Onder redactie van PAUL DE BEER & MAISHA VAN PINXTEREN MER ITO CRA TIE Op weg naar een nieuwe klassensamenleving? Meritocratie Meritocratie Op weg naar een nieuwe klassensamenleving? Onder redactie van Paul de Beer en Maisha van Pinxteren Amsterdam University Press Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van een subsidie van Instituut Gak. Ontwerp omslag: Studio Ron van Roon, Amsterdam Ontwerp binnenwerk: Crius Group, Hulshout isbn 978 94 6298 339 7 e-isbn 978 90 4853 336 7 (pdf) doi 10.5117/9789462983397 nur 600 Creative Commons License CC BY NC ND (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0) P.T. de Beer, M. van Pinxteren / Amsterdam University Press B.V., Amsterdam, 2016 Some rights reserved. Without limiting the rights under copyright reserved above, any part of this book may be reproduced, stored in or introduced into a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means (electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise). Inhoud Voorwoord 7 Over dubbeltjes en kwartjes in de eenentwintigste eeuw 1. Meritocratie: op weg naar een nieuwe klassensamenleving? 9 Paul de Beer 2. Meritocratisering in schoolloopbanen in Nederland 25 Jaap Dronkers† en Herman van de Werfhorst 3. Twee kanten van de meritocratie : trends in nominale en positionele ongelijkheid 45 Herman van de Werfhorst en Jaap Dronkers† 4. Opvoeding en ongelijke kansen : de rol van de culturele opvoeding bij de overdracht van ongelijke kansen tussen generaties 65 Natascha Notten 5. Hoe meritocratisch is de arbeidsmarkt? 103 Paul de Beer en Maisha van Pinxteren 6. Opleiding, deeltijdarbeid en huishouden : meritocratie op de arbeidsmarkt sinds 1990 135 Wiemer Salverda en Daniella Brals 7. De meritocratisering van de politieke elite 165 Mark Bovens en Anchrit Wille 8. Oordelen over het meritocratische gehalte van de Nederlandse samenleving 199 Sander Steijn, Herman van de Werfhorst en Brian Burgoon 9. Meritocratie als aanslag op het zelfrespect van ‘verliezers’ 209 Judith Elshout, Evelien Tonkens en Tsjalling Swierstra 10. Hoe meritocratisch is Nederland en is dat reden tot zorg? 235 Paul de Beer en Jan van Zijl Over de auteurs 251 Voorwoord Over dubbeltjes en kwartjes in de eenentwintigste eeuw ‘Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje.’ Tot nog niet zo lang geleden was dit een gangbare en nogal defaitistische opvatting in brede lagen van de Nederlandse samenleving. Hoe anders was in dezelfde tijd het sentiment in de Verenigde Staten. Daar maakte men elkaar al aan het begin van de negentiende eeuw wijs dat in elke krantenjongen in potentie een miljonair school. Die verschillende maatschappelijke humeuren aan beide zijden van de Atlantische Oceaan illustreren wellicht meer de cultuur dan de feitelijke kansen die burgers in beide samenlevingen hadden. Dit boek gaat over die kansen anno 2016, en wat chiquer geformuleerd over de vraag of en in welke mate onze samenleving gebaseerd is op meritocratische principes en uitgangspunten. Een niet zo makkelijk te beantwoorden vraag. Het begrip ‘meritocratie’ wordt in de wetenschap en literatuur niet scherp gedefinieerd en vaak verschillend ingevuld. Wat uiteenlopende definities van meritocratie echter met elkaar gemeen heb- ben, is dat bij selectieprocessen de capaciteiten van iemand bepalend dienen te zijn en niet diens afkomst. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheden om zich relevante kennis te kunnen verwerven. Het meritocratische ideaal ziet toe op gelijke kansen op goed onderwijs dat past bij iemands talent en mogelijkheden, én op het verwerven van een maatschappelijke positie die het gevolg is van dat naadloos passende onderwijs. Meritocratie lijkt het in onze samenleving gewonnen te hebben van af- komst. In dit boek wordt getracht de vraag te beantwoorden of dat ook daadwerkelijk zo is en zo ja, in welke mate. Meer specifiek komen er vragen aan de orde over onderwijsloopbanen en gelijke kansen. Heeft iedereen met vergelijkbare capaciteiten ongeacht afkomst ook daadwerkelijk gelijke perspectieven? Of is het zo dat de ba- gage die kinderen uit de elite van huis uit meekrijgen deze kinderen een voorsprong geeft, die voor kinderen uit meer kwetsbare milieus in hun onderwijsloopbaan en daarna niet meer is in te lopen? In welke mate draagt de vroege selectie in ons onderwijssysteem bij aan ongelijke kansen? En als onze samenleving al tendeert naar een meritocratie, wat betekent dat dan voor de sociale cohesie? Zijn minder getalenteerden dan veroordeeld tot de minder aantrekkelijke maatschappelijke posities? En hoe moet de 8 VOORWOORD samenleving en meer in het bijzonder de politiek omgaan met mensen die zich om welke reden dan ook onvoldoende ‘verdienstelijk’ kunnen maken? Ook dit zijn belangrijke vragen waar de auteurs van deze bundel een antwoord op proberen te geven. Een van deze auteurs is Jaap Dronkers. Als medeauteur van twee hoofdstuk- ken leverde hij een belangrijke bijdrage aan deze bundel. Op 30 maart 2016, toen het manuscript van het boek net gereed was, is hij overleden. Onverwacht en veel te vroeg. Ik ben er van overtuigd dat Jaaps wijsheid en inzichten nog vele decennia een rol zullen spelen in het publieke debat over het onderwijs. Dit boek kon tot stand komen dankzij een subsidie van Instituut Gak. Jan van Zijl oud-voorzitter MBO Raad 1. Meritocratie: op weg naar een nieuwe klassensamenleving? Paul de Beer Meritocratie: van ideaal naar dystopie? Een meritocratische samenleving is in de ogen van velen een nastrevens- waardig doel, omdat ze twee belangrijke doelstellingen in zich lijkt te verenigen: doelmatigheid en rechtvaardigheid. Een meritocratie is een samenleving waarin maatschappelijke posities worden verdeeld op basis van persoonlijke ‘verdiensten’, dat wil zeggen op basis van wat mensen zelf presteren, en niet op basis van sociale afkomst, zoals in de traditionele industriële klassensamenleving. Zoals sociologen het uitdrukken: in een meritocratie wordt maatschappelijk succes bepaald door individuele prestaties of achievement en niet door kenmerken die aan iemand worden toegeschreven op basis van diens sociale of etnische herkomst of sekse (ascription). Een dergelijke samenleving is doelmatig, omdat de talenten en capaciteiten van alle burgers optimaal worden benut. Iedereen komt terecht in de positie die hem of haar het beste past en waarin hij/zij de grootst mogelijke bijdrage kan leveren aan de maatschappelijke welvaart. Een meritocratie is ook rechtvaardig, omdat ieder gelijke kansen heeft om zijn/haar talenten te ontwikkelen en die op de (arbeids)markt te gelde te maken. Discriminatie op grond van niet-relevante kenmerken – zoals huidskleur of geslacht – is uitgebannen. Ieder verdient letterlijk wat men – in moreel opzicht – verdient. Een meritocratische samenleving is daarmee een ‘open’ samenleving, waarin iedereen gelijke (start)kansen heeft op maatschappelijk succes. Wie dit ideaalbeeld van een meritocratische samenleving voor ogen staat, zal een ontwikkeling in de richting van een meer meritocratische samenleving dan ook toejuichen. Een voor de hand liggende vraag voor een boek over Nederland als meritocratische samenleving is in hoeverre ons land inmiddels is voortgeschreden op de weg naar een meritocratie. In welke mate worden maatschappelijke posities in Nederland daadwerkelijk verdeeld op basis van persoonlijke verdiensten, en spelen sociale en etnische herkomst en sekse inderdaad een steeds kleinere rol? Deze karakterisering van een meritocratische samenleving berust echter op een te simpel en rooskleurig idee van wat een meritocratie is. 10 PAUL DE BEER De Britse socioloog Michael Young, die het begrip meritocratie in 1958 in zijn boek The Rise of the Meritocracy muntte, was zich daar maar al te goed van bewust. Zijn boek – dat zich afspeelt in het Groot-Brittannië van 2033 – is namelijk geen utopie van een ideale meritocratische samenleving, maar een dystopie van hoe een meritocratie kan ontaarden in een nieuwe klassensamenleving met nog hardnekkiger scheidslijnen dan in de vroegere industriële klassensamenleving. Om dit te begrijpen gaan we eerst wat nader in op de betekenis van me- ritocratie. Hoewel er geen eenduidigheid bestaat over wat een meritocratie precies is, sluiten wij zo veel mogelijk aan bij de definitie van Michael Young zelf. In een meritocratische samenleving worden maatschappelijke posities toebedeeld op basis van merit (verdienste). Young definieerde dit begrip simpelweg als: ‘I.Q. + effort = merit’ (IQ + inspanning = verdienste). In een meritocratische samenleving bepaalt de combinatie van je intelligentie en je inspanning waar je terechtkomt. Slimme en hardwerkende mensen komen in de hoogste, invloedrijkste en bestbetaalde posities terecht, wie dom en lui is, belandt aan de onderkant van de samenleving. In het verdelen van maatschappelijke posities in een meritocratische sa- menleving vervult het onderwijs een sleutelrol. Het IQ van een kind bepaalt in welke vorm van onderwijs het terechtkomt. In het onderwijs worden zijn talenten en capaciteiten verder ontwikkeld zodat hij/zij daarna kan worden ingezet op de maatschappelijke posities waarvoor hij/zij het meest geschikt is. De sociale achtergrond of het inkomen is daarbij niet van belang. Althans niet direct. Slimme en ijverige kinderen uit een arbeidersmilieu hebben evenveel kans op maatschappelijk succes als slimme en ijverige kinderen uit de hogere klassen. Indirect kan er echter wel degelijk een relatie bestaan tussen kansen en sociale achtergrond. Dit is het geval indien – zoals Michael Young veron- derstelt – IQ voor een (belangrijk) deel wordt overgedragen