GMINA Zyrzyn

. GMINA Zyrzyn

Tu warto byc

Puławy 2011

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich

Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: „Europa inwestująca w obszary wiejskie” . Okładka: Aleja lipowa w Żyrzynie (DM) sów leśnych i zarostowych występują tu duże powierzchnie Wyklejka I i II: Okolice żyrzyna (DM), (BJ) Atrakcje gminy Zyrzyn łąk oraz lokalnie niewielkie fragmenty torfowisk. Gmina Żyrzyn, leży na Wysoczyźnie Lubartowskiej, Wśród atrakcji przyrodniczych gminy najważniejsze w północno-zachodniej części województwa lubelskiego. Są- wydaje się śródleśne jezioro Piskory wraz z rezerwatem siaduje z gminą Puławy oraz gminami Końskowola, Kurów, obejmującym ponad 120 ha terenu wokół jeziora. Jest to Baranów i Abramów. Północną część gminy wyznacza rzeka miejsce leżące w granicach Obszaru Chronionego Krajobra- Koncepcja i projekt albumu: Agencja Focus, Dariusz Malinowski Wieprz, przez którą Żyrzyn graniczy z gminami Ryki i Ułęż. zu „Pradolina Wieprza”, wyjątkowo obfite w gatunki zwierząt Projekt makiety: Agnieszka Malinowska Z terenu gminy Żyrzyn można szybko dojechać do Warsza- i roślin, stanowiące dla turystów, obserwatorów przyrody wy (117 km), do Lublina (45 km), do Puław (12 km) oraz i przyrodników unikalne miejsce do obserwacji. Dzięki Tekst: Sławomir Łowczak do Ryk (16 km). Na terenie gminy znajdują się dwa ważne stworzeniu na terenie rezerwatu sieci ścieżek dydaktycznych Korekta: Agnieszka Malinowska węzły komunikacyjne: Warszawa-Lublin i Puławy-Lubartów. z tablicami prezentującymi opisy ptaków i ciekawostki z ich W ramach nowej drogi ekspresowej S17 Warszawa (Zakręt) życia oraz specjalnie umieszczonym platformom ułatwia- jącym obserwację zwierząt, jest to miejsce gdzie przyro- Autorzy fotografii: – Lublin – Zamość – Hrebenne (Lwów), na terenie gminy zaprojektowano dwa węzły drogowe: „Skrudki” i „Żyrzyn”. dę można nie tylko biernie kontemplować, ale i aktywnie Dariusz Malinowski (DM), Grzegorz Sierocki (GS), Bartłomiej Jaszczyk (BJ), poznawać. Emil Karwatowicz (EK), Piotr Kołodziński (PK) Dobre połączenie komunikacyjne umożliwia dogodny dojazd do Żyrzyna z Kazimierza Dolnego, Nałęczowa czy Żyrzyn słynie także ze swej sztuki ludowej, głównie tkactwa, plecionkarstwa ze słomy, rogożyny i wikliny. Od- Źródła fotografii archiwalnych: Kozłówki. Gmina obejmuje swym zasięgiem piętnaście wiedzając Borysów, warto zapoznać się w Regionalnej Izbie Kronika Szkoły Podstawowej w Żyrzynie, Archiwum Urzędu Gminy Żyrzyn, sołectw, zajmuje powierzchnię 128,73 km², zamieszkuje ją Tkackiej z bardzo bogatymi zbiorami, dokumentującymi Szkolna izba patrona w Szkole Podstawowej w Kośminie, ok. 6600 mieszkańców. lokalną tradycję i sztukę tkacką pieczołowicie kultywowa- publikacja Aleksandra Lewtaka „Na Piskorach i w Zagórkach”, zbiory prywatne P. Aleksandry Kozak. Gminę Żyrzyn tworzą następujące miejscowości: Bał- tów, Borysów, Cezaryn, Jaworów, Kośmin, Kotliny, Osiny, ną przez lokalnych twórców. Mieszkańcy gminy są ludźmi Parafianka, Skrudki, Strzyżowice, Wilczanka, Wola Osińska, aktywnymi w sferze kultury, prężnie funkcjonują tu lokalne stowarzyszenia, szkoły, organizacje społeczne i koła Podziękowania: Zagrody, Żerdź i Żyrzyn. Za udostępnienie fotografii archiwalnych składamy podziękowania ww. osobom i instytucjom. Żyrzyn jest doskonałym miejscem dla osób aktywnych gospodyń. Na tym polu szczególnie wyróżnia się znana Za udostępnienie wnętrz, pomoc w przygotowaniu dokumentacji fotograficznej oraz pomoc merytoryczną i wrażliwych na piękno przyrody, dla miłośników pieszej w całej Polsce Grupa Rekonstrukcji Historycznych „Wilki” dziękujemy P. Wójtowi Andrzejowi Bujkowi, P. Z-cy Wójta Marcinowi Sulejowi, oraz rowerowej turystyki, dla ludzi ceniących sobie urodę z Osin. Duże osiągnięcia mają również: Stowarzyszenia „Na- P. Sekretarz Iwonie Góźdź, P. Beacie Antoniak, Ks. Kan. Andrzejowi Mizurze, Ks. Kan. Tadeuszowi Siwkiewiczowi, krajobrazów, nieskażoną naturę oraz bogactwo i różnorod- sza Wieś” z Żerdzi, ”Wspólne Dobro” wsi Osiny, Stowarzysze- P. Pawłowi Grudniowi, P. Sławomirowi Łowczakowi ność tradycji. nie Ekologiczne Kośmin „Stawy Neptuna”, KGW w Kotlinach, oraz członkom: Jeśli chcesz obcować z dziewiczą przyrodą, zobaczyć przy którym funkcjonuje Zespół Ludowy „Kotlinianki”, a tak- Stowarzyszenia Kultury i Sztuki Ludowej w Osinach (P. Justyna Matraszek), wyjątkowe miejsca, interesujące zabytki i poznać ciekawych że zespoły śpiewacze działające w Zagrodach, Żyrzynie, Stowarzyszenia „Nasza Wieś” z Żerdzi (P. Emilia Kozdrój), ludzi, zapraszamy do Żyrzyna – miejsca, w którym natura Bałtowie, Osinach i Kośminie. Dzięki dużej aktywności Stowarzyszenia „Wspólne Dobro” wsi Osiny (P. Iwona Matysiak-Borucka), i tradycja łączą się ze współczesnością w niepowtarzalny mieszkańców Żyrzyna, w oparciu o pozyskiwane środki unij- Stowarzyszenia Mieszkańców Pradoliny Wieprza KOSSAKÓWKA w Kośminie (P. Zbigniew Kuty), sposób. ne, pielęgnuje się oraz prezentuje dorobek i dziedzictwo Koła Gospodyń Wiejskich w Kośminie. O wyjątkowości Żyrzyna pod względem walorów przy- miejscowości podczas wielu imprez na terenie gminy, po- Podziękowania dla aeroklubu w Dęblinie za pomoc przy realizacji zdjęć lotniczych. rodniczych świadczy fakt, że ponad 65% powierzchni gminy wiatu i województwa, osiągając w tej dziedzinie wymierne znajduje się w granicach aż dwóch obszarów chronione- sukcesy. Twórcy ludowi i grupy pasjonatów z terenu gminy Pragniemy podziękować również wszystkim innym osobom, które swoją pomocą go krajobrazu. Pierwszym z nich jest Obszar Chronionego Żyrzyn skutecznie promują swój region nie tylko w kraju, i zaangażowaniem przyczyniły się do powstania tej publikacji. Krajobrazu „Pradolina Wieprza” (ok. 47,9% powierzchni gmi- spotykają się z uznaniem także za granicą. ny) chroniący walory przyrodnicze doliny dolnego Wieprza Oprócz uzdolnionych i życzliwych ludzi możemy w Ży- oraz duże kompleksy lasów żyrzyńskich i zabezpieczający rzynie i okolicach poznać interesujące zabytki dokumentu- Wydawca: te tereny dla rozwijającej się turystyki i rekreacji pobytowej. jące burzliwą historię regionu. Jednym z bardziej znanych Gminna Biblioteka Publiczna w Żyrzynie Dolina dolnego Wieprza jako jedna z niewielu na Lubelsz- jest piękny klasycystyczny kościół w kształcie rotundy za- ul. Tysiąclecia 29, 24-103 Żyrzyn czyźnie zachowa jeszcze swe naturalne walory przyrodni- projektowany przez Christiana Piotra Aignera – nadworne- tel. 81 8809052, e-mail: [email protected] cze i krajobrazowe. Rozległy obszar starorzecza Wieprza go budowniczego rodu Czartoryskich. Ciekawa jest historia w znacznej części porośnięty jest łanem manny mielec, czer- budowy zapoczątkowanej w roku 1803. Otóż w ciągu roku Wydawnictwo: mieni błotnej i osoki aloesowej. Tylko miejscami odsłania się budowniczym udało się oprócz fundamentów wznieść ścia- © Agencja Focus, e-mail: [email protected] lustro wody. W starorzeczu występują zimorodki i łabędzie ny świątyni na wysokość ok. 5 metrów. Realizacja efektow- nieme, to także rejon żerowania bociana czarnego i czapli. nego zamysłu architektonicznego Aignera została jednak ISBN 978-83-934303-0-7 Druga enklawa to Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór” przerwana z powodu braku funduszy i to aż na okres 35 lat. stanowiący 17,2% powierzchni gminy. „Kozi Bór” obejmuje Wśród mieszkańców gminy przetrwała opowieść o tym, że tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz niezabezpieczone mury po dziesięcioleciach w końcu poro- Opracowanie komputerowe: Aneta Krzywicka o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze wzglę- sły brzozami, które mieszkańcy wykorzystywali do robienia Druk i oprawa: Pozkal du na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z tury- hołobli, czyli dyszli do jednokonnych zaprzęgów używanych Nakład: 1000 styką i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarzy dawniej na wsi. Czas mijał, mury niszczały. Dopiero w latach Egzemplarze bezpłatne ekologicznych. Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”, 1839–1848 nowy właściciel majątku Żyrzyn Adam Wessel obejmuje powierzchnię 12 681 ha, położony jest między dokończył budowę kościoła przy udziale architekta Karola północną krawędzią Wyżyny Lubelskiej, a Pradoliną Wie- Kremera, który wprowadził niewielkie zmiany do pierwotne- Urząd Gminy Żyrzyn prza. Ponad 40% jego powierzchni stanowią lasy, głównie go projektu. Kościół był przez kolejne dziesięciolecia wykań- ul. Powstania Styczniowego 10, 24-103 Żyrzyn bory mieszane i świeże z występującym w drzewostanie czany, remontowany, tynkowany i malowany. Do okrągłej tel., fax 818814226, www.zyrzyn.pl dębem bezszypułkowym, ale także bory bagienne, świetliste nawy została dobudowana od strony północnej kruchta, e-mail: [email protected] dąbrowy, zbiorowiska grądowe, olsy i łęgi. Obok komplek- nad którą umieszczono chór, zaś od strony południowej 3 usytuowano zakrystię. Nad nawą rozpięty jest dach i ko- Ciekawy jest fakt, że nagrobki lejtnantów zachowały się Rosjanie przewozili 200 tys. rubli w złocie. Mimo podję- nosi imię Żołnierzy Armii Krajowej. Stojąc obok pomnika, puła, na szczycie której znajduje się wieżyczka zakończona i dzisiaj możemy zobaczyć 3 betonowe stele z ich nazwiska- tych wszelkich środków ostrożności tajemnicy nie udało się niedaleko za murem cmentarnym, możemy zobaczyć budy- krzyżem. Fronton kościoła zdobią 4 kolumny. Wnętrze świą- mi w północno-wschodniej części cmentarza parafialnego. zachować. Pod Żyrzynem transport został nagle zaatako- nek należący do szkoły podstawowej i gimnazjum. Na jego tyni zdobi piękna polichromia. Efektownym elementem wy- Wokół tych zachowanych oficerskich nagrobków dawniej wany przez liczący 3000 ludzi oddział powstańczy. Były to ścianie znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona ppłk stroju są również umieszczone w dużych oknach 3 witraże, znajdowało się otoczone drewnianym płotem miejsce zbioro- roty powstańcze dowodzone przez Michała Heydenreicha- Alfonsowi Faściszewskiemu „Konarowi”, kawalerowi krzyża ufundowane przez Stanisława i Zofię Wesslów w 1912 r. Po wego pochówku żołnierzy z 218. i 220. Rezerwowego Pułku Kruka. Skąd powstańcy wiedzieli o transporcie? Kilka dni Virtuti Militari. Był to zasłużony żołnierz I wojny światowej, lewej stronie św. Stanisław, a po stronie prawej św. Zofia Piechoty poległych w walkach pod Żyrzynem i Zagrodami wcześniej powstańcy z patrolu dowiedzieli się od wziętych który wraz z Piłsudskim zdobywał Kijów, po zakończeniu z córkami na tle Bazyliki św. Piotra w Rzymie oraz mniej- 7 sierpnia 1915 r. Mininekropolia składała się z 45 mogił, na do niewoli Kozaków, że Rosjanie planują transport „dużych działań wojennych osiadł w Żyrzynie i został tu kierowni- szy, w głównym ołtarzu u góry przedstawiający św. Józefa. których stały drewniane krzyże z daszkami. Do dzisiejszych pieniędzy”, który ma być eskortowany tylko przez 500 ludzi. kiem szkoły. W okresie międzywojennym czynnie włączył się W kościele znajdują się także marmurowe epitafia i tablice czasów przetrwały tylko 3 betonowe stele lejtnantów. W drodze, pod Żyrzynem zastawiono pułapkę na konwój w działalność społeczną, tworzył na terenie gminy oddziały poświęcone pamięci kolatorów z ich portretami. Turysta odwiedzający gminę Żyrzyn koniecznie powinien poczty. Tuż po wschodzie słońca, zanim opadły poranne mgły, „Strzelca”. W czasie okupacji aktywnie włączył się w działal- W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, obok bramy, zobaczyć zespół dworski w Kośminie. Tutaj w 1889 r. uro- zaskoczeni atakiem Rosjanie musieli przejść do rozpaczliwej ność podziemną. Pełnił funkcję dowódcy Kedywu Okręgu znajduje się wbudowana w parkan, murowana dzwonni- dziła się wybitna pisarka Zofia Kossak-Szczucka, wywodząca obrony. Po trzygodzinnej walce w ręce Polaków dostało się Lublin. Dał się Niemcom mocno we znaki i był przez nich ca z 1869 r. Warto zwrócić także uwagę na pochodzący się z rodziny słynnych malarzy. Była córką Tadeusza Kossaka 200 tys. rubli, 400 karabinów i dwa niestety zagwożdżone poszukiwany. Skutecznie unikał aresztowania często zmie- z 1850 r. parkan okalający plac kościelny, z czterema wkom- (brata bliźniaka Wojciecha) i Anny Kisielnickiej-Kossakowej, działa. Powstańcy stracili 10 zabitych i 50 rannych, straty po niając miejsca pobytu i pseudonimy. Niestety zginął z rąk ponowanymi w niego kapliczkami. W pobliżu kościoła siostrą stryjeczną pisarki Magdaleny Samozwaniec i poetki stronie rosyjskiej były znacznie większe – 84 zabitych, 140 „swoich” 29 stycznia 1944 r. w Ernestynowie. Zabójcami warto obejrzeć neogotycką kaplicę grobową rodziny Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej oraz wnuczką Juliusza rannych i 108 wziętych do niewoli. Dowodzący Rosjanami byli partyzanci z Armii Ludowej dowodzeni przez niejakiego Wesslów z 1853 r., w której podziemiach pochowani zostali Kossaka. Przez pewien czas posiadłość była w rękach Anny por. Laudański wydostał się z zasadzki z ok. 90 żołnierza- Paramonowa ps. „Dąbrowski”. przedstawiciele tego rodu. Kisielnickiej spokrewnionej z Marią Kossak – żoną wybitne- mi. Powstańcy zdobyli broń i pieniądze niezbędne do dal- Kilkanaście metrów od mogiły żołnierzy AK i WiN Kolejnym interesującym zabytkiem w Żyrzynie jest go malarza Wojciecha Kossaka. szej walki. Porażka pod Żyrzynem spowodowała odwołanie w Żyrzynie znajduje się pomnik poświęcony żołnierzom Woj- klasycystyczny dwór rodzinny Wesslów. Okazałą rezyden- Dwór wzniesiono na początku XX wieku (w latach z Warszawy Wielkiego Księcia Konstantego, jego miejsce za- ska Polskiego z 1939 r., partyzantom Batalionów Chłopskich cję wybudował Ignacy Wessel ok. 1850 r., obok pięknego 1907-1911) w miejscu wcześniejszych zabudowań z 1 poł. jął feldmarszałek hr. Fiodor Berg. Sukces powstańców odbił i powstańcom 1863 r. XVIII–wiecznego modrzewiowego dworku, który stał w oto- XIX wieku. Budynek położony jest w pięknej okolicy nad się echem na zachodzie Europy i przyczynił się do wzmo- Kolejne miejsce związanym z II wojną światową mo- czeniu stuletniego już wtedy parku. Ciekawostką jest fakt, rzeką Wieprz. Dwór z otoczeniem zachował swoje pierwotne żenia pomocy dla powstania. Zaczęto o nim coraz głośniej żemy odszukać przy bałtowskim lesie, na turystycznym że tenże dworek możemy do dzisiejszego dnia podziwiać położenie w dolinie wijącego się malowniczo poniżej Wie- mówić. W wielu krajach odbyły się manifestacje poparcia, Szlaku Niepodległościowym. Pod lasem znajduje się pomnik w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, dokąd został przenie- prza.”Dwór, gospodarskie obejście i śliwnik leżały w pętli rządy europejskie były naciskane przez swych obywateli upamiętniający pacyfikację Bałtowa przez Niemców 12 lip- siony z Żyrzyna w latach 70. XX wieku. Po ukończeniu nowej utworzonej przez rzekę Wieprzę, grymaśnie i kręto płyną- w sprawie wsparcia walki Polaków. Ciekawostką jest to, że ca 1943 roku. Tej nocy spłonęło 12 zabudowań, zamordo- murowanej siedziby rodu Ignacy Wessel przekomponował cą skroś równiny.” – tak Zofia Kossak zaczęła opis dworu w transporcie rosyjskim było 200 tys. rubli, powstańcy zaś wano 33 osoby, w tym 5 całych rodzin. Tablica informacyjna park, m.in. z trzech stron zakładając stawy, wytyczając dwie w Kośminie w swojej powieści „Trembowla”. Obok dworu na potrzeby walki wykorzystali 140 tys. Do dziś nie wia- zawiera opis wydarzeń autorstwa naocznego świadka. nowe aleje dojazdowe i wprowadzając nowe gatunki drzew. z dawnego parku zachował się starodrzew, m.in.: wiązy szy- domo co się stało z resztą skarbu. Podobno na polu bitwy Warto udać się na spacer po dawnym parku dworskim, pułkowe, lipy drobnolistne, klony pospolite, jesiony wynio- i w okolicy jeszcze przez wiele lat znajdowano złote rublówki. w którym rosną wspaniałe liczące ponad 150 lat okazy słe oraz sosny wejmutki. Aleja z topoli kanadyjskiej wzdłuż Być może reszta skarbu została ukryta i nadal czeka na swe- . drzew, takich jak: jesiony wyniosłe, wiązy, lipy, kasztanowce drogi dojazdowej do dworu, zakończona przy dworze gęstą go odkrywcę. Jedną z opowieści o losach zaginionego skar- białe, klony zwyczajne oraz świerki, sosny czarne i modrze- aleją świerkową – są nasadzeniami współczesnymi. Park bu można odnaleźć w dalszej części niniejszego opracowania Sekrety historii Zyrzyna i okolic wie. Przy pałacu funkcjonował niegdyś folwark z budynkami zachował też związki przestrzenne z malowniczym krajobra- poświęconego sekretom historii Żyrzyna i okolic. Miłośników Ślady osadnictwa w okolicach Żyrzyna sięgają czasów datowanymi głównie na 2. poł. XIX wieku oraz gorzelnia zem nadrzecznym i wsią. W pałacu byłych właścicieli ma- przeszłości z pewnością zainteresuje fakt, że w miejscu bitwy, przedhistorycznych. W roku 1936, trzy lata po sensacyjnym wybudowana w 1908 roku, który nadal funkcjonuje. jątku Kośmin od roku 1945 mieści się Szkoła Podstawowa po lewej stronie szosy do Warszawy stanął okazały, choć nie- odkryciu grodu kultury łużyckiej w Biskupinie, podczas po- Na obrzeżach parku możemy odnaleźć starą, samotną im. Zofii Kossak. W szkole została udostępniona do zwie- koniecznie stylowy pomnik z napisem ku czci poległych Mo- szerzania drogi wiodącej z Żyrzyna do Baranowa odkryto mogiłę. Na betonowej steli można z trudem odczytać napis: dzania Izba Pamięci patronki. Ciekawostką są kolorowe skali: „Воинам, павшим за царя и родину в Жиржинской ślady przedhistorycznej osady zajmującej powierzchnię około „Nieznany żołnierz który poległ w wojnie europejskiej 1915 postacie namalowane na drzwiach sal szkolnych – w ten битве 1863 г. июля 27”. Po prawej zaś, gdzie kazano zakopać 0,40 ha. Na podstawie przeprowadzonych badań archeolo- roku”. Skąd samotny żołnierski grób w tym miejscu? Otóż sposób zostali zilustrowani bohaterowie książki Zofii Kossak powstańców, nie było nic. Rósł las, pod drzewami którego gicznych ustalono, że osada ta należała do kultury łużyckiej 7 sierpnia 1915 r. w okolicach Żyrzyna (pod Zagrodami pt. „Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata”. okoliczni mieszkańcy kładli małe krzyżyki z drewna. Dopie- i istniała ok. 1800-1200 lat przed naszą erą. Z tego czasu i w samym Żyrzynie) toczyły się krwawe walki o otwarcie Z wielu niegdyś zabytków techniki, takich jak: młyn, ro w roku 1937, podczas obchodów święta Konstytucji 3-go pochodzą nóż krzemienny, urny z prochami i różne kamienne drogi do przeprawy przez Wieprz w Baranowie. Terenu bro- gorzelnie, wiatraki, kuźnie do czasów współczesnych prze- Maja, pobrano ziemię z pobojowiska w celu wysypania na narzędzia. W późniejszym czasie osada została spalona. niły doborowe jednostki rosyjskiego Korpusu Grenadierów, trwały nieliczne. W tej grupie można wymienić gorzelnię budowany w Krakowie kopiec ku czci Marszałka Piłsudskie- Cechą charakterystyczną kultury łużyckiej był osiadły, atakowała niemiecka 47. Rezerwowa Dywizja Piechoty. z zespołu folwarcznego w Żyrzynie, przy ul. Pałacowej, oraz go. Ziemię do urny nabrał jeden z ostatnich żyjących uczest- rolniczy tryb życia. Podstawowym zajęciem ludności była Wchodzący w jej skład 218. Rezerwowy Pułk Piechoty za- wybudowany w roku 1949 młyn o konstrukcji drewniano- ników bitwy. Wtedy podjęto także decyzję o rozebraniu car- uprawa ziemi i hodowla zwierząt. Do uprawy roli używa- atakował Rosjan mocno usadowionych w parku i zabudo- murowanej przy ul. Tysiąclecia. skiego pomnika i wybudowaniu pomnika upamiętniającego no motyk wykonanych z fragmentów poroża zwierząt, waniach dworskich. Rosyjscy grenadierzy bronili się wyjąt- To jednak nie koniec atrakcji ziemi żyrzyńskiej. Samo- powstańców. Pomnik Moskali został więc rozebrany. Niestety wykorzystywano rogowe narzędzia do kopania i sadzenia, kowo zaciekle. Na szaleńczy opór rosyjskich żołnierzy mo- chody pędzące z Lublina do Warszawy mijają w żyrzyńskim wkrótce wybuchła druga wojna światowa i pomnik powstań- do orki zaś wykonane z drewna radła, do których zaprzę- gło mieć wpływ rozbicie przez nich w pobliskiej dworskiej lesie nie rzucający się w oczy skromny obelisk. Stoi on na ców nie został wybudowany. gano zwierzęta pociągowe. Ówczesna ludność uprawiała gorzelni beczki spirytusu, która wydatnie miała wspomóc przydrożnej polance, na tablicy znajdującej się pod głazem Wiele lat po zwycięstwie pod Żyrzynem historia zato- głównie pszenicę, jęczmień, proso oraz groch, bób, so- odwagę i dzielność obrońców. Obrona była tak zawzięta, można przeczytać następujący napis: „W tym miejscu dn. czyła koło. 26 września 1908 r. w Bezdanach pod Wilnem czewicę, a także len oraz mak. Hodowano bydło rogate, że dopiero po zapadnięciu zmierzchu udało się ją Niemcom 8 sierpnia 1863 r. w czasie Powstania Styczniowego oddział konspirant „Mścisław” razem ze swoimi ludźmi dokonał na- świnie, owce i konie. Mieszkańcy ziemi żyrzyńskiej w tym przełamać i wyprzeć Rosjan z parku i dworu. Po zakończeniu powstańczy pod dowództwem Michała Heydenreicha-Kru- padu na pociąg. Jego łupem padło dokładnie tak jak w bi- czasie zajmowali się obróbką kości, drewna, gliny, poroża, walk czterech żołnierzy z 218. pułku zostało tymczasowo ka stoczył zwycięską bitwę z wojskami carskimi”. Jak doszło twie pod Żyrzynem – 200 tys. rubli. Tym konspiratorem był krzemienia, kamienia, wytwórczością ceramiczną i tkacką. pochowanych w dworskim parku w miejscu, gdzie zginęli. do najsłynniejszej bitwy powstania styczniowego, bitwy sam Józef Piłsudski. Jak widać kultywowana do dziś w Borysowie tradycja tkacka Trzech lejtnantów wkrótce ekshumowano i przeniesiono na która odbiła się echem nie tylko w kraju ale i w całej Eu- Wydarzenia związane z II wojną światową upamiętnia liczy sobie kilka tysięcy lat. Przez cały okres trwania kultu- teren cmentarza parafialnego. Byli to Eugen Haupt, Otto ropie? Około godziny piątej rano od strony Dęblina pod w Żyrzynie kwatera żołnierzy AK i WiN znajdująca się na ry łużyckiej rozwinięte było także odlewnictwo, początko- Schnelle, Christian Rohlfing, czwarty poległy, co do którego Żyrzyn powoli dojeżdżały dwa wozy wyładowane carskim tutejszym cmentarzu parafialnym. Pomnikiem opiekuje się wo brązu, później żelaza. Cała wytwórczość metalurgiczna tożsamości były wątpliwości, został pozostawiony w parku. złotem. Strzegło ich 500 żołnierzy. W wielkiej tajemnicy młodzież z Zespołu Szkół w Żyrzynie, tutejsze technikum bazowała raczej na surowcu importowanym, zatem musiał

4 5 rozwijać się tutaj także handel. Prawdopodobne jest to, dzo religijna Felicja, która miała duży wpływ na wybór drogi dóbr są bracia Tymoteusz, Jan i Bronisław Rudniccy (syno- go w Żyrzynie aż do lasów na południowy zachód od Żyrzy- że odkryta przez archeologów osada mogła uczestniczyć życiowej syna Wojciecha. Po śmierci Stanisława i spłacie Zofii wie Władysława). Rozdrobniony majątek nie przynosił do- na. Wojska stanęły naprzeciw siebie już 6 sierpnia, ostrzał w wymianie handlowej o wymiarze znacznie szerszym, niż całość majątku przejął Wojciech Męciński, który nie wiązał chodów, popadał w coraz większe zadłużenie i ostatecznie artyleryjski pozycji nieprzyjaciela ze strony rosyjskiej (las podejrzewamy. Wiadomo, że grupa śląska kultury łużyckiej swoich planów z gospodarowaniem majątkiem lecz posta- w 1833 r. został publicznie zlicytowany. Całość dóbr nabył pod Kotlinami) doczekał się szybko odpowiedzi niemieckiej przejęła kontrolę nad paneuropejskim szlakiem handlowym nowił zostać misjonarzem i nawracać egzotyczne, zamorskie znany już nam dziedzic dóbr Łysobyki (dzisiejsze Jeziorzany) artylerii, która zarzuciła pociskami rosyjskie okopy i spowo- wiodącym od północnych wybrzeży Morza Adriatyckiego nacje na wiarę katolicką. W roku 1625 r. przekazał Żyrzyn – Adam Wessel. Zmarł on w roku 1853. dowała pożar wsi Zagrody. Zapadająca noc powstrzymała do Morza Bałtyckiego. Dzięki tym kontaktom handlowym wraz z 16 innymi wsiami i miasteczkiem Nowodwór na rzecz Zniszczony drewniany kościółek wybudowany przez Fe- działania wojenne, obie strony przygotowywały się do de- na naszych ziemiach pojawiły się wyroby z żelaza i techno- zakonu jezuitów. Swoje plany, mimo protestów rodziny, uda- licję Męcińską ostatecznie rozebrano, zastępując go w roku cydującego starcia. W miarę spokojną noc przed decydującą logia jego obróbki. W późniejszym okresie szlak handlowy ło mu się wcielić w życie i w 1626 r. wyjechał do Portugalii, 1853 murowaną kaplicą, w której pochowano Adama We- bitwą rozświetlały jedynie płonące zabudowania wsi Zagro- był coraz szerzej wykorzystywany do wymiany towarów, by gdzie ukończył studia teologiczne. W roku 1633 dotarł do ssla. Majątek po rodzicach wykupił od pozostałych spad- dy. Następnego dnia dokładnie o 7.50 nastąpił zmasowany w końcu, od nazwy głównego hitu eksportowego naszych Indii, gdzie poświęcił się pracy charytatywnej w przytułkach kobierców w 1858 r. na publicznej licytacji Ignacy Wessel. ostrzał artyleryjski pozycji rosyjskich znajdujących się na sze- ziem, przybrać nazwę „szlaku bursztynowego”. Początkowo dla ubogich. W rok później przybył na ziemie dzisiejszego Po jego śmierci w roku 1874 od sukcesorów całość dóbr rokim na kilometr odcinku ciągnącym się od skraju lasu na bursztyn był przedmiotem wymiany handlowej, w której po- Wietnamu, gdzie przebywał przez rok. W 1635 r. przybył do nabyła jego żona Zofia ze Staszewskich Wessel, zaś po niej, wschód od Zagród w kierunku zachodnim. O godzinie 8.00 średnikami byli Celtowie. Pierwsze, zorganizowane wyprawy Malakki (dzisiejsza Malezja) by leczyć tam chorych żołnierzy. po1896 r., majątek odziedziczył syn Stanisław wraz z żoną trzy niemieckie bataliony piechoty zaatakowały Rosjan. Ro- po bursztyn z obszarów Europy południowej odbywały się W następnym roku udał się do chińskiego Makau. Stamtąd Zofią. Wesslowie władali Żyrzynem aż do roku 1944, kie- sjanie bardzo skutecznie bronili swoich pozycji, ostrzeliwując w V w. p.n.e. Nie docierały one jednak do wybrzeży Bałtyku, próbował przedostać się do Japonii. Okręt, którym płynął, dy majątek znacjonalizowano na mocy dekretu o reformie Niemców z terenu lasu po wschodniej stronie Zagród, z sa- a bursztyn kupowano od celtyckich pośredników. Rozkwit został jednak porwany przez Holendrów i skierowany na rolnej. Murowana kaplica stała się zaś rodową kryptą dla mej wsi oraz z umocnionych terenów w parku i z zabudowań szlaku nastąpił w czasach rzymskich, kiedy bursztyn był na Formozę (dzisiejszy Tajwan). Nie zraziło to jednak naszego kolejnych pokoleń rodziny Wesslów. dworskich w Żyrzynie. Wkrótce cały ogień rosyjskiej artylerii masową skalę sprowadzany przez kupców pochodzących podróżnika i w następnym roku (1637) uciekł ze statku ho- Żyrzyn w całym kraju znany jest z bitwy, którą po- skupił się na pozycjach wyjściowych Niemców na skraju lasu najczęściej z rejonu Aquilei. lenderskiego w czasie transportowania więźniów do Bata- wstańcy styczniowi 8 sierpnia 1863 r. stoczyli z rosyjskim pod Zagrodami. W ciągu dwóch i pół godziny od ataku Ro- Nie wiemy, jak doszło do spalenia osady odkrytej pod wii (obecnie Dżakarta w Indonezji). Wrócił do portugalskiej konwojem przewożącym pieniądze. Opis bitwy znamy już sjanie nie tylko zadawali atakującym coraz większe straty, Żyrzynem. Wiadomo natomiast, że najazdy Scytów i związa- kolonii w Chinach, skąd wizytator zakonny skierował go do z pierwszej części niniejszego opracowania. Rosjanie prze- ale zdołali będąc sami pod ostrzałem ściągnąć na atako- na z nimi wędrówka ludów spowodowały likwidację wielu Kambodży gdzie został przełożonym tamtejszej misji. Spraw- wozili 200 tys. rubli, powstańcy przejęli 140 tys. Co się sta- wany teren posiłki. Niemcy jednak nie ustępowali i mimo osad kultury łużyckiej. Możliwe, że wojowniczy Scytowie dził się w tej roli znakomicie i zyskał nawet uznanie samego ło z brakującymi 60 tys. rubli? Jaka to była wartość, może zażartej rosyjskiej obrony oraz dużych strat zdołali osiągnąć najechali i spustoszyli także okolice dzisiejszego Żyrzyna. króla. W roku 1642 odpłynął do Manili na Filipinach, skąd nam uzmysłowić fakt, że koń roboczy kosztował wówczas osłonięty drzewami strumień znajdujący się tuż pod Zagro- Historia zatoczyła koło i śladami starożytnego szlaku w przebraniu Chińczyka dostał się na wyspę Kiusiu w Japo- ok. 49 rubli, pokój w Hotelu Europejskim – 3 ruble (obec- dami. Po szybkim rozpoznaniu całości sytuacji o godzinie biegnie dziś prowadzący przez Polskę, Słowację i Węgry nii. Udało mu się nawet dotrzeć do twierdzy Kagoshima, nie 67 €). Wartość zaginionego skarbu, przeliczając na 12.15 przystąpili do decydującego zmasowanego ataku na rowerowy Bursztynowy Szlak Greenways. Na terenie gmina Półwyspie Satsuma. Jednak wkrótce wraz z towarzysza- współczesną walutę zjednoczonej Europy, wynosiła ponad rosyjskie okopy. Niemcy zdołali wedrzeć się do środka gdzie ny Żyrzyn zostały wytyczone łączące się z nim dwa szlaki mi został schwytany przez ludzi szoguna Iemitsu Tokugawy, 1,3 mln €. Według jednej z miejscowych opowieści skrzy- doszło do krwawej walki wręcz. Po półgodzinnej walce rowerowe o łącznej długości ponad 47 km. Cała sieć połą- który przeszedł do historii jako autor „Edyktu o zamknięciu nię ze skarbem chcieli cichaczem ukryć dwaj powstańcy. rosyjskie umocnienia znajdujące się na południu Zagród czonych ze sobą szlaków stanowiących odnogi ww. szlaku kraju”(1635 r.) i krwawy prześladowca chrześcijan. Znany był Nie mogli podobno dojść do porozumienia co do miejsca znalazły się w rękach Niemców. Rosjanie przegrupowali siły liczy prawie 500 km. Wygląda na to, że miejsce odwiedza- z tego, iż oferował hojne nagrody dla każdego, kto mógłby ukrycia skarbu i dlatego jeden z nich podczas kłótni zabił i wycofali się na północ do drugiej linii okopów oraz do pobli- jących te strony podróżników rzymskich zajmą dziś turyści dostarczyć informacji o duchownych i ich zwolennikach, któ- swojego kompana. Ruble zakopał w sobie tylko znanym skiego lasu. Niemcy po zajęciu Zagród natychmiast okopali podróżujący na rowerach. rzy potajemnie praktykowali i rozprzestrzeniali swą religię miejscu, gdzieś w pobliżu grobli, w okolicy jeziora Piskory. się po północnej stronie i ściągnęli posiłki, spodziewając się Najstarsze pisemne wzmianki o Żyrzynie znaleźć moż- w Japonii. Schwytanych chrześcijan bezwzględnie mordował Wkrótce, w jednej z potyczek zginął człowiek, który ukrył kontrnatarcia. Rzeczywiście około godziny 15.00 Rosjanie na w kronikach Jana Długosza. Żyrzyn opisywany jest tam w okrutny sposób. Podobny los nie ominął także naszego skarb. Skrzynia ze złotem przeleżała do czasów II Rzeczpo- przeprowadzili zmasowany atak w pięciu falach na pozycje jako wieś szlachecka, należąca do parafii Końskowola, któ- bohatera. Przewieziono go do Nagasaki, gdzie przez ponad spolitej. Wtedy na zlecenie ówczesnego właściciela majątku dopiero co zdobyte przez Niemców. Rosyjska artyleria in- rej właścicielem jest dziedzic Stanisław z domu Jarzyna. pół roku był okrutnie torturowany (poddawano go torturom – Stanisława Wessla prowadzono prace porządkujące oko- tensywnie ostrzeliwała pozycje niemieckie. Niemcy musieli Stanisław z Żyrzyna wymieniany jest w Lubelskiej Księdze 105 razy). Zmarł 23 marca 1643 roku. lice jeziora Piskory. Podczas udrożniania rowów odprowa- wycofać się z wysuniętych pozycji, ale odpowiadając bardzo Podkomorskiej z 1486 r. i dokumencie z 3 kwietnia 1503 r. Ufundowany w 1612 r. przez Felicję Męcińską kościółek dzających wodę z jeziora, jedna z pracownic pochodząca gwałtownym ostrzałem utrzymali główną linię obrony we pochodzącym z Archiwum Sanguszków. Swą siedzibę miał pozostawał w posiadaniu jezuitów, został przez nich odno- ze wsi Bonów, natknęła się na dnie zarośniętego rowu na wsi Zagrody. Ostrzał z broni maszynowej oraz towarzyszący on prawdopodobnie w tym samym miejscu, gdzie rezydo- wiony. Potem w tym miejscu wybudowano nową świąty- drewnianą skrzynię. Zapamiętała miejsce i wieczorem wraz mu ogień artyleryjski, spowodowały około godziny 16.00 wała wiele wieków później rodzina Wesslów. Wieś posiada- nię z domem misyjnym, w którym stale rezydował ksiądz. z mężem w absolutnej tajemnicy wydobyli skrzynię ze skar- załamanie się rosyjskiego ataku. Rosjanie przeszli do defen- ła łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną Aż do roku 1773 roku majątek Żyrzyn należał do jezuitów, bem. Jak mówi legenda, wkrótce kupili ziemię i wybudowali sywy i wkrótce zaczęli się wycofywać. Zorganizowany po- płaciło się na rzecz biskupa krakowskiego. Według „Liber pozostała jego część, mocno rozdrobniona, pozostawała dla siebie nowy dom. W 1936 ludność wsi Bonów przymu- czątkowo odwrót przerodził się wkrótce w bezładną, panicz- beneficiorum” Długosza znajdował się tam również folwark w rękach spadkobierców rodu Żyrzyńskich. Po kasacji zako- sowo przesiedlono na grunty wsi Siostrzytów, a na jej tere- ną ucieczkę, przed ścigającymi ich niemieckimi pułkami. Jak rycerski, z którego nie była pobierana dziesięcina. nu jezuitów w 1773 r. ich majątek przejęła Komisja Eduka- nie powstał poligon Oficerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie. już wcześniej wspomniano, najdłużej stawiali opór rosyjscy W XVI w. dobra żyrzyńskie należały do Żyrzyńskich. Pod cji Narodowej i wydzierżawiła w 1781 r. pojezuicki majątek W nowym miejscu zamieszkania, w gminie Trawniki, właści- grenadierzy broniący zabudowań dworskich Żyrzyna. Bronili koniec XVI stulecia od synów Kasprowych część wsi naby- żyrzyński Stanisławowi Kostce Krajewskiemu. ciele złotych rubli, stali się jednymi z najbogatszych gospo- się bardzo zaciekle i dopiero po zapadnięciu zmroku udało li Olbracht i Felicja Męcińscy herbu Poraj. Pozostała część Począwszy od 1786 r. poszczególne części żyrzyńskiego darzy. Wykupili w całej okolicy dla siebie i dzieci duże ilości się Niemcom wyprzeć Rosjan z parku i dworu. Miejscowi majątku należała w dalszym ciągu do Żyrzyńskich, którzy majątku wykupowała rodzina Rudnickich. Ignacy Rudnicki ziemi, lasów oraz łąk. mieszkańcy do dziś opowiadają, że bronili się tak skutecz- z czasem wyprzedawali swoje dobra. W dokumentach odkupił w 1786 r. pojezuicką część od Stanisława Kostki Jak już wcześniej wspomniano 7 sierpnia 1915 r. pod nie, gdyż zaczęli wcześniej opróżniać jedną z beczek spiry- pochodzących z 1675 r. dotyczących erekcji kościoła w Ży- Krajewskiego, następnie nabywał przez dziesięć lat kolejne Zagrodami i w samym Żyrzynie toczyły się krwawe walki tusu w pobliskiej gorzelni. Więcej szczegółów dotyczących rzynie, który należał wówczas do parafii Gołąb, wymieniany części: w 1789 – od Józefa Kalasantego i Filipa Nereusza o otwarcie drogi do przeprawy przez Wieprz w Baranowie. bitwy pod Zagrodami można znaleźć na stronie interneto- jest jeszcze Stanisław Żyrzyński. braci Olizarów, w 1791 – od Michała Wandalina hr. Min- Terenu broniły doborowe jednostki z rosyjskiego Korpusu wej www.mmpulawy.pl w artykule Pawła Grudnia, z którego W roku 1612 Felicja Męcińska z Głogowskich ufundo- szech, w 1799 – od Wincentego Gałęzowskiego. Po śmier- Grenadierów, atakowała niemiecka 47. Rezerwowa Dywizja zaczerpnięto część informacji dotyczących bitwy oraz zdję- wała w Żyrzynie drewniany kościółek. Po Olbrachcie i Felicji ci Ignacego Rudnickiego dobrami zarządzał drugi mąż Piechoty, natomiast zabezpieczenie skrzydeł atakujących cia zaprezentowane w niniejszym opracowaniu. Męcińskich dobra odziedziczyły ich dzieci: Stanisław, Zofia Elżbiety Rudnickiej – Żóchowski, a następnie syn Ignacego Niemców zapewniły dwie austriackie Dywizje Piechoty W czasie II wojny światowej na terenie gminy Żyrzyn i Wojciech. Ten ostatni miał bardzo burzliwe życie, któremu – Władysław. Po śmierci Elżbiety od 1823 r. dobra dziedzi- (62. i 2.). Rosyjskie okopy ciągnęły się od wzgórz leżących działał świetnie zorganizowany ruch oporu. Bardzo silne kres położyli japońscy samurajowe. Jak do tego doszło? Po czą dzieci Ignacego: Anastazja, Józefa, Karolina, Maryan- na północ od Kotlin poprzez południowe krańce Zagród, na- struktury miały tutaj Bataliony Chłopskie oraz Armia Kra- przedwczesnej śmierci Olbrachta dzieci wychowywała bar- na i Władysław. W roku 1826 jednymi z właścicieli części stępnie przez dworski park i zabudowania majątku ziemskie- jowa. Wydawana była prasa konspiracyjna, m.in. tygodnik

6 7 „Twierdza”. W czasie okupacji funkcję komendanta obwo- gatunkową i walory przyrodnicze jeziora i okolicy. Pojem- w kierunku Niebrzegowa przez malowniczy kompleks łąk Na szlakach zostaną udostępnione turystom trzy drew- du BCh pełnił Jan Pasiak (w konspiracji „Wiater” i „Jawor”), ność zbiornika wynosi 1.500.000 m3 wody. Roślinność po- bonowskich, później w kierunku południowo-wschodnim niane, zadaszone wiaty. Pod wiatą znajdą się: stół, ławy, który był jednocześnie kierownikiem miejscowej szkoły. rastająca jezioro wykazuje strukturę strefową. W najpłytszej, wzdłuż cieku wodnego Duży Pioter, aż do grobli śródleśne- kosz na śmieci, stojaki na rowery oraz miejsce na grill. 11 listopada 1943 r. gestapo usiłowało aresztować w Bał- wschodniej części zbiornika, przyległej do olsów, z których go jeziora Piskory, gdzie schodzą się trzy szlaki dydaktyczne: Dla turystów zostaną przygotowane tablice informacyjne towie „Wiatra”. Podejrzewając możliwość aresztowania, wy- wypływają cieki zasilające jezioro (Rabik i Duży Pioter), wy- zielony, czerwony i żółty. Jest to najciekawsze miejsce na ze schematem pętli rowerowych pokazującym przebieg prowadził się on stąd jeszcze w lecie 1943 roku. Rozwście- rastają zarośla wierzbowe. Do nich przylega pas szuwaru szlaku. Następnie, idąc wzdłuż Dużego Piotra, drogą łąko- szlaków. Przebiegi tras już teraz dostępne są w serwisie czeni jego nieobecnością Niemcy zamordowali braci Jana mannowego, przechodzący w kompleks szuwarów wielotu- wą wzdłuż ściany lasu, przy wylocie drogi leśnej skręcamy www.bikemap.net. Aby je odnaleźć, wystarczy wpisać w wy- i Dionizego Rułków, wiedząc o tym, że w ich domu ukrywał rzycowych, tworzących charakterystyczne kępy. W centrum na południe i po przekroczeniu cieku Rabik dochodzimy do szukiwarce serwisu „gm. Żyrzyn”. się wcześniej Jan Pasiak. zbiornika przeplatają się płaty szuwaru pałkowego i trzcino- lasu bonowskiego. Po jego przejściu udajemy się na połu- Szlaki rowerowe gminy Żyrzyn wchodzą w skład liczącej Rok 1943 przyniósł poważne nasilenie działań bo- wego, natomiast w partii najgłębszej, przy odpływie, zbior- dniowy zachód i drogą Niebrzegów – Gołąb wrócimy do ok. 500 km sieci, unikalnej w skali całego kraju. Stanowi ona jowych i dywersyjnych również w okolicach Żyrzyna, nik otwartej toni wodnej pokrywają częściowo zbiorowiska leśniczówki, z której rozpoczęliśmy wędrówkę. wyjątkowo atrakcyjny, zintegrowany produkt turystyczny. tak ze strony Batalionów Chłopskich, jak i Armii Krajo- szuwaru pałkowego. Wokół jeziora rosną głównie zarośla Równie atrakcyjna jest licząca 12,8 km „ścieżka żółta” Z międzynarodowym Szlakiem Bursztynowym Greenways wej. Wzmogły się także represje ze strony wroga. W nocy wierzbowe, olsy i grądy. Na terenach tych występuje tak- zaczynająca się przed budynkiem Szkoły Podstawowej w Nie- biegnącym z Budapesztu aż na Hel, łączy się sieć połączonych l2 lipca l943 r. hitlerowcy otoczyli przysiółek Dworzysko że chroniona paproć – marsylia czterolistna, niespotykana brzegowie. Wyruszając w kierunku południowo-wschodnim, ze sobą lokalnych pętli tematycznych. Nowe odcinki pętli ro- w Bałtowie i zaczęli mordować mieszkańców. We wsi zapa- na innych stanowiskach w kraju, a także chroniona salwinia dotrzemy do malowniczego zakola Wieprza. Idąc dalej na werowych projektowane są z dala od dróg o dużym natę- nował popłoch. Od granatów zapaliły się budynki. Ludzie za- pływająca i rosiczka okrągłolistna. Jezioro to stanowi jedną południe, będziemy mogli podziwiać rozległe łąki bonow- żeniu ruchu, tak aby były bezpieczne dla rowerzystów i aby częli uciekać do pobliskiego lasu, ale wieś została otoczona z najcenniejszych ostoi ptactwa wodno-błotnego na całej skie. Wędrując dalej, dojdziemy do zielonego szlaku i do- przebiegały przez obszary o dużej atrakcyjności kulturowej przez Niemców. Pacyfikacja była straszliwą karą za udziele- Lubelszczyźnie. Spośród około 120 gatunków różnych pta- trzemy do jeziora Piskory. Następnie, idąc wydmami i leśną i przyrodniczo-krajobrazowej. Cała sieć szlaków, jako produkt nie schronienia i pomoc jeńcom radzieckim zbiegłym z obozu ków występują tam rzadkie gatunki. Spotkać tu można żura- drogą trafimy na „ścieżkę czerwoną” i dotrzemy do dawnych turystyczny, będzie posiadać swój polsko-angielski portal in- w Dęblinie. Niektóre osoby spłonęły żywcem po wrzuceniu wia, bociana czarnego, perkoza dwuczubego, rdzawoszyjego stawów Gózg. Po jego przejściu dotrzemy do ukrytego wśród ternetowy z interaktywną mapą turystyczną, systemem rezer- do ich domów granatów. Kto zdołał zbiec daleko, ocalał. i zausznika, czaplę siwą i białą, gęgawę, pustułkę, kobuza, lasu starorzecza rzeki Wieprz. Dalej przez las dojdziemy do wacji miejsc noclegowych, wirtualnymi przewodnikami itp. Ci, którzy usiłowali ratować mienie, zginęli od kul i granatów. derkacza, słonkę, krwawodzioba, cyrankę. Liczne szuwary drogi prowadzącej do Niebrzegowa. Ponadto zostaną wydane mapy turystyczne z naniesionymi Z Żyrzyna i Osin jechały na ratunek straże pożarne. Niemcy dają schronienie przedstawicielom chruścieli – wodnikowi, Kolejna, licząca 12 km, „ścieżka czerwona” zaczyna się pętlami rowerowymi oraz lokalne paszporty dla turystów. nie dopuścili ich do ognia. Tej nocy spłonęło 12 zabudowań, zielonce czy kropiatce, a także łysce i kokoszce. Piskory to przy osadzie leśnej, na zachodnim skraju Borysowa. Idąc Będą w nich wymienione obiekty, które warto zobaczyć oraz zamordowano 33 osoby, w tym 5 całych rodzin. Pozostałych doskonałe miejsce do gniazdowania rybitw – liczne kolonie w prawo, w stronę leśnej drogi dotrzemy do śródleśnego imprezy i wydarzenia, w których warto wziąć udział. W pasz- przy życiu mężczyzn we wsi spędzono nazajutrz z łopatami mają tu rybitwa białoskrzydła i czarna, a spotykana jest rów- kompleksu łąk w dolinie Dużego Piotra (cieku zasilającego portach będzie również miejsce na potwierdzające piecząt- i kazano im grzebać zabitych tam, gdzie padli, nie pozwala- nież białowąsa. Na skraju lasu występuje lelek, a wewnątrz jezioro Piskory). Idąc wzdłuż jego dawnego wyschniętego ki lub wpisy. Turyści – właściciele takich paszportów, będą jąc zawieźć na cmentarz. – słonka. Spośród ptaków szponiastych na czoło wysuwa się koryta, możemy dotrzeć do liczącego blisko 200 lat oka- mogli zdobywać specjalne odznaki oraz nagrody. Zaprojekto- Po wycofaniu się Niemców na początku sierpnia 1944 r., największy polski drapieżnik – bielik. W trzcinach gniazduje załego dębu. Będziemy mogli też w rozległym zagłębieniu wana sieć pętli rowerowych funkcjonująca jako produkt tury- wojska sowieckie wraz z Brygadą Pancerną im. Bohaterów błotniak stawowy. W okolicy jeziora Piskory zobaczyć można terenu podziwiać cenne zbiorowiska olsowe. Podróż kon- styczny, ma być nie tylko trasą, którą przejedzie się rowerem, Westerplatte stacjonowały krótko w okolicach Żyrzyna. „Wy- również błotniaka łąkowego, myszołowa, jastrzębia, krogul- tynuujemy strefą graniczną między dwoma ekosystemami ma również stworzyć turystom możliwość przeżycia na szlaku zwolenie” przez sowietów okazało się wprowadzeniem no- ca i pustułkę. Podmokłe olsy są doskonałym miejscem dla o bardzo zróżnicowanym uwilgotnieniu. Po prawej stronie ciekawej przygody, spotkania z lokalnym twórcą ludowym, wego terroru. W pobliżu Bałtowa zaczął wkrótce urzędować puchacza, notowanego tu wielokrotnie przez ornitologów. mijać będziemy suche i ubogie siedliska wydmowe, po lewej czy obejrzenia lokalnej imprezy kulturalnej. Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł, czyli sowiecki Lu- Poza ptakami występują również liczni przedstawiciele pła- zaś ciąg żyznych i wilgotnych siedlisk grądowych, łęgowych, Zapraszamy do gminy Żyrzyn – wspaniałego miejsca dowy Komisariat Spraw Wewnętrznych nazywany w skrócie zów i gadów – żaby, traszki, jaszczurki i węże. Bardzo liczne świadczących o tym, że zbliżamy się do obrzeży jeziora dla miłośników pieszej oraz rowerowej turystyki. Przyjedź do NKWD. Rozpoczęła się walka z polskim podziemiem. Par- są zaskrońce, a spotkać można również żmiję zygzakowa- Piskory. Dotrzemy do niewielkiej piaszczystej polany nad nas, a przekonasz się, że osoby ceniące piękno krajobrazów tyzantów z AK i BCh aresztowano, przetrzymywano w tym- tą. Ze zwierząt łownych najwięcej jest saren, jeleni, dzików, brzegiem jeziora Piskory i spotkamy się ze „szlakiem żółtym”. nieskażonej natury oraz bogactwo zabytków i różnorodność czasowym obozie, przesłuchiwano, poddawano torturom, piżmaków, zajęcy, bażantów i kuropatw. Liczna jest również Poruszając się dalej zgodnie z biegiem znaków czerwonych, tradycji znajdą wiele atrakcji. Część z nich opisaliśmy i poka- wysyłano do więzienia na lubelskim zamku. Losów wielu populacja łosia. W lasach schronienie mają lisy, jenoty, bor- zobaczymy gajówkę i miniemy zatoczkę jeziora Piskory. Przy zaliśmy w niniejszym wydawnictwie. Resztę musisz zobaczyć aresztowanych nie udało się ustalić, część zginęła na miej- suki i kuny. Nad całym jeziorem spotkać można bobra, a wła- końcu grobli dojdziemy do pomostu wprowadzającego nas już sam. Jeśli chcesz obcować z dziewiczą przyrodą, zobaczyć scu. Zadania NKWD wkrótce przejął Urząd Bezpieczeństwa, ściwie zobaczyć działalność największych polskich gryzoni na niewielką wyspę na jeziorze. Szlak zaprowadzi nas nad wyjątkowe miejsca, interesujące zabytki i poznać ciekawych który kontynuował bezwzględną walkę z żołnierzami WiN. w postaci połamanych i poobgryzanych drzew. ciek Rabik skąd idąc na wschód leśną drogą, dotrzemy do ludzi, zapraszamy do Żyrzyna. Jak widać historia Żyrzyna i okolic była bardzo burzliwa, Poznanie najbardziej atrakcyjnych terenów gminy umożli- Borysowa. Autor opracowania: Sławomir Łowczak na przestrzeni wieków działo się tu bardzo wiele, ziemia ży- wiają piesze i rowerowe szlaki turystyczne prowadzące przez Od połowy 2012 r. turyści będą mogli skorzystać rzyńska skrywa rozliczne tajemnice. Zostały tu zaprezento- najciekawsze miejscowości i zakątki gminy. W rejonie ujścia z dwóch nowych, profesjonalnie oznakowanych szlaków ro- W niniejszym opracowaniu wykorzystano materiały własne, materiały wane jedynie niektóre z nich. Pradoliny Wieprza do Doliny Wisły Środkowej wyznaczono werowych liczących łącznie ponad 42 km. Pierwszy z nich z archiwum gminy Żyrzyn, materiały zebrane przez nauczycieli i uczniów Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Żyrzynie, Szkoły Podstawowej ścieżki dydaktyczne prowadzące przez tereny wyróżniające – „zachodni” liczy 21,8 km, rozpoczyna się nad Wieprzem, w Osinach oraz poniższe źródła: się walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i edukacyjny- ok. 600 m po zachodniej stronie krajowej 17, biegnie przez Dzieje Lubelszczyzny, red. Mencel T., t. 1, Warszawa 1977. . mi. Jest to jeden z najważniejszych w skali kraju „węzłów Kośmin, przecina malownicze leśne zakątki. Spragniony wra- Grudzień P., Bitwa pod Zagrodami w dniu 7.08.1915 r., [online]. Dostępny w Internecie: http://www.mmpulawy.pl/artykul/ Przyroda gminy Zyrzyn ekologicznych”, odgrywających kluczową rolę w funkcjono- żeń turysta będzie mógł przejechać w pobliżu śródleśnego bitwa-pod-zagrodami-w-dniu-7081915-r. waniu przyrody w skali krajobrazu. Spotkać tu można bąka, jeziora Piskory, następnie przez las i łąki bonowskie. Szlak pro- Katalog gmin województwa lubelskiego, Lublin 1994 Główną atrakcją przyrodniczą gminy Żyrzyn jest leśny Księga III OO. Jezuitów, Archiwum Państwowe w Lublinie. bielika, błotniaka stawowego, myszołowa, orlika krzykliwego, wadzi później przez Bałtów i Borysów, dobiega do Jaworo- Lewtak A., Na Piskorach i w Zagórkach, Puławy 2009. rezerwat Piskory. Utworzony został w 1998 roku, jego po- zielonkę, rybitwę białoskrzydłą, a także bobry, sarny, jelenie wa, przecina krajową 17 i kończy się w Żerdzi. Szlak łączy się Lewtak A., Żyrzyńska kwatera żołnierzy AK, Puławy 2008. wierzchnia wynosi 203,02 ha. Ma on za zadanie zachowa- łosie, dziki i wiele innych zwierząt. Oprócz fauny na Pisko- ze „szlakiem zielonym” gminy Puławy. Można z niego także Lubelszczyzna. Przewodnik, red. Gawarecki H., Warszawa 1979. nie ekosystemów wodnych, bagiennych i leśnych o dużej Pać S., Dwa epizody z powstania styczniowego, Kwartalnik PTTN 1996. rach występuje bogata flora, którą również warto obejrzeć. dojechać do „północnego” szlaku gminy Końskowola. Drugi Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie. Pamiętniki, red. Mencel T., różnorodności biologicznej, zwłaszcza zrekultywowanego Lęgi wywodzą tu także żurawie i gęsi gęgawe, a w pobliskich szlak rowerowy, liczący 20,3 km, biegnie mniej więcej rów- Lublin 1966. jeziora z bogatą „awifauną lęgową”. Utworzenie rezerwatu olsach – puchacz. Ekosystemy wodne, łąkowe i leśne tworzą nolegle do krajowej 17, po jej wschodniej stronie, przebie- Rodak S., Marszem podziemnym, Warszawa 1970. związane było z realizacją w latach 1995-1998 programu Rodak S., Maszerują Chłopskie Bataliony, Warszawa 1960. tutaj bardzo różnorodną mozaikę o wyjątkowym bogactwie gając przez bardzo ciekawe pod względem krajobrazowym, Rolska-Boruch I., Z przeszłości kulturowej Lubelszczyzny. Inwentarz renaturalizacji i biologicznego wzbogacenia jeziora wraz gatunków, stanowiącą wielką atrakcję dla turystów. kulturowym i historycznym tereny. Rozpoczyna się w Strzy- topograficzno-rzeczowy zabytków województwa lubelskiego, Lublin 2002. z jego otoczeniem. Introdukowane rzadkie gatunki roślin Rybak M., Żyrzyn i okolice. Zarys dziejów, Lublin 1997. Pierwszą z nich jest licząca 11,2 km „ścieżka zielona” żewicach, przecina Skrudki, Wilczankę, Żerdź, Żyrzyn i Wolę Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, doskonale zaaklimatyzowały się, wzbogacając różnorodność zaczynająca się pod leśniczówką Gołąb, biegnąca później Osińską, następnie łączy się ze szlakiem gminy Kurów. red. Sulimierski F., t. 1; 3; 4; 7; 10; 13; 14, Warszawa 1880 -1895. 8 9 Żołnierze niemieccy w okopach pod Żyrzynem, sierpień 1915 r Niemiecki patrol na polu bitwy, sierpień 1915 r.

Żyrzyn. Widok z wieży kościoła, 1932 r. Spalony przez Niemców w czasie pacyfikacji przysiółek Dworzysko w Bałtowie, 12.07.1943 r.

Dworek w Kośminie z II połowy XIX w. Żyrzyn. Po lewo dworek modrzewiowy z XVIII w., po prawo dwór rodziny Żołnierze niemieccy w czasie okupacji, ok 1940 r. Wesslów z XIX w.

Wnętrza dworu Wesslów w Żyrzynie. Niemcy w czasie pacyfikacji kolonii Kośmin, 26.01.1944 r. Oddział partyzancki AK w lesie bałtowskim. 10 11 Sianokosy w Bałtowie, 1925 r. Żyrzyn. Lata 60. XX w.

Budowa drogi w Żyrzynie, 1938 r.

Żniwa w Żyrzynie, 1942 r. Remiza strażacka w Żyrzynie, 1965 r.

Święto strażackie w Żyrzynie. Lata 40. XX w. Siedziba Spółdzielni Spożywców „Przyszłość”, 1938 r. Kościół w Parafiance, 1942 r. Budynek Urzędu Gminy w Żyrzynie po wyzwoleniu.

12 Pranie nad stawem w Bałtowie, 1950 r. Wesele w Bałtowie, 1949 r. Skrzyżowanie dróg Warszawa-Lublin, Puławy-Baranów. 13 14 Widok Żyrzyna z lotu ptaka. (BJ) 15 Północna granica gminy – Strzyżowice. Kośmin. Zdjęcie lotnicze. (BJ)

16 Osiny, widok od strony zachodniej. (BJ) Osiny, widok na część południową miejscowości. (BJ) 17 18 Jesienne pola w okolicy Bałtowa. (DM) 19 Osiny. Krajobraz rolniczy okolic. (DM)

20 21 22 Żyrzyn. Zdjęcie lotnicze miejscowości. (DM) 23 24 Żyrzyn.Widok stawów przy skrzyżowaniu ulic Tysiąclecia i Powstania Styczniowego. (DM) 25 26 Stawy w Żyrzynie zimą. (DM) 27 28 Żyrzyn. Okoliczne pola. (DM) 29 30 Żyrzyn.Widok kościoła parafialnego pw. św. Apostołów Piotra i Pawła od strony pól. (DM) 31 32 Klasycystyczny kościół parafialny w Żyrzynie, projektu Ch.Piotra Aignera. (DM) 33 Wnętrze kościoła parafialnego. Widok na chór. Witraże z wizerunkiem św. Józefa, 34 św. Stanisława i św. Zofii ufundowane przez Stanisława i Zofię Wesslów w 1912 r. (DM) 35 36 Polichromia na sklepieniu kościoła. (DM) 37 38 Wnętrze kaplicy Wesslów, budynek z zewnątrz i krypta grobowa, w której pochowani są członkowie rodu. (DM) 39 Dwór rodziny Wesslów pochodzący z XIX w. (DM)

40 Dwór modrzewiowy z XVIII w. pierwotnie znajdujący się w Żyrzynie, obecnie w Muzeum Wsi Lubelskiej. (DM) Jesienny widok stawu i parku dworskiego w Żyrzynie. (DM) 41 42 Aleja lipowa w Żyrzynie. (DM) Okoliczne pola. (DM) 43 44 Rolniczy krajobraz okolicy. (DM) 45 46 Po sianokosach. (DM) 47 Łąka w Skrudkach. (DM)

48 49 Pola w Bałtowie. (DM)

50 Staw w Jaworowie. (DM) 51 52 Zakole Wieprza w Strzyżowicach. (DM) 53 54 Łąki w okolicy Bałtowa zimą. (DM) 55 56 Droga leśna do rezerwatu Piskory. (DM) 57 58 Kośmin z lotu ptaka. (BJ) 59 60 Wieprz w Kośminie. (DM) 61 62 Polna droga w Kośminie. (DM) Dworek w Kośminie.Obecnie siedziba Szkoły Podstawowej. (DM) 63 Zofia Kossak-Szczucka. Lata 20. XX w. Pisarka na spotkaniu z czytelnikami, 1960 r.

Izba pamięci w Szkole Podstawowej w Kośminie. (DM)

Pisarka z ojcem Tadeuszem Kossakiem i mężem Z. Szatkowskim. Lata 30. XX w.

64 Zgromadzone eksponaty. (DM) Z mężem i wnuczką w Górkach Wielkich, 1960 r. 65 Przygotowywanie wieńca dożynkowego przez członkinie 66 Koła Gospodyń Wiejskich w Kośminie. (DM) 67 Członkinie Stowarzyszenia „Nasza Wieś” z Żerdzi 68 prezentują proces obróbki i tkania lnu. (DM) 69 Regionalna Izba Tkacka w Borysowie. (DM)

70 71 Rekonstrukcja historyczna „Ludzie milczeli drzewa przekazały tajemnice…” w wykonaniu Grupy Rekonstrukcji Historycznych „Wilki” z Osin oraz mieszkańców, zorganizowana 23.05.2010 r. (DM)

72 73 74 Rzeka Wieprz z lotu ptaka. (BJ) 75 76 Widoki Wieprza z lotu ptaka. (BJ) 77 78 Wieprz w Strzyżowicach. (DM) 79 Rzeka Wieprz. (DM)

80 81 82 Czapla biała. (DM) 83 84 Zachód słońca nad Wieprzem. (DM) 85 86 Rezerwat Piskory. Zdjęcie lotnicze. (DM) 87 Rybitwa białoskrzydła. (GS)

Skowronek. (GS)

Bociany. (DM)

Pustułka. (GS)

Kuna leśna. (GS)

Zając. (GS) Sarna. (GS) Trznadel. (GS) 88 89 Jezioro w rezerwacie Piskory. Od lewej: ropucha szara, czajka, czapla biała, błotniak stawowy i kropiatka. (GS)

90 91 92 Bieliki zimą. (GS) 93 94 Rezerwat Piskory. Widok jeziora zimą. (PK) 95 96 Rezerwat zimą. (DM)