy – Lufthanza i Air France-KLM, odpowiednio 113 i 104 tysiące pracowników. Kilka dużych podmiotów dominuje nad pozostałymi przedsiębiorstwami obecnymi w próbie badawczej. Żadna polska spółka transportowa nie jest na tyle rozwinięta, aby znaleźć się w gronie wyłonionym z próby badawczej. Przeciętne zatrudnienie w spółce transportowej jest stosunkowo niskie – ok. 13 tysięcy zatrudnionych.

142 Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli w aneksie. 143 Opracowanie własne w oparciu o dane z aneksu. 144 Opracowanie własne w oparciu o dane z aneksu. 56 W sektorze energetyki największą korporacją EOG jest GDF Suez (236 tysięcy pracowników) oraz mniejsza, choć wciąż bardzo duża Electricite de France (158 tysięcy zatrudnionych). Pozostałe podmioty są już znacznie mniejsze. Z polskich spółek energetycznych największą jest Polska Grupa Energetyczna (46 tysięcy osób). Średnie zatrudnienie w spółkach energetycznych w Europie to ok. 30 tysięcy osób.

Sektor handlu jest zdominowany przez wielkie sieci super i hipermarketów, przede wszystkim przez 3 duże grupy kapitałowe: brytyjskie Tesco (472 tysiące osób) , Carrefour (471 tysięcy zatrudnionych) i niemiecką grupę Metro (283 tysiące pracowników). Z uwagi na konieczność zatrudniania kasjerów i liczebnej obsługi magazynów, spółki tej branży wykazują duże średnie zatrudnienie – ponad 40 tysięcy osób. Spółki branży nieruchomości należą do najmniejszych w świecie. Średnie zatrudnienie w nich oscyluje w okolicy 400 osób, choć często ta liczba jest mniejsza, w niektórych przypadkach nawet poniżej 100 pracowników. Z uwagi na bardzo dużą wartość środków trwałych jakimi zarządza – budynki (często centra handlowe i biurowce), tereny inwestycyjne – spółki te znajdują się wśród najwartościowszych pod względem kapitalizacji, co pozwala im znajdować się na najważniejszych indeksach giełdowych w Europie. Do największych należą Unibail i Klepierre. W branży odzieżowej dominują korporacje niemieckie i włoskie, ale największą jest hiszpański Inditex, właściciel marki Zara i sieci sklepów w całej Europie, zatrudniający 100 tysięcy osób, natomiast na drugim miejscu plasuje się szwedzki Hennes&Moriz (87 tys. osób). Jak już wcześniej wspomniano jest to branża, w której przeważają małe spółki, nie- obecne w próbie badawczej. Trudno też stwierdzić, czy nie należałoby zaliczyć tych spółek bardziej do sektora handlu, niż do odzieży, jako że działalność handlowa (sieci sklepów) dominuje w tych przedsiębiorstwach. W przypadku spółek informatycznych, trudno mówić o średnim zatrudnieniu, z uwagi na małą liczbę firm tej branży na giełdach europejskich. Samotnym liderem jest niemiecka firma SAP, dostarczająca oprogramowanie do kompleksowego zarządzania danymi przedsiębiorstw. Pozostałe nie przekraczają 10 tysięcznego zatrudnienia.

Tab. 16 Średnie zatrudnienie w spółkach giełdowych w poszczególnych branżach Lp. Nazwa branży Liczba pracowników 1. motoryzacja 100 000 2. handel detaliczny i hurtowy 40 000

57 3. bankowość 38 000 4. energetyka 30 000 5. telekomunikacja 30 000 6. farmaceutyki 30 000 7. budownictwo 26 000 8. przemysł spożywczy 24 000 9. górnictwo 24 000 10. przemysł chemiczny 20 000 11. przemysł maszynowy 16 000 12. transport 13 000 13. media i rozrywka 10 000 14. nieruchomości 400 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z indeksów giełdowych patrz Aneks 2. Wszystkie wielkości około.

2.4.4. Porównania międzykrajowe (wybrane kraje EOG) i międzyregionalne

Już we wcześniejszym podrozdziale wskazano, które kraje wyróżniają się w poszczególnych gałęziach gospodarki europejskiej. Warto uzupełnić te informacje. Porównując wybrane kraje EOG możemy dostrzec cechy wspólne jak i odróżniające. Pierwszą obserwacją jest fakt wyraźnej obecności spółek szeroko rozumianego sektora finansów w głównych indeksach giełdowych. Jest on najbardziej reprezentowany w Polsce, Francji, Włoszech, Hiszpanii, w mniejszej liczbie w Wielkiej Brytanii. Spółki finansowe nie są tak liczne w Niemczech i Skandynawii. Na polskim rynku kapitałowym w dużej liczbie obecne są spółki górnicze i na trzecim miejscu budowlane. Największą spółką kapitałową w Polsce jest Polska Grupa Energetyczna (46 tysięcy osób). Jest to niewielka grupa kapitałowa w porównaniu do innych krajów i nie ma w Polsce prawdziwie dużej korporacji międzynarodowej. Dominacja liczebna spółek górniczych występuje na rynku kapitałowym Wielkiej Brytanii, a na trzecim miejscu pod względem liczebności znajdują się spółki handlowe. Największymi spółkami rynku kapitałowego Wielkiej Brytanii są G4S (aż 625 tysięcy osób) zajmująca się systemami ochrony i bezpieczeństwa min. lotnisk. Następnie spółka kateringowo-turystyczna Compass (386 tys. osób) i wspomniane wcześniej Tesco. We Francji obserwuje się dominację spółek sektora telekomunikacji, handlu i energetyki. Największą korporacją okazała się Veolia Environment (287 tys. osób) o zróżnicowanej działalności sektora komunalnego, następnie GDF Suez. Kraje z dużym udziałem spółek budowlanych to Włochy i Hiszpania, a na trzecim miejscu w przypadku Włoch – spółki sektora maszynowego, a w przypadku Hiszpanii – energetycznego. Największą grupą kapitałową Włoch jest Fiat Gruppo (190 tysięcy osób), a w Hiszpanii 58 Telefonica (269 tysięcy pracowników) i Arcelor Mittal (263 tysiące osób)145 Spółki niemieckie i skandynawskie odróżniają się od pozostałych krajów. W indeksach niemieckich dominują spółki sektora maszynowego, chemicznego i farmaceutycznego – wszystkie one charakteryzują się wysoką wartością dodaną produktu, co powoduje wysoką wartość eksportu. Największą korporacją pod względem zatrudnienia jest na rynku niemieckim – Deutche Post. Z kolei na rynku kapitałowym krajów skandynawskich dominują spółki sektora transportu (głównie morskiego), maszynowego (sprzęt do wydobycia ropy i gazu – min. platformy wiertnicze) oraz spożywczego. Największą spółką jest Securitas (295 tysięcy osób) , następnie Nokia (132 tysiące) i ABB146 (130 tys.). Jedynie we Francji spółki przemysłu spożywczego stanowią zbliżony, wysoki odsetek. W Szwajcarii, drugą co do liczebności branżą po bankowości jest sektor farmaceutyczny, jednak największą korporacją szwajcarską jest Nestle (281 tys. osób). Trzeba pamiętać, że o wpływie na dany rynek, branżę decyduje przede wszystkim wielkość podmiotu i jego umiędzynarodowienie, nie zaś sama liczebność. Pełny obraz uzyskamy, jeśli te informacje połączymy z podrozdziałem 2.4.3. Poniższy rysunek prezentuje zbiorczo dane na temat omówionych krajów. Rys. 13 Dominujące branże wśród spółek giełdowych wybranych krajów EOG

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane z aneksu.

Największy bank Europy Wschodniej – Sberbank w porównaniu do spółek bankowych EOG należy do czołówki największych. Jest mniejszy jedynie od HSBC, a większy od takich podmiotów bankowych jak PNB Paribas i Credit Agricole. W przypadku wschodnich spółek energetycznych obserwujemy podobną wielkość zatrudnienia

145 notowany też w Euronext 100. 146 także podwójnie notowany. 59 (ok. 30 tysięcy osób), z wyjątkiem właściciela sieci przesyłowej, holdingu IDGC o zatrudnieniu 170 tysięcy osób. Nawet GDF Suez, jedna z największych grup kapitałowych nie dorównuje tej spółce. Jedynie koncern Veolia – 287 tysięcy pracowników jest większy od IDGC, aczkolwiek działalność tej grupy jest znacznie bardziej zróżnicowana147. Spółki górnicze są na wschodzie większe niż w Europejskim Obszarze Gospodarczym, a Gazprom jest o wiele większą spółką niż Angloamerican czy Royall Duch Shell. Także Lukoil plasuje się wyżej, a Transneft niewiele ustępuje wyżej wymienionym brytyjskim korporacjom. W sektorze hutniczym największą spółką okazał się Severstal148. Mimo, że można go zaliczyć do największych w całej Europie, to jednak ustępuje niemieckiemu TyssenKrupp (zatrudnienie 177 tysięcy pracowników) oraz Arcelor Mittal z 263 000 zatrudnionych149. Pewnym zaskoczeniem jest, iż w branży telekomunikacji większym podmiotem jest firma ukraińska, a nie rosyjska. Dla pozostałych branż trudno dokonać porównań z uwagi na zbyt małą próbę firm i tym samym małą reprezentację pozostałych sektorów gospodarki. Tabela 16 prezentuje zbiorczo największe spółki giełdowe Ukrainy i/lub Rosji. Tab. 17 Największe spółki kapitałowe Europy Wschodniej

Nazwa branży Nazwa korporacji Sektor finansowy Sberbank – 252 000 pracowników Sektor energetyczny Holding IDGC – 170 000 zatrudnionych Gazprom – 376 tysięcy Sektor górniczy Lukoil – 150 tysięcy Transneft – 106 tysięcy Telekomunikacja Ukrtelekom – 123 tys. osób Sektor hutniczy Severstal - 84 tysiące osób Źródło: Opracowanie własne na podstawie próby firm.

147 Obejmuje też transport i gospodarkę odpadami. 148 Nawet grupa kapitałowa zakładów metalurgicznych Magnitogorsk nie jest większa od Severstal. 149 Pod warunkiem, że uznamy ją za spółkę europejską. Wywodzi się i znajduje się w posiadaniu indyjskich właścicieli. 60 Rozdział 3

Europejskie grupy kapitałowe w branży energetycznej

3.1. Specyfika sektora energetycznego Energetyka była kluczowym działem gospodarki nie tylko w przeszłości, ale jest nim także współcześnie. Ceny energii mają ważny wpływ na lokowanie inwestycji oraz koszty życia. Ceny te są elementem kosztów stałych każdego przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowego. Przyczyniają się też w gospodarce do inflacji kosztowej. Zróżnicowanie cen w różnych krajach było i nadal pozostaje przyczyną polityki liberalizacyjnej, prowadzonej w Unii Europejskiej, USA i Australii. Wśród przyczyn, oprócz cen surowców, wskazuje się tendencje monopolizacyjne, szczególnie w sytuacji swobodnego przepływu kapitału i inwestycji. Przyczyną prowadzenia polityki energetycznej150 i regulacji tego rynku jest także fakt, iż największą opłacalność wykazują zwykle technologie zanieczyszczające środowisko, podczas gdy źródła odnawialne wymagają większych nakładów na badania i rozwój. Można więc dojść do wniosku, że jedną z cech tej branży jest podleganie regulacjom państwowym

150 W przypadku Unii Europejskiej istotnym czynnikiem braku polityki energetycznej był brak podstawy prawnej zapisanej w traktacie ustanawiającym EWG oraz brak woli politycznej państw. Podstawą protokołów, raportów i planów był traktat EWWIS oraz tytuł Polityka Przemysłowa TWE zamieszczony w Traktacie z Mastricht. Dopiero kryzys związany z ograniczeniem tranzytu gazu z Rosji do UE przez Ukrainę doprowadziło do uwzględnienia w Traktacie lizbońskim Tytułu Polityka Energetyczna, z jednym artykułem zawierającym cele tej polityki. 61 dalej idącym niż w przypadku innej działalności gospodarczej. Następne cechy branży możemy powiązać z charakterem produktu. Energia elektryczna jest dobrem podstawowym, z którego używania nie możemy zrezygnować. Przerwa w dostawie energii paraliżuje działalność systemów komunikacji, baz i systemów komputerowych oraz produkcję. Dlatego kluczowe jest zapewnienie ciągłych dostaw. Energii elektrycznej nie można magazynować tak jak inne produkty, można jedynie magazynować surowce do jej wytwarzania, ale w przypadku źródeł odnawialnych zwiększa się niestabilność dostaw, zależnych od warunków naturalnych. W sieci przesyłowej musi być jednak utrzymane stałe napięcie, co jest wyzwaniem logistycznym. Jest to przyczyna dla której powstał rynek kontraktów na dostawę elektryczności między przedsiębiorstwami energetycznymi. Trzema głównymi celami współczesnej energetyki są: bezpieczeństwo dostaw, rentowność i konkurencja, obniżenie udziału paliw kopalnych. Z punktu widzenia Europy, największe znaczenie miało uchwalenie dyrektywy liberalizującej rynek energii z 2003r. (2003/54/WE), zastępującej wcześniej istniejącą dyrektywę z 1996r151. Dyrektywa ta ustanowiła wewnętrzny jednolity rynek energii. W 8 rozdziałach dokonano sprecyzowania pojęć technicznych, definicji uczestnika rynku energii, ustalono zakaz dyskryminacji uczestników rynku, co oznacza, że wymogi nakładane przez urzędy regulujące muszą być jasne i jednoznacznie zdefiniowane. Rozbudowa potencjału produkcyjnego firm energetycznych może odbywać się poprzez przetargi lub udzielanie pozwoleń na budowę. Każde państwo zostało zobowiązane do wyznaczenia operatora systemu energetycznego, odpowiedzialnego za utrzymanie systemu, sterowanie przepływami energii między systemami. Taryfy mogą być regulowane, można też nakładać na firmy energetyczne obowiązek dostawy energii odbiorcom w regionie, w którym dostawca operuje. Firmy dystrybucyjne, będące właścicielami sieci mogą być wyznaczeni przez operatorów systemu, ale nie mogą dyskryminować innych odbiorców energii, jak i dostawców na rzecz własnych spółek w dostępie do infrastruktury. Nałożono obowiązek udostępniania dokumentacji finansowej, a jeśli przedsiębiorstwo jest obecne w różnych etapach łańcucha energetycznego, wówczas powinno prowadzić odrębną rachunkowość dla różnych typów działalności (wytwarzanie, przesył, dystrybucja). W dyrektywie przewidziano dwie formy udzielania dostępu do sieci przesyłowej. Dostęp negocjowany i dostęp regulowany. Wytwórcy, dostawcy

151 Ważnym dokumentem, który dotyczy z kolei rynku hurtowego energii jest EU Regulation on Energy Market Integrity and Transparency 62 energii i uprawnieni odbiorcy mogą zawierać między sobą dobrowolne umowy handlowe na dostawy. Dostęp regulowany opiera się na procedurach oraz opłatach za dostęp152. Reformy przeprowadzane w latach dziewięćdziesiątych i na początku wieku XXI obejmowały podobne działania we wszystkich krajach europejskich: rozmontowanie monopolu państwowego (nie wszędzie – np. ENEL, mimo wyodrębnienia sieci przesyłowej wciąż ma bardzo dużą pozycję, także w skali całej UE), komercjalizacja (przekształcenie w spółki prawa handlowego), następnie prywatyzacja (częściowa lub pełna zależnie od kraju), wprowadzenie możliwości wyboru dostawcy (w Wielkiej Brytanii w 1999, w Niemczech w 1998, we Włoszech oraz Polsce ostatecznie od 2007r.153), wyodrębnienie operatora sieci i jego częściowa prywatyzacja – National Grid w Wielkiej Brytanii154, Svenska Kraftnat w Szwecji, Statnett w Norwegii, Polskie Sieci Przesyłowe – PSE w Polsce, Terna we Włoszech, RTE – Reseau de transport d’electricite - we Francji, Red Eléctrica de España w Hiszpanii), wreszcie powołanie regulatorów rynku (Urząd Regulacji Energetyki od 1997r., Commission de Regulation de l'Energie – CRE we Francji, Federal Network Agency w Niemczech, Ofgem w przypadku Wielkiej Brytanii). Mimo wielu lat prowadzenia polityki liberalizacyjnej, ceny energii w Niemczech (oprócz Włoch) należą do najwyższych w Europie (rys.1). Można też zaryzykować wniosek, że niskie ceny energii nie koniecznie przekładają się na konkurencyjność gospodarki. Gospodarka niemiecka jest najbardziej konkurencyjną w Europie, a ceny energii155 ma tak samo wysokie, jak niżej stojące w konkurencyjności Włochy.

Rys. 14 Średnie ceny energii w krajach europy (2010r.)

152 Andrzej Chochowski, Franciszek Krawiec Zarządzanie w energetyce Difin, Warszawa 2008, str. 32-36 153 http://en.wikipedia.org/wiki/Electricity_sector_in_Italy, http://www.energia-elektryczna.pl/content/ view/49/46/ data dostępu 10.06.2012 Możliwość ta była wprowadzana stopniowo zgodnie z Ustawą Prawo Energetyczne od 1998r. w zależności od wielkości energii GWh, zużywanej rocznie. Przez pierwsze lata wyboru mogły zatem dokonać w praktyce tylko duże przedsiębiorstwa. 154 Spółka obecna jest na giełdzie londyńskiej w FTSE100. 155 Składa się na nie podatek Vat, opłata koncesyjna oraz podatek elektryczny, co stanowi 47% ceny prądu dla gospodarstw domowych. 63 Źródło: strona internetowa RWE AG System energetyki omówię na przykładzie Wielkiej Brytanii. Konsumpcja elektryczności w tym kraju wyniosła w 2011r. 371 terawatogodzin, a konsumpcja gazu - 906 terawatogodzin. 98 % energii konsumowanej w Wielkiej Brytanii jest produkowana w kraju, a 40 % gazu jest importowane. Są trzy sieci wysokiego napięcia, a czternaście sieci niskiego napięcia. W przypadku gazu, jest tylko jedna sieć wysokociśnieniowa, a osiem niskociśnieniowych. Organizacja rynku energii w Wielkiej Brytanii opiera się o regulatora – Ofgem oraz National Grid, operatora sieci przesyłowych (zarówno sieć elektryczna jak i gazowa). Rolą Ofgem jest ustalenie na 5 letnie okresy opłat, jakie dystrybutorzy mogą nałożyć na klientów (tak jak URE w Polsce), ustala też ramy inwestycji w infrastrukturę. Dystrybutorzy nie mogą nałożyć na klientów wyższych opłat. Celem Ofgem jest balansowanie między przyciągnięciem inwestycji do infrastruktury, zachęcania firm do jak najefektywniejszego działania oraz zapewnienia, że ceny nie będą wyższe niż to konieczne. Model ustalania przychodu firm to = zachęty + innowacje + zysk. Ofgem rejestruje i udziela licencji producentom energii. W 2012r. w Wielkiej Brytanii było 6 operatorów gazu i elektryczności o udziale rynkowym powyżej 5%. W Irlandii operatorem systemu przesyłowego jest EirGrid ze spółką zależną Soni Ltd. operującą w Północnej Irlandii, a instytucje regulujące rynek to Komisja Regulacji Energii oraz Północno-Irlandzki Regulator Usług Komunalnych. Posiadaczem sieci transmisji i dystrybucji jest Electricity Supply Board – Izba dostaw energii. Tak, jak w Wielkiej Brytanii, ceny są regulowane przez wspomnianą 64 Komisję Regulacji energii i regulatora usług komunalnych. Sieciami gazowymi operuje państwowa firma Bord Gais, która utrzymuje i rozwija sieci transmisji i dystrybucji, a firma Gaslink operuje systemem transmisji. W Północnej Irlandii są dwaj operatorzy osobnych sieci dystrybucji: Firmus Energy i Phoenix Natural Gas, są jednocześnie ich posiadaczami. Hurtowy rynek energii jest jednolity i operuje w dwóch walutach: euro i funcie. Rynek detaliczny jest podzielony na Republikę Irlandii (2 mln klientów) i Północną Irlandię (0,8 mln klientów). Obecnie następuje proces dalszej deregulacji, który ma polegać na sprzedaży państwowego Bord Gais Energy oraz na odejściu od ustalania taryf cen, a jedynie do monitorowania rynku. Konsumpcja gazu w Irlandii rocznie to 73 terawatogodziny, z czego ¾ służy do produkcji energii w elektrowniach gazowych. Większość tego surowca pochodzi z importu156. Doświadczenia Wielkiej Brytanii dostarczają ciekawych informacji na temat tego, jak bardzo zmiany pogody wpływają na trendy w konsumpcji energii. Łagodna pogoda w sezonie grzewczym 2011/12 spowodowała spadek konsumpcji gazu aż o 20% i 7 % spadek w średniej konsumpcji energii elektrycznej w tym okresie. Jednocześnie dużo dni wietrznych spowodowało rekordową produkcję elektrowni wiatrowych (wzrost aż o 48%) oraz wodnych (wzrost o 66%) z wykluczeniem zamontowanych w tym okresie nowych instalacji. Rok 2011 był znaczący dla energetyki Wielkiej Brytanii, gdyż po raz pierwszy od 1967r. stała się importerem netto gazu, z uwagi na wyraźny spadek wydobycia gazu z Morza Północnego. Jako receptę podaje się import LNG i rozbudowę podziemnych magazynów gazu. Zgodnie z nową ustawą energetyczną z 2011r. cel redukcyjny emisji CO2 (CERT) i Program Oszczędności Energii (CESP) będzie zmieniony przez Zobowiązanie Firmy Energetycznej (ang. Energy Company Obligation) i Zielony Kontrakt (Green Deal). CESP miały zapewniać obecność dostaw także w regionach o niskich dochodach, gdzie firma nie może liczyć na tak duże zyski jak gdzie indziej i istniało ryzyko braku serwowania usług dostawczych. Zielony kontrakt to nowy mechanizm finansowy dla klientów chcących wdrożyć instalacje oszczędzające energię według zasady, że zyski muszą być równe lub wyższe niż koszty. ECO zmieni trudne do spełnienia wymogi CERT i CESP157. Będzie skierowane szczególnie do klientów, którzy nie mogą skorzystać z Zielonego Kontraktu.158 Raport zamówiony przez Brytyjski departament Energii i Zmiany klimatu ustalił pojęcie „ubóstwa energetycznego”, zdefiniowano je jako sytuację, w której gospodarstwo domowe

156 http://www.bordgais.ie/corporate/index.jsp oraz http://www.eirgrid.com/ dostęp 20.06.2012 157 http://www.ofgem.gov.uk/Sustainability/Environment/EnergyEff/cesp/Pages/cesp.aspx dostęp 17.07.2012 158 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2006/19/contents http://en.wikipedia.org/wiki/Carbon_Emission_Reduction_Target dostęp 16.07.2012 65 musi wydać powyżej 10% dochodów na to, aby mieszkanie było odpowiednio ogrzane. Celem promocji źródeł odnawialnych, rząd Wielkiej Brytanii wprowadził cenę progową węgla159. Prognozuje się wzrost tej ceny z 16£/t w 2013r. do 30£/t w 2020r.

Rynek energetyczny w Polsce, tak jak w innych rozwiniętych sektorach energetycznych, które uległy liberalizacji, dzieli się na rynek hurtowy i detaliczny. Zgodnie z planem Ministerstwa Energetyki i Urzędu Regulacji Energetyki z 1999r.160 przesył i dystrybucję potraktowano łącznie, a uprawnienia do korzystania z usług przesyłowych uzyskały wszystkie spółki dystrybucyjne. Dokument ten do dziś wyznacza ramy organizacyjne energetyki w Polsce. Oba te rynki dzielą się na segment regulowany i wolny. W 1999r. rozpoczęła działalność Towarowa giełda energii w formie spółki akcyjnej związanej z Polskimi Sieciami Energetycznymi SA, jako część tej grupy kapitałowej. Jest ona głównym podmiotem rynku hurtowego energii w Polsce. Obejmuje handel kontraktami na dostawę dla sieci wysokiego napięcia 220kV i więcej. Udział podmiotów w hurtowym rynku jest dobrowolny. Obrót ten dokonuje się na dzień przed dostawą, kontrakty na godzinę przed oraz kontakty terminowe. Na giełdzie handluje się też prawami majątkowymi i zezwoleniami na emisję CO2. Uczestnikami giełdy mogą być wszystkie przedsiębiorstwa posiadające koncesje na obrót i/lub wytwarzanie energii oraz uprawnieni odbiorcy (duże podmioty gospodarcze, odbierające duże ilości energii). Konieczne jest też wniesienie depozytu gwarancyjnego i rocznej opłaty członkowskiej. Przez kilka lat obroty na giełdzie energii nie miały dużego znaczenia, z uwagi na mały wolumen obrotu na nim. Dopiero od 2010 obserwujemy skokowe zwiększenie tego wolumenu. W 2011r. na wszystkich typach rynków poprzez giełdę sprzedano i kupiono 126 679 TWh. Było to 78% całej energii wytworzonej w Polsce i ponad 80% rocznego zużycia. Obrót kontraktami na dostawę energii nie musi odbywać się zawsze i wyłącznie za pośrednictwem giełdy. Umowy mogą zawierać bezpośrednio między sobą uczestnicy rynku. Operatorzy Handlowo-techniczny i Operator systemu (czyli PSE) dokonują bilansu oferowanych i kupowanych kontraktów, wyszukując godziny i obszary sieci, gdzie obciążenie dostawami jest zbyt małe. Aby zachęcić dystrybutorów i producentów (w obecnej sytuacji podmioty obu typów zostały zintegrowane, patrz dalej) PSE ogłasza na giełdzie aukcje. Ważnym elementem rynku regulowanego jest rynek bilansujący, kierowany przez operatora sieci. Uczestnictwo na tym rynku jest obowiązkowe.

159 ang. carbon price floor, Rząd Wielkiej Brytanii włącza się też w finansowanie instalacji do wyłapywania gazów cieplarnianych z elektrowni oraz w program UE – New Entrant Reserve. 160 Andrzej Chochowski, Franciszek Krawiec Zarządzanie w energetyce Difin, Warszawa 2008, str. 59 i następne 66 Rys. 15 Hurtowe giełdy energii w Europie

Źródło: Prezentacja grupy RWE AG Na rynku detalicznym głównymi uczestnikami są użytkownicy końcowi oraz spółki dystrybucyjne (będące jednocześnie producentami)161. Mają swobodę w zawieraniu umów162 a jedynym ograniczeniem jest taryfa, której zmiany każdorazowo zatwierdza URE. Zgodnie z ustawą Prawo energetyczne, odbiorca może pozyskiwać energię nie tylko od regionalnego dystrybutora, ale też od operatora sieci, bezpośrednio od wytwórcy lub przedsiębiorstwa obrotu.163 Kontrakty są zgłaszane do operatora sieci przesyłowych164, który potwierdza przyjęcie i zawiadamia strony umowy w ciągu 12 godzin od zgłoszenia oraz, czy istnieją przeszkody techniczne w realizacji. Jeśli tak, to kontrakt ulega unieważnieniu lub w zależności od zapisów umowy rodzi świadczenie pieniężne. Operator umieszcza kontrakt w planie rozłożenia obciążeń do godziny 16 przed dobą realizacji. Typy kontraktów na dostawę energii to grafikowe, niegrafikowe165 lub mieszane.

161 Warto dodać, że istnieje 6 grup przyłączeniowych: 1 to podmioty przyłączane do sieci bezpośrednio, a pozostałe to podmioty przyłączane do sieci rozdzielczych o różnych napięciach i mocy przyłączeniowej z wyjątkiem grupy 6 – podmiotów przyłączanych niezależnie od napięcia sieci. 162 Całkowitą od 2007r. jak wspomniano wcześniej. 163 ten i następne fragmenty opracowano na podstawie Zarządzanie w energetyce 164 W przypadku Polski są to Polskie Sieci Przesyłowe, a dokładniej PSE-Operator, jedna ze spółek grupy PSE. Dokonuje on clearingu i bilensu zapotrzebowania i ofert. 165 W przypadku kontraktów grafikowych dostarczana i pobierana energia jest określona w każdej godzinie okresu obowiązywania umowy. Strony muszą mieć prawo do przesyłu ze strony Operatora systemu przesyłowego lub rozdzielczego. W przypadku niegrafikowych strony kontraktu określają energię sprzedaną i nabytą jedynie w okresie obowiązywania kontraktu. Kontrakty te mają zdefiniowane węzły sieciowe wprowadzenia / odebrania energii. 67 Rynek bilansujący prowadzi operator sieci. Uzupełnia on obciążenie sieci przesyłowej dokonując aukcji na określoną ilość mocy w danym czasie, dla takich okresów i miejsc sieci, które nie mają dostatecznego obciążenia wynikającego z kontraktów. Uczestnictwo w tym rynku jest obligatoryjne. Drugą stroną kontraktów są spółki wytwórcze oraz dystrybucyjne. Transakcje dotyczą wzrostu jak i ograniczania mocy wytwarzanej oraz pobieranej, zależnie od tego, czy rzeczywisty pobór jest niższy, czy wyższy od zawartych kontraktów. Operator sieci może odsprzedać nadmiar w jakimś miejscu i czasie. Kontrowersyjnym i krytykowanym przez niektórych ekspertów planem, który zrealizowano, było połączenie spółek produkcyjnych (elektrowni) ze spółkami dystrybucyjnymi (zawierającymi umowy z odbiorcami i sprzedającymi energię według taryf zatwierdzonych przez URE). Pionowa konsolidacja właścicielska polegała na utworzeniu nowych podmiotów, których akcje otrzymywały dotychczasowe, mniejsze spółki, w zamian za objęcie ich majątku przez nowy podmiot. Obecnie, polska energetyka jest jedną z najbardziej zliberalizowanych i rozdrobnionych. Celem połączeń było utworzenie podmiotów gospodarczych o dużej liczbie klientów, co oznacza stabilność finansową, pewność dostaw, z małymi kosztami transakcyjnymi (niektóre kopalnie i elektrownie obecne w jednym podmiocie, brak więc konieczności negocjacji umów itp.). Następnie podmioty takie mogłyby dokonywać inwestycji w kraju i za granicą. Działania te zawarły się między 2003, a 2008r. W 2003r. powołano spółkę ENEA SA (z elektrowniami w Poznaniu, Bydgoszczy, Szczecinie, Gorzowie, Zielonej Górze), a w 2004r. spółki ENERGA PRO SA (elektrownie w Legnicy, Wrocławiu, Jeleniej Górze, Wałbrzychu i Opolu), ENION SA (Częstochowa, Będzin, Kraków, Tarnów, Beskidzka energetyka), ENERGA SA (Kalisz, Koszalin, Słupsk, Toruń, Płock, Elbląg, Olsztyn, Gdańsk). W następnych latach ENERGA przejęła elektrownię Ostrołęka. Z kolei Enion, Energa Pro i elektrownia w Stalowej Woli połączyły się w Energetykę Południe, która zmieniła w 2007r. nazwę na Tauron. ENEA połączyła się z elektrownią Kozienice, ale plany ujednolicenia tej spółki z Elektrowniami Pątnów-Adamów-Konin wciąż pozostają niezrealizowane, w związku z czym elektrownie te działają odrębnie jako Zakład Energetyczny PAK. W 2007 powstała też największa polska grupa kapitałowa, branży energetycznej – PGE SA166. utworzona z elektrowni w Białymstoku, Warszawie, Lublinie, Zamościu, Skarżysku Kamiennej, Łodzi, Dolnej Odrze, Opolu, Turowie i Bełchatowie). Spółka ta z powodzeniem zadebiutowała na giełdzie, wchodząc do WIG20. W 2006r. Skarb Państwa objął 100% akcji spółki PSE-Operator167. Dokonano też likwidacji

166 http://zepak.com.pl/pl/ dostęp: 20.07.2012 167 Andrzej Chochowski, Franciszek Krawiec Zarządzanie w energetyce Difin, Warszawa 2008, str. 77-91 68 umów długoterminowych, które utrudniały przesunięcia majątkowe za rekompensatami dla inwestorów zatwierdzonymi przez Komisję Europejską.

3.2. Europejskie koncerny energetyczne – omówienie wyodrębnionych z próby grup kapitałowych

3.2.1. Umiędzynarodowienie i działy biznesowe GDF Suez – po II wojnie światowej Francja, jak inne kraje EWG i Wielka Brytania prowadziła politykę nacjonalizacji energetyki. W wyniku fuzji powstały Gaz de France (GDF) oraz Electricite de France (EDF) o statusach przedsiębiorstwa państwowego. W 2004r. skomercjalizowano ją jako spółkę akcyjną i częściowo sprywatyzowano. EDF znajdowało się przez lata pod pełną kontrolą państwa. W 2004r. dokonano częściowej prywatyzacji. W 2007r. zatwierdzono fuzję GDF i Suez, aby nie dopuścić do przejęcia przez włoski ENEL. W 2008r. akcjonariusze obu spółek zatwierdzili połączenie. Suez był kompanią budowy kanału suezkiego. Po jego nacjonalizacji w 1956r., spółka zajęła się inną działalnością, a w 1997r. połączył się z przedsiębiorstwem komunalnym Lyonu (dostarczycielem wody i elektryczności). Jako Suez Lyonnaise des eux występowała do 2001r., kiedy nastąpiło skrócenie nazwy do Suez, a w 2007 połączenie z Gaz de France (GDF). Największym akcjonariuszem tego koncernu jest wciąż państwo francuskie – 37,5%. Korporacja ta jest obecna w 30 krajach świata, w branży gazowej, LNG, a nawet odsalania wody morskiej. Łączne moce wytwórcze to 75,5 GW energii, z czego 22 przypada na Bliski Wschód, 15 na Amerykę Północną, 14 na Europę i 11 na Amerykę Południową. Według źródeł wytwarzania, 61% mocy wytwarza energetyka gazowa, 15% węglowa, 10% wodna, 15% nuklearna i pozostałe168. Działy biznesowe są pokazane na rys. poniżej. Rys. 16 Działy biznesowe grupy kapitałowej GDF Suez

168 http://www.gdfsuez.com/groupe/chiffres-cles-profil/ dostęp 19.07.2012 69 Źródło: Opracowanie własne

W samej Wielkiej Brytanii posiada 11 elektrowni, a w Niemczech i Holandii wiatrowe. Dział Energy Europe zarządza 7 rektorami jądrowymi w Belgii i 2 we Francji, a ponadto elektrowniami słonecznymi, geotermalnymi, wiatrowymi i wodnymi. Zajmuje się też budową następnych. W ramach działu Gas&LNG Suez posiada flotę 18 tankowców i wydobywa gaz w 16 krajach. Sekcja Energy International jest reprezentowana przez International Power plc, spółkę prawa brytyjskiego, zakupioną w 2011r. Operuje ona w 30 krajach świata w produkcji i dystrybucji prądu i gazu, w tym skroplonego. Dział Suez Infrastructures obejmuje dużą ilość spółek min. Elegry (obsługuje terminale LNG), Storenergy (obsługa 13 podziemnych magazynów gazu w Czechach, Rumunii, WB, Niemczech, Słowacji, Kanadzie, Irlandii), GRTgaz, która to spółka zajmuje się transmisją gazu z pomocą swoich spółek podporządkowanych: GRTgaz Deutschland, BOG (Austria), Eustream (Słowacja), GRDF169 – sieć dystrybucyjna gazu – 193 tysiące km. (Obecnie wyodrębniona pod wpływem regulacji UE, która wymaga oddzielenia własności sieci od dostawców). Poza Francją spółka posiadała 100 tys. km sieci gazowej, dzięki wykupionym częściowym udziałom w spółkach w Meksyku, Węgrzech, Rumunii, Włoszech (G6 ReteGas), Słowacji (SPP), Argentynie (Litoral Gas), Peru (TGP) i Tajlandii. W ramach działu biznesowego Suez Environment grupa kapitałowa obejmuje takie spółki jak Agbar, Lyonnaise des Eaux, United Water (operacje w USA i Australii), Ondeo, Degremont, Safege (Polska) i Sita (Polska) oraz Trashco. Spółki te zajmują się zbiorem i przetwarzaniem odpadów, oraz dostawami wody i obsługą ścieków. Inne spółki należące do grupy kapitałowej Suez to: Axima Services i Electrabel (obecne też w Polsce170, obecnie całkowicie posiadany przez Suez), a także Fluxys (Belgijska sieć przesyłu gazu), Cofely (usługi konstrukcyjne i instalacje), Tractebel North America.171 Przyporządkowanie tych kilku wyżej wymienionych spółek do działu biznesowego nie jest możliwe z braku dokładnych danych. W toku zmian organizacyjnych po 2008r. i fuzji z GDF dział Suez Environment został wyodrębniony jako osobny podmiot prawny – spółka związana, w której GDF Suez ma 35% udziałów. Jej portfolio obejmuje 28 spółek (w tym te wymienione już wyżej, jako elementy działu environment). Za swoich najważniejszych konkurentów Suez uznaje United Utilities, Veolia Environment i Boygues.

169 Gas Reseau Distribution de France 170 Posiada elektrownię Połaniec oraz kilka farm wiatrowych. (Wcześniej w ramach spółki-córki Tractebel). 171 http://en.wikipedia.org/wiki/GDF_Suez 19.07.2012 70 Electricité de France to czołowy producent energii nuklearnej w Europie. Posiada i operuje łącznie 54 reaktorami nuklearnymi we Francji, w ponad 20 elektrowniach o mocach od 900 MW do 1450MW. Około 70% energii produkowanej przez tą korporację pochodzi z elektrowni atomowych. Pozostałe przypadają na energię odnawialną i węglową. 85% akcji wciąż należy do skarbu państwa francuskiego.172 Spółki związane i należące do grupy EDF w różnych krajach prezentuje rys.17. Rys. 17 Spółki powiązane z EDF w Europie i poza Europą

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o stronę internetową

Alstom – w 1988 wszedł w skład General Electric, następnie w wyniku reorganizacji GEC Alstom wydzielono z dwoma udziałowcami GEelectric i GEC (48%), sprzedając pozostałe akcje na wolnym rynku. 24% posiadała spółka francuska Alcotel, ale w następnych latach sprzedała swój pakiet. Areva Transmisja i Dystrybucja została w 2010 wykupiona przez Alstom i Schneider Electric. KE wyraziła zgodę na to połączenie. Obecnie Alstom kooperuje ze Schneider Electric w dziedzinie nowych technologii. Pod względem mocy wytwórczych elektrowni Alstom jest na 1 miejscu na świecie przed General Electric, Siemensem i Mitsubishi. W Polsce posiada elektrownie w Koninie, Będzinie i Bełchatowie.173 Podział działalności Alstomu prezentuje diagram.

172 http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html data dostępu: 22.07.2012 173 http://www.alstom.com/ dostęp 17.07.2012 71 Rys. 18 Podział działalności grupy Alstom

Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej grupy Grupa Alstom produkuje wagony kolejowe i lokomotywy, w tym TGV, Pendolino, tramwaje marki Citadis oraz wagony metra. Posiada także elektrownie, a w przeszłości była także obecna w przemyśle stoczniowym. Posiadała stocznię w Saint Nazaire „Chantiers d’Atlantique”, która skonstruowała największy statek pasażerski na świecie w latach 2003- 2006 „Queen Mary II”. Oprócz Francji firma jest obecna w 17 krajach świata. W Polsce jest obecna od 1997r. kiedy wykupiła Chorzowską Wytwórnię Konstrukcji Stalowych – Konstal”, producenta tramwajów. Osobne spółki to Alstom Power sp. zoo., producent turbin parowych, gazowych i odlewów dla silników w tym okrętowych.174 Alstom posiada 230 tys. udziałowców, głównym jest Boygues (31%), różne instytucje (łącznie 61%), pojedynczy akcjonariusze (6%) i pracownicy (1,5%). Podział geograficzny udziałowców jest następujący: francuscy 53%, 23% inne kraje Europy, 20% z obu Ameryk, 4% z Azji. Struktura zarządcza jest zaprojektowana według typu działalności.

Alstom Power Transport Grid

Enel – To dawny włoski monopolista energetyczny. Mimo deregulacji rynku i pojawienia się nowych podmiotów, Enel należy wciąż do największych koncernów energetycznych Europy. Spółka jest częściowo sprywatyzowana, ale wciąż rząd ma pakiet kontrolny (14%), akcjonariat jest rozproszony. Grupa obecna jest w 40 krajach świata (Obu Amerykach oraz Rosji). Rysunek 19 pokazuje niektóre spółki tworzące tą grupę.

Rys. 19 Spółki związane grupy ENEL

174 http://www.alstom.com/ dostęp 28.07.2012 72 Źródło: Opracowanie własne

PGE – Działalność tej największej, polskiej spółki energetycznej obejmuje cały łańcuch produkcji od wydobycia surowca (węgla), przez produkcję elektryczności do sprzedaży hurtowej/ detalicznej i przesyłu. W posiadaniu i zarządzie PGE są: 2 kopalnie, 4 elektrownie, 10 elektrociepłowni, 36 hydroelektrowni, 1 elektrownia wiatrowa, 8 operatorów dystrybucji i 8 spółek sprzedaży detalicznej. Ogłosiła, że jest gotowa do zbudowania pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. Produkuje 40% polskiej energii elektrycznej. Jego poprzedniczką była Wschodnia Grupa Energetyczna. Zawiera podspółki: PGE Obrót, PGE Dystrybucja SA, PGE Electra i PGE Energia Jądrowa SA. – oferuje z Politechniką Warszawską studia podyplomowe „Energetyka Jądrowa”175.

EDP – Energias de Portugal – Jest to największa spółka Portugalii i trzeci największy producent energii wiatrowej na świecie. Spółka uległa stopniowej prywatyzacji w latach 1998 – 2005. Chiński operator Zapory trzech przełomów ma pakiet kontrolny i decydujące znaczenie. 21% odkupił od rządu Portugalii. Pozostały akcjonariat jest bardzo rozbity min. Banco Espirito Santo, Iberdrola Energia oraz Katarska Agencja Inwestycyjna.

175 http://www.pgesa.pl/pl/PGE/Strony/Default.aspx dostęp 10.07.2012 73 Obecna w Rumunii, Polsce, Francji, Belgii, Hiszpanii, Brazylii i USA (Teksas). Korporacja ta cieszy się obniżaniem emisji CO2 i ponad 30% udziałem energii odnawialnej w produkcji. Sfera działań obejmuje też wodociągi, dostarczanie gazu, a w przeszłości też konsulting IT i telekomunikację, które zostały sprzedane. Rys. 20 Spółki powiązane grupy EDP

Źródło: Opracowanie własne

E.ON Ta duża grupa kapitałowa istnieje od 2000r. Zorganizowana jest w 9 jednostek. Główna siedziba znajduje się w Essen i Monachium (E.ON Energie AG). Operuje w 30 krajach i dostarcza usługi około 26 milionom klientów. E.ON jest też właścicielem infrastruktury w Bawarii, środkowych oraz północno-zachodnich Niemczech176. Wraz z przejęciem Rhurgas E.ON wszedł na rynek gazu. KE ukarała w 2009r. GDF Suez i E.ON za utrzymywanie umowy o podziale rynku z 1975r. między Ruhrgaz i GDF, aby nie sprzedawać gazu przez rurociąg MEGAL na swoich własnych rynkach177. Rys. 21 Niektóre spółki grupy E.ON

Źródło: Opracowanie własne

176 Podczas gdy RWE jest właścicielem infrastruktury wzdłuż zachodniej granicy Niemiec, w dolinie Renu, a Vattenfall na terenie byłego NRD. 177 http://www.guardian.co.uk/business/2007/apr/03/spain dostęp: 20.07.2012 74 W związku z cięciami zatrudnienia spowodowanymi likwidacją niektórych elektrowni atomowych koncern chciałby podjąć ekspansję na rynek brazylijski. Dysponuje 6% udziałów Gazpromu, jednocześnie 15% udziałem w kapitale Nord Stream AG razem z GDF Suez, Wintershall i Gazpromem (który ma 51%)178.

Essar Energy – to spółka, która została wprawdzie zidentyfikowana w badaniu jako część indeksu FTSE100, ale nie ma ona znacznych interesów, ani własności w Europie179. Jest to część grupy Essar, wywodzącej się z Indii (siedziba na Mauritiusie i Bombaju). Założona w 1969r. (Energy w 1998). Jest to 5 największa spółka energetyczna w Indiach, oprócz Tata Power, Lanco Power, Adani Power i JSW Energy. Moc wytwórcza posiadanych przez nią elektrowni to 11 470 MW. Organami zarządczymi są Zarząd z komitetami Audytu, Wynagrodzenia, Nominacji, Bezpieczeństwa i Środowiska. W Zarządzie znajdują się 4 niezależni dyrektorzy i 3 zależni, w śród nich prezes zarządu. Komitet Menedżerów wybiera Zarząd180.

ČEZ – utworzona w 1992, notowana w Warszawie i we Frankfurcie. Ta grupa kapitałowa obejmuje aż 96 spółek w Europie Środkowo Wschodniej (Polsce, Rumunii, Serbii, Słowacji, Albanii, Bośni, Węgrzech, Bułgarii, Turcji, Niemczech i Austrii). W Polsce ČEZ posiada elektrownię Skawina i elektrociepłownię Chorzów „Elcho”. Ogółem do portfelu energetycznego grupy należą: 13 elektrowni węglowych, 7 hydroelektrowni, 3 elektrownie wodne-grawitacyjne, 1 wiatrowa w Rumunii i 4 słoneczne181. Do 2007r. do grupy należało jeszcze 5 regionalnych firm dystrybucyjnych, CEZ inkorporował je do swojej struktury. W 2008r. grupa weszła na rynek turecki, jednak udziały w 2 firmach nie przekraczają 20-7%. Grupa posiadała także spółki w Rosji i Ukrainie, lecz obecnie wycofano się z tych rynków. W Albanii CEZ ma 76% udziałów w jedynym operatorze energetycznym, pozostałe udziały należą do państwa. Większościowym udziałowcem jest państwo czeskie (67%)182. Pozostałymi akcjonariuszami są Unicredito Czechy, Citibank Europe.

178 http://en.wikipedia.org/wiki/Nord_Stream_AG dostęp: 20.07.2012 179 Zakupiła od Shell rafinerię Stanlow w Wielkiej Brytanii. 180 http://www.essarenergy.com/ dostęp: 20.07.2012 181 http://www.cez.cz/en/home.html dostęp: 20.07.2012 182 http://www.gigawat.net.pl/archiwum/article/articleview/680/1/61/index.html dostęp 20.07.2012 75 Rys. 22 Struktura grupy kapitałowej ČEZ

Źródło: Opracowanie własne Operuje także elektrowniami nuklearnymi w Temelinie i Dukowanach183. Budowę Temelina rozpoczęto w 1987r., ale ukończono tylko 2 bloki, pozostałe zawieszono po 1989r. Postanowiono dostosować elektrownię do standardów zachodnich, co spowodowało znaczne koszty. Ostatecznie budowę zakończono między 2000 i 2002 rokiem. Znajdują się tam 2 reaktory wodne ciśnieniowe. ČEZ planuje ukończenie 2 dodatkowych bloków, mimo protestów ekologów i obecności Partii Zielonych w koalicji rządzącej. Przeprowadzono już ocenę wpływu środowiskowego184 i spółka otrzymała pozwolenie na budowę. Do konsorcjum budującego nowe bloki wejdą: Areva, Škoda, amerykański Westinghouse185 oraz rosyjska spółka Gidropress, podporządkowana Rosatomowi i Atomstrojeksport186. W Bohunicach również wybudowano cztery reaktory ciśnieniowe187. W ramach przygotowań do akcesji jedna z 2 jednostek musiała być przeznaczona do rozbiórki. Przyczyną był wypadek w jednym z reaktorów chłodzonych CO2 – wyciek radioaktywny do systemu chłodzenia, 4 w skali INES). Dokonano jej między 2006, a 2008r. W 2009 roku premierzy Czech i Słowacji ogłosili plan budowy nowego reaktora w Bohunicach. Projekt ten połączony z rozbudową Temelina mógłby być połączony w jeden duży kontrakt, realizowany przez to samo konsorcjum. Korporacja ma duży wpływ na politykę. Wspiera finansowo Partie

183 4 reaktory wodne, ciśnieniowe o mocy 1 GW 708 MW. 184 Jest to wymóg UE w stosunku do każdego dużego projektu mogącego wpłynąć na środowisko. 185 Westinghouse Electric Company należy do Grupy Toshiba, operuje kilkoma elektrowniami w Europie: we Francji, Belgii, Niemczech. 186 To przedsiębiorstwo należy do Gazprombanku i Atomenergopromu. 187 Na Słowacji, w latach 1975-85. Obecnie działają tam dwa reaktory. Zarządcą jest firma państwowa Slovenské elektrárne. 76 Demokratyczną jak i Socjaldemokratyczną. Notowano także spotkania wysokich rangą menedżerów z czeskimi politykami. W wyniku tych doniesień Komisja Europejska wszczęła dochodzenie w sprawie działań CEZu i kilku innych firm energetycznych podejrzanych o chęć podziału rynku poprzez wymianę akcji188.

Iberdrola – powstała w 1992 roku w Hiszpanii w wyniku fuzji Hidroelectrica Espanola i Iberduero. Operuje w 40 krajach świata i jest jedną z największych korporacji energetycznych nie tylko w Europie, ale też w skali świata. Jest też światowym liderem energetyki wiatrowej.189 O sukcesie spółki zadecydowała ekspansja poza Hiszpanię od 2001r. oraz rozwój energetyki odnawialnej. Ważnymi momentami było zakupienie Scottish Power w 2006r. i Energy East (w USA) w 2008r. Pierwotnie farmy wiatrowe znajdowały się w osobnej spółce, ale w 2011 postanowiono ją inkorporować do matki. Największe farmy tej korporacji, a zarazem na świecie znajdują się w Teksasie (404MW) oraz Glasgow (539MW) i zajmują powierzchnię 55 km2, obecnie w rozbudowie. Oprócz hydro i węglowych elektrowni, operuje 5 elektrowniami nuklearnymi. Iberdrola USA jest 2 największym producentem energii wiatrowej w USA. Buduje 800 km linię transmisyjną między USA, a Kanadą. Ma „tylko” 2,3 mln klientów w Maine i Nowym Jorku przez 2 spółki podporządkowane. Iberdrola Renewables USA obejmuje energię słoneczną. Scottish Power to ponad 5 milionów klientów, 65 tys. km kabli podziemnych, 47 tys. km linii napowietrznych. Podspółka Scottish Power Renewables posiada morskie farmy wiatrowe w Niemczech i Francji oraz na małą skalę elektrownie pływowe. Potencjał energii odnawialnej razem to 13 600 MW. W Hiszpanii posiada 2 600 km linii różnego napięcia, 1 900 stacji transformatorowych. Iberdrola Distribucion dysponuje 17 tys. km linii internetowych i 312 połączeń radiowych.190 Działalność nie obejmuje jednak całej Hiszpanii, tylko część regionów. Spółka Iberdrola Ingenieria y Construction buduje instalacje energetyczne, Projekty tego działu grupy są realizowane w 30 krajach świata. Zajmuje się także badaniami i rozwojem (projekty Cenit Ocean Leader, Prometeo w obszarze energetyki słonecznej, projekt energetyki morskiej i bezpośredniego wytwarzania pary)191. Iberdrola Immobiliaria zajmuje się obsługą i handlem nieruchomościami przemysłowymi, biurowymi i handlowymi. Na obecnym etapie grupa konsoliduje swoją działalność międzynarodową. W latach 2010/12 dokonała inwestycji na 16 miliardów euro. Dziś obsługuje ponad 30 tysięcy klientów,

188 http://www.economist.com/node/15869464 dostęp: 21.07.2012 189http://www.iberdrola.es/webibd/corporativa/iberdrola?IDPAG=ENWEBCONLINEA&codCache=134349693 5 6346432 data dostępu: 21.07.2012 190 http://en.wikipedia.org/wiki/Iberdrola dostęp: 21.07.2012 191 ang. Direct Steam Generation 77 a produkcja w samej Hiszpanii wyniosła w 2011r. 64 tys. GWh, globalna dystrybucja 96 tysięcy GWh energii.192193 Rys. 23 Spółki związane tworzące grupę Iberdrola

Źródło: Opracowanie własne na postawie strony grupy Iberdrola

RWE AG – Operacje RWE koncentrują się na Europie i PN Afryce oraz Tadżykistanie. Inne kraje Europy, Bałkany i Turcja są rynkami, na które RWE chciałoby wejść. Dotychczas grupa jest obecna we Włoszech, Hiszpanii, Irlandii, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Francji. RWE Trading zajmuje się handlem prądem, gazem, węglem, ropą oraz certyfikatami emisji CO2 na giełdach towarowych w Londynie, Paryżu, Wiedniu, Pradze, Lipsku, Amsterdamie. W sektorze gazu RWE jest obecne w każdym etapie łańcucha od poszukiwań, wierceń, budowy infrastruktury, po transport i sprzedaż. Spółki podporządkowane, zaprezentowane na dolnej części rysunku znajdują się w Niemczech. W Wielkiej Brytanii RWE posiada 7 elektrowni, zgłaszała także chęć udziału w prywatyzacji Enei. W Niemczech posiada 47 podziemnych magazynów gazu, w każdym landzie. Pakiet energetyczny, jaki chce uzyskać to: 30% elektrownie gazowe, 10% nuklearne, 30% węglowe, 30% odnawialne. Stał się też partnerem gazociągu Nabucco, jednak po wycofaniu się węgierskiego MOL z konsorcjum realizacja projektu jest niepewna. Liczba udziałowców w spółce matce wynosi 260 tys. z czego 60% to udziałowcy instytucjonalni, 14% prywatni, 1% pracownicy. 36% należy do akcjonariuszy niemieckich, 11% z Wielkiej Brytanii, a 17% do udziałowców z pozostałych krajów Europy. Jednym z problemów jest dostosowanie do decyzji o likwidacji 8 najstarszych elektrowni atomowych i utrzymać podaż. Podział sprzedaży według typu klienta prezentuje się następująco: 51 % przedsiębiorstwa dystrybutorzy energii, 26% klienci przemysłowi

192 Część danych do paragrafu pochodzi z Raportu Rocznego 2011 http://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/folleto_11.pdf 193 http://www.iberdrola.es/webibd/corporativa/iberdrola?IDPAG=ENWEBCONEMPGINT&codCache=134349 68634893795 dostęp: 21.07.2012 78 i instytucje, 23% mieszkalnictwo, użytkownicy komercyjni.194 Ciekawą innowacją jest RWE SmartHome –system oszczędzający energię dla domów jednorodzinnych. Rys. 24 Spółki tworzące grupę RWE, u dołu spółki powiązane

Źródło: Opracowanie własne

Scottish and Southern Energy plc. powstała w 1998r. i wywodzi się od sprywatyzowanej North of Scottland Hydro-Electric Board. Pozostawała ona niezależna od Brytyjskiej Władzy Energetycznej i 15 Regionalnych Izb Energetycznych. W 1989r. Izba Energetyczna Północnej Szkocji przekształciła się w North of Scottland Electricity, potem w Scottish Hydroelectric plc, aby połączyć się z Southern Electric plc195. Od momentu powstania, firma stosuje dynamiczną politykę przejęć firm brytyjskich i irlandzkich z sektora gazu i energii wiatrowej. W portfelu grupy znajduje się ponad 50 elektrowni wodnych. Możliwości wytwórcze grupy SSE to 11 860 M, z czego 4,470 MW przypada na gaz, 4, 370 MW na węgiel, a 3,020 MW na źródła odnawialne, co daje SSE pozycję największej firmy energetyki odnawialnej na Wyspach Brytyjskich196. W sektorze detalicznym SSE operuje pod kilkoma markami spółek będących w posiadaniu grupy. 37% zysku SSE pochodzi ze sprzedaży hurtowej, a 33% zysku pochodzi z produkcji elektryczności.197198 Jest to jedyna firma w Wielkiej Brytanii, która jest zaangażowana w transmisję, dystrybucję elektryczności i gazu. W 2009r. SSE utworzyło konsorcjum NuGeneration z GDF Suez i Iberdrolą dla konstrukcji elektrowni atomowej199, jednak SSE wycofało się z projektu

194 Wszystkie dane dotyczące grupy kapitałowej RWE pochodzą z Rocznego Raportu 2011. 195 Southern Electric plc była z kolei podmiotem powstałym w wyniku prywatyzacji Southern Electricity Board. 196 Wzrost inwestycji w odnawialne źródła energii powoduje brak konieczności zakupu surowców, co daje dużo mniejsze koszty i usuwa konieczność zabezpieczania się przed zmianą cen na rynku surowców kopalnych. 197 http://www.sse.com/OurBusiness/ dostęp: 22.07.2012 198 http://www.sse.com/OurBusiness/AssetsAndProjects/ dostęp: 22.07.2012 199 Przy okazji omawiania energetyki brytyjskiej warto wspomnieć o Nuclear Decomissioning Authority – publicznej agencji, która operuje poprzez 6 licencjonowanych firm prywatnych w celu efektywnego demontażu elektrowni i instalacji nuklearnych. Jego rolą jest wyłącznie kontrola i kontraktowanie poszczególnych zleceń. Posiada 2 miliardy funtów budżetu. 79 w 2011, sprzedając swoje udziały partnerom. Łączna moc elektrowni w posiadaniu SSE to 11 tysięcy MW. Poza Wyspami Brytyjskimi nie prowadzi działalności. Prowadzi też hurtową i detaliczną sprzedaż gazu, co jest umożliwione dzięki posiadaniu 2 magazynów. SSE jest obecne także w sektorze wodociągowym i ciepłowniczym200. Poprzez SSE Water dostarcza wody i odprowadza ścieki na podstawie umów z 21 tysiącami klientów. Utrzymywanie oświetlenia ulicznego odbywa się poprzez kontrakty z samorządami. W jednym z przypadków był zawarty na aż 25 lat. Centrum Usług Awaryjnych SSE zajmuje się naprawami sieci energetycznej. Z kolei dział SSE Mineral Solution operuje instalacjami separacji popiołu, który jest przetwarzany na minerały i materiały substytuujące cement. SSE posiada udziały w takich spółkach jak: Atlantic Electric and Gas, Southern Electric Power Distribution, Scottish Hydroelectric Power Distribution, Scottish Hydroelectric transmission, Scotia Gas Networks (ze spółkami-córkami Southern Gas Networks i Scotland Gas Networks), Artricity, Swalec. Te firmy łącznie posiadają 130 tysięcy km linii elektrycznych i 75 tysięcy km sieci przesyłowej gazu. Obsługuje 9,6 mln klientów. Dzienne zapotrzebowanie klientów to 150 Gwh. Koncern chce rocznie inwestować 1,5 mld funtów, głównie w energetykę odnawialną. W 2011r. SSE wprowadziło zakup i sprzedaż nadwyżek energii w formie aukcji z dziennym wyprzedzeniem, co zwiększyło płynność i przejrzystość cen na rynku. Swoje operacje handlu energią przeprowadzają na NSDAQ IMX Group Inc oraz dziennych aukcjach Nordyckiego Pool Spot AS N2EX. W sezonie 2011/12 SSE handlowało 25 terawatogodzinami i planuje dalej zwiększać tę ilość.201

Rys. 25 Struktura działów i spółek związanych Scottish and Southern plc

Źródło: Opracowanie własne

200 Posiada 7 sieci ciepłowniczych. 201 http://en.wikipedia.org/wiki/Scottish_and_Southern_Energy dostęp: 22.07.2012 80 International Power Plc – powstało w 2000r. po rozdziale National Power, spółki powstałej w 1990 w wyniku prywatyzacji energetyki w Wielkiej Brytanii. Główny podmiot narodowy – Central Electricity Generating Board został podzielony na cztery firmy – Powergen, National Power, Nuclear Electric oraz National Grid (sieć przesyłowa). W latach 90’ National Power produkował 52% energii w Wielkiej Brytanii. W 2010r. GDF Suez przejął kontrolę nad spółką wykupując 70%, a w 2002 dalsze 30% akcji. W transakcji połączeniowej uczestniczyli tacy pośrednicy jak Berclays, Morgan Stanley, Rothschild.202 W Europie posiada 11 elektrowni na różne paliwa, w Niemczech i Holandii farmy wiatrowe, w pozostałych krajach różnego typu. Operuje w 30 krajach świata.203 Verbund – to spółka produkująca i dostarczająca energię elektryczną w Austrii, w 51% państwowa. Generuje 40 % prądu w Austrii i 90 % energii z zasobów wodnych. Powstała w 1947r. jako całkowicie państwowa, a w 1988 dokonano częściowej prywatyzacji. Firma objęła akcje innych spółek energetycznych. W przededniu wejścia do UE dokonano restrukturyzacji grupy, koncentrując się na produkcji energii i wejściu na rynek niemiecki. Z kolei udziały w spółce Verbund zakupiły: TIWAG, EVN, Wiener Stadtwerke.204 Aby zdobyć pieniądze na restrukturyzację, firma udzieliła amerykańskiej spółce finansowej lizingu 8 elektrowni na 3 lata, bez przenoszenia majątku. W 2005 roku rozbudowano sekcję sprzedaży i Verbund stał się aktywnym podmiotem w kontraktach z klientami. W 2009 dokonał przejęcia 13 hydroelektrowni w Bawarii. Obecnie jest 4 największym producentem energetyki wodnej w Europie. W tym samym roku wszedł na rynek energetyki wiatrowej (3 farmy), a w budowie są kolejne w Hiszpanii, Rumunii i Bułgarii. Potencjał spółki Verbund to 20 elektrowni szczytowo-pompowych w Alpach oraz 88 elektrowni rzecznych.205 9 elektrowni termalnych tworzy 4 mld kwh prądu i 900 kwh ciepła. Na dzień dzisiejszy spółka jest obecna w 20 krajach. 50% sprzedaży energii dokonuje się poza Austrią, głównie do Niemiec, Włoch, Francji. W 2009r. dostarczała prąd do ok. 200 tysięcy klientów. A liczbę wszystkich klientów szacuje się na 4 miliony. Ma też 25% udział w rynku dostaw dla klientów przemysłowych. Spółką zależną w 100% jest Austrian Power Grid AG, operator sieci przesyłowej wysokiego napięcia, posiadający 3,5 tysiąca kilometrów linii.206

202 http://dealbook.nytimes.com/2012/04/16/gdf-suez-to-buy-remaining-stake-in-british-utility-for-10-billion/ data dostępu 22.07.2012 203 http://www.iprplc-gdfsuez.com/our-company/business-overview.aspx data dostępu: 22.07.2012 204 http://www.verbund.com/~/media/3F89BF77D4254FF0A175E3B0960E72FC.ashx dostęp: 22.07.2012 205 http://www.verbund.com/cc/en/about-us/our-power-plants dostęp: 22.07.2012 206 Dane z raportu rocznego oraz strony internetowej grupy Verbund http://www.verbund.com/~/media/3F89BF77D4254FF0A175E3B0960E72FC.ashx dostęp: 22.07.2012 81 Rys. 26 Struktura grupy Verbund

Źródło: Opracowanie własne

Hafslund – jest częściowo spółką produkującą energię.207 To największy sprzedawca prądu w Norwegii, posiadający 9 elektrowni wodnych. Głównymi udziałowcami są miasto Oslo (53%), a 34 % fińska firma energetyczna Fortum Oyj. Założona w końcu XIX wieku dokonywała fuzji, przejęć, jak i dezinwestowała i dzieliła się na mniejsze podmioty. Operowała w branży farmaceutycznej do 1996r. przez swoją spółkę Nycomed, a także do 2001r. była obecna na rynku systemów bezpieczeństwa. Istotnym momentem był zakup Oslo Energi i Findra Energi oraz fuzja z operatorem sieci przesyłowej Viken Energinett. W 2002 poprzez zakup Viken Tjernvarne, Hafslund stworzył dział ciepłownictwa. Dostarcza ogrzewanie dla 150 tysięcy mieszkań. Jest największą firmą ciepłowniczą w Norwegii i jest odpowiedzialna za 33% wytwarzanej w tym kraju energii cieplnej. Dysponuje 6 ciepłowniami prowincjonalnymi. Korzysta przy tym z różnych źródeł: gazu LNG, instalacji do produkcji energii ze śmieci i ścieków.208 Spółka Hafslund posiada 43% udziałów w spółce Infratek – zarządzającej i budującej infrastrukturę energetyczną. Posiada BioWood Norway AS – jest to największa w Europie firma produkująca 450 tys. ton drewnianych peletów, służących do opalania. Działalność w zakresie sieci przesyłowych została zintegrowana w postaci wyodrębnionej spółki Hafslund Nett AS. Jest to największy norweski dystrybutor i 5 największy w krajach nordyckich. Jest dostawcą dla 1,4 mln ludzi i obsługuje 30 tysięcy km sieci. W 2008r. firma zbudowała zakład

207 http://www.hafslund.no/english/ dostęp: 22.07.2012 208 http://www.hafslund.no/files/file/om_hafslund/Aarsrapport/09/english/hafslund_annual_report2009.pdf 82 odzyskiwania energii BioEl, który wytwarza rocznie energię 175 Gwh ciepła i elektryczności z 45-66 tysięcy ton odpadów.209

Fortum Oyj – to finlandzki koncern energetyczny operujący w Skandynawii, krajach bałtyckich, Polsce i Rosji (region Syberii). Została założona w 1998r. przez połączenie w jedno kilku firm, w tym państwowej Imatran Voina Oyj oraz Neste Oyj – narodowej spółki paliwowej. W 2008 roku nabywa spółkę zarządzającą kilkoma elektrowniami IGC-10. W swoim zarządzie Fortum posiada też elektrownie nuklearne od 1977 roku, także poprzez udziały w operatorach elektrowni atomowych w Szwecji. Na spółkę Fortum przypada 18% szwedzkiej energii nuklearnej. 83% energii generowanej przez Fortum pochodzi ze źródeł odnawialnych, w tym 48% z hydroelektrowni – jest ich 260 – w Finlandii i Szwecji z wydajnością 4 683 MW. W 2010 roku koncern wyprodukował 48 terawatogodzin energii. Fortum posiada 25 % akcji rosyjskiej spółki Polarne Zorie jako partner TGK-1 oraz posiada udziały w dużej, rosyjskiej spółce energetycznej notowanej na giełdzie – Surgut.210 31 elektrowni w posiadaniu Fortum łączy produkcję prądu z ciepłownictwem. Całkowitą liczbę klientów szacuje się na ok. 1,2 mln. We Francji jest obecna przez Fortum France oraz w Wielkiej Brytanii (Fortum O&M Ltd), operuje tam elektrownią gazową od 2001r. Ostatnio dokonała nawet ekspansji do Indii. Jest też zarejestrowana w Belgii i Niemczech (od 2005r.), gdzie podpisuje kontrakty dotyczące zarządzania, obsługi elektrowni. Biura kontaktowe w Czechach i Danii dla możliwej ekspansji na te rynki.211 W Polsce obecna poprzez 7 spółek (jedna z nich akcyjna) i posiada ciepłownie miejskie w Płocku, Toruniu, Zabrzu, Częstochowie i Świebodzicach. Najważniejszymi rynkami dla Fortum są Finlandia i Szwecja (po 5 tysięcy MW), a następnie Rosja z 3,400 MW energii.212 Za swoich głównych konkurentów koncern uznaje przedsiębiorstwa, które autor ujął w badaniu indeksów giełdowych, to jest: EDF,GDF, ČEZ, EON, RWE, Verbund, Hafslund i Iberdrola. Jako grupa społecznie odpowiedzialna podejmuje zarybianie zatoki Botnickiej poprzez swoje farmy rybne. Prowadzi badania w obszarze obsługi i zarządzania cyklem życia elektrowni i eksploatacji elektrowni nuklearnych, technologii zapłonu, energetyki odnawialnej i elektrowni pływowych. Organizuje i wręcza własne nagrody dla pracowników

209 http://www.hafslund.no/english/facts/ data dostępu: 22.07.2012 210 http://en.wikipedia.org/wiki/Fortum#cite_note-3 dostęp: 22.07.2012 211 http://www.fortum.com/en/pages/default.aspx data dostępu: 22.07.2012 212 http://www.fortum.com/en/corporation/fortum-in-brief/main-market-areas/pages/default.aspx dostęp: 22.07.2012 83 innowacyjnych. Raz na 3 lata wybierane są 3 najlepsze pomysły. Dysponuje trzema działami biznesowymi: Energia / Ciepłownictwo / Rosja213.

Renewable Energy Corporation AKA – to norweska firma, operator elektrowni słonecznych. Powstała w 1996r. Działalność firmy koncentruje się głównie na produkcji paneli słonecznych, w oparciu o krzem i sprzętu do ich kompleksowej obsługi. W ciągu 2008 i 2009 r. firma doświadczała spadającej sprzedaży i gwałtownego spadku kapitalizacji z 174 mld koron do zaledwie 18 mld koron w 2010. W 2011 i 2012 produkcja paneli została wstrzymana, z uwagi na niedostateczne zamówienia i perspektywę braku bilansu finansowego zysków i strat.214 Punkty sprzedaży firma ustanowiła w Paryżu, Barcelonie, Monachium, Mediolanie, Tokio, Tajpei i Szanghaju oraz Singapurze. Prawie 40% udziałów w spółce ma Orkla ASA. Działalność opiera na długoterminowe kontrakty na dostawę paneli dla China Sunergy Co. Ltd. do 2015 roku.215 W Singapurze ma zamiar wybudować największy kompleks produkcyjny instalacji do energetyki słonecznej.216 W Kanadzie z kolei, Renewable Energy kooperuje z Hydro-Quebeck (kontrakt na 20 letnie dostarczanie elektryczności).

Public Power Corporation to spółka grecka z 1950 roku. Kontrolowana przez państwo w 51%. W 2001r. rozpoczęto prywatyzację, a w 2011 zapowiedziano dalszą sprzedaż akcji. 45% akcji obecnie znajduje się we feefloat. W portfelu tego przedsiębiorstwa znajdują się: 34 elektrownie węglowe, 3 farmy wiatrowe, 5 słonecznych i 2 hydroelektrownie. Całkowita moc tych obiektów to 12 700 MW.217 Posiada także kopalnie węgla. Zasoby tego surowca w Grecji są bardzo duże i mają wystarczyć na ponad 45 lat eksploatacji. Działalność w sektorze źródeł odnawialnych wyodrębniono w spółce PPC Renewables SA. Izba Menedżerów pełni funkcję Zarządu. Współistnieją osobne dla funkcji korporacyjnych (grupowych) oraz osobno dla sieci (Networks). Część sieci jest niezintegrowana, gdyż znajduje się na wyspach. Zarząd sieci jest odpowiedzialny za transmisję, dystrybucję i zarządzanie siecią kontynentalną jak i sieciami wyspiarskimi i niezintegrowanymi.

Areva to stosunkowo młoda spółka akcyjna – powstała w 2001r. Swoją historię wiąże z amerykańsko-francuskim joint-venture Framatome (1958r.) – obecnie spółką podporządkowaną Arevy. Obecnie jest jedyną na świecie obecną w całym łańcuchu 213 chodzi oczywiście o inwestycje w Rosji. Obejmują rozbudowę energetyki w Tobolsku, Czelabińsku, Tiumeniu. 214 http://inzynierpv.pl/07/20/renewable-energy-corporation-staje-na-nogi/ data dostępu: 22.07.2012 215 http://cleantech.com/news/5147/china-sunergy-seeks-rec-wafer-injun data dostępu: 22.07.2012 216 http://www.recgroup.com/en/recgroup/operations/REC-in-Singapore/ data dostępu: 22.07.2012 217 http://www.dei.gr/Images/ENG%20REPORT%202010%20FINAL.pdf data dostępu: 22.07.2012 84 wzbogacania paliwa, zarządzania reaktorami, recyklingem paliwa i rozmontowywaniem instalacji reaktorów. W 80% posiada ją Komisariat energii atomowej rządu francuskiego. Operuje w 43 krajach na całym świecie. Posiada 33 obiekty przemysłowe w Europie (z czego 25 we Francji), 8 obiektów Ameryce, 1 w Azji i 3 w Afryce (kopalnie uranu w Gabonie i Nigrze). W latach 2003-2005 toczyła się dyskusja nad prywatyzacją Arevy, ostatecznie wstrzymana przez premiera. W 2007 r. została ukarana przez Komisję Europejską razem z 11 innymi firmami min. ABB, Alstom, Hitachi, Siemens, Toshiba, Schneider, Mitsubishi, AE Power Systems, VA Tech EWN za tworzenie kartelu w latach 1988-2004.218 Działalność jest podzielona na 6 sekcji biznesowych:219 1. Reaktory i usługi 2. Energia odnawialna 3. Końcowy etap 4. Górnictwo 5. Euriware 6. Areva Med W Polsce obecna w Mikołowie, Świebodzicach i Katowicach. W USA (Areva Solar), Areva Wind (głównie na Morzu Północnym), Areva Koblitz (w Brazylii). W Chinach walczy o kontrakty na rozbudowę 20 elektrowni nuklearnych z spółkami z Rosji, Chin i Francji. Aż 90% udziałów spółki Areva należy do państwa. W wyniku wybuchu wodoru w elektrowni Fukushima i następstwach tego wypadku Areva zanotowała ujemne wskaźniki finansowe. min. wykazała deficyt budżetowy 2,4 mld euro.220

218 http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/6296985.stm dostęp: 22.07.2012 219 http://www.areva.com/EN/operations-57/operations-entire-nuclear-energy-cycle-and-renewable-energies.html data dostępu: 22.07.2012 220 http://www.bbc.co.uk/news/business-16131033 data dostępu: 22.07.2012 85 Rys. 27 Geograficzne rozproszenie aktywów grupy Areva na świecie

Źródło: http://www.novergy.com.ph/images/areva_map.jpg data dostępu: 20.06.2012

Tab. 18 Działy biznesowe grupy Areva

Działy Biznesowe Podsektory działalności 1. Reaktory i usługi Nowe Instalacje bazowe Napęd i reaktory badawcze konstrukcje 2. Energia Areva Wind Solaire Bioenergies Hydrogene odnawialna 3. Końcowy etap Recykling Logistyka Wsparcie Sanitacja obiektów (dekonstrukcja i nuklearnych dekontaminacja) 4. Górnictwo Kopalnie Chemikalia Wzbogacanie Paliwo nuklearne 5. Euriware Inżynieria komputerowa 6. Areva Med Usługi medyczne Źródło: Opracowanie własne Rysunek 28 ukazuje dokładnie strukturę kapitałową grupy Areva. Pozwala to w pełni uświadomić sobie, jak wielkimi podmiotami są operujące na całym świecie grupy kapitałowe.

Rys. 28 Spółki związane grupy Areva

86 Źródło: http://www.npolicy.org/article.php?aid=73&rid=3 data dostępu: 20.07.2012

3.2.2 Obszary badań i rozwoju W krótkim podrozdziale należałoby przedstawić sposoby rozwoju i kierunki ku którym zmierzają współczesne europejskie koncerny energetyczne. Wśród tych działań możemy wyróżnić: dywersyfikacja i odchodzenie od elektrowni na paliwa kopalne w kierunku źródeł odnawialnych, stopniowy rozwój motoryzacji elektrycznej, budowa nowych mocy wytwórczych, współpraca z ośrodkami badawczymi (w tym sponsoring), wprowadzenie inteligentnych mierników energii, integracja domów z siecią energetyczną. Te działania rozwojowe nie zawsze mogą być dokonywane samodzielnie i w przypadku spółek pozagiełdowych, o małych zasobach finansowych nie jest to możliwe. Większe europejskie korporacje energetyczne (Iberdrola, SSE, Fortum, Areva) mają bardzo rozbudowane programy inwestycyjne i rozwojowe. Często wykorzystywane jest powołanie spółki joint- venture np. z firmą budowlaną, motoryzacyjną, elektrotechniczną lub sektora ropy i gazu w zależności od natury inwestycji. Szczególnie trudnym zadaniem, rozkładanym na wiele lat,

87 jest restrukturyzacja produkcji energii. Szczególnie małe podmioty (jak w Europie Środkowej) generują zbyt małe zyski by podjąć np. budowę farmy wiatrowej, aby pozbyć się „brudnych aktywów” – udziałów w elektrowni węglowej lub wygasić w niej produkcję utrzymując jednocześnie moce produkcyjne. Prywatyzacja i urynkowienie sektora energetycznego nie daje jak dotąd restrukturyzacji źródeł produkcji energii w Polsce i ze względów ekonomicznych podejmuje się rozbudowę istniejących bloków węglowych, co prowadzi do zwiększenia „brudnych aktywów” i jeszcze bardziej utrudnia i oddala restrukturyzację ku odnawialnym źródłom. Przykładowo Enea zamierza rozbudować swój potencjał produkcyjny, ale nie swoimi własnymi środkami. Powołano do tego konsorcjum z Polimex-Mostostal i Hitachi Power Europe, które w ciągu 5 lat wybuduje dodatkowy blok energetyczny elektrowni Kozienice, co zwiększy produkcję energii z tej elektrowni o 1/3. Spółka podjęła też decyzję o zakupie farmy wiatrowej. Poniżej przedstawione są plany rozwojowe kilku wybranych europejskich korporacji energetycznych: SSE przewiduje, że elektryczne samochody będą ważnym rynkiem i już uczestniczy w takich projektach MINIE i Ford Transit Connect. W 2012 otworzył w Glasgow pierwszą stację darmowego ładowania i możliwość wynajmu samochodów od Peugeota i Europcar. Realizuje też projekty rozwojowe z dziedziny produkcji biometanu z gospodarstw rolnych z regionu Kornwalii. W związku z planem redukcji emisji SSE dokonuje izolacji i dociepleń 215 tysięcy domów. Grupa współpracuje też długofalowo z innymi firmami. Posiada zawarte umowy na dostarczanie gazu ze Statoil221 i z Shell Energy Europe (z obiema na 10 lat). Oprócz tego 15letnie umowy z Marchwood Power Ltd i Seabank Power Ltd. Uczestniczy także w joint-venture budującym połączenie Wielkiej Brytanii z Norwegią (razem z Vattenfallem, E.CO i norweskim Lyse) tak zwany HVDC Interkonnektor. Grupa posiada też własną Centralną Jednostkę Badawczą. W ramach Centrum Doskonalenia Inżynierii znajduje się Centrum Monitorowania Wydajności, które ułatwia zarządzanie aktywami trwałymi przez stały monitoring 500 mln danych pozwalając na wczesną identyfikację i redukcję ryzyka niedostępności222. Monitoruje na bieżąco działanie każdej turbiny i generatora. Grupa jest otwarta na propozycje ulepszeń ze strony pracowników – w ciągu roku 497 takich zostało rzeczywiście wdrożonych. Współpracuje też z Uniwersytetem Strathclyde i jego Centrum Innowacji Technicznych. SSE Ventures jest działem grupy zajmującym się inwestycjami

221 Współpraca ze StatOil dotyczy także budowy podziemnego magazynu gazu. Projek ten obejmuje wypłukanie pokładów soli z jednej z jaskiń, co pozwala magazynować gaz pod ciśnieniem w litej skale. 222 Istnieją także ramy zarządzania dużymi projektami kapitałowymi – Large Capital Project Governance Framework, ma on dostarczać zarządzającym informacji i optymalizować moment zaangażowania w inwestycje od nowych kontraktów poprzez zakup środków trwałych, do nowych budów. 88 w małe i średnie. W tym celu podpisało umowę ze Scottish Equity Partners, dzięki czemu uzyskało dostęp do funduszu zielonej energii 95 mln £, a Scottish Equity do portfela atrakcyjnych inwestycji, czystej technologii223. Innym przykładem inicjatywy rozwojowej SSE jest porozumienie z radą powiatową Szkocji w celu stworzenia miejsca testowania turbin wiatrowych. Miejsce to będzie częścią Centre of Engineering Excellence for Renewable Energy. Fortum zmierza rozbudowywać potencjał energii nuklearnej. W tym celu wszedł w konsorcjum z Siemensem i Arevą w celu bodowy 3 bloku na wyspie Olkilouoto. Planowana jest budowa następnego bloku w tej elektrowni. Fortum przeprowadza testy nad różnymi metodami ładowania samochodów elektrycznych w swojej siedzibie w Espoo. W 2009r. utworzono linię taksi z Helsinek na podmiejskie lotnisko. Rozwija sieć stacji ładowania w Espoo i Stockholmie. W tym celu współpracuje z Future Energy Finland Ltd. oraz z Nissanem w Estonii. Ważnym projektem jest budowa farmy wiatrowej z firmą Skelleftea Kraft. Z 100 turbinami o mocy 250 MW. Ma być ukończona w 2015 i będzie mogła dostarczać prąd do 150 tysięcy mieszkań. Współpraca badawcza prowadzona jest też z koncernem ABB na temat elastycznych sieci przesyłowych w Sztokholmie. Prace nad wytwarzaniem biooleju prowadzi Fortum z firmami Metso, UPM i VTT. Inwestycje w ekologiczne wytwarzanie energii następują w Kłajpedzie, gdzie elektrociepłownia będzie dostosowana do spalania śmieci komunalnych i przemysłowych, co zmniejszy zapotrzebowanie na gaz. Inteligentne domowe czytniki energii, będą nie tylko zdalnie dostępne w każdej chwili, ale będą doradzać kiedy używać energii po najniższym koszcie. Stosowanie inteligentnych mierników wyeliminuje faktury wyrównujące na koniec roku, gdyż będzie dokładnie znane zużycie miesięczne. Z ABB i Skanską Fortum zbudował w Espoo ekologiczny budynek mieszkalny, zasilany panelami słonecznymi, z samochodem elektrycznym dla mieszkańców na okres testowego roku. Razem z Seabased AB do 2015 Fortum zamierza wybudować elektrownię pływową na zachodnim wybrzeżu Szwecji, będzie to jedna z największych tego typu elektrowni na świecie. W podobne rozwiązanie firma chce zainwestować we Francji. Iberdrola w Glasgow pracuje nad inteligentnymi systemami, które pozwolą produkować własną elektryczność i odprowadzać jej nadmiar do sieci. Ważnym projektem inwestycyjnym jest budowa farmy wiatrowej w Wielkiej Brytanii na morzu – East Anglia Array, które ma mieć docelową moc 7 200 MW. (dla porównania Elektrownia Bełchatów ma moc 5 300 MW). 223 Przedsiębiorstwa mogą otrzymywać ekspertyzy SED. 89 Iberdrola uczestniczy w wielu projektach rozwojowych: Projekty w Europie: OPERA – 26 firm partnerskich, rozwój szerokopasmowej technologii komunikacji PRIME – standaryzacja i testowanie zdalnych mierników GRENEMOTION – rozwój motoryzacji elektrycznej, uczestniczy w tym projekcie 42 firmy, budżet wynosi 42 miliony euro. CAPIRE – rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego dla rozwoju motoryzacji elektrycznej, identyfikacja problemów w upowszechnianiu tego typu transportu. FENIX- 20 partnerów współpracuje nad elastycznymi, inteligentnymi sieciami dystrybucji. ADDRESS- aktywna dystrybucja, połączenie popytu z źródłami energii, co pozwoli reagować klientom na zmiany cen. MERGE - 16 partnerów, badanie wpływu rozwoju motoryzacji elektrycznej na energetykę w UE. Projekty w Hiszpanii: GAD – tworzy go konsorcjum 15 hiszpańskich firm i 14 centrów badań. Projekt ten dotyczy aktywnego zarządzania popytem. VERDE PROJEKT – badania nad różnymi typami elektrycznych oraz hybrydowych samochodów (współpraca 16 firm). MUGIELEC – rozwój infrastruktury dla pojazdów elektrycznych, stacje ładowania. CRISALIDA – badania na temat drugorzędnej sieci dystrybucji prądu W USA Iberdrola współpracuje też z Electric Power Research Institute. Korporacja oferuje także sprzęt – elektryczne pojazdy (samochody, motocykle i rowery z napędem elektrycznym) z ofertą ładowania baterii przez firmę. Think car produkowane są w Finlandii przez Valmet Automotive z udziałem projektantów Porshe, spełniający standardy bezpieczenstwa UE (Euro NCAP) o zasięgu 200 km na jednym ładowaniu. W 95% podlega recyklingowi. Cena wyprodukowania to 30 tysięcy euro, po kosztach transportu do Hiszpanii i rejestracji to 36 tysięcy euro224. Hafslund kooperuje z Uniwersytetem Nauk Biologicznych sponsorując 4 etaty profesorskie dla rozwoju badań i szkoleń w dziale bioenergetyki. Verbund AG kooperuje z Niemiecką Agencją Energii225, która wydaje propozycje dotyczące ściślejszej kooperacji Austrii i Niemiec. Wykazuje też zainteresowanie motoryzacją

224 Dla orientacji koszty prac koncepcyjnych nad polskim pojazdem elektrycznym „Elipsa” wyprodukowanym jako prototyp w Łodzi w 2007r. wyniosły 700 tysięcy złotych. 225 Deutsche Energie-Agentur Gmbh (DENA) 90 elektryczną min. zamówiła badania na Uniwersytecie Technologicznym w Wiedniu co do skutków wprowadzenia samochodów na energię odnawialną226. Niemiecka grupa energetyczna RWE współpracuje w ramach aliansu technologicznego z Deimler AG w zakresie samochodów o napędzie elektrycznym. ČEZ oprócz rozbudowy potencjału nuklearnego rozpoczął także eksperymenty nad wprowadzeniem pierwszych samochodów elektrycznych w Europie Środkowo-Wschodniej: Fiata Fiorino i Fiorino Cargo.

3.2.2. Struktury zarządcze i ład korporacyjny W następnym podrozdziale zostaną zarysowane i porównane aspekty zarządzania obecnie istniejącymi grupami kapitałowymi w branży energetycznej. Ilość prezentowanych informacji zależy od stopnia, w jakim dana korporacja je ujawnia. Regulacje ładu korporacyjnego bywają bardzo rozbudowane, podczas gdy w innych, ograniczają się do kilku stron z informacją o istniejących organach.

GDF Suez

Korporacja ta posiada dualny – kontynentalny model zarządzania. Rada Nadzorcza liczy 19 osób + 18 dyrektorów departamentów funkcjonalnych (badań, zasobów ludzkich, audytu i ubezpieczania ryzyka, sprzedaży i marketingu, strategii i rozwoju, zakupów grupowych) oraz doradców systemów informatycznych i relacji międzynarodowych. Zarząd składa się z Komitetu Zarządzającego (9 osób, szefów działów biznesowych) i Komitetu Wykonawczego (Executive) – 9 osób.227 Ważnymi regulacjami wewnętrznymi są Kodeks Dobrego Postępowania, Regulamin rady administracyjnej, status spółki, Karta administratora.228 Działy biznesowe zaprezentowano w tabeli 14.

Electricité de France

Jak GDFSuez także EDF reprezentuje model dualny. Zarząd składa sie z 9 osób, Rada Nadzorcza 18 osób (w tym 6 wybranych przez pracowników, 6 przez rząd, a reszta przez akcjonariuszy). Komitety: Etyki, Monitorowania wynagrodzeń, Monitorowania zobowiązań 226 Wynika z nich, że do 2030 można uniknąć 5,4 mld € wydawanych obecnie na import paliw kopalnych. Nastąpiłby wzrost zatrudnienia o 1,770 os., zaoszczędzono by dodatkowe 723 mln € na braku emisji CO2 za które obecnie trzeba płacić. Co więcej efekt netto popytu byłby zmniejszony, gdyż wzrost zapotrzebowania na energię o 4,5 TWh byłby zrekompensowany spadkiem nawet do 8,5 TWh energii spalanego obecnie paliwa samochodowego. Badanie to ukazało ekonomiczny sens rozbudowy transportu na źródła odnawialne w Austrii. 227 http://www.gdfsuez.com/groupe/gouvernance/ data dostępu: 22.07.2012 228 fr. Code de Bonne Conduite, Charte de l’administrateur, Les status, Reglement interieur du Conseil d’Administration. 91 nuklearnych, Strategii, Audytu. Audytorzy statutowi.229230 Działy biznesowe EDF to: Inżynieria, Generacja, Handel i optymizacja, Transmisja, Dystrybucja.231

SSE

Zarząd zgodnie z modelem anglosaskim ładu korporacyjnego jest jednolity, z podziałem na dyrektorów zarządzających i niezarządzających.232 Łącznie liczy 10 członków, przy czym w Zarządzie istnieje większość dyrektorów niezarządzających, z wyjątkiem Dyrektora Finansowego, Prezesa, Głównego Szefa Egzekutywy oraz Starszego Niezależnego dyrektora i przewodniczącego Komitetu Wynagrodzeń.233 Rola Zarządu:

• tworzenie i decydowanie o strategii grupy

• tworzenie rocznego budżetu

• aprobowanie okresowych i końcowych sprawozdań finansowych

• rekomendacje dotyczące poziomu dywidendy

• decyzja o zmianie w sposobie rachunkowości

• zmiany w systemie kontroli i ładu korporacyjnego

• decyzje o członkostwie w Zarządzie i komitetach

• decyzje o zakupach akcji i udziałów, połączeniach, zmianach w strukturze kapitałowej

• zmiany w politykach (np. bezpieczeństwa i ekologii) oraz taryfach przedstawianych urzędowi regulującemu

• spotkania 6 razy do roku

Spotkanie Zarządu trwa zazwyczaj 2 dni. W pierwszym następuje prezentacja na znany wcześniej uczestnikom temat oraz dyskusja z udziałem wyższych menedżerów, drugi poświęcony jest na spotkanie z jednym z komitetów zarządu. Oprócz tego, w okresach

229 http://about-us.edf.com/governance/advisory-committees-43710.html data dostępu : 22.07.2012 230 http://about-us.edf.com/about-us-43666.html&tab=43706 data dostępu : 22.07.2012 231 http://businesses.edf.com/edf-worldwide/activities-43760.html data dostępu: 22.07.2012 232 http://www.sse.com/AboutUs/OurTeam/ data dostępu: 22.07.2012 233 Wszystkie informacje na temat systemu zarządzania SSE pochodzą z Rocznego Raportu 2012 http://www.sse.com/uploadedFiles/Controls/Lists/Reports_and_Results/SSE_AnnualReport2012.pdf str. 56-88 data dostępu: 23.07.2012 92 między spotkaniami zarządu odbywają się krótkie konferencje, trwające około godziny, mające na celu poinformowanie o bieżących sprawach. Istnieje rozdzielenie obowiązków i ról między Prezesem, a Szefem Egzekutywy234. Prezes jest odpowiedzialny za całokształt działań Zarządu, jego efektywność i sprawność. Rozpoznaje potrzeby szkoleniowe wyższej kadry, przeprowadza ich ocenę. Spotyka się z udziałowcami, ekspertami, pracownikami i menedżerami w różnych miejscach operacji, uczestniczy w prezentacjach na Rocznym Zgromadzeniu Akcjonariuszy. Szef Egzekutywy: zarządza resztą dyrektorów zarządzających w codziennych operacjach, wprowadza w życie strategie i polityki uzgodnione z Zarządem, reprezentuje grupę SSE na zewnątrz. Dyrektorzy nierządzący są mianowani na 3 lata z możliwością odnowienia. Rola dyrektorów niezarządzających:

• przeglądają i badają działania wyższych menedżerów

• pomagają w wypracowaniu strategii

• przeglądają, analizują dane finansowe grupy

• zapewniają efektywność, dostosowanie systemów kontroli wewnętrznej i zarządzania ryzykiem

• poprzez Komitet Audytu analizują system wynagradzania członków Zarządu i plany sukcesji w Zarządzie oraz relacje z zewnętrznymi audytorami Dwa razy do roku Prezes spotyka się z dyrektorami niezarządzającymi, ale bez obecności dyrektorów zarządzających. Wzór: jeden prezes, 3 dyrektorzy zarządzający i 5 niezarządzających, korporacja SSE uważa za dostatecznie dobry, aby nikt nie wpływał nadmiernie na decyzje Zarządu. Ważną rolę odgrywa Dyrektor Relacji Inwestorskich, który na co dzień zajmuje się kontaktami z ważnymi inwestorami i akcjonariuszami. Komitet Informacji i Ładu Korporacyjnego jest odpowiedzialny za nadzorowanie i edycję ogłoszeń i oficjalnych dokumentów. W imieniu korporacji Komitet rozwija relacje z akcjonariuszami i inwestorami i odbywa 5 spotkań rocznie. Komisji wynagrodzeń przewodzi starszy dyrektor niezarządzający. Jego i innych pozycja jest z kolei kontrolowana przez Komitet Nominacyjny. Stanowią go cztery osoby, niezależni dyrektorowie. Rolą komisji jest odnosić się do dobrych praktyk zapisanych w brytyjskim

234 ang. Chief Executive 93 Kodeksie Ładu Korporacyjnego, ustalać plan wynagrodzeń i sposobu wynagradzania kluczowych czynników, przyznawanie nagród, przegląd wynagrodzenia Zarządu i Prezesa, częściowo kontakty z akcjonariuszami. Współpraca z firmami audytorskimi Deloitte i Merill Lynch oraz konsultacje i pomoc Dyrektorowi HR i Głównemu Dyrektorowi Zarządzającemu. Komitet audytu składa się z czterech osób, ale do udziału w jego posiedzeniach mogą być zaproszeni starsi menedżerowie, Kontroler Finansowy Grupy, Skarbnik Grupy235, Dyrektor Zarządzania portfelem energetycznym. Działania komitetu: • spotkania z audytorami zewnętrznymi • pełny dostęp i analiza dokumentów • składanie raportów Zarządowi • przegląda raporty finansowe, aby były dokładne i jasne • przegląd rachunkowości, systemu zarządzania ryzykiem • przegląd wewnętrznego audytu • kontrola i ocena zewnętrznych audytorów • monitorowanie zgłoszeń pracowników o problemach • przegląd zadłużenia i jego struktury • otrzymuje 6 miesięczny raport Audytu Wewnętrznego Grupy Komitet Nominacyjny składa się z ośmiu dyrektorów niezarządzających. Jeśli dyskusja dotyczy członka działań komisji, to nie uczestniczy on w dyskusji.

• przegląda skład Zarządu i komitetów, plany sukcesji, analizuje i rekomenduje kandydatów na wakaty dyrektorskie • analizuje potencjalne konflikty interesów • zapewnia obiektywizm wyboru i przejrzystość • przegląda zobowiązania dyrektorów i czas potrzebny do zdania swoich odpowiedzialności Komitet Doradczy zdrowia, środowiska i bezpieczeństwa składa się z trzech osób. Odbywa trzy spotkania w roku, w czasie których analizuje wprowadzanie strategii w tych obszarach, monitoruje stan obecny, ustala standardy (ilość dni bezwypadkowych, absencje chorobowe, ilość śmieci, która ma się regularnie obniżać) i stanowi pomost łączący nie rządzących dyrektorów z Izbą Menedżerów i innymi.236

235 ang. tresurer 236 Wszystkie informacje na temat systemu zarządzania SSE pochodzą z Rocznego Raportu 2012 http://www.sse.com/uploadedFiles/Controls/Lists/Reports_and_Results/SSE_AnnualReport2012.pdf str. 56-88 data dostępu: 23.07.2012 94 Dyrektorzy mogą domagać się ekspertyz zewnętrznych, a jeśli takie kosztowałyby ponad 10 tysięcy funtów, wymagają zgody prezesa. Wszyscy członkowie mają swobodny dostęp. Zewnętrzna okresowa ocena dyrektorów przeprowadzana jest, zgodnie z wewnętrznym kodeksem co 3 lata. Dyrektor HR informuje związki zawodowe o polityce płacowej względem dyrektorów. SSE publikuje wielostronicowy raport wynagrodzeń. Ogólnie schemat wy nagrodzenia dyrektorów składa się z pensji podstawowej + składka emerytalna + rzeczowe + prywatna opieka medyczna. Zmienne elementy wg Rocznego Planu Zachęt (częściowo pieniężne, częściowo akcje), stosownie do wyznaczonych miar/celów spółki. Dodatkowym elementem wynagrodzenia jest Plan Akcji zależnych od efektywności – dla zatrudnionych na okres powyżej 3 lat, powiązany ze wzrostem dywidendy, wartością akcji na FTSE100 i innych wskaźników237. Interesujące jest istnienie aż trzech dyrektorów wykonawczych. Osobnym organem zarządczym, jaki często pojawia się w przypadku spółek opartych o model anglosaski, jest Izba Menedżerów238. W przypadku SSE liczy ona 8 osób. Znajdują się w niej dyrektorzy zarządzający różnymi działami biznesowymi SSE. Stanowiska te są niepołączalne. SSE jako jedna z nielicznych światowych korporacji może się pochwalić tym, że nie korzysta z rajów podatkowych, celem minimalizowania płaconego podatku, zyski są w całości opodatkowane w Irlandii lub Wielkiej Brytanii. SSE dzieli raportowanie na trzy obszary: sieci, handlu detalicznego i handlu hurtowego. Rozbudowane jest też zarządzanie ryzykiem. Obejmuje ono stworzenie mapy ryzyk poprzez ich identyfikację, ocenę prawdopodobieństwo wystąpienia i zmienne wpływające. Korporacja stale je monitoruje, szereguje i wprowadza środki zabezpieczające stosownie do wagi zagrożenia i kosztów239. Zajmuje się tym Departament Audytu, 2 razy w roku przeglądając politykę, podobnie jak Zarząd, z tą samą częstotliwością. Towarzyszą im Departament ubezpieczeń i Komitet Dużych Projektów. Przykładowo w ciągu roku Departament audytu przeprowadził 65 kontroli. Jedną z reguł ładu korporacyjnego jest zasada, że wzrost dywidendy powinien być powyżej stopy inflacji. W ramach programu budowania zaufania SSE publikuje elementy składające się na cenę finalną. Pokazane są każdorazowo przyczyny zmian w rachunkach za energię. 1% zniżka jest oferowana przy rozliczeniach elektronicznych przez klientów. Pracownicy również mają zniżki 10% na cenę energii i gazu oraz na usługi instalacyjne.

237 Jak Indeks Morgan Stanley, czy wskaźnik zysku z jednej akcji. 238 ang. Management Board 239 Ocena ryzyka jest brana pod uwagę przy zawieraniu umów handlu energią, podjęciem budowy nowej elektrowni lub zakupu udziałów, odpowiednie podejście do płynności finansowej itp. 95 43% pracowników uczestniczy w programie akcjonariatu pracowniczego. Benefity socjalne ustalane są przez SSE z Komitetem Negocjacyjnym i Konsultacyjnym łącznym z przedstawicielami 4 związków zawodowych240. Niezwykle ważnym jest utrzymywanie stosunków z otoczeniem: Ofgem, ministrami poprzez konsultacje i odpowiadanie na ich pytania, spotkania z członkami partii, wszystkimi, którzy tworzą prawa i regulacje wpływające na sektor, udział w związkach handlowych i kooperacja z NGO.241 SSE stosuje Zarządzanie Portfelem Energii, przez co rozumie się zarządzanie różnymi typami źródeł energii, bilansowanie ich produkcji i potencjału wytwórczego, stosownie do kształtowania cen surowców kopalnych i wpływu klimatu w przypadku źródeł odnawialnych, rozbudowę lub sprzedaż aktywów, stosownie do celów redukcji zużycia paliw kopalnych i emisji gazów cieplarnianych242. SSE jest obecne w Total Supplier Management System organizowanym przez firmę Achilles Information Ltd. Dostarcza on informacji o dostawcach i współpracownikach (bezpieczeństwo, jakość, ekologia, zdrowie). Sami zainteresowani mogą mierzyć wpływ na środowisko poprzez CEMARIS – schemat zarządzania i redukcji emisji, który umożliwia uzyskanie certyfikacji. Iberdrola może być wzorem dla innych grup kapitałowych odnośnie ładu korporacyjnego. Jest on znacznie rozbudowany243, a także jawny i dostępny dla wszystkich zainteresowanych. Na system ładu korporacyjnego Iberdrola SA. składają się by-laws, polityki korporacyjne, wewnętrzne zasady zarządzania i inne wewnętrzne procedury uchwalone przez uprawnione organy.244 Przyczynkiem do stworzenia systemu było uchwalenie w 2006r. hiszpańskiego Jednolitego Kodeksu Dobrego Zarządzania. Jedną z reguł kodeksu jest zasada separacji zarządzania od nadzorowania oraz prawna i funkcjonalna autonomia spółek związanych. Realizacja Kodeksu jest powierzona w szczególny sposób Prezesowi Rady Nadzorczej.245

240 Należy zwrócić uwagę, że wpływ na relacje pracownicze maja brytyjskie Equality Regulation 2006 i Equality Act 2010. 241 Wszystkie informacje na temat systemu zarządzania SSE pochodzą z Rocznego Raportu 2012 http://www.sse.com/uploadedFiles/Controls/Lists/Reports_and_Results/SSE_AnnualReport2012.pdf str. 56-88 data dostępu: 23.07.2012 242 Hurtowa cena energii zmienia się w zależności od popytu, pogody wpływającej na podaż jak i popyt (pobór jak i produkcję szczególnie dla źródeł odnawialnych patrz przykład w podrozdziale, dostępności infrastruktury i jej cen, czynników politycznych wpływających na tranzyt surowców. Zarządzanie portfelem energetycznym to też zapewnienie przy pomocy tych metod stabilności cen, nie narażanie na częste zmiany taryf. Celem jest też spełnienie zobowiązań prawnych. W przypadku WB: Renewable Obligation Certificate i Levy Exeption Certificate. 243 łącznie kodeks liczy 310 stron. 244 Raport Ładu Korporacyjnego https://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/IA_IAGC_Formato Corporativo2011.pdf dostęp: 22.07.2012 245 https://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/IA_InformeAnual2011.pdf str. 15 data dostępu: 22.07.2012 96 By-laws: Jest to dokument, który zawiera następujące informacje:

- nazwa, cel, czas trwania, biura i oddziały - wielkość kapitału akcyjnego (ewentualny podział na akcje A i B) - właściciele akcji - status akcjonariusza i jego uprawnienia - procedura podwyższenia i obniżenia kapitału akcyjnego - emisja obligacji -zgromadzenie akcjonariuszy (uprawnienia, zwoływanie, zwykłe i nadzwyczajne zgromadzenia), quorum, prawo do informacji i głosowanie na odległość, postępowanie w przypadku konfliktu interesów - artykuły dotyczące uprawnień, powoływania, kadencji i spotkań Rady Dyrektorów i jej komitetów. - sporządzanie raportów finansowych, ich aprobata oraz zatwierdzenia alokacji zysków i strat - przepisy o likwidacji spółki, reguły odnośnie aktywów i zobowiązań względem wierzycieli

Polityki Korporacyjne podzielono na: 1. Polityki ładu korporacyjnego 2. Polityki zarządzania ryzykiem (ryzykami) 3. Polityki społecznej odpowiedzialności Polityki ładu korporacyjnego wynikają z zasad prawa spółek, aktów komisji regulującej obrót giełdowy oraz z Kodeksu Dobrych Praktyk Zarządzania, uchwał Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy, Komitetów Audytu i Ryzyka, Komitetu Nominacji, społecznej odpowiedzialności i innych aktów wewnętrznych: Kodeksu Etycznego, Reguł postępowania z informacjami poufnymi, wewnętrznych reguł odnośnie składu i obowiązków Komitetu Operacyjnego, Kodeksu separacji działalności spółek grupy Iberdrola w Hiszpanii.

Polityki ładu korporacyjnego obejmują: - politykę dywidend - polityki wynagrodzeń oraz zatrudnienia audytorów - polityka antykorupcyjna - dobre praktyki podatkowe - polityka dostarczania informacji do akcjonariuszy i relacji z nimi i rynkami inwestycyjnymi - przepisy o definicjach i koordynacji grupy Iberdrola i fundamentach organizacji korporacji

97 Polityki zarządzania ryzykiem:246 - kredytowym - rynkowym - polityka ubezpieczeniowa - polityka inwestycyjna - finansowanie i zarządzanie ryzykiem finansowym - ryzyko udziałowców na giełdzie - zarządzanie ryzykiem reputacyjnym

W następnej grupie „Polityki społecznej odpowiedzialności” wyodrębniono:

- polityka innowacyjna - polityka jakości - polityka ochrony środowiska, bioróżnorodności - polityka rekrutacyjna - polityka balansu życia zawodowego i prywatnego - polityka kontraktacji i relacji z dostawcami - polityka zapobiegania wypadkom

Inne wewnętrzne kodeksy i przepisy:

- Kodeks Etyczny - Procedura postępowania w przypadku konfliktu interesów - Przepisy odnośnie postępowania na rynku giełdowym - Przepisy odnośnie informacji poufnych - Kodeks separacji działalności firm grupy Iberdrola działających w sektorze regulowanym w Hiszpanii. - wewnętrzne reguły i obowiązki komitetu operacyjnego

Tab. 19 Działy biznesowe w grupie Iberdrola

Lp. Nazwa działu Opis

1. Energetyka Odnawialna Spółki energii odnawialnej z różnych krajów Spółki grupy znajdujące się w Wielkiej Brytanii, 2. Biznes Zliberalizowany Meksyku, Hiszpanii

246 Przepisy odnośnie ryzyka tworzone są dla każdej z poszczególnych działów biznesowych. 98 Obejmuje transmisję i dystrybucję we wszystkich 3. Biznes Regulowany krajach operacji grupy z wyjątkiem Meksyku 4. Pozostałe (nieruchomości, inżynieria i konstrukcja) Źródło: Opracowanie własne

Rolą Rady Dyrektorów jest: ustalanie podstaw organizacji i zarządzania grupą, dostosowanie struktury grupy do wymogów prawa kraju siedziby, wykrywanie konfliktów interesu w ramach spółek grupy, szczególnie w przypadku spółek powiązanych notowanych na giełdzie, aprobowanie tworzenia i przejęcia podmiotów w krajach uznawanych za raje podatkowe lub podejmujących podobne decyzje, które mogą zaciemnić, obniżyć przejrzystość grupy, podawanie wniosku Walnemu Zgromadzeniu Akcjonariuszy o zmiany spółki i utworzenie nowego subholdingu. Większość dyrektorów w radzie ma być niezależna. Spółka matka definiuje grupową strategię, ustala kanały i organy spółek odpowiedzialne za jej realizację bez naruszenia autonomii i kompetencji córek. Nadzoruje działania wpływające na sytuację całej grupy. Wyższa kadra menedżerska z głównym dyrektorem zarządzającym i operacyjnym ma rozpowszechniać informacje, realizować i monitorować strategie w oparciu o decyzje Rady Dyrektorów. Funkcja organizacji i koordynacji może być wypełniana przez spółki krajowe, będące matkami względem swoich subholdingów w danym kraju. Mogą dostarczać usług wspólnych247. Spółki tworzące subholdingi mają własne Rady Nadzorcze z komitetami audytu i obszarami audytu. Odpowiedzialność zarządcza jest zdecentralizowana. Spółki subholdingowe dbają o codzienne efektywne zarządzanie i codzienny nadzór przez własne rady nadzorcze i menedżerów.

Komitet Operacyjny – składa się z 8 osób. Jest to struktura wewnętrzna korporacji, która dostarcza techniczne, informacyjne i menedżerskie wsparcie dla grupy. Jeśli decyzję podejmie Rada Nadzorcza, wówczas takie komitety mogą być tworzone w poszczególnych krajach, jeśli żadne ciała ładu korporacyjnego nie są ustanowione jako zewnętrzne komitety doradcze. Do tego komitetu wchodzą dyrektorzy jednostek biznesowych:248

• Energia Odnawiana

• Sieci Energetyczne

• Działalność zliberalizowana oraz

• Główny Dyrektor Finansowy

247 (lub dzielonych zależnie od tłumaczenia) 248 Wszystkie informacje na temat systemu zarządzania w grupie Iberdrola pochodzą z raportu ładu korporacyjnego https://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/IA_IAGC_FormatoCorporativo2011.pdf 99 • Sekretarz Rady Nadzorczej

• Główny Dyrektor Operacyjny

• Dyrektor Zasobów Korporacyjnych

• Dyrektor Administracji i Kontroli

Korporacja deklaruje, że ustala Politykę wynagrodzeń wyższych menedżerów w oparciu o czynniki obiektywne, lojalność, motywację, ocenę pracy i osiąganie celów.

Działy Biznesowe Verbund AG: - handel, - sprzedaż - sieć energetyczna (380, 220 i 110kV) - turystyka - usługi - telekomunikacja - produkcja odnawialna - produkcja termalna - inwestycje zagraniczne Verbund AG to spółka matka zajmująca się zarządzaniem aktywami pozostałych firm-spółek zależnych i stowarzyszonych. Organy zarządcze to Zarząd (tylko 4 os.) i Rada Nadzorcza (15 osób). 10 z nich nominują akcjonariusze, 5 nominują pracownicy, zgodnie z niemiecką zasadą kondeterminacji. Dodatkowo, w skład wchodzą menedżerowie z zarządów spółek zależnych, po dwóch z każdego działu biznesowego. Działania spółki matki Verbund AG to:

• komunikacja i relacje z inwestorami

• marketing grupowy produktów

• zarządzanie zasobami ludzkimi

• obsługa prawna

• tworzenie strategii grupy

• decyzje o przejęciach i fuzjach

• zarządzanie ryzykiem

• kontroling (gł. finansowy) spółek grupy

Ciekawym, nie występującym gdzie indziej w grupach kapitałowych ciałem, jest spółka Management Services Gmbh. Zajmuje się ona zakupami, przetargami zawieranymi z dostawcami. Ma szczegółowe wymogi, aby zapewnić jakość, ekonomiczność i efektywność. 100 Verbund odgrywał aktywną rolę w tworzeniu Austriackiego Kodeksy Korporacyjnego249 w 2002r. Kodeks zawiera 83 artykuły, z których część jest obowiązkowa, część może być odmienna w spółce, jeśli ta uzasadni odejście od wzoru kodeksowego i wreszcie dobrowolne, zalecane.250 Kodeks jest w związku z prawem spółek giełdowych. Grupa Verbund już w 2003r. ogłosiła swoją zgodność z Kodeksem Ładu Korporacyjnego. Ewaluacja w tym zakresie jest przeprowadzana co roku przez zewnętrzną instytucję251 i raport jest publikowany w Rocznym Raporcie. Wśród zasad kodeksu można wymienić: 1) jeden głos = jedna akcja, 2) członkowie rad nadzorczych nie mogą pełnić funkcji w ciałach innych spółek, które są konkurencją względem siebie.

Kodeks ładu korporacyjnego jest prostszy niż w przypadku Iberdroli. Zajmuje tylko 20 stron i opisano w nim skład i obowiązki Rady Nadzorczej, ich wymagania, Komitetów Rady oraz zasady zwoływania, kworum i uprawnienia na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy oraz krótki opis wewnętrznego audytu i ryzyka finansowego. Dyrektorzy stoją na czele następujących działów:

• dostawy, operacje wsparcia, górnictwo, produkcja energii,

• zasoby ludzkie

• transmisja i dystrybucja

Osobną regulacją jest Kodeks Postępowania252, który jest wewnętrzną regulacją korporacji dotyczącą poufności informacji, postępowania względem pracowników i dostawców. Zasady obejmują zakaz przyjmowania łapówek, zaproszeń na imprezy rozrywkowe, zakaz preferencyjnego traktowania dostawców, kontrola datków pieniężnych, aby nie były przekazywane na konta prywatne, konieczność zgłaszania przez pracowników pracy dodatkowej w innej firmie. Akt inkorporacji253 w przypadku tej firmy ma 25 artykułów. Obejmuje podstawowe dane jak zadania i cele, wielkość kapitału zakładowego, podział akcji na transze A i B. Ilość akcji, które musi posiadać rząd austriacki, uprawnienie Rady Nadzorczej do dokonywania poprawek artykułów, kto ustala wydawanie dokumentów oficjalnych w tym dla akcjonariuszy, struktury zarządcze i ich ogólny opis. Wskazanie jakie działania wymagają aprobaty rady. Kadencje organów i skład liczbowy. Sposób wyboru prezesa rady. 249 ŐCGK – to skrót nazwy kodeksu, opracowała go Austriacka Grupa Robocza dla Ładu Korporacyjnego. 250 http://www.verbund.com/cc/en/investor-relations/corporate-governance/code dostęp:22.07.2012 251 Ernst&Young 252 Oprócz audytorów istnieje Compliance Team z Compliance Officer na czele. 253 ang. Articles of incorporation 101 Dodatkowym organem, który nie występuje w innych opisywanych spółkach energetycznych jest Prowincjonalna Izba Doradcza. Każda prowincja mianuje 1 członka. Jej rolą jest pośredniczenie w wymianie informacji od rządów lokalnych federacji do spółki matki, aby konsultować decyzje i współpracę z władzami samorządowymi. Ma prawo pytać i być informowana przez Zarząd we wszystkich tematach. Edytować akt inkorporacji może Zgromadzenie Akcjonariuszy. Mianuje ono radę nadzorczą, audytorów, aprobuje podwyższenie kapitału zakładowego, udziela absolutorium sprawozdaniom finansowym, zatwierdza budżet, decyduje o zmianach w radzie i zarządzie.

Zarząd jest określony terminem Executive Board (Izba zarządzająca), 4 osobowa. Pełni zasadniczo tę samą rolę co Management Board. Rada Nadzorcza zdefiniowała kryteria niezależności członków rady nadzorczej: 1. Członek rady nie może w poprzedzających 5 latach pracować jako członek zarządu lub starszy menedżer lub w spółce zależnej.

2. Nie może nim być były audytor lub udziałowiec firmy audytorskiej lub pracownik firmy audytującej Verbund przez ostatnie 3 lata.

3. Nie może utrzymywać w ostatnim roku relacji biznesowych z firmą, ani spółką związaną, które mogłyby naruszyć niezależność, ale zasada ta nie jest egzekwowana w sposób automatyczny.

4. Kandydat na członka rady nie może być bliski krewnym członka zarządu

5. Nie może być członkiem dłużej niż 15 lat, z wyjątkiem sytuacji w której jest akcjonariuszem

6. Kandydat nie może być członkiem zarządu innej firmy w której członek Zarządu jest jednocześnie członkiem Rady Nadzorczej (w której stanowiska te są połączalne).

Rada Nadzorcza spotyka się 6 razy do roku. Powoływane są standardowe komitety audytu, wynagrodzeń i nominacji, liczące po kilka osób. Wynagrodzenia Zarządu i Rady są jawne i publikowane w raporcie rocznym.254 Fortum Oyj – W 2007r. powstała pierwsza wersja firmowego Kodeksu Postępowania, jego naruszenia można zgłaszać do Działu Audytu Wewnętrznego – mogą być to zgłoszenia anonimowe. Zasady i drogi zgłaszania zależą od prawa krajowego (nie wszędzie panuje absolutna swoboda). Na przykład w Wielkiej Brytanii, tylko pracownicy korporacji mogą zgłaszać przez mail, telefon lub formularz internetowy, ale w Belgii, Łotwie, Estonii, Francji

254 Powyższe informacje na temat organów zarządczych Verbund AG pochodzą z raportu ładu korporacyjnego 2011 dostępnego pod linkiem http://www.verbund.com/~/media/73F9A0D82FF04D7AB24A87C091125DF9.pdf dostęp: 22.07.2012 102 nie można, a w Szwecji tylko drogą listowną na wskazany adres. Stworzono także Kodeks Postępowania względem dostawców. Zawiera on założenia etyczne, antykorupcyjne, standardy pracy i środowiska. Rozliczenia są ułatwione dzięki e-fakturom.

Rada Dyrektorów liczy 7 osób, o kadencji jednorocznej.255 Wynagrodzenie Rady Dyrektorów jest jawne i publikowane w rocznym raporcie. Prezes zarabia miesięcznie 6 tysięcy euro, a członek rady 3500 tysięcy euro. Komitet Nominacyjny Akcjonariuszy pośredniczy w nominowaniu. Znajdują się w nim przedstawiciele 3 największych akcjonariuszy. Nie ma wyborów dyrektorów w sposób bezpośredni. Rada Dyrektorów mianuje Komisję Audytu i Ryzyka, Komitet Nominacji i Wynagrodzeń. Mają zaledwie po 3 osoby. Wszyscy członkowie rady mogą uczestniczyć w spotkaniach komitetów co nie jest zwykle dopuszczane w innych badanych spółkach.256 Spotkania odbywają sie dziesięć razy do roku.

Rola Rady Dyrektorów: • sterowanie polityką firmy i obszarami aktywności • zapewnienie, że firma jest zgodna z artykułami statutu257 • ustalanie polityki dywidend • mianowanie głównych menedżerów • wybór członków komitetów • decyzje o inwestycjach i dezinwestycjach • aprobata raportów finansowych, polityk ryzyka • mianowanie głównych menedżerów • wybór z pośród siebie prezesa ustalającego porządek obrad i terminy spotkań

Izba Menedżerów liczy 8 osób. Audyt przeprowadza firma Deloitte. Zgodnie z prawem obrotu giełdowego „wewnętrzni”258 – osoby posiadające niejawne informacje o firmie są notowane w odpowiednim rejestrze. Obrót akcjami przez osoby pracujące w grupie Fortum jest kontrolowany. Nie można dokonać takiego handlu na 30 dni przed publikacją okresowego

255 Stanowisko w sprawie ładu korporacyjnego 2011 dostęp: 22.07.2012 http://www.fortum.com/SiteCollectionDocuments/Corporation/Fortum_Corp_gov_statement_2011_eng.pdf 256 http://www.fortum.com/en/corporation/corporate-governance/governing-bodies/pages/default.aspx 257 w językach francuskim, polskim, holenderskim i włoskim tak tłumaczy się akt inkorporacji (Articles of Association) z prawa anglosaskiego. 258 ang. insider trading 103 raportu finansowego. Audytorem może być tylko firma certyfikowana przez Centralną Izbę handlu.259 Model zarządzania w grupie Hafslund jest dualny. Rada Dyrektorów liczy 8 osób, a Menedżerowie Grupy to 5 dyrektorów sekcji biznesowych. Zobowiązani się raportować do rady. Zgromadzenie Ogólne mianuje Radę Dyrektorów, a ta wybiera z siebie prezesa i kontroluje menedżerów. Występują 3 standardowe komitety: Audytu, Wynagrodzeń i Nominacji.260 Opracowano też Kodeks Postępowania dla dostawców i pracowników, oparty między innymi na konwencji ILO. Funkcje zgrupowane są 3: finanse, relacje publiczne i społeczna odpowiedzialność. Obszary biznesowe jakie wyróżniono to: Produkcja, Ciepłownictwo, Sieci Przesyłowe, Sprzedaż, Inwestycje (w tym Hafslund Telecom).

W Renewable Energy Corporation AKA Zarząd spółki stanowi 7 osób, a 8 stanowi skład Rady Nadzorczej. Wynagrodzenie członków organów zarządzających jest dostępne i jawne.261 Tab. 20 Działy biznesowe Renewable Energy Corp. i ich rozproszenie Nazwa działu Lokalizacja REC Silicon USA (powstała w 1996r.) REC Wafer Norwegia REC Solar Norwegia i Singapur Źródło: http://www.recgroup.com/en/recgroup/governance/corporate-structure/ dostęp: 22.07.2012 Rys. 29 Struktura organizacyjna Public Power Coporation

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o Raport Roczny 2011 str. 13 dostęp: 22.07.2012

259 http://www.fortum.com/en/corporation/corporate-governance/articles-of-association/pages/default.aspx, dostęp: 22.07.2012 260 http://www.hafslund.no/english/facts/artikler/les_artikkel.asp?artikkelid=2853 data dostępu: 22.07.2012 261 http://www.recgroup.com/en/recgroup/governance/ data dostępu: 22.07.2012 104 Rada nadzorcza liczy 11 członków i jest powoływana na 3 letnią kadencję.262 W tym w skład wchodzi 2 przedstawicieli pracowników. Komitet Ekonomiczno-socjalny nominuje jedną osobę. Spotkania Rady odbywają się raz w miesiącu.263

W Energias de Portugal struktura również jest stosunkowo prosta. Model dualny z Radą Nadzorczą264 i Zarządem265. W ramach Zarządu wyodrębniono Centrum Korporacyjne, Komitet Środowiska i podległe jednostki biznesowe, a w Radzie komitety: Audytu, Wynagrodzeń, Ładu korporacyjnego. Spółki pogrupowane są w działy biznesowe: Wind Power, LT Contracted Generation Iberia, Liberalized Activities Iberia, Regulated Networks Iberia i Brazylia, koncentrująca aktywa z tego kraju.266 Rys. 30 Struktura zarządcza grupy Energias de Portugal

Źródło: http://www.edp.pt/en/aedp/governosocietario/orgaosgovernosocietario/Pages/default_new.aspx dostęp: 22.07.2012

262 http://www.dei.gr/Default.aspx?id=2735&nt=18&lang=2 data dostępu: 22.07.2012 263 http://www.dei.gr/Default.aspx?id=193&nt=19&lang=2 data dostępu: 22.07.2012 264 ang. Supervisory Board 265 ang. Executive Board of Directors 266 http://www.edp.pt/en/aedp/governosocietario/Pages/msg_PCGS.aspx dostęp: 22.07.2012 105 Wnioski

Wobec danych przedstawionych w pierwszym rozdziale można stwierdzić z dużą pewnością, że gospodarka europejska zmierza do koncentracji kapitału w duże organizacje – korporacje ponadnarodowe, a nawet światowe. Liczba korporacji, filii oraz ich wskaźniki inwestycji, eksportu i wkładu w światowe PKB potwierdzają tę tezę. Dzieje się to jednak nierównomiernie w różnych gałęziach gospodarki. Głównie w branżach kapitałochłonnych, wymagających dużych nakładów infrastrukturowych. Branża energetyczna jest świetnym tego przykładem. Polityka dekonstrukcji monopoli energetycznych napotyka opory i niechęć. Są one w pewnym stopniu uzasadnione merytorycznie. Budowa elektrowni atomowych, ich utrzymywanie i towarzyszące procesy biznesowe wymagają ogromnych nakładów finansowych, ale także wyspecjalizowanej kadry. Niekorzystne jest rozdzielanie takich zasobów. Podobnie w górnictwie, telekomunikacji, gdzie konieczne jest stworzenie infrastruktury na rozległych obszarach kraju, aby można mówić o jakiejkolwiek użyteczności oferowanych usług. Oligopol obserwujemy w motoryzacji, gdzie zaledwie kilkanaście korporacji zdominowało sektor (lecz nie segment podzespołów dla motoryzacji, w którym działa dużo przedsiębiorstw). Nadzór sprawowany nad procesami koncentracji kapitału nie jest silnie wykorzystywany. Tę obawę zdaje się potwierdzać zezwolenie Komisji Europejskiej na przejęcie Grupy Ahold przez potentata handlowego Carrefour za cenę 375 mln euro267. Tak

267 http://franchising.pl/artykul/3201/ahold-przejety-przez-carrefour/ dostęp: 14.10.2012 106 wielka koncentracja w branży handlu detalicznego budzi uzasadnione obawy, co do negatywnego wpływu na małe i średnie przedsiębiorstwa handlowe, szczególnie na poziomie lokalnym i regionalnym, a pośrednio także na lokalne rynki pracy. Podobne wątpliwości toczą się wokół stacji paliw zlokalizowanych i prowadzonych przez międzynarodowe sieci handlowe. Oferują one ceny dumpingowe względem pozostałych dostawców, przynależących do branży paliwowej sensu stricto. Do demontażu korporacji dochodzi wyjątkowo rzadko, kiedy kierownictwo grupy uzna, że prowadzić to będzie do większej efektywności rynkowej, zazwyczaj polega on na restrukturyzacji przez sprzedaż części lub całości udziałów, skupiając się na kluczowych kompetencjach (na procesie biznesowym o największej wartości dodanej). Są branże, w których dominują mniejsze przedsiębiorstwa, nawet jeśli są umiędzynarodowione. Mowa przede wszystkim o dynamicznie się rozwijającym sektorze informatycznym. Jego granice nie łatwo zakreślić, gdyż częściowo pokrywa się z sektorem elektrotechnicznym, jednak tak niski udział korporacji europejskich w tym sektorze jest pewnym zaskoczeniem dla autora pracy. Z drugiej strony, jeśli brać pod uwagę niezależność tej działalności od lokalizacji, stosunkowo niewielkie nakłady kapitałowe, jasne jest, dlaczego rozwój tej branży zaleca się krajom niedorozwiniętym i rozwijającym się. Istotna jest też obecność korporacji amerykańskich, co jednak wymagałoby osobnych badań dotyczących grup kapitałowych Ameryki Północnej. Domeną małych i średnich firm są takie branże jak: odzieżowa, meblarstwo, turystyka i hotelarstwo, dostarczanie usług medycznych (prywatne gabinety, lecz nie szpitale – z prywatną siecią szpitali - Rhon Klinikum AG jako ewenementem europejskim), branża usług komunalnych, a także część rynku mediów w odniesieniu do wydawnictw książkowych (lecz nie prasowych, gdzie światowe korporacje odgrywają dużą, jeśli nie kluczową rolę).

Kontrola korporacyjna, to kolejny kluczowy problem we współczesnej zglobalizowanej gospodarce. Korporacje uzyskały wszak ogromną rolę, jako aktorzy stosunków międzynarodowych, czasem konkurujący z państwami. Ich rola jest bardzo duża w kształtowaniu płac na rynku pracy, przede wszystkim w dużych miastach. Rola państw jest niejednoznaczna. Z jednej strony zabiegają one o inwestycje, z drugiej strony obawiają się offshoringu (czyli przeniesienia produkcji za granicę). Bywają celem korupcji (jak np. Nigeria ze strony BP), która powoduje uzależnienie części polityków od finansowania przez korporacje. W państwach rozwiniętych, takie zagrożenie nie jest duże, choć też występuje, jeśli przypomnimy śledztwo w sprawie finansowania kampanii prezydenckiej prezydenta Nicolasa Sarkozy przez Lilianne Bettencourt, głównego udziałowca koncernu kosmetycznego 107 L’Oréal. Z rolą kreatora standardów płac powiązane jest oskarżenie o generowanie nierówności dochodowych w gospodarce, co wywołuje protesty społeczne w obecnym kryzysie gospodarczym268. Jak wskazała analiza korporacji, w odniesieniu do wielu z nich można mówić o dużej przejrzystości, posuniętej czasem do publikacji pełnej informacji o wynagrodzeniu każdego członka Zarządu i Rady Nadzorczej, z podaniem nie tylko sposobu naliczenia, ale i konkretnymi stawkami. Każdy pracownik może porównać swoją płacę do płacy najważniejszych osób w korporacji i ocenić, czy akceptuje określoną dysproporcję dochodową. Jest to ważne z uwagi na fakt, że taka przejrzystość zwiększa zaufanie do kierownictwa i akceptację działań korporacji przez pracowników jak i ze strony opinii publicznej. Redukuje się tym samym ryzyko strajku. Trzeba powiedzieć, że polski system nadzoru korporacyjnego nie jest tak rozwinięty, jak zachodnio-europejski. Od około 12 lat standardem jest istnienie oficjalnego, krajowego Kodeksu Ładu Korporacyjnego. Były one opracowywane przez grupy robocze z członkami najważniejszych korporacji narodowych dla danego kraju jak i stowarzyszenia przedsiębiorców i izby przemysłowe. W Polsce wciąż brak takiego dokumentu, którego przestrzeganie byłoby obligatoryjne i który nakładałby obowiązek tworzenia własnych, korporacyjnych kodeksów.

Kolejnym istotnym punktem zainteresowania był podział działalności korporacji energetycznych. Struktury te odzwierciedlają indywidualny charakter grupy, jej wielkość, przestrzenne rozproszenie, wielkość spółek-córek i im podległych, wreszcie historia utworzenia (przeszłe struktury nabytych córek, szczególnie w przypadku podmiotów prywatyzowanych – np. struktura Scottish & Southern Inc. Kluczowe jest także, które części procesów produkcyjnych i ogólnie biznesowych są realizowane przez grupę. Grupy energetyczne łączą oba typy ustrukturyzowania: strukturę geograficzną (wg. regionów i/lub krajów) oraz według produktów/działalności. Strukturę wybitnie geograficzną ma E.ON, podobnie jak ČEZ. Niektóre korporacje dzielą swoją działalność na dwie kategorie: spółka zarządzająca córkami w kraju macierzystym i spółka obejmująca wszystkie pozostałe aktywa poza tym krajem. Taki model przyjęło austriackie Verbund AG. Jest to model korporacji zarządczej, gdzie spółka matka pełni funkcje wspierające (patrz str. 97). Korporacje o małym umiędzynarodowieniu i małym zróżnicowaniu źródeł produkcji energii przyjęły podział wg typu działalności np. grecka Public Power Corporation, gdzie mamy do czynienia z kolejnymi etapami w procesie biznesowym (wydobycie węgla, produkcja, transmisja, dystrybucja,

268 Jak podaje wykres w oparciu o dane pochodzące z Quarterly Journal of Economics, 118(1), 2003, 1-39. Thomasa Piketty i Emmanuela Saez nierówności dochodowe w USA systematycznie rosną od 1979 i osiągnęły poziom - 23,5 % nie notowany od roku 1928. 108 dostawa). Fortum jak i EDP, obok takiej struktury mają wyodrębnione działy geograficzne w chwili gdy wielkość aktywów jest dostatecznie duża. Dla mniejszych aktywów zagranicznych nie powołuje się osobnych działów, ale zarządza bezpośrednio. I tak, Fortum powołało dział „Rosja”, a Energias de Portugal dział „Brazylia”. Ignorowanie podziałów geograficznych występuje w przypadku korporacji bardzo zróżnicowanej. Taką strukturę posiada Areva oraz GDF Suez. W miarę rozwoju przedsiębiorstwa, zakupu nowych spółek i umiędzynarodowienia, struktury korporacyjne stają się bardziej skomplikowane. Typy struktur przedstawiono w poniższej macierzy.

Rys. 31 Typy struktur korporacji względem zróżnicowania

Można zauważyć stopniową ewolucję struktur od produktowej w grupie kapitałowej niemiędzynarodowej (np. PPC), poprzez strukturę geograficzną w miarę wchodzenia na inne rynki, aż do ponownie struktury produktowej, aczkolwiek Źródło: Opracowanie własne bardziej rozbudowanej i podzielonej na całe gałęzie produktów (patrz struktura Areva na str. 87). W przypadku branży energetycznej działy te często powtarzają się: a więc energetyka odnawialna jest zgrupowana w jeden dział, a jeśli jakieś źródło dominuje wtedy osobne działy stanowią energetyka nuklearna lub wodna (przykład SSE, RWE), jako osobne działy wyróżnia się przesył i dystrybucję gazu, wody (jak w GDF Suez), ciepłownictwo, zarząd i obsługę infrastruktury. W zależności od rozbudowania i roli towarzyszących procesów biznesowych (kontraktacja, wsparcie informatyczno- techniczne itp.) osobne działy stanowią te części działalności grupy. Taką sytuację obserwujemy w SSE, RWE AG, Verbund AG, ENEL, częściowo też w strukturze grupy Iberdrola. W niektórych przypadkach (EDP) zdecydowano się na podział działalności na zliberalizowaną i regulowaną, oprócz pozostałych działów. Nie ma odpowiedniego przykładu dla rozbudowanej struktury produktowej przy niskim zróżnicowaniu geograficznym. Taka

109 struktura na ogół nie jest efektywna i nie jest konieczna dla spółki działającej tylko w jednym kraju. W kwestii organów zarządczych trudno wyodrębnić specyficzne dla branży energetycznej. W zależności od typu prawa (anglosaskie, kontynentalne) spółki energetyczne przyjmują monolityczny lub dualny model organów zarządzających spółką. Z uwagi na wielkość inwestycji, duże ryzyko, zagrożenia związane z eksploatacją (przede wszystkim w energetyce jądrowej) konieczne jest rozbudowanie organów doradczych, komitetów audytu nie tylko finansowego, ale też audytu ryzyka. Zazwyczaj w skład zarządu wchodzą szefowie działów biznesowych. Warto jedynie wspomnieć o Izbie Menedżerów, która pojawia się w modelu anglosaskim (Essar Energy, Scottish & Southern, jako adaptacja modelu dualnego – kontynentalnego. W jej skład mogą wchodzić dyrektorowie działów biznesowych, podczas gdy w skład zarządu dyrektorowie funkcjonalni (finansów, przewodniczący komitetów audytu, szef egzekutywy, dyrektorowie niezarządzający). W kwestii porównania systemów korporacyjnych, można pokusić się o ogólne stwierdzenie, że system polski nie jest tak szczegółowy i rozwinięty jak inne. Oznacza to z jednej strony większą elastyczność i mniejszą biurokrację, z drugiej większe ryzyko nadużyć. Przede wszystkim brak powszechnie rozpoznawalnego kodeksu ładu korporacyjnego, który zawierałby najlepsze praktyki. Regulacje obowiązkowe mogłyby stanowić dotychczasowe akty prawne. Kodeks taki powinny stworzyć organizacje przedsiębiorców (spółek giełdowych ew. także pozostałych spółek kapitałowych) w połączeniu z przedstawicielami związków zawodowych i rządu, skupionych w jednym komitecie roboczym.

110 ANEKS I

Zestawienie zatrudnienia w spółkach giełdowych EOG według sektorów gospodarki.

Wszystkie dane w poniższych tabelach, pochodzą z danych pochodzących ze stron giełd EOG, zawartych w Aneksie 2. Dokonano sortowania danych według wielkości zatrudnienia w skali poszczególnych, wyodrębnionych branż (patrz rozdział 2.4 – rys. 9).

Tab. 21 Największe w EOG spółki bankowe Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. HSBC Group 288 000 2. PNB Paribas 205 300 3. Credit Agricole 161 280 4. Societe Generale 160 700 5. Royal Bank of Scotland 148 500 6. Berclays 145 000 7. BBVA 106 900 8. Lloyds Banking Group 104 000 9. Deutche Bank AG 102 000 10. Standars Chartered Bank 85 000 11. UBS 64 600 12. Comerzbank 59 100 13. Old Mutual 55 700 14. Grupa KBC 54 000 15. KBC Bank 54 000 16. Grupa Credit Suisse 50 100 17. Grupa Erste Bank 50 000 18. Erste Bank 50 000 19. ETE (National Bank of Grece) 36 000 20. Dexia 35 000 21. Bank Nordea 33 800 22. Eurobank EFG 32 700 111 23. Grupa OTP bank 32 600 23. PKO Bank Polski 32 000 24. Bank Monte Paschi Siena 32 000 25. Allied Irish Banks 23 900 26. Deutsche Postbank AG 23 300 27. Banco Comercial Portugues 21 700 28. Danske Bank 21 500 29. Bank Pekao SA. 20 000 30. Swedbank 17 200 31. Alpha Bank 15 000 32. Banco Popular 14 200 33. Bank of Ireland 13 200 34. TPEIR (Piraeus Bank) 13 000 35. DnB NOR 13 000 36. Socfinasia 12 000 37. Bank of Cyprus 12 000 38. Banca Emilia Romagna 12 000 39. Banco Sabadell 10 780 40. ATE Bank 10 000 41. Banco Espirito Santo 9 800 42. Banesto 8 900 43. Bank Pop Milano 8 800 44. Marfin Popular Bank 8 700 45. ING Bank Śląski 8 500 46. Komercni Banka 8 000 47. Bank Millenium 6 000 48. Investec 5 900 49 Bank Handlowy 5 500 50. BRE Bank 5 300 51. ICAP 4 900 52. Bankinter 4 540 53. Banco Pastor 4 000 54. Mediobanca 3 400 55. TT Hellenic Postbank 2 500 56. Banca Sondrio 2 450 57. Aareal Bank AG 2 400 58. Banco de Valencia 2 200 59. Banco Popolare 2 200 60. Mediolanum gruppo 2 000 61. Banca Generali 760 62. Getin Noble Bank 480

Tab. 22 Największe w EOG spółki spożywcze Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. Compass 386 000 2. Sodexo 379 000 3. Nestle 281 000 4. Unilever 163 000 112 5. Ab Inbev 114 300 6. Danone 101 000 7. Associated British Foods 96 000 8. SAB Miller 70 000 9. Heineken 65 700 10. Autogrill 65 000 11. EEEK Hellenic Coca-Cola 44 000 12. Carlsberg 43 000 13. Kerry 23 000 14. Diageo 20 000 15. Sudzuker 17 400 16. Kernel 16 000 17. Amrest (American Restaurants) 15 000 18. Parmalat 13 000 19. Aryzta 12 600 20. Greencore 7 500 21. Barry Callebout 7 000 22. Lindt & Sprungl 7 000 23. Ebro Puleva 5 690 24. Austevoll Seafood 5 380 25. Marine Harvest 5 000 26. Glanbia 4 300 27. Morpol 4 200 28. Cremaq 4 000 29. Viscofan 3 900 30. Rieber & Son 3 550 31. Duda 2 500 32. Campari 2 100

113 Tab. 23 Największe w EOG spółki górnicze Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. AngloAmerican 107 000 2. Royal Dutch Shell 101 000 3. British Petroleum 80 000 4. Snam Rete Gas 78 000 5. Grupa Rio Tinto 77 000 6. Eurasian Natural Resources Corp. 72 000 7. Repsol YPF 41 000 8. Xtrata 40 390 9. BHP Billiton 38 200 10. Kazakhmys 30 000 11. Vedanta Resources 30 000 12. PGNIG 30 000 13. KGHM 28 000 14. Lonmin 22 000 15. NWR 19 000 16. Imerys 16 000 17. Eramet 14 540 18. Grupa BG 9 000 19. African Barrick Gold 8 000 20. Seadrill 7 500 21. Alliance Oil Company 6 900 22. Kopex gr. kapit. 6 000 23. Aurubis AG 4 830 24. Boliden 4 300 25. Antofagasta 4 000 26. Bogdanka 3 000 27. Crew Gold Corporation 1 888 28. Fresnillo 1 770 29. Randgold Resources 1 600 30. Lundin Mining Corp 1 500 31. Fred Olsen Energy 1 300 32. Dragon Oil 1 200 33. Songa Offshore 1 000 34. Tullow Oil 890 35. DNO International 500 36. Petrolinvest (w grupie Prokom Investments) 300

Tab. 24 Największe w EOG spółki budowlane Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. Vinci 179 500 2. Boygues 133 000 3. Ferrovial 101 000 4. FCC 92 000 5. Strabag 75 000 6. Eiffage 71 000 7. Hochtief 70 600

114 8. Bilfinger Berger AG 58 300 9. Skanska 52 000 10. Acciona 33 000 11 Kone Oyj 33 000 12 YIT Oyj 26 000 13 Technip SA 23 000 14 AMEC 23 000 15 Obrascon Huarte Lain 22 580 16 Sacyr Vallehermoso 21 300 17 Abengoa 20 000 18 NCC 17 000 19 Petrofac 14 000 20 Polimex-Mostostal 13 000 21. FL Smith&Co 11 200 22. Atlantia 10 200 23. Impregilo 9 700 24. Danieli & Co. 7 000 25. Trevi Fin 6 200 26. Veidekke 6 000 27. Tecnicas Reunidas 5 900 28. Ellaktor 4 800 29. Mostostal Warszawa 4 800 30. Budimex-Dromex 4 500 31. PBG 3 900 32. Duro Felquera 2 000 33. Elbudowa 1 600

115 Tab. 25 Największe w EOG spółki telekomunikacyjne Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. Telefonica 269 050 2. Deutsche Telekom 246 700 3. France Telekom 161 390 4. Nokia Oyj 132 430 5. Grupa BT 101 700 6. Vodafone 83 000 7. Ericsson 82 000 8. Alcatel Lucent 79 800 9. Telecom Italia 51 873 10. Telenor 40 000 11. Portugal Telecom 37 000 12. KPN 33 000 13. Telekomunikacja Polska SA 33 000 14. Hellenic TO (OTE) 32 000 15. TeliaSonera 29 000 16. Swisscom 19 550 17. Belgacom 16 310 18. Telekom Austria 16 000 19. MagyarTelekom 12 300 20. Prysmian 12 000 21. Telefonica O2 C.R. 9 000 22. Tele2 7 380 23. Millicom Int cellular 6 600 24. Cable & Wireless Worldwide 6 360 25. Fastweb 3 417 26. Kabel Deutschland Holding AG 2 600 27. Iliad 2 270 28. Netia (nabyła tele2) 1 670 29. Mobistar 1 580 30. SES Telecommunications 1 570 31. Inmarsat 1 540 32. Jazztel 865 33. Eutelstat 700

Tab. 26 Największe w EOG spółki farmaceutyczne Lp. Nazwa grupy kapitałowej Wielkość zatrudnienia 1. Fersenius SE 137 550 2. Novartis 119 418 3. Bayer AG 111 400 4. Sanofi-Aventis 101 500 5. GalaxoSmithKline 100 000 6. Roche 80 650 7. Fersenius Medical Care AG 73 450 8. Fersenius SE 137 550 9. AstraZeneca 61 000 10. MERCK KG 40 560 116 11. Celesio AG 36 400 12. Novo Nordisk B 29 000 13. Beiersdorf AG 19 130 14. Richter Gedeon 10 700 15. UCB Pharma 8 900 16. Stada Arzneimittel AG 8 080 17. Grifols 5 970 18. Galenica 5 900 19. Novozymes 5 432 20. Shire Pharmaceuticals 5 200 21. EGIS 3 800 22. Laboratorios Almirall 2 850 23. Recordati 2 830 24. Meda 2 700 25. Actelion 2 467 26. Grupa Lonza 2 467 27. Elan Corporation plc 2 000 28. Straumann 1 800 29. Bioton gr. Kap. 1 070 30. FAES Farma 840 31. Zeltia 697 32. Intercell 400 33. Pronova BioPharma 297 34. Basilea 196

Tab. 27 Największe w EOG spółki transportowe Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. TNT 156 120 2. AP Moeller-Maersk 115 000 3. Deutsche Lufthansa 113 267 4. Air-France KLM 104 720 5. Kuehne & Nagel Int 55 000 6. British Airways 40 000 7. Iberia 25 000 8. SAS 24 635 9. DSV 21 000 10. Invensys 20 000 11. Fraport AG 19 790 12. Panalpina 15 000 13. Abertis 12 400 14. Ryanair 8 800 15. Amadeus IT Holding 7 780 16. Stolt-Nielsen 5 400 17. Vossloh AG 4 980 18. Hamburger Hafen und Logistik AG 4 680 19. Ansaldo Sts 3 962 20. DOF 3 100 21. Brisa 2 670 117 22. Norwegian Air Shuttle 2 000 23. Farstad Shipping 1 970 24. VUELING AIRLINES 1 400 25. Solstad Offshore 1 100 26. DS. Norden 670 27. Siem Offshore 597 28. Prosafe Production plc 430 29. Deep Sea Supply 64 30. Golar LNG 64 31. Frontline 51 32, Wilh. Wilhelmsen 45 33. Grupa Golden Ocean 15

Tab. 28 Największe w EOG spółki branży maszynowej Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. Electrolux 51 540 2. SKF Svenska Kullagerfabriken 49 000 3. Sandvik 44 000 4. Autoliv SDB 43 325 5. Schindler PS 43 000 6. Atlas Copco 33 000 7. Metso Oyj 27 000 8. Grupa GEA 20 390 9. Vestas Wind Systems 20 000 10. Wärtsilä Oyj Abp 18 000 11. Heidelberger Druckmaschinen AG 16 500 12. Indesit Company 16 000 13. Husquarna 15 000 14. Andritz 13 000 15. Georg Fischer 12 500 16. Hexagon 12 000 17. Alfa Laval 11 000 18. Sulzer 11 000 19. Tognum AG 9 050 20. MTU Aero Engines Holding 7 910 21. Demag Cranes 5 890 22. Zardoya Otis 5 602 23. Gildemeister AG 5 440 24. Aggreco 4 000 25. FLUIDRA 3 700 26. I.M.A. 3 400 27. Tomra Systems 2 030 28. CONSTRUCIONES Y AUX.FF.CC. (CAF) 2 000 29. OC Oerlikon 1 900 30. Rational AG 1 090 31. Azimut 215

118 Tab. 29 Największe w EOG spółki energetyczne Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. GDF Suez 236 120 2. EDF Electricite de France 158 700 3. Alstom 85 225 4. EON AG 84 600 5. Enel 81 000 6. RWE AG Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk 70 800 7. Polska Grupa Energetyczna 46 000 8. CEZ 33 000 9. Iberdrola 32 000 10. Iberdrola Renovables 31 800 11. Public Power Corporation 22 000 12. Scottish and Southern Energy 18 000 13. Fortum Oyj 13 000 14. Energias de Portugal - EDP 12 100 15. International Power 11 000 16. Enea 10 000 17. Gamesa 6 000 18. Terna 3 000 19. Renewable Energy Corporation 3 000 20. Verbund 2 800 21. Essar Energy 2 300 22. Kogenera gr. kapit. 1 900 23. Arendals Fossekompani 1 200 24. Hafslund ser. 979 25. EDP Renovaveis 833 26. Erg 714 27. PannErgy 640 28. PEP 190

Tab. 30 Największe w EOG spółki chemiczne Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. BASF SE 109 140 2. L'Oreal 66 620 3. Akzo Nobel 55 500 4. Linde AG 48 140 5. Henkel AG 48 140 6. Air Liquide 43 600 7. Reckitt Benckiser 27 200 8. Syngenta 26 000 9. Clariant 22 100 10. DSM 21 900 11. Trelleborg 21 000 12. Lanxess AG 18 000 13. Solvay 16 785 14. Wacker Chemie AG 16 300 15. Kali und Salz Beteiligungs 15 170 119 16. TVK 15 000 17. Sika 13 482 18. Brenntag AG 11 000 19. Klockner & Co SE 9 700 20. Johnson Matthey 8 500 21. Givaudan 8 000 22. Oriflame 7 900 23. Yara International 7 600 24. Ciech 7 400 25. SGL Carbon SE 6 285 26. Boryszew 5 700 27. Symrise AG 5 290 28. Fuchs Petroclub AG 3 580 29. Synthos 2 300

Tab. 31 Największe w EOG spółki sektora usług finansowych (poza ubezpieczeniami i bankami) Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. Unicredit 162 000 2. Grupa ING (Internationale Nederlanden) 107 000 3. Intesa Sanpaolo 103 000 4. Raiffeisen International 55 000 5. Grupa Aviva 46 000 6. SEB A Skandinaviska Enskilda Banken 21 000 7. Ubi Banca 19 700 8. Natixis 19 500 9. Standard Life 10 500 10. Ageas 10 000 11. Sv. Handelsbanken 10 000 12. Legal & General 9 320 13. Grupa Catalano Occidente 8 282 14. Fondiaria Sai gruppo 7 800 15. Unipol 7 470 16. Irish Life and Permanent 4 800 17. Banco Credito Valtellinese 4 500 18. Grupa Julius Baer 3 580 19. Deutsche Borse AG 3 300 20. Hannover Rückversicherung AG 2 192 21. Grupa Man 1 770 22. Valiant 1 000 23. FHB Mortgage Bank 836 24. BME - Bolsas i Mercados Anonima 710 25. IDM SA 180

Tab. 32 Największe spółki EOG z sektora mediów Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. Grupa WPP 110 300 2. Vivendi Universal 54 560

120 3. Publicis 48 530 4. Pearson 37 000 5. Reed Elsevier 30 200 6. Lagardere 28 500 7. Wolters Kluwer 18 200 8. British Sky Broadcasting 16 400 9. Promotora de Informaciones 13 400 10. Independent News&Media 9 600 11. Schibsted 7 500 12. BAUER AG 6 400 13. Mediaset SPA 5 800 14. CETV 5 000 15. ProSieben Sat 1Media AG 4 700 16. Television Francaise 1 Group 3 800 17. VOCENTO 3 700 18. Agora SA 3 400 19. Modern Times Group 3 000 20. TVN 2 300 21. Telecinco 1 580 22. Multimedia Polska SA (MMPPL) 1 500 23. Sky Deutschland AG 1 420 24. Antena 3 DE Television 1 400 25. Cyfrowy Polsat 864

Tab. 33 Największe w EOG spółki handlowe Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. Tesco 472 000 2. Carrefour 471 000 3. Grupa Metro 283 280 4. Ahold 213 000 5. Casino Guichard 159 200 6. J. Sainsbury 146 900 7. Delhaize 103 000 8. Kingfisher 78 000 9. Marks & Spencer 76 200 10. William Morrison Supermarkets 76 000 11. Jeronimo Martins 53 800 12. Grupa Home Retail 53 000 13. Douglas Holding AG 24 650 14. Colruyt 22 000 15. Praktiker Bau- und Heimwerkermärkte Holding AG 21 460 16. Bay Wa AG 15 200 17. Emperia Holding 11 000 18. Gruppo Coin 6 424 19. Eurocash SA. 3 800 20. Impexmet gr. kapit. 2 800 21. AAA 1 500 22. Marr 990 121 23. LPP 560 24. Centrozap 138 25. Skotan SA 30

Tab. 34 Największe spółki w EOG z sektora nieruchomości Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. Grupa ORCO Property 2 800 2. Unibail 1 620 3. Klepierre 1 490 4. GAGFAH SA 1 400 5. Land Securities 700 6. Icade 696 7. IVG Immobilien AG 590 8. Capital Shopping Centres 586 9. Corio 450 10. Olav Thon Eiendom ... 317 11. SEGRO 311 12. Gant 300 13. Echo Investment SA 300 14. ECM Real State 279 15. Hammerson 277 16. Global Trade Centre grupa kapitałowa 180 17. British Land Company 177 18. INMOBILIARIA COLONIAL 158 19. PSP Swiss Property 84 20. LCCORP 63 21. Norwegian Property 38 22. Deutsche Euroshop AG 4

Tab. 35 Największe w EOG spółki ubezpieczeniowe Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. Allianz SE 151 300 2. AXA 103 000 3. Generali Ass 85 300 4. Zurich Financial 54 900 5. Munchener Ruck AG 46 900 6. Mapfre 35 700 7. Polski Zakład Ubezpieczeń 32 000 8. Aegon 27 400 9. Prudential 25 000 10. Viener Stadtische 24 000 11. Vienna Insurance Group 24 000 12. Grupa RSA Insurance 21 000 13. Swiss Re 10 300 14. Swiss Life Holding 7 800 15. Baloise 7 700 16. Sampo A 7 000 122 17. CNP Assurances 4 600 18. Grupa Admiral 2 800 19. Storebrand 2 000 20. Cattolica Assicurazioni 1 400 21. FBD Holdings 900 22. Foyer 530

Tab. 36 Największe w EOG spółki informatyczne Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba zatrudnionych 1. SAP AG 53 500 2. Grupa Sage 13 400 3. Wincor Nixdorf AG 9 300 4. Dessault Systemes 9 000 5. Asseco Polska 7 800 6. Atea 4 000 7. Temenos 3 500 8. Autonomy Corporation 1 900 9. Synergon 364

Tab. 37 Największe w EOG spółki branży odzieżowej Lp. Nazwa grupy kapitałowej Liczba pracowników 1. Inditex 100 100 2. H&M 87 000 3. Next 53 500 4. Adidas 42 500 5. Hugo Boss 9 900 6. Benetton 9 460 7. Puma 9 300 8. Bela 5 100 9. CCC 3 700 10. Geox 2 900 11. Tod’s 2 800 12. Pegas Novovens 417

123 124 125 126 ANEKS II – Nieposortowane dane źródłowe

LP. NAZYWA KONCERNU INDEKS GIEŁDOWY NAZWA BRANŻY ZATRUDNIENIE 1. Any - Allami Nyomda BUX13 elektronika, dokumenty 821 2. Econet BUX13 media i telekomunikacja brak danych 3. EGIS BUX13 farmaceutyki 3 800 4. FHB Mortgage Bank BUX13 usługi finansowe 836 5. Grupa Fotex BUX13 inwestycje min nieruchomości 530 6. Grupa MOL BUX13 przetwórstwo ropy i gazu 34 000 7. MagyarTelekom BUX13 telekomunikacja 12300,000 8. Grupa OTP bank BUX13 bankowość 32 600 9. PannErgy BUX13 energetyka odnawialna ~640 10. Rába Automative holding BUX13 motoryzacyjny 2 000 11. Richter Gedeon BUX13 farmaceutyki 10 700 12. Synergon BUX13 usługi informatyczne 364 13. TVK BUX13 tworzywa sztuczne 15 000 14. Arcelor Mittal LuxX10 hutnictwo 310 000 15. BIP Investment Partners LuxX10 inwestycje portfelowe brak danych 16. Dexia LuxX10 bankowość 35 000 17. Foyer LuxX10 ubezpieczenia 530 18. Grupa KBC LuxX10 bankowość 54 000 19. Socfinasia LuxX10 bankowość 12 000 20. Luxempart LuxX10 inwestycje 200 21. Reinet Investments SCA LuxX10 inwestycje 12 22. Grupa RTL LuxX10 media i rozrywka 9 000 23. SES Telecommunications LuxX10 telekomunikacja 1 570 24. CEZ PX13 energetyka 33 000 25. Grupa Erste Bank PX13 bankowość 50 000 26. Telefonica O2 C.R. PX13 telekomunikacja 9 000. 27. Komercni Banka PX13 bankowość 8 000 28. NWR PX13 górnictwo i sprzedaż węgla 19 000 29. Unipetrol PX13 przetwórstwo ropy 6 000 30. CETV PX13 media i rozrywka 5 000 31. Philip Morris C.R. PX13 tytoniowe 1 170 32. Vienna Insurance Group PX13 ubezpieczenia 24 000 33. Pegas Nonwovens PX13 tekstylia 417 34. ORCO Property Grupa PX13 nieruchomości 2 800 35. ECM Real State PX13 nieruchomości 279 36. KITD (Digital) PX13 usługi video dla przedsiębiorstw brak danych 37. AAA PX13 handel samochodami używanymi 1 500 38. Allied Irish Banks ISEQ20 bankowość 23 890 39. Aryzta AG ISEQ20 spożywczy 9 000 40. Bank of Ireland ISEQ20 bankowość 13 200 os. 41. Celtic Resources Holdings plc ISEQ20 materiały budowlane 93 000 42. Grupa C&C ISEQ20 spożywczy - alkohole 670 43. DCC plc ISEQ20 inwestycje (wiele branż) 8 000 44. Dragon Oil ISEQ20 wydobycie i przetwórstwo ropy i gazu 1 200 45. Elan Corporation plc ISEQ20 farmaceutyki 2 000 46. FBD Holdings ISEQ20 ubezpieczenia 905 47. Glanbia plc ISEQ20 spożywczy - mleczarstwo 4 300 48. Grupa Grafton ISEQ20 usługi rekrutacyjne 9 150 49. Grupa Greencore ISEQ20 spożywczy 7 500 50. Independent News&Media ISEQ20 media i rozrywka 9 600 51. Irish Life and Permanent ISEQ20 usługi finansowe 4 800 52. Grupa Kerry ISEQ20 spożywczy - wszystkie typy 23 000

53. Grupa Kingspan ISEQ20 materiały budowlane + instalacje + budow. 5 870 54. Paddy Power ISEQ20 hazard 1 300 55. Ryanair ISEQ20 transport lotniczy 8 800 56. Grupa Smurfit Kappa ISEQ20 opakowalnictwo 40 000 57. United Drug plc ISEQ20 usługi dla firm farmaceutycznych 6 000 58. Alpha Bank ATHEX20 bankowość 15 000 59. ATE Bank ATHEX20 bankowość 10 000 60. Bank of Cyprus ATHEX20 bankowość 12 000

127 61. BELA (Jumbo) ATHEX20 odzież dziecięca, zabawki itp. 5 100 62. Ellaktor ATHEX20 budownictwo 4 800 63. Eurobank EFG ATHEX20 bankowość 32 700 64. Hellenic Petroleum ATHEX20 przetwórstwo ropy 5 000 65. BIOX - viohalco ATHEX20 hutnictwo - metalurgia + energetyka 8 000 66. Marfin Investment Grupa ATHEX20 inwestycje 23 000 67. Marfin Popular Bank ATHEX20 bankowość 8 700 68. Motor Oil Hellas ATHEX20 przetwórstwo ropy i sprzedaż 1 500 69. Mytilineos ATHEX20 hutnictwo - metalurgia + energetyka 2 000 70. EEEK (Hellenic Coca-cola) ATHEX20 spożywczy - napoje 44 000 71. OPAP - Organisation of Football prognostic ATHEX20 hazard 6 000 72. Hellenic TO (OTE) ATHEX20 telekomunikacja 32 000 73. Titan Cement company ATHEX20 materiały budowlane 5 800 74. Public Power Corporation ATHEX20 energetyka, usługi komunalne 22 000 75. ETE (National Bank of Grece) ATHEX20 bankowość 36 000 76. TT Hellenic Postbank ATHEX20 bankowość 2 500 77. TPEIR (Piraeus Bank) ATHEX20 bankowość 13 000 78. Andritz ATX20 maszynowo/biopaliwowo/papierniczy 13 000 79. BWIN ATX20 hazard internetowy 1 400 80. Grupa EVN ATX20 usługi komunalne 7 900 81. Erste Bank ATX20 bankowość 50 000 82. Flughafen Wien ATX20 transport lotniczy 4 500 83. Intercell ATX20 farmaceutyki 400 84. Mayr-Melnhof Karton ATX20 papierniczy 8 000 85. Osterreichische Post ATX20 usługi pocztowe 26 000 86. Ost Mineralolverwaltung ATX20 przetwórstwo ropy i gazu 34 000 87. Raiffeisen International ATX20 usługi finansowe 55 000 88. RHI AG ATX20 materiały budowlane 7 000 89. Schoeller-Bleckmann Gmbh ATX20 stalowe rury 1 370 90. Semperit AG ATX20 medycyna - artykuły medyczne 6 600 91. Strabag ATX20 budownictwo 75 000 92. Telekom Austria ATX20 telekomunikacja 16 000 93. Verbund ATX20 energetyka 2 800 94. Voestalpine ATX20 hutnictwo 39 000 95. Viener Stadtische ATX20 ubezpieczenia 24 000 96. Wienerberger ATX20 materiały budowlane 12 600 97. Grupa Zumtobel ATX20 oświetlenie 7 000 98. Asseco Polska gr. Kap. WIG20 usługi informatyczne 7 800 99. Bioton gr. Kap. WIG20 farmaceutyki 1 070 100. Bank Pekao SA. WIG20 bankowość 20 000 101. BRE Bank WIG20 bankowość 5 300 102. CEZ WIG20 energetyka 30 000 103. Cyfrowy Polsat WIG20 media i rozrywka 864 104. Getin Noble Bank WIG20 bankowość 480 105. Global Trade Centre grupa kapitałowa WIG20 nieruchomości 180 106. KGHM WIG20 górnictwo 28 000 107. Grupa Lotos WIG20 przetwórstwo ropy i sprzedaż 5 500 108. PBG WIG20 budownictwo 3 900 109. Polska Grupa Energetyczna WIG20 energetyka 46 000 110. PGN Orlen WIG20 przetwórstwo ropy 24 000 111. PGNIG WIG20 górnictwo i sprzedaż gazu 30 000 112. PKO Bank Polski WIG20 bankowość 32 000 113. Polimex-Mostostal WIG20 budownictwo przemysłowe 13 000 114. Polski Zakład Ubezpieczeń WIG20 ubezpieczenia 17 000 115. Telekomunikacja Polska SA WIG20 telekomunikacja 33 000 116. TVN WIG20 media i rozrywka 2 300 117. ING Bank Śląski mWIG40 bankowość 8 500 118. Agora SA mWIG40 media i rozrywka 3 400 119. Amrest (American Restaurants) mWIG40 katering 15 000 120. Bank Handlowy mWIG40 bankowość 5 500 121. Bank Millenium mWIG40 bankowość 6 000 122. Bogdanka mWIG40 górnictwo 3 000 123. Boryszew mWIG40 chemia i tworzywa 5 700 124. Budimex/Dromex mWIG40 budownictwo 4 500 125. CCC mWIG40 odzieżowy 3 700 126. Centrozap mWIG40 handel hurtowy energią 138 127. Cersanit mWIG40 materiały budowlane 6 100

128 128. Ciech mWIG40 chemia gospodarcza 7 400 129. DUDA mWIG40 spożywczy 2 500 130. Elbudowa (Elektrobudowa SA) mWIG40 budownictwo 1 600 131. Emperia Holding mWIG40 handel hurtowy i detaliczny 11 000 132. Enea mWIG40 energetyka 10 000 133. Eurocash SA. mWIG40 handel hurtowy i detaliczny 3 800 134. Gant mWIG40 nieruchomości 300 135. IDM SA mWIG40 usługi finansowe 180 136. Impexmet gr. kapit. mWIG40 sprzedaż hurtowa metali 2 800 137. Kernel mWIG40 spożywczy 16 000 138. Grupa Kęty mWIG40 hutnictwo aluminium 2 700 139. Kogenera gr. kapit. mWIG40 energetyka 1 900 140. Kopex gr. kapit. mWIG40 górnictwo, hutnictwo, elektromaszynow 6 000 141. LCCORP mWIG40 nieruchomości, budownictwo 63 142. LPP mWIG40 handel odzieżą (House i Reserved i inne) 560 143. MCI Management SA mWIG40 inwestycje 40 144. Multimedia Polska SA (MMPPL) mWIG40 media, televizja kablowa 1 500 145. Mostalwar SA (Mostostal Warszawa) mWIG40 budownictwo 4 800 146. Netia (nabyła tele2) mWIG40 telekomunikacja 1 670 fundusz inwestycyjny dominujący w grupie 147. NFI Empic Media Fashion (NFIEMF) mWIG40 odzieżowo-kosmetyczny Sefora, Zara PL + 15 148. Orbis mWIG40 turystyka 3 200 149. PEP mWIG40 wytwarzanie i dostawa energii 190 150. Petrolinvest (w grupie Prokom Investments) mWIG40 górnictwo ropy i gazu 300 151. Echo Investment SA mWIG40 nieruchomości, budownictwo 300 152. PolNord mWIG40 budownictwo 260 153. Skotan SA mWIG40 sprzedaż paliw i biopaliw 30 154. GK Stalprodukt SA mWIG40 produkcja i handel art. metalowych 2 700 155. Synthos mWIG40 tworzywa sztuczne 2 300 156. Świecie mWIG40 papierniczy 1 000 157. Acergy OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 6 400 158. Aker Solutions OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 22 000 159. DnB NOR OBX25 bankowość 13 000 160. DNO International OBX25 górnictwo i przetwórstwo ropy i gazu 500 161. Fred Olsen Energy (w grupie Fred Olsen&Co.) OBX25 górnictwo ropy i gazu 1 300 162. Frontline OBX25 magazynowanie i transport ropy i gazu 51 163. Grupa Golden Ocean OBX25 transport morski 15 164. Kongsberg Automotive OBX25 motoryzacyjny 10 500 165. Marine Harvest OBX25 spożywczy - rybny 5 000 166. Norsk Hydro OBX25 hutnictwo aluminium 19 000 167. Grupa Orkla OBX25 wielobranżowy 30 000 168. Petroleum Geo-services OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 2 000 169. Prosafe OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 385 170. Questerre Energy Corporation OBX25 poszukiwania ropy i gazu 19 171. Renewable Energy Corporation OBX25 energetyka odnawialna 3 000 172. Royal Carribean Cruises OBX25 turystyka 60 000 173. Seadrill OBX25 górnictwo ropy i gazu 7 500 174. Sevan Marine OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 400 175. Songa Offshore OBX25 górnictwo ropy i gazu 1 000 176. StatOil OBX25 przetwórstwo ropy 28 000 177. Storebrand OBX25 ubezpieczenia 2 000 178. Subsea 7 OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 5 000 179. Telenor OBX25 telekomunikacja 40 000 180. TGS-Nopec OBX25 sprzęt i usługi dla sektora gazu i ropy 630 181. Yara International OBX25 nawozy 7 600 182. 3i FTSE 100 inwestycje 550 183. Grupa Admiral FTSE 100 ubezpieczenia 2 800 184. African Barrick Gold FTSE 100 górnictwo złota 8 000 185. Aggreco FTSE 100 maszyny dla energetyki 4 000 186. Alliance Trust plc FTSE 100 inwestycje 500 187. AMEC FTSE 100 budownictwo 23 000 188. AngloAmerican FTSE 100 górnictwo metali 107 000 189. Antofagasta FTSE 100 górnictwo miedzi 4 000 190. ARM Holdings FTSE 100 elektrotechnika, mikroprocesory 1 700 191. Associated British Foods FTSE 100 spożywczy 96 000 192. AstraZeneca FTSE 100 farmaceutyki 61 000 193. Autonomy Corporation FTSE 100 usługi informatyczne 1 900 194. Grupa Aviva FTSE 100 usługi finansowe 46 000 195. BAE Systems FTSE 100 zbrojeniowy 107 000

129 196. Grupa BG FTSE 100 wydobycie i przetwórstwo ropy i gazu 9 000 197. BHP Billiton FTSE 100 górnictwo metali 38, 200 198. British Petroleum FTSE 100 wydobycie i przetwórstwo ropy i gazu 80 000 199. Grupa BT FTSE 100 telekomunikacja 101 700 200. Barclays FTSE 100 bankowość 145 000 201. British Airways FTSE 100 transport lotniczy 40 000 202. British American Tobacco FTSE 100 tytoniowe 50 000 203. British Land Company FTSE 100 nieruchomości 177 204. British Sky Broadcasting FTSE 100 media i rozrywka 16 400 205. Bunzl FTSE 100 opakowalnictwo i art. higieniczne 12 300 206. Grupa Burberry FTSE 100 artykuły luksusowe 6 600 207. Cable & Wireless Worldwide FTSE 100 telekomunikacja 6 360 208. Cairn Energy FTSE 100 przetwórstwo i wydobycie ropy i gazu 1 180 209. Grupa Capita FTSE 100 usługi dla przedsiębiorstw 45 400 210. Capital Shopping Centres FTSE 100 zarządzanie centrami handlowymi 586 211. Carnival FTSE 100 usługiturystyka komunalne morska (dostarczanie prądu i 85 200 212. Centrica FTSE 100 gazu) 39 430 213. Cobham FTSE 100 lotnictwo i zbrojeniówka 12 000 214. Grupa Compass FTSE 100 katering 386 000 215. Diageo FTSE 100 spożywczy 20 000 216. Essar Energy FTSE 100 energetyka 2 300 217. Eurasian Natural Resources Corp. FTSE 100 górnictwo metali 72 000 218. Experian FTSE 100 usługi dla przedsiębiorstw 15 500 219. Fresnillo FTSE 100 górnictwo 1 770 220. G4S FTSE 100 systemy bezpieczeństwa 625 000 221. GalaxoSmithKline FTSE 100 farmaceutyki 100 000 222. Hongkong Szanghai Banking Corp. FTSE 100 bankowość i usługi finansowe 288 000 223. Hammerson FTSE 100 nieruchomości 277 224. Grupa Home Retail FTSE 100 handel detaliczny 53 000 225. ICAP FTSE 100 bankowość 4 900 226. Imperial Tobacco FTSE 100 tytoniowe 38 000 227. Inmarsat FTSE 100 telekomunikacja 1 540 228. Intercontinental Hotels FTSE 100 turystyka - hotelarstwo 7 900 229. International Power FTSE 100 energetyka 11 000 230. Grupa Intertek FTSE 100 testy bezpieczeństwa produktów 25 000 231. Invensys FTSE 100 transport, sprzęt 20 000 232. Investec FTSE 100 bankowość 5 900 233. Johnson Matthey FTSE 100 chemia gospodarcza 8 500 234. Kazakhmys FTSE 100 górnictwo 30 000 235. Kingfisher FTSE 100 handel detaliczny (meble itp.) 78 000 236. Land Securities FTSE 100 nieruchomości 700 237. Legal & General FTSE 100 usługi finansowe 9 320 238. Lloyds Banking Group FTSE 100 bankowość 104 000 239. Lonmin FTSE 100 górnictwo 22 000 240. Grupa Man FTSE 100 usługi finansowe 1 770 241. Marks & Spencer FTSE 100 handel detaliczny 76 200 242. William Morrison Supermarkets FTSE 100 handel detaliczny 76 000 243. NationalGrid FTSE 100 usługi komunalne (dostarczanie prądu i 28 000 244. Next FTSE 100 odzieżowy 55 000 245. Old Mutual FTSE 100 bankowość 55 700 246. Pearson FTSE 100 media i rozrywka 37 000 247. Petrofac FTSE 100 budownictwo 14 000 248. Prudential FTSE 100 ubezpieczenia 25 000 249. Grupa RSA Insurance FTSE 100 ubezpieczenia 21 000 250. Randgold Resources FTSE 100 górnictwo 1 600 251. Reckitt Benckiser FTSE 100 chemia gospodarcza 27 200 252. Reed Elsevier FTSE 100 media i rozrywka 30 200 253. Rexam FTSE 100 opakowalnictwo 21 700 254. Grupa Rio Tinto FTSE 100 górnictwo 77 000 255. Grupa Rolls-Royce FTSE 100 lotnictwo i zbrojeniówka 40 000 256. Royal Bank of Scotland FTSE 100 bankowość 148 500 257. Royal Dutch Shell FTSE 100 górnictwo ropy i gazu 101 000 258. SAB Miller FTSE 100 spożywczy 70 000 259. Grupa Sage FTSE 100 informatyka 13 400 260. J. Sainsbury FTSE 100 handel detaliczny 146 900 261. Schroders FTSE 100 inwestycje 2 690

130 262. Scottish and Southern Energy FTSE 100 energetyka i gaz 18 000 263. SEGRO FTSE 100 nieruchomości 311 264. Grupa Serco FTSE 100 wielobranżowy - obsługa firm 70 000 265. Severn Trent FTSE 100 usługi komunalne 8 768 266. Shire Pharmaceuticals FTSE 100 farmaceutyki 5 200 267. Smith & Nephew FTSE 100 sprzęt medyczny 10 000 268. Grupa Smiths FTSE 100 sprzęt medyczny 23 500 269. Standars Chartered Bank FTSE 100 bankowość 85 200 270. Standard Life FTSE 100 usługi finansowe 10 500 271. Tesco FTSE 100 handel detaliczny 472 000 272. TUI Travel FTSE 100 turystyka 50 000 273. Tullow Oil FTSE 100 górnictwo ropy i gazu 890 274. Grupa Thomas Cook FTSE 100 turystyka 31 000 275. United Utilities FTSE 100 usługi komunalne 4 740 276. Vedanta Resources FTSE 100 górnictwo 30 000 277. Vodafone FTSE 100 telekomunikacja 83 000 278. Grupa WPP FTSE 100 media i rozrywka 110 300 279. Whitbread FTSE 100 turystyka - hotelarstwo i katering 28 000 280. Wolseley FTSE 100 materiały budowlane 47 000 281. Xtrata FTSE 100 górnictwo 40 390 282. Ab InBev Euronext 100 spożywczy - browarniczy 114 300 283. Accor Euronext 100 turystyka (hotelarstwo) 65 170 284. Aeroports De Paris Euronext 100 usługi komunalne (posiada 14 lotnisk) 9 500 285. Aegon Euronext 100 ubezpieczenia 27 470 286. Ageas Euronext 100 usługi finansowe 10 000 287. Ahold Euronext 100 handel detaliczny 213 000 288. Air Liquide Euronext 100 chemia gospodarcza 43 600 289. Air-France KLM Euronext 100 transport lotniczy 104 720 290. Akzo Nobel Euronext 100 chemia gospodarcza 55 500 291. Alcatel Lucent Euronext 100 telekomunikacja 79 800 292. Alstom Euronext 100 energetyka i transport 85 225 293. Arcellor Mittal Euronext 100 hutniczy 263 000 294. ASML Euronext 100 elektrotechnika 9 245 295. AXA Euronext 100 ubezpieczenia 103 000 296. Banco Comercial Portugues Euronext 100 bankowość 21 700 297. Banco Espirito Santo Euronext 100 bankowość 9 800 298. Belgacom Euronext 100 telekomunikacja 16 310 299. Bouygues Euronext 100 budownictwo-nieruchomości 133 400 300. Brisa Euronext 100 transport 2 670 301. Bureau Veritas Euronext 100 usługi dla firm (certyfikacja) 47 000 302. Cap Gemini Euronext 100 usługi dla przedsiębiorstw 120 000 303. Carrefour Euronext 100 handel detaliczny 471 000 304. Casino Guichard Euronext 100 handel detaliczny 159 200 305. Christian Dior Euronext 100 artykuły luksusowe 76 000 306. Cimpor Euronext 100 materiały budowlane 8 400 307. CNP Assurances Euronext 100 ubezpieczenia 4 600 308. Colruyt Euronext 100 handel hurtowy i detaliczny 22 000 309. Corio Euronext 100 nieruchomości 450 310. Credit Agricole Euronext 100 bankowość 161 280 311. Danone Euronext 100 spożywczy 101 000 312. Delhaize Euronext 100 handel 103 000 313. Dessault Systemes Euronext 100 oprogramowanie komputerowe 9 000 314. Dexia Euronext 100 bankowość 35 200 315. DSM Euronext 100 chemia i farmacja 21 900 316. European Aeronautic Defence and Space CompanyEuronext EADS 100 lotnictwo i obrona i kosmos 121 600 317. EDF Electricite de France Euronext 100 energetyka 158 700 318. Energias de Portugal - EDP Euronext 100 energetyka i dystrybucja prądu 12 100 319. EDP Renovaveis Euronext 100 energetyka odnawialna 833 320. Eiffage Euronext 100 budownictwo 71 000 321. Eramet Euronext 100 górnictwo metali 14 540 322. Essailor Euronext 100 optyka 42 700 323. Eutelstat Euronext 100 telekomunikacja satelitarna 700 324. France Telekom Euronext 100 telekomunikacja 161 390 325. Galp Energia Euronext 100 przetwórstwo ropy i gazu 7 300 326. GDF Suez Euronext 100 sprzedaż gazu 236 120 327. Grupa Bruxelles Lambert Euronext 100 inwestycje wielobranżowe 34 328. Heineken Euronext 100 spożywczy - browarniczy 65 730

131 329. Hermes Euronext 100 artykuły luksusowe 8 370 330. Icade Euronext 100 nieruchomości 696 331. Iliad Euronext 100 telekomunikacja 2 270 górnictwo minerałów do przem. 332. Imerys Euronext 100 chemicznego 16 000 333. Grupa ING (Internationale Nederlanden) Euronext 100 usługi finansowe 107 000 334. JC Decaux Euronext 100 usługi dla przedsiębiorstw - reklama 9 000 335. Jeronimo Martins Euronext 100 handel detaliczny 53 800 336. KBC Bank Euronext 100 bankowość i ubezpieczenia 54 000 337. Klepierre Euronext 100 nieruchomości - centra handlowe 1 490 338. KPN Euronext 100 telekomunikacja 33 000 339. Lafarge Euronext 100 materiały budowlane 75 680 340. Lagardere Euronext 100 media i rozrywka 28 500 341. Legrand Euronext 100 elektrotechnika 29 400 342. L'Oreal Euronext 100 kosmetyki 66 620 343. Luis Vitton MH Euronext 100 artykuły luksusowe 83 500 344. Michelin Euronext 100 motoryzacyjny 111 100 345. Mobistar Euronext 100 telekomunikacja 1 580 346. Natixis Euronext 100 usługi finansowe 19 500 347. Pernod-Ricard Euronext 100 spożywczy 18 100 348. Peugeot Euronext 100 motoryzacyjny 198 210 349. Philips Euronext 100 elektronika i elektrotechnika 119 000 350. PNB Paribas Euronext 100 bankowość 205 350 351. Portugal Telecom Euronext 100 telekomunikacja 37 000 352. PPR Euronext 100 artykuły luksusowe (w tym Gucci) 50 200 353. Publicis Euronext 100 media i rozrywka 48 530 354. Randstad Euronext 100 usługi rekrutacyjne 27 000 355. Reed Elsevier Euronext 100 media i rozrywka 30 200 356. Renault Euronext 100 motoryzacyjny 122 615 357. Royal Dutch Shell Euronext 100 przetwórstwo ropy i gazu 101 000 358. Safran Euronext 100 lotnictwo i obrona i bezpieczeństwo 53 410 359. Saint Gobain Euronext 100 materiały budowlane 187 890 360. Sanofi-Aventis Euronext 100 farmaceutyki 101 500 361. Schneider Electric Euronext 100 elektrotechnika, urządzenia 123 480 362. TomTom Euronext 100 elektrotechnika 3 000 363. SES SA Euronext 100 telekomunikacja 1 578 364. Societe Generale Euronext 100 bankowość 160 700 365. Sodexho Alliance Euronext 100 katering 379 140 366. Solvay Euronext 100 chemia gospodarcza 16 785 367. STM Microelectronics Euronext 100 elektronika 53 300 368. Suez Environment SA Euronext 100 usługi komunalne 79 550 369. Technip SA Euronext 100 budownictwo przemysłowe 23 000 370. Television Francaise 1 Group Euronext 100 media i rozrywka 3 800 371. Thales SA Euronext 100 lotnictwo i zbrojeniówka 63 730 372. TNT Euronext 100 transport, spedycja 156 120 373. Total Euronext 100 przetwórstwo ropy i gazu 92 800 374. UCB Pharma Euronext 100 farmaceutyki 8 900 375. Unibail Euronext 100 nieruchomości 1 620 376. Unilever Euronext 101 spożywczy/ art.. Hig. i śr. Czystości 163 000 377. Vallourec SA Euronext 100 hutnictwo - metalurgia, art. Stalowe 18 000 378. Veolia Environment Euronext 100 usługi komunalne 287 000 379. VINCI Euronext 100 budownictwo 179 500 380. Vivendi Universal Euronext 100 media i rozrywka 54 560 381. Wolters Kluwer Euronext 100 media i rozrywka (wydawnictwo) 18 240 382. Adidas AG DAX 30 odzieżowy 42 500 383. Allianz SE DAX 30 ubezpieczenia 151 300 384. BASF SE DAX 30 chemia gospodarcza/ tworzywa 109 140 385. Bayer AG DAX 30 farmaceutyki 111 400 386. Beiersdorf AG DAX 30 farmaceutyki 19 130 387. BMV AG DAX 30 motoryzacyjny 95 450 388. Comerzbank DAX 30 bankowość 59 100 389. Deimler AG DAX 30 motoryzacyjny 260 100 390. Deutche Bank AG DAX 30 bankowość 102 000 391. Deutsche Borse AG DAX 30 usługi maklerskie 3 300 392. Deutsche Lufthansa DAX 30 transport lotniczy 113 267 393. Deutsche Post AG DAX 30 usługi pocztowe 420 270 394. Deutsche Telekom DAX 30 telekomunikacja 246 700 395. EON AG DAX 30 energetyka i gaz 84 600

132 396. Fersenius Medical Care AG DAX 30 farmaceutyki 73 450 397. Fersenius SE DAX 30 farmaceutyki 137 550 398. Heidelberg Cement AG DAX 30 materiały budowlane 53 440 399. Henkel AG DAX 30 chemia gospodarcza 48 140 400. Infineon Technologies DAX 30 elektronika 25 150 401. Kali und Salz Beteiligungs DAX 30 nawozy 15 170 402. Linde AG DAX 30 gazy przemysłowe 48 140 403. MAN SE DAX 30 motoryzacyjny 47 670 404. MERCK KG DAX 30 farmaceutyki 40 560 405. Grupa Metro DAX 30 handel hurtowy i detaliczny 283 280 406. Munchener Ruck AG DAX 30 ubezpieczenia 46 900 407. RWE AG Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk DAX 30 energetyka 70 800 408. SAP AG DAX 30 oprogramowanie komputerowe 53 513 409. Siemens AG DAX 30 telekomunikacja, elektrotechnika 405 000 410. ThyssenKrupp AG DAX 30 hutnictwo 177 350 411. Volkswagen AG DAX 30 motoryzacyjny 368 500 412. Aareal Bank AG MDAX 50 bankowość 2 410 413. Aurubis AG MDAX 50 górnictwo miedzi 4 830 414. BAUER AG MDAX 50 media i rozrywka 6 400 415. Bay Wa AG MDAX 50 handel hurtowy i detaliczny 15 200 416. Bilfinger Berger AG MDAX 50 budownictwo 58 310 417. Celesio AG MDAX 50 farmaceutyki 36 400 418. Brenntag AG MDAX 50 chemia gospodarcza 11 000 419. Continental AG MDAX 50 motoryzacyjny 148 230 420. Demag Cranes MDAX 50 maszyny budowlane 5 890 421. Deutsche Euroshop AG MDAX 50 nieruchomości inwestycje 4 422. Deutsche Postbank AG MDAX 50 bankowość 23 360 423. Douglas Holding AG MDAX 50 handel art. luksusowymi 24 650 424. EADS NV. MDAX 50 lotnictwo i zbrojeniówka 121 690 425. Elring Klinger AG MDAX 50 motoryzacyjny 4 450 426. Fielmann AG MDAX 50 optyka 13 733 427. Fraport AG MDAX 50 transport lotniczy 19 790 428. Fuchs Petroclub AG MDAX 50 chemia gospodarcza 3 580 429. GAGFAH SA MDAX 50 nieruchomości 1 405 430. Grupa GEA MDAX 50 maszynowy 20 390 431. Gerresheimer AG MDAX 50 opakowalnictwo 9 475 432. Gildemeister AG MDAX 50 maszynowy 5 440 433. Hamburger Hafen und Logistik AG MDAX 50 transport 4 680 434. Hannover Rückversicherung AG MDAX 50 usługi finansowe 2 192 435. Heidelberger Druckmaschinen AG MDAX 50 maszynowy 16 500 436. Hochtief AG MDAX 50 budownictwo 70 657 437. Hugo Boss AG MDAX 50 odzieżowy 9 940 438. IVG Immobilien AG MDAX 50 nieruchomości 590 439. Kabel Deutschland Holding AG MDAX 50 telekomunikacja 2 600 440. Klockner & Co SE MDAX 50 chemia gospodarcza/ tworzywa 9 700 441. Krones AG MDAX 50 opakowalnictwo 10 575 442. Lanxess AG MDAX 50 chemi i tworzywa sztuczne 18 000 443. Leoni AG MDAX 50 elektrotechnika 55 160 444. MTU Aero Engines Holding MDAX 50 maszynowy 7 910 445. Praktiker Bau- und Heimwerkermärkte Holding AG MDAX 50 handel mat. budowlanymi 21 460 446. ProSieben Sat 1Media AG MDAX 50 media i rozrywka 4 750 447. Puma AG MDAX 50 odzieżowy 9 300 448. Rational AG MDAX 50 maszynowy 1 090 449. Rheinmetall AG MDAX 50 motoryzacyjny 19 980 450. Rhon Klinikum AG MDAX 50 usługi medyczne 38 000 451. Salzgitter AG MDAX 50 hutnictwo stali 25 120 452. SGL Carbon SE MDAX 50 chemia tworzyw sztucznych 6 285 453. Sky Deutschland AG MDAX 50 media i rozrywka 1 420 454. Stada Arzneimittel AG MDAX 50 farmaceutyki 8 080 455. Sudzuker AG MDAX 50 spożywczy 17 490 456. Symrise AG MDAX 50 zapachy i substancje smakowe 5 290 457. Tognum AG MDAX 50 maszynowy 9 050 458. TUI AG MDAX 50 turystyka 71 400 459. Vossloh AG MDAX 50 transport 4 980 460. Wacker Chemie AG MDAX 50 chemia gospodarcza 16 300 461. Wincor Nixdorf AG MDAX 50 informatyka 9 310 462. ABB Ltd. OMXN 40 elektrotechnika 130 000 463. Alfa Laval OMXN 40 maszyny i narzędzia 11 000 464. ASSA Abloy OMXN 40 systemy bezpieczeństwa 29 000 465. Atlas Copco OMXN 40 maszyny budowlane itp. 33 000 133 465. Atlas Copco OMXN 40 maszyny budowlane itp. 33 000 466. AstraZeneca OMXN 40 farmaceutyki 61 000 467. Boliden OMXN 40 górnictwo metali 4 300 468. Grupa Carlsberg OMXN 40 spożywczy - browarniczy 43 000 469. Danske Bank OMXN 40 bankowość 21 520 470. DSV OMXN 40 transport i spedycja 21 000 471. Electrolux OMXN 40 narzędzia 51 540 472. Ericsson OMXN 40 telekomunikacja 82 000 473. FL Smidth & Co. OMXN 40 budownictwo i materiały budowlane 11 230 474. Fortum Oyj OMXN 40 energetyka 13 000 475. Getinge B OMXN 40 sprzęt medyczny 12 000 476. Hennes & Mauritz H&M OMXN 40 odzieżowy 87 000 477. Investor OMXN 40 inwestycje wielobranżowe 162 478. Kinnevik OMXN 40 inwestycje 17 479. Kone Oyj OMXN 40 budownictwo 33 000 480. AP Moeller-Maersk OMXN 40 transport i spedycja 115 000 481. Metso Oyj OMXN 40 maszyny 27 000 482. Bank Nordea OMXN 40 bankowość 33 810 483. Nokia Oyj OMXN 40 telekomunikacja 132 430 484. Novo Nordisk B OMXN 40 farmaceutyki 29 000 485. Sampo A OMXN 40 ubezpieczenia 7 000 486. Sandvik OMXN 40 maszyny 44 000 487. SCA B Svenska Cellulosa Aktiebolaget OMXN 40 papierniczy 49 000 488. SEB A Skandinaviska Enskilda Banken OMXN 40 usługi finansowe 21 000 489. Sv. Handelsbanken OMXN 40 usługi finansowe 10 000 490. Skanska OMXN 40 budownictwo 52 000 491. SKF Svenska Kullagerfabriken OMXN 40 maszyny - podzespoły 41 000 492. SSAB Swedish Steel OMXN 40 hutnictwo stali 8 300 493. Stora Enso OMXN 40 papierniczy i opakowalnictwo 28 000 494. Swedbank OMXN 40 bankowość 17 220 495. Swedish Match OMXN 40 tytoń 3 910 496. Tele2 OMXN 40 telekomunikacja 7 380 497. TeliaSonera OMXN 40 telekomunikacja 29 000 498. UPM-Kymmene Oyj OMXN 40 papierniczy 23 000 499. Volvo OMXN 40 motoryzacyjny 90 000 500. Vestas Wind Systems OMXN 40 maszyny - turbiny wiatrowe 20 000 501. Wärtsilä Oyj Abp OMXN 40 maszyny- silniki 18 000 502. Alliance Oil Company Nordic 20 górnictwo i przetwórstwo ropy i gazu 6 900 503. Autoliv SDB Nordic 20 maszyny, sprzęt bezpieczenistwa , podzespoły 43 325 504. DS. Norden Nordic 20 transport morski 670 505. G4S plc Nordic 20 usługi ochroniarskie, systemy bezp. IT 625 000 506. Hexagon Nordic 20 maszyny i instalacje dla różnych sektorów 12 000 507. Husquarna Nordic 20 maszyny i narzędzia 15 000 508. Industrivarden Nordic 20 inwestycje 21 509. Lundin Mining Corp Nordic 20 górnictwo 1 500 510. Meda Nordic 20 farmaceutyka 2 700 511. Millicom Int cellular Nordic 20 telekomunikacja 6 600 512. Modern Times Group Nordic 20 media i rozrywka 3 070 513. Ncc Nordic 20 budownictwo przemysłowe i nieruchomości 17 000 514. NKT Holding Nordic 20 elektrotechnika, narzędzia - kable itp. 8 450 515. Novozymes Nordic 20 farmaceutyki - biotechnologia 5 432 516. Oriflame Nordic 20 kosmetyki 7 900 517. Outokumpu Nordic 20 hutnictwo stali 8 100 518. Scania Nordic 20 motoryzacyjny 35 510 519. Securitas Nordic 20 usługi ochroniarskie 295 000 520. Trelleborg Nordic 20 chemia tworzyw sztucznych 21 000 521. YIT Oyj Nordic 20 budownictwo 26 000 522. Abengoa IBEX 35 budownictwo przemysłowe, instalacje 20 tys 523. Abertis IBEX 35 transport i telekomunikacja 12 400 524. Acciona IBEX 35 budownictwo 33 110 525. Acerinox IBEX 35 hutnictwo 7 390 526. Accelor Mittal IBEX 35 hutnictwo 263 000 527. ACS IBEX 35 budownictwo 138 540 528. Banco Popular IBEX 35 bankowość 14 250 529. Banco Sabadell IBEX 35 bankowość 10 780 530. Banco Santander IBEX 35 bankowość 178 870 531. Banesto IBEX 35 bankowość 8 905 532. Bankinter IBEX 35 bankowość 4 540

134 533. BBVA IBEX 35 bankowość 106 980 534. BME - Bolsas i Mercados Anonima IBEX 35 usługi finansowe 710 535. Criteria Caixa Corp. IBEX 35 inwestycje 1 820 536. Ebro Puleva IBEX 35 spożywczy 5 690 537. Enagas IBEX 35 dystrybucja prądu i gazu 1 050 538. Endesa IBEX 35 dystrybucja prądu i gazu 26 300 539. FCC IBEX 35 budownictwo 92 290 540. Ferrovial IBEX 35 budownictwo 100 995 541. Gamesa IBEX 35 energetyka odnawialna 6 000 542. Gas Natural IBEX 35 dystrybucja prądu i gazu 18 780 543. Grifols IBEX 35 farmaceutyki 5 970 544. Iberdrola IBEX 35 produkcja i dostarczanie prądu i gazu 32 000 545. Iberdrola Renovables IBEX 35 energetyka odnawialna 31 800 546. Iberia IBEX 35 lotnictwo 25 000 547. Inditex IBEX 35 odzieżowy 100 140 548. Indra IBEX 35 elektronika i oprogramowanie 28 610 549. Mapfre IBEX 35 ubezpieczenia 35 700 550. Obrascon Huarte Lain IBEX 35 budownictwo 22 580 551. Red Electrica de Espana IBEX 35 właściciel sieci energetycznej, przesył 1 600 552. Repsol YPF IBEX 35 górnictwo i przetwórstwo ropy i gazu 41 000 553. Sacyr Vallehermoso IBEX 35 budownictwo 21 380 554. Tecnicas Reunidas IBEX 35 budownictwo 5 910 555. Telecinco IBEX 35 media i rozrywka 1 581 556. Telefonica IBEX 35 telekomunikacja 269 050 557. Amadeus IT Holding IBEX Medium Cap. 20 transport (usługi) obsługa podróży 7 780 558. Antena 3 DE Television IBEX Medium Cap. 20 media i rozrywka 1 408 559. Banco de Valencia IBEX Medium Cap. 20 bankowość 2 234 560. Banco Pastor IBEX Medium Cap. 20 bankowość 4 035 561. CONSTRUCIONES Y AUX.FF.CC. (CAF) IBEX Medium Cap. 20 maszyny transportowe - koleje 2 000 562. Corporacion Financiera Alba IBEX Medium Cap. 20 usługi finansowe 50 563. Cuotas Participativas IBEX Medium Cap. 20 inwestycje brak danych 564. Duro Felguera IBEX Medium Cap. 20 budownictwo 2 000 565. FAES Farma IBEX Medium Cap. 20 farmaceutyki 840 566. Grupa Catalano Occidente IBEX Medium Cap. 20 usługi finansowe (min. Ubezp) 8 282 567. Grupa Empresarialence IBEX Medium Cap. 20 przemysł drzewno-papierniczy 1 647 568. Jazztel IBEX Medium Cap. 20 telekomunikacja 865 569. Laboratorios Almirall IBEX Medium Cap. 20 farmaceutyki 2 850 570. NH Hoteles IBEX Medium Cap. 20 turystyka - hotelarstwo 18 000 571. Prosegur IBEX Medium Cap. 20 systemy bezpieczeństwa, logistyka 104 000 572. Solmelia IBEX Medium Cap. 20 turystyka - hotelarstwo 35 000 573. Vidrala IBEX Medium Cap. 20 opakowalnictwo - szklane 1 913 574. Viscofan IBEX Medium Cap. 20 spożywczy - mięsny 3 900 575. Zardoya Otis IBEX Medium Cap. 20 maszyny - windy, schody 5 602 576. Zeltia IBEX Medium Cap. 20 farmaceutyki 697 577. INMOBILIARIA COLONIAL IBEX Small Cap 10 nieruchomości 158 578. VOCENTO IBEX Small Cap 10 media i rozrywka 3 700 579. TUBACEX IBEX Small Cap 10 hutnictwo stali 1 880 580. TUBOS REUNIDOS IBEX Small Cap 10 hutnictwo stali 1 650 581. CAMPOFRIO ALIMENTACION IBEX Small Cap 10 spożywczy - przetwórstwo mięsa 7 670 582. VUELING AIRLINES IBEX Small Cap 10 transport lotniczy - tanie linie 1 400 583. CODERE IBEX Small Cap 10 hazard 20 800 584. CEMENTOS PORTLAND VALDERRRIVAS IBEX Small Cap 10 materiały budowlane 3 130 585. FLUIDRA IBEX Small Cap 10 systemy i instalacje sanitarne 3 700 586. PROMOTORA DE INFORMACIONES IBEX Small Cap 10 media i rozrywka 13 400 587. A2A MIB 40 usługi komunalne 9 110 588. Ansaldo Sts MIB 40 transport 3 962 589. Atlantia MIB 40 budownictwo 10 240 590. Autogrill Spa MIB 40 katering 62 500 591. Azimut MIB 40 produkcja jachtów 215 592. Banco Popolare MIB 40 bankowość 2 200 593. Bank Monte Paschi Siena MIB 40 bankowość 32 000 594. Bank Pop Milano MIB 40 bankowość 8 789 595. Bulgari MIB 40 artykuły luksusowe 4 000 596. Buzzi Unicem MIB 40 materiały budowlane 11 625 597. Campari MIB 40 spożywczy 2 100 598. Cir-Comp Ind Riunite MIB 40 holding wielobranżowy energetyka, media 12 000

135 599. Enel MIB 40 energetyka i gaz 81 000 600. Eni MIB 40 przetwórstwo ropy i gazu 68 369 601. Exor MIB 40 inwestycje 17 885 602. Fiat gruppo MIB 40 motoryzacyjny 190 000 603. Finmeccanica MIB 40 lotnictwo i zbrojeniówka i energetyka 72 000 604. Fondiaria Sai gruppo MIB 40 usługi finansowe 7 800 605. Generali Ass MIB 40 ubezpieczenia 85 370 606. Geox MIB 40 odzieżowy 2 900 607. Impregilo MIB 40 budownictwo 9 776 608. Intesa Sanpaolo MIB 40 usługi finansowe 103 000 609. Italcementi MIB 40 materiały budowlane 21 000 610. Lottomatica MIB 40 hazard 7 500 611. Grupa Luxottica MIB 40 optyka - okulary 60 000 612. Mediaset SPA MIB 40 media i rozrywka 5 834 613. Mediobanca MIB 40 bankowość 3 399 614. Mediolanum gruppo MIB 40 bankowość 2 070 615. Parmalat MIB 40 spożywczy 13 788 616. Pirelli MIB 40 motoryzacyjny 29 570 617. Prysmian MIB 40 telekomunikacja 12 000 618. Saipem MIB 40 przetwórstwo ropy i gazu 33 370 619. Snam Rete Gas MIB 40 górnictwo i przetwórstwo ropy i gazu 78 000 620. Stmicroelectronics MIB 40 elektrotechnika 53 000 621. Telecom Italia MIB 40 telekomunikacja 51 873 622. Tenaris MIB 40 hutnictwo stalowe rury 22 000 623. Terna MIB 40 energetyka i dystrybucja prądu 3 000 624. Ubi Banca MIB 40 usługi finansowe 19 700 625. Unicredit MIB 40 usługi finansowe 162 000 626. Unipol MIB 40 usługi finansowe 7 470 627. Acea MIB Middle Cap usługi komunalne 6 700 628. Autostrada Torino-Milano MIB Middle Cap zarząd nad infrastrukturą 2 658 629. Banca Emilia Romagna MIB Middle Cap bankowość 12 000 630. Banca Generali MIB Middle Cap bankowość 760 631. Banca Sondrio MIB Middle Cap bankowość 2 450 632. Brembo MIB Middle Cap motoryzacyjny 5 700 633. Cattolica Assicurazioni MIB Middle Cap ubezpieczenia 1 400 634. Banco Credito Valtellinese MIB Middle Cap usługi finansowe 4 500 635. Danieli & Co. MIB Middle Cap budownictwo i instalacje 7 000 636. Diasorin MIB Middle Cap usługi medyczne 1 518 637. Erg MIB Middle Cap energetyka 714 638. Grupa Esprinet MIB Middle Cap elektrotechnika 1 140 639. Fastweb MIB Middle Cap telekomunikacja 3 417 640. Grupa Benetton MIB Middle Cap odzieżowy 9 469 641. Grupa Safilo MIB Middle Cap optyka - okulary 8 148 642. Gruppo Coin MIB Middle Cap handel odzieżą 6 424 643. I.M.A MIB Middle Cap maszyny pakujące 3 400 644. Indesit Company MIB Middle Cap maszyny (urządzenia domowe) 16 000 645. Italmobiliare MIB Middle Cap holding inwestycyjny 14 646. Marr MIB Middle Cap handel 990 647. Recordati MIB Middle Cap farmaceutyki 2 830 648. Aeroporto Di Venezia Marco Polo - Save MIB Middle Cap zarząd lotniskiem w Wenecji 2 840 649. Grupa Societa iniziative autostradali (Sias) MIB Middle Cap zarząd infrastrukturą autostrad 2 379 650. Tod's MIB Middle Cap obuwie 2 800 651. Trevi Fin Ind. MIB Middle Cap budownictwo 6 200 652. ABB Ltd. SMI 20 elektronika 130 000 653. Actelion SMI 20 farmaceutyczna - biotechnologia 2 467 654. Adecco SMI 20 usługi dla firm - rekrutacja 28 000 655. Grupa Credit Suisse SMI 20 bankowość 50 100 656. Holcim SMI 20 materiały budowlane 80 310 657. Grupa Julius Baer SMI 20 usługi finansowe inwestycje 3 580 658. Grupa Lonza SMI 20 farmaceutyczna - biotechnologia 2 467 659. Nestle SMI 20 spożywczy 281 000 660. Novartis SMI 20 farmaceutyki 119 418 661. Richemont SMI 20 artykuły luksusowe holding finansowy 21 387 662. Roche SMI 20 farmaceutyki 80 650 663. Grupa SGS SMI 20 usługi dla przedsiębiorstw - certyfikaty i testy 64 000 664. Grupa Swatch SMI 20 artykuły luksusowe 24 240 665. Swiss Re SMI 20 ubezpieczenia 10 360

136 666. Swisscom SMI 20 telekomunikacja 19 550 667. Syngenta SMI 20 chemia rolnicza/biotechnologia 26 000 668. Synthes SMI 20 sprzęt medyczny 11 430 669. Transocean SMI 20 sprzęt dla górnictwa ropy i gazu 25 000 670. UBS SMI 20 bankowość 64 617 671. Zurich Financial SMI 20 ubezpieczenia 54 930 672. Aryzta SMI MID 30 spożywczy (szwajc-irlandzki) 12 600 673. Baloise SMI MID 30 ubezpieczenia 7 700 674. Barry Callebaut SMI MID 30 spożywczy - cukierniczy 7 000 675. Basilea SMI MID 30 farmaceutyki 196 676. Clariant SMI MID 30 chemia gospodarcza 22 100 677. Georg Fischer SMI MID 30 maszyny i instalacje 12 500 678. Galenica SMI MID 30 farmaceutyki 5 900 679. Gam SMI MID 30 inwestycje 1 000 680. Geberit SMI MID 30 materiały budowlane instalacje sanitarne 5 700 681. Givaudan SMI MID 30 chemia - substancje zapachowe 8 000 682. Helvetia Holding SMI MID 30 inwestycje 4 900 683. Kuehne & Nagel Int SMI MID 30 transport spedycja 55 000 684. Lindt & Sprungl SMI MID 30 spożywczy - cukierniczy 7 000 685. Lindt & Sprungl SMI MID 30 spożywczy - cukierniczy 7 000 686. Logitech SMI MID 30 elektrotechnika 6 000 687. Nobel Biocare SMI MID 30 medycyna - artykuły medyczne 2,500 688. OC Oerlikon SMI MID 30 instalacje przemysłowe 1 900 689. Panalpina SMI MID 30 usługi transportowe 15 000 690. Pargesa SMI MID 30 holding inwestycyjny 15 800 691. Petroplus SMI MID 30 przetwórstwo ropy 17 000 692. Schindler PS SMI MID 30 maszyny - windy, schody 43 000 693. Sika SMI MID 30 chemia dla budownictwa 13 482 694. Sonova SMI MID 30 sprzęt medyczny 4 000 695. Straumann SMI MID 30 farmaceutyki 1 800 696. Sulzer SMI MID 30 maszyny i instalacje 11 000 697. Grupa Swatch N SMI MID 30 artykuły luksusowe - zegarki 23 000 698. Swiss Life Holding SMI MID 30 ubezpieczenia 7 800 699. Temenos SMI MID 30 oprogramowanie bankowe 3 500 700. Valiant SMI MID 30 usługi finansowe 1 000 701. PSP Swiss Property SMI MID 30 nieruchomości 84 702. Aker Oslo Bors Index 35 wielobranżowy - budownictwo itp. 26 600 703. Arendals Fossekompani Oslo Bors Index 35 energetyka 1 200 704. Atea Oslo Bors Index 35 informatyka - sprzęt i oprogramowanie 4 000 705. Austevoll Seafood Oslo Bors Index 35 spożywczy - rybołóstwo 5 380 706. Bonheur Oslo Bors Index 35 inwestycyjny holding 3 662 707. BW Offshore Limited Oslo Bors Index 35 przetwórstwo ropy i gazu i transport 1 200 708. Cermaq Oslo Bors Index 35 spożywczy - rybny 4 008 709. Crew Gold Corporation Oslo Bors Index 35 górnnictwo złota 1 888 710. DOF Oslo Bors Index 35 transport ropy i gazu 3 100 711. Ekornes Oslo Bors Index 35 meblarstwo 1 618 712. Farstad Shipping Oslo Bors Index 35 transport - spedycja 1 970 713. Ganger Rolf Oslo Bors Index 35 holding wielobranżowy 0 714. Golar LNG Oslo Bors Index 35 transport towarów 64 715. Hafslund ser. Oslo Bors Index 35 energetyka i dystrybucja prądu 979 716. Deep Sea Supply Oslo Bors Index 35 transport morski 64 osoby 717. Kongsberg Gruppen Oslo Bors Index 35 zbrojeniowy 5 423 718. Grupa Leroy Seafood Oslo Bors Index 35 spożywczy - rybny 1 700 719. Morpol Oslo Bors Index 35 spożywczy - przetrórstwo rybne 4 200 720. Nordic Semiconductor Oslo Bors Index 35 elektronika 137 721. Norwegian Air Shuttle Oslo Bors Index 35 transport lotniczy - tanie linie 2 000 722. Norwegian Property Oslo Bors Index 35 nieruchomości 38 723. Olav Thon Eiendom ... Oslo Bors Index 35 nieruchomości - hotele i centra handlowe 317 724. Pronova BioPharma Oslo Bors Index 35 farmaceutyki 297 725. Prosafe Production plc Oslo Bors Index 35 transport (produkcja i remonty tankowców) 430 726. Rieber & Son Oslo Bors Index 35 spożywczy 3 558 727. SalMar Oslo Bors Index 35 spożywczy - farmy rybne 568 728. SAS Oslo Bors Index 35 transport lotniczy 24 635 729. Schibsted Oslo Bors Index 35 media i rozrywka 7 500 730. Siem Offshore Oslo Bors Index 35 transport morski 597

137 731. Solstad Offshore Oslo Bors Index 35 transport morski 1 100 732. Stolt-Nielsen Oslo Bors Index 35 transport morski 5 400 733. Tomra Systems Oslo Bors Index 35 maszyny i instalacje 2 030 734. Veidekke Oslo Bors Index 35 budownictwo nieruchomości 6 000 735. Wilh. Wilhelmsen Oslo Bors Index 35 transport morski 45 736. Axis-Shield Oslo Bors Index 35 usługi medyczne 500

138 SPIS ILUSTRACJI

SPIS TABEL

Tab. 1 Liczba największych KTN niefinansowych ...... 18 Tab. 2 Największe korporacje finansowe wg wartości aktywów (2009r.)...... 18 Tab. 3 Największe korporacje niefinansowe wg aktywów ogółem (2008r.)...... 19 Tab. 4 Kraje pochodzenia korporacji z udziałem państwowym...... 20 Tab. 5 Kraje pozaeuropejskie o dużej liczbie KTN z udziałami państwowymi...... 20 Tab. 6 Kapitalizacja giełd europejskich - koniec 2010r...... 34 Tab. 7 Stosunek kapitalizacji do PKB nominalnego (w % dla 2010r.)...... 35 Tab. 8 Wartość obrotów akcjami na giełdach europejskich w 2010r...... 36 Tab. 9 Giełdy europejskie według liczby notowanych spółek (2010)...... 37 Tab. 10 Udział % dziesiątki największych firm w całej kapitalizacji danej giełdy...... 38 Tab. 11 Stosunek kapitalizacji giełd różnych regionów świata 2010r...... 39 Tab. 12 Największe giełdy na świecie pod względem kapitalizacji i wielkości obrotów w 2010r...... 40 Tab. 13 Liczba spółek ujętych w próbie badawczej...... 41 Tab. 14 Europejskie grupy kapitałowe (EOG) wg branży działalności (liczbowo)...... 43 Tab. 15 Spółki giełdowe spoza EOG - Rosja i Ukraina wg branży...... 50 139 Tab. 16 Średnie zatrudnienie w spółkach giełdowych w poszczególnych branżach...... 57 Tab. 17 Największe spółki kapitałowe Europy Wschodniej...... 60 Tab. 18 Działy biznesowe grupy Areva...... 86 Tab. 19 Działy biznesowe w grupie Iberdrola...... 98 Tab. 20 Działy biznesowe Renewable Energy Corp. i ich rozproszenie...... 104 Tab. 21 Największe w EOG spółki bankowe...... 111 Tab. 22 Największe w EOG spółki spożywcze...... 112 Tab. 23 Największe w EOG spółki górnicze...... 114 Tab. 24 Największe w EOG spółki budowlane...... 114 Tab. 25 Największe w EOG spółki telekomunikacyjne...... 116 Tab. 26 Największe w EOG spółki farmaceutyczne...... 116 Tab. 27 Największe w EOG spółki transportowe...... 117 Tab. 28 Największe w EOG spółki branży maszynowej...... 118 Tab. 29 Największe w EOG spółki energetyczne...... 119 Tab. 30 Największe w EOG spółki chemiczne...... 119 Tab. 31 Największe w EOG spółki sektora usług finansowych (poza ubezpieczeniami i bankami)...... 120 Tab. 32 Największe spółki EOG z sektora mediów...... 120 Tab. 33 Największe w EOG spółki handlowe...... 121 Tab. 34 Największe spółki w EOG z sektora nieruchomości...... 122 Tab. 35 Największe w EOG spółki ubezpieczeniowe...... 122 Tab. 36 Największe w EOG spółki informatyczne...... 123 Tab. 37 Największe w EOG spółki branży odzieżowej...... 123

BIBLIOGRAFIA

1. Publikacje książkowe

1. Kreft Zbigniew, Holding - Grupa Kapitałowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.

2. Trocki Michał, Grupy kapitałowe. Tworzenie i funkcjonowanie, PWN, Warszawa 2004. 140 3. Rozkwitalska Małgorzata, Zarządzanie międzynarodowe, Difin, Warszawa 2007.

4. Jarzemowska Magdalena Nadzór korporacyjny, PWE, Warszawa 2002. 5. Volley John, Doyle Jacqueline, Logan George, Stettinius Wallach, Ład korporacyjny, zbiorowa, wyd. Liber, Warszawa 2005. 6. Joanna Toborek-Mazur Podatkowe podstawy powstawania holdingów, Akademia Ekonomiczna Kraków 2005. 7. Joanna Toborek Mazur Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.

8. Aleksandra Jarczewska Romaniuk Przedsiębiorstwa Międzynarodowe, Oficyna Branta, Warszawa 2004.

9. Zorska Anna Ku globalizacji, PWN, Warszawa 2002

10. Nogalski B., Holding jako formuła restrukturyzacji przedsiębiorstwa wielozakładowego, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu, Gdynia, 1997

11. Wawrzyniak Bogdan, Polskie Grupy Kapitałowe, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania Warszawa 2002.

12. Klyta Wojciech, Spółki kapitałowe w prawie międzynarodowym prywatnym, Zakamycze Kraków 2002

13. Krajewska Anna, Forum Kapitałowe – gazeta V Ogólnopolskiego Forum Zarządów Spółek Giełdowych, AB Media sp. j. Kraków 2011

14. R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska, Prawo europejskie, Zarys wykładu, Lublin 2006

15. M. Wojtunik i B. Draczyński Zarządzanie holdingiem i grupą kapitałową, wyd. Oddk Gdańsk 1997

2. Dokumenty elektroniczne

1. UNCTAD World Investment Report 2011

2. Raport Światowej Federacji Giełd Annual Report & Statistics 2010 3. PROJEKT REZOLUCJI PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO zawierającej zalecenia dla Komisji w sprawie 14. dyrektywy o prawie spółek dotyczącej transgranicznego przeniesienia siedziby spółki (2011/2046(INI) 4. http://www.friedfrank.com/siteFiles/Publications/FAC0F0BAD36A374A3324CBF3EB3 10B9B.pdf 5. Francuski kodeks handlowy www.ecgi.org/remuneration/questionnaire/france.pdf 6. raport roczny grupy Iberdrola 2011: http://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/folleto_11.pdf

141 7. Raport Ładu Korporacyjnego Iberdrola: https://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/en/doc/IA_IAGC_FormatoCorporativo2011.pdf 8. Roczny Raport 2011 grupy RWE AG 9. Roczny Raport 2011 grupy Scottish & Southern Energy: http://www.sse.com/uploadedFiles/Controls/Lists/Reports_and_Results/SSE_AnnualRep ort2012.pdf 10. Raport ładu kooperacyjnego 2011 grupy Verbund: http://www.verbund.com/~/media/73F9A0D82FF04D7AB24A87C091125DF9.pdf 11. Oświadczenie grupy Fortum w sprawie Ładu Korporacyjnego: http://www.fortum.com/SiteCollectionDocuments/Corporation/Fortum_Corp_gov_statem ent_2011_eng.pdf

3. Strony internetowe

1. Strona organizacji ładu korporacyjnego MEDEF http://www.code-afep-medef.com/ 2. portal EUR-LEX (baza aktów prawnych UE) http://eur-lex.europa.eu 3. Światowa Federacja Giełd http://www.world-exchanges.org/ 4. Online Etymology Dictionary http://www.etymonline.com 5. strona firmy http://www.thetrustcompany.com.au 6. strona firmy All Nations Trust http://www.antco.bc.ca/ 7. strona firmy powierniczej http://www.fiduciarytrust.com 8. portal UNCTAD www.unctad/wir 9. US Securities Exchange Comission http://www.sec.gov/Archives/ 10. strona firmy doradczej Fried Frank http://www.friedfrank.com/ 11. portal Economy Watch www.economywatch.com 12. strona giełdy Kijowskiej http://www.ux.ua 13. angielska wersja wikipedii http://en.wikipedia.org/ 14. portal informacji biznesowych http://www.macroaxis.com/ 15. portal informacji biznesowych http://markets.ft.com 16. portal informacji o przedsiębiorstwach http://www.hoovers.com/ 17. portal informacji biznesowych http://www.retail-business-review.com/ 18. portal informacji biznesowych http://www.banking-business-review.com 19. baza danych o przedsiębiorstwach EŚW http://www.securities.com/products/emis.html 20. portal poświęcony energetyce http://www.energia-elektryczna.pl 21. strona informacyjna branży energetyki http://www.gigawat.net.pl 22. strona brytyjskiego regulatora Ofgem http://www.ofgem.gov.uk 23. strona irlandzkiego regulatora http://www.bordgais.ie 24. strona irlandzkiego operatora sieci http://www.eirgrid.com 25. strona spółki energetycznej ZE PAK http://zepak.com.pl/pl/ 26. strona koncernu GDF Suez http://www.gdfsuez.com 142 27. strona koncernu EDP http://www.edp.pt/en 28. strona koncernu Alstom http://www.alstom.com 29. strona grupy PGE http://www.pgesa.pl 30. strona koncernu Essar Energy http://www.essarenergy.com 31. strona koncernu ČEZ http://www.cez.cz/en/home.html 32. strona koncernu Iberdrola http://www.iberdrola.es/ 33. strona koncernu Scottish & Southern http://www.sse.com/ 34. strona koncernu Verbund AG http://www.verbund.com 35. strona koncernu Hafslund http://www.hafslund.no/english 36. strona grupy Fortum http://www.fortum.com/en 37. strona Renewable Energy Corporation http://www.recgroup.com/en/ 38. strona grupy Areva http://www.areva.com/EN/ 39. strona grupy EDF http://about-us.edf.com 40. strona grupy Public Power Corp. http://www.dei.gr 41. strona grupy International Power http://www.iprplc-gdfsuez.com 42. portal informacyjny o gospodarce http://dealbook.nytimes.com 43. portal informacyjny gazety Guardian http://www.guardian.co.uk 44. portal informacyjny gazety Economist http://www.economist.com 45. portal informacyjny BBC http://news.bbc.co.uk 46. Inżynier PV fotowoltaika dla specjalistów http://inzynierpv.pl 47. strona o energii odnawialnej http://cleantech.com

Strony internetowych giełd europejskich – źródła danych na temat przedsiębiorstw składających się na indeksy giełdowe ujęte w badaniu: 1. Giełda londyńska – skład indeksu FTSE100: http://www.londonstockexchange.com/exchange/prices-and- markets/stocks/indices/summary/summary-indices-constituents.html?index=UKX

2. Giełda niemiecka we Frankfurcie – skład indeksu DAX i MDAX: http://www.boerse-frankfurt.de/en/equities/indices/mdax+DE0008467416/constituents http://www.boerse-frankfurt.de/en/equities/indices/dax+DE0008469008/constituents

3. Giełda włoska w Mediolanie (Milano Borsa Italiana) http://www.borsaitaliana.it/azioni/azioni/azioni.en.htm http://www.borsaitaliana.it/borsaitaliana/statistiche/statistiche-storiche/principaliindicatori/ /indicatori.en.htm 5. Aktualny skład indeksu FTSE MIB: http://www.borsaitaliana.it/borsa/azioni/ftse- mib/lista.html?lang=en 6. Giełda Szwajcarska indeksy SMI i SMI MID:

http://www.six-swiss-exchange.com/indices/shares/smi_family_en.html

143 aktualny skład indeksu: http://www.six-swiss-exchange.com/indices/shares/smi_en.html

7. Giełda grecka w Atenach – indeks ATHEX:

http://www.ase.gr/content/en/Indices/Composition/Index_Stocks.asp? Index=62&Name=FTSE/Athex%2020&Date=30/07/2012

8. Giełda czeska w Pradze – skład indeksu PX10 poniżej:

http://www.pse.cz/Statistika/Burzovni-Indexy/Default.aspx?bi=1

9. Źródło składu indeksu Euronext 100:

http://www.euronext.com/trader/indicescomposition/composition-4411-EN- FR0003502079. html?selectedMep=1

10. Giełda w Luxemburgu – skład indeksu Lux10:

http://www.bourse.lu/application? _flowId=IndiceTauxCompoFlow&cdVal=43&cdTypeVal=IND

11. Giełda warszawska, skład WIG20 i midWiG40

http://www.money.pl/gielda/indeksy_gpw/wig/ http://www.money.pl/gielda/indeksy_gpw/mwig40/

12. Giełda hiszpańska – Madryt – skład indeksu IBEX:

http://www.bolsamadrid.es/ing/mercados/acciones/accind1_1.htm

13. Giełda austriacka w Wiedniu – skład indeksu ATX20

http://en.indices.cc/indices/details/atx/composition/

14. Giełda irlandzka w Dublinie – skład indeksu ISEQ20:

http://www.ise.ie/Prices,-Indices-Stats/ETF-Market-Data/ISEQ%C2%AE-20-Weightings/

15. Giełda norweska w Oslo – skład indeksu OBX25

http://www.newsweb.no/newsweb/attachment.do?name=OBX %20constituents.xls&attId=101 http://www.oslobors.no/markedsaktivitet/stockIndexOverview?newt__ticker=OBX

16. Giełda NSDAQ OMX - skład indeksu OMX Nordic 40

http://www.nasdaqomxnordic.com/index/index_info?Instrument=SE0001809476

17. Giełda węgierska w Budapeszcie – skład indeksu BUX10

http://client.bse.hu/menun_kivuli/dinportl/buxindexbasketen

144 18.Giełda ukraińska – skład indeksu PFTS20

19. Giełda rosyjska – RTS50 i MIXEC 30

145