Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Een verkenning naar praktische maatregelen op straatniveau juni 2011 1 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

2 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Rotterdams water 3. Vasthouden, bergen en afvoeren van regenwater 4. Case studie , - uitwerking van een planmatig opgerichte oude stadswijk 5. Case studie Oude Noorden, - aanzet voor een niet-planmatig gegroeide oude stadswijk 6. Case studies aanvullen, - relevante gebieden om mee aan de slag te gaan 7. Type maatregelen naar soort buitenruimte per woongebied 8. Conclusies voor de waterbergingsopgave 9. Advies

3 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

Rotterdam, stad aan het water, met singels, plantsoenen en parken als hoogwaardige groene elementenRotterdam, stad die aanfijn hetverweven water, met zijn singels, in het plantsoenen stedelijk weefselen parken vanals hoogwaardige de stad. Elementen groene elementen ook van die belang fijn verweven om zijn in het stedelijk weefsel van de stad. Elementen ook van belang om hun waterbergende betekenis. hun waterbergende betekenis. 4 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

1. Inleiding

De economie en de ruimtelijke inrichting van Rotterdam de haarvaten”. Dit is een opgave om vooral op te pakken is vervlochten met water. Dit is goed zichtbaar aan in de dicht bebouwde oude stadswijken van de stad. de rivier, haven en singels in het straatbeeld van de stad. Rotterdam met haar haven ligt niet alleen aan de Dit rapport vormt de weerslag van een korte verkenning. monding van Europa’s belangrijkste rivier, Rotterdam In grote lijnen lijken vier denkrichtingen plausibel als ligt ook laag in het landschap van deze Rijndelta, wat praktisch uitvoerbare oplossing om meer waterberging noodzaakt tot bijzondere maatregelen om het droog te in de buitenruimte van de verschillende Rotterdamse houden. De singels van het Rotterdamse Waterproject stadswijken te creëren. Dit wordt aan de hand van van stadsarchitect Willem Nicolaas Rose maakten twee gebieden in de stad geïllustreerd. De meerdere reeds faam in het midden van de negentiende eeuw. voorbeelden die hierin zijn vervat zijn bedoeld ter Dit innovatieve project loste rond 1850 niet alleen de inspiratie van al degenen betrokken bij de concrete grote problemen met de Rotterdamse waterhuishouding inrichting van de openbare ruimte van de stad op, maar verrijkte tegelijkertijd de stad met fraaie (ontwerpers, beheerders en beleidsadviseurs), vaak singelplantsoenen. Hiermee werd de functionele gebundeld in de ontwerpteams buitenruimte van de aanleiding van te treffen watermaatregelen bewust verschillende deelgemeenten. Een som aan voorbeelden uitgewerkt op een ruimtelijke esthetische manier en bedoeld ter stimulans om op zoek te gaan naar de ingepast in het stedelijk weefsel van de stad. mogelijkheden van ieders gebied en om ter plekke af te wegen hoe zinvol een maatregel kan zijn. Verheugend is Vandaag de dag 160 jaar later zijn we nog altijd bewust dat dit soort maatregelen meer dan eens gelijk oplopen aan de slag met de inrichting van de openbare ruimte en met andere collegedoelstellingen voor de buitenruimte, de opvang en afvoer van water. Maar er komt meer water o.a. vergroening, bouwstenen kindvriendelijke wijken op ons af: het regent vaker en de buien zijn heviger. In (KIWI) en het bomenstructuurplan. Het is goed om de het ‘Waterplan 2 Rotterdam’ (2007), opgesteld door de verschillende opgaven voor meer groen in de stad met gemeente in samewerking met de waterschappen, is elkaar te verbinden. Voor wat betreft het water is het de daarom een nieuwe wateropgave geformuleerd. Eén uitdaging om met de hier verkende en nog aan te vullen van de thema’s van dit Waterplan 2 is ‘werken aan water kleinschalige maatregelen, verspreid over een wijk, 10 tot voor een aantrekkelijke stad’. Onder het mom van meer 20% van de wateropgave van Waterplan 2 te lenigen. open water waar het kan en innovatief waar het moet kan de wateropgave zowel kwantitatief als kwalitatief Doelstelling: worden uitgewerkt. Een idee dat daar invulling aan geeft Vanuit de overtuiging dat met veel kleinschalige is het waterplein. Het afgelopen jaar is daarom hard maatregelen een substantieel resultaat gehaald kan gewerkt aan het vinden en realiseren van locaties voor worden, moet het zoeken naar mogelijkheden om dit waterpleinen in Rotterdam. Deze gaan er komen, echter soort oplossingen in het werkterrein toe te passen tijdens dit proces werd ook duidelijk dat de realisatie een belangrijker aandachtsveld worden van de keten van waterpleinen een mooie oplossing is, maar dat niet van inrichters van de Rotterdamse buitenruimte: de de gehele stad volgezet kan worden met deze pleinen. beleidsambtenaren van deelgemeenten, de ontwerpers Het ontbreekt de stad aan ruimte en middelen. En niet en ingenieurs Stadsontwikkeling en de beheerders bij de op elke plek is zo’n plein wenselijk. Om deze reden werven. is met enkele ontwerpers en adviseurs van dS+V en Gemeentewerken gekeken op welke andere praktisch toepasbare manier hemelwater in de buitenruimte kan worden opgevangen, vastgehouden en langzaam worden afgevoerd, waarmee het rioolstelsel wordt ontlast.

Leidraad van de hier weer te geven verkenning was om te kijken of de opvangcapaciteit en het bergend vermogen vooral aan het begin van het waterafvoersysteem kan worden vergroot. Hier gaat de vergelijking op met de sponswerking van hellingbossen in bergachtig gebied na een zware regenbui, welke langzaam het gevallen regenwater afgeven aan de beek of rivier, waardoor er meer de tijd is om het water zonder grote pieken af te voeren . De opgave is dan ook om het watervasthoudend vermogen tot in de kleinste haarvaten van het systeem van stads waterhuishouding te vergroten: “dotteren van 5 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

“Rotterdams water als aantrekkelijk stedelijk (woon)milieu van de stad”. “Rotterdams water als aantrekkelijk stedelijk (woon)milieu van de stad”. 6 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 2. Rotterdams water

Bij het opstellen van Waterplan 2 Rotterdam in 2007 moet het rioolsysteem een zware bui zonder overlast is een wateropgave voor de stad bepaald met een kunnen verwerken die statistisch gezien één keer per daaraan gekoppeld uitvoeringsprogramma. Deze jaar voorkomt. In de huidige situatie voldoet de riolering opgave is drieledig: waterberging, -kwaliteit en in de meeste gebieden aan deze norm. Echter, door -veiligheid. Het spreekt voor zich dat deze verkenning klimaatontwikkelingen, die zorgen voor meer intensieve ingaat op maatregelen voor het lenigen van de neerslag in de zomer, zullen de bestaande rioolsystemen “waterbergingsopgave”. uiteindelijk niet meer aan de veranderende toekomstige situatie voldoen. Ondergrondse ruimtedruk en de De waterbergingsopgave bepaald wat aan extra trage vervangingscyclus van riolering (40 tot 60 jaar) waterbergende capaciteit nodig is voor elke wijk van belemmeren een snelle vergroting van de rioolcapaciteit. de stad om hevige regenval op te vangen. Dit wordt Daarom zijn ook andere oplossingen noodzakelijk dan uitgedrukt als een taakstellende hoeveelheid kubieke het aanleggen van grotere buizen. meters of oppervlaktewater per gebied. Deze opgave Daarnaast komt het nog altijd in veel Rotterdamse is gezamenlijk met de waterschappen vastgesteld op gebieden voor dat het afvalwater en hemelwater basis van een acceptabele frequentie voor het niet meer gezamenlijk verwerkt worden. De inhoud van de riolering kunnen bergen van water in de watergangen, inundatie is dan beperkt om het gevallen water te verwerken, geheten. Dit treedt op bij langdurige of stevige neerslag. namelijk voor maximaal10 mm neerslag (vaak nog iets Bijvoorbeeld bij een regenhoeveelheid van 100mm in 24 minder). Ingeval het blijft regenen, terwijl de maximale uur. inhoud bereikt is, gaat het water van de riolering dan Er is aangegeven dat de waterbergingsopgave in totaal via een riooloverstort naar oppervlaktewater. Daar 570.000m³ groot is. Door klimaatveranderingen neemt het regenwater in deze situatie gecombineerd is met deze bergingsopgave in de toekomst (2050) nog eens het afvalwater is dat vanuit milieutechnisch oogpunt toe tot 750.000m³. Dit betekent dat als uit wordt gegaan geen wenselijke situatie. Daarbij kan een dergelijke van de meest gepraktiseerde realisatiestrategie, graven gebeurtenis zorgen voor stankoverlast en vissterfte. van open water, bij een gemiddelde bergingsdiepte van De opgave om de wateroverlast te ondervangen vergt 0,80meter in de watergang een wateroppervlak van ruim inspanning en wordt beslist moeilijker. Het gaat niet 71 hectare nodig zal zijn voor de eerstkomende jaren en alleen over het realiseren van meer waterberging, wel 94 hectare wateroppervlak in de toekomst. maar ook om het zonder problemen transporteren van neerslag naar de waterberging toe. Dat laatste vraagt om De grootste opgave ligt in de oude dichtbebouwde meer rioolcapaciteit. Dat is nodig omdat de neerslag in stadswijken. In deze gebieden is de beschikbare ruimte, de stad gebruikelijk op verharding valt en via de rioolput in relatie tot de vele functies, grote ruimtedruk en veel direct afstroomt naar de genoemde voorzieningen. benodigde verharding, niet aanwezig om veel nieuwe plekken met oppervlaktewater te realiseren. Uitgangspunt “Maar er zijn ook andere oplossingen mogelijk !” van Waterplan 2 Rotterdam is dan ook “water graven waar het kan, innovatief oplossen waar het moet”. Daar waar geen verharding is zal er ook geen water Voorbeelden van innovatieve alternatieven zijn groene naar de riolering stromen en is er geen noodzaak daken, ondergrondse bergingen en waterpleinen. tot het vergroten van de waterberging. Uiteraard is de stad geen weiland, maar er kan bewuster worden Kortom, er is een uitvoeringsstrategie voor de omgegaan met de inrichting van de buitenruimte en met waterbergingsopgave, maar……. het vergroenen van plekken. Waar beslist verharding “Is met het uitvoeren van de wateropgave door meer nodig is, kan nauwgezetter bepaald worden in hoeverre waterberging te creëren dan geen sprake meer dit gecombineerd kan worden met een waterbergende van wateroverlast bij neerslag?” Helaas, los van of waterafvoervertragende functie. Ook is het langs het realisatietempo is dit maar de ene kant van het singels mogelijk de verharding zo in te richten dat bij waterprobleem. neerslag het water niet naar het riool gaat, maar naar de singel. Dit zijn voorbeelden met als voordeel dat de Bij korte hevige neerslag, zoals onweersbuien met 20mm transportcapaciteit van het rioolsysteem wordt ontlast, in 30 minuten, is het huidige transportsysteem verre van het aantal riooloverstorten afneemt en de duur van voldoende om de gevallen neerslag bij de waterberging overstorten tijdens hevige regenval wordt verkort. Daarbij te krijgen. Dit transportsysteem is de Rotterdamse wordt voorkomen dat schoon regenwater vermengd met riolering. Op basis van gestandaardiseerde buien stelt vuil afvalwater vele kilometers worden getransporteerd het Gemeentelijk Rioleringsplan Rotterdam als norm dat naar een zuiveringsinstallatie om wederom gezuiverd te er één keer per twee jaar water op straat mag staan met worden. een maximum van 20 minuten. Daarnaast

7 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

Wateroverlast na een regenbui, inmiddels ook onderwerp van ’s lands populaire nieuwsbladen. Overlast van hemelwater, grondwater en riolering, zijn nu al een probleem en er komt nog meer op ons af: Wateroverlast na een regenbui, inmiddels ook onderwerp van ’s “Rotterdamslands populaire water alsnieuwsbladen. overlast voor de stad”. WateroverlastOverlast van na hemelwater, een regenbui, grondwater inmiddels en ook riolering, onderwerp8 zijnVasthouden nuvan al ’s eenvan lands regenwater probleem populaire in de en openbare ernieuwsbladen. komt ruimte nog van meer Rotterdam op Overlastons af: van hemelwater, grondwater en riolering, zijn “Rotterdams nu al een probleem water als en overlast er komt voornog meerde stad”. op ons af: “Rotterdams water als overlast voor de stad”.

Van heel andere orde dan de wateroverlast is dat het vasthouden van regenwater in droge tijden bijdraagt aan het vergroten van de natuurlijke buffer.

Vooral in de oude stadswijken waar inpassen van omvangrijke voorzieningen voor waterbergen (plassen, singels en waterpleinen) lastig is, zal meer capaciteit in de haarvaten gevonden moeten worden. Hier ligt de uitdaging om nieuwe voorbeelden aan te dragen. Nieuwe werkbare voorbeelden die invulling geven aan het opvangen en vertragen van de afvoer van hemelwater. Voorbeelden die kansrijk zijn om te realiseren en er toe bijdragen dat de waterbergingscapaciteit van een gebied omvangrijker, meervoudig en robuuster wordt.

9 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

Illustratie van de wateropgave en verschillen in inundatie tussen een onverhard en verhard grondoppervlak.

10 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

Illustratie van de wateropgave en verschillen in inundatie tussen een onverhard en verhard grondoppervlak. 3. Vasthouden, bergen en afvoeren van regenwater

Er zijn meerdere methoden om de wateroverlast te pompen. Hiermee wordt het water sneller uit het in openbare ruimte te beperken en om het peilgebied geslagen. Kern van deze methode is de waterafvoersysteem (riool en gemalen) minder te investering in de omvang van het transportsysteem . belasten. Bij het omgaan met water in (stedelijk) gebied wordt bij voorkeur de volgorde vasthouden, bergen Aanpak Vasthouden en afvoeren aangehouden. Hierbij moet een optimum Van de trits vasthouden, bergen en afvoeren wil deze worden gezocht tussen het vasthouden van de neerslag verkenning zich richten op de kleinschalige maatregelen op de plek waar het valt, het bergen van water in het om water vast te houden in een peilgebied. gebied en het liefst gelijkmatig afvoeren van het water Vooralsnog zijn het vooral de grootschalige manieren naar elders. Het goed kunnen functioneren van deze geweest die de aandacht trokken om water te bergen. drie opeenvolgende stappen is rechtstreeks afhankelijk Voorbeelden hiervan zijn de nieuwe singels, waterpleinen van hoe de onderlinge capaciteit van de drie op elkaar en bergbezinkbassins. Hiervan zijn verspreid door de is afgestemd. Per peilgebied of een anderszins te stad reeds enkele uitgevoerd en in voorbereiding. In begrenzen eenheid (bijv. rioleringseenheid) kan een deze verkenning wordt een andere kant belicht en komen strategie van concrete maatregelen worden uitgewerkt vooral die oplossingen naar voren die kleinschalig, voor de korte en langere termijn, waarin het accent op de hopelijk veelvuldig en makkelijk zijn in te passen in het te kiezen methoden kan verschillen. openbaar gebied van de stad.

Water vasthouden bij de bron in het gebied Bij het kleinschalig vasthouden van water in het openbaar Bij het vasthouden van water wordt voorkomen dat gebied kunnen grofweg vier typen maatregelen worden regenwater snel naar het riool of oppervlaktewater aangewend: stroomt en hiermee het gebied verlaat. Mogelijke maatregelen hiervoor liggen uiteraard in de openbare Type A, Infiltreren ruimte, maar zeker ook in de semi-openbare Door infiltreren wordt de neerslag ter plekke waar binnenhoven, privétuinen en op daken (groene daken). die valt direct vastgehouden in de grond. Enerzijds Kern van deze methode is dat het water zoveel mogelijk wordt dit bevorderd door het verminderen van de aan het begin van de bron, dus daar waar de neerslag hoeveelheid verharding (a1: “ontharden”). Dit gebeurt valt, wordt gehouden. De methode is kleinschalig van door de bestrating te minimaliseren en te vervangen karakter en kent een fijnmazige inbedding in een gebeid met gras of ander groen. Deze maatregel kan samenvallen met het vergroenen van de buitenruimte, Berging in oppervlaktewater of in de riolering een beleidsdoelstelling die met het nieuwe college Daar waar het mogelijk is kan nieuw oppervlaktewater steeds meer aandacht krijgt. Anderzijds kan gekeken (singels, plassen) worden ingezet om neerslag te bergen. worden naar het toepassen van specifieke doorlatende Dit kan gepaard gaan met het realiseren van nieuwe constructies of materialen in het verhardingsoppervlak aantrekkelijke stedelijke (woon)milieus. Dit zijn robuuste (a2: permeabele constructies). Voorbeelden zijn open en goed beheerbare ingrepen die onderdeel gaan klinkerbestrating of gravel. Interessant aandachtspunt uitmaken van de zichtbare bovengrondse waterstructuur voor de nieuwe standaardisering van Rotterdams van het gebied. buitenruimte (RotterdamseStijl) is te onderzoeken of een Ondergronds bestaat de mogelijkheid meer waterberging uniform permeabel product aan het bestratingspalet kan te realiseren door de inhoud van het rioolstelsel te worden toegevoegd. Hiermee bestaat de mogelijkheid vergroten met bijvoorbeeld bergbezinkbassins of om rijwegen, parkeerplaatsen tot volledige trottoirs uit grotere rioolbuizen. Met een grote capaciteit van het doorlatende verharding te laten bestaan. rioolstelsel komt ook het overstorten relatief minder voor, wat daarmee positief is voor de waterkwaliteit. Bij Type B, bovengronds afvoeren rioolvervanging moet steeds worden overwogen om het Bovengronds afvoeren heeft betrekking op het hemelwater van de verharde oppervlakken (straat en aanpassen van het afschot van de bestrating, gepaard daken) van het gemengde riool af te koppelen. met het afkoppelen van hemelwater van het riool. Dit Kern van deze methode is de grote omvang van de zodat de gevallen neerslag oppervlakkig afloopt naar een maatregelen en dat het water over enige afstand daar plek of element met bergingsruimte, waar water tijdelijk tijdelijk naar toe wordt geleid. kan worden vastgehouden. Mogelijkheden hiervoor liggen onder andere bij de afwatering van trottoirs Afvoeren naar naastgelegen onverharde stroken als bermen en Vergroten van de afvoercapaciteit is te realiseren door geveltuinen (b1). Of oppervlakkig afwateren naar het vergroten van de capaciteit van de rioolgemalen en naastgelegen open water als singels (b2). oppervlaktewatergemalen om het hemelwater weg

11 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Lekker weer: speelveld en hangout

plankaart

Na een zeldzaam zware piekbui: een tijdelijke vijver van 75 cm water

IllustratieIllustratie vanvan een een waterplein waterplein als grote als innovatievegrote innovatie oplossingve oplossingvoor de opvang voor van de hemelwater opvang vanin de hemelwaterdichtbebouwde in oude de dichtbebouwdestadswijken. Dit introduceert oude stadswijken. een nieuw stadslandschapDit introduceert met eenmeervoudige nieuw stadslandschap gebruiksmogelijkheden met afhankelijk meervoudige van de weersgesteld. gebruiksmogelijkheden afhankelijk van de weersgesteld. 12 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Type D, aanbod vertraging Het waterafvoersysteem voert naast de gevallen neerslag op openbaar gebied ook dat van het aanliggend (semi-)particulier gebied af. Aanbod vertraging heeft betrekking op die maatregelen die genomen kunnen worden om het water op (semi- )privéterrein vast te houden en later aan te bieden aan de waterafvoer in openbaar gebied . Rekening houdend met het immense grondbeslag van de geprivatiseerde ruimte en gebouwen is deze buiten het openbaar gebied gelegen maatregel substantieel en van belang. Te denken valt aan groene daken of regentonnen (d1) enType het C, onverharde plaatselijk bergen grondoppervlak van de (voor-)tuinende waterafvoer in (d2). openbaar gebied . Rekening houdend Plaatselijk bergen van de neerslag kan in ruimten of met het immense grondbeslag van de geprivatiseerde elementen aan de oppervlakte in het openbaar gebied ruimte en gebouwen is deze buiten het openbaar gebied Van(c1) of alle door vierconstructies typen in kan de grond gezegd (c2). worden dat zegelegen bijdragen maatregel aan substantieel het ter en plekke van belang. Te vasthoudenOnder eerste categorie van water valt te denken om deze aan verlagingen daarna gelijkmatidenkenger valt aanaf tegroene voeren. daken ofWat regentonnen betreft (d1) de en het effectiviteitin het maaiveld vanop plaatsen het functioneren waar het tijdelijk blijvenvan elke maatonverharderegel bij grondoppervlak piekbuien van zijn de er(voor-)tuinen verschillen. (d2). Zostaan is van de water capaciteit het dagelijks van gebruik een vangroen de ruimte dak, niet eenmaal vol na een reguliere bui, weinig direct ontregelt. Te denken valt aan parkeerplaatsen of Van alle vier typen kan gezegd worden dat ze bijdragen effectiefpleindelen. meer voor een daarop volgende heftigeaan het regenbui. ter plekke vasthouden van water om deze daarna EnOnder bij de alle tweede technieken categorie vallen blijken bergingsoplossingen er praktische mogelijkhedengelijkmatiger af te voeren.en onmoge Wat betreftlijkheden de effectiviteit te zijn, van maarin het zandpakket die zijn ondervaak wegen. plaatsgebonden. Voorbeelden zijn Zo werkthet infiltratie functioneren nauwelijks van elke maatregel bij een bij piekbuien kleine zijn grindkoffers of kratten waar in de holle ruimten er verschillen. Zo is de capaciteit van een groen dak, droogleggingtussen de massa water (verschil tijdelijk kantussen worden het maaiveld eneenmaal het grondwaterpeil)vol na een reguliere bui, en weinig zal effectiefhet terrein meer snelgeborgen. blank Deze staan. oplossingen Rekening gaan gepaard houdend met het met dezevoor wetenschap een daarop volgende is het heftige raadzaam regenbui. te denkenafkoppelen in van combinaties gebieden. Hierdoor van wordt maatregelen tevens een om Endaarmee bij alle technieken de robuustheid blijken er praktische van het mogelijkheden geheel tewaterkwaliteitsvoordeel vergroten. bereikt. en onmogelijkheden te zijn, maar die zijn vaak Belangrijkste kenmerk van het bergen is dat de plaatsgebonden. Zo werkt infiltratie nauwelijks bij een opvangcapaciteit op een plek wordt vergroot. kleine drooglegging (verschil tussen het maaiveld In onderstaande figuur zijn de vier typen maatregelenen het grondwaterpeil) A,B,C,D en zalverbeeld. het terrein snel blank Type D, aanbod vertraging staan. Rekening houdend met deze wetenschap is het Het waterafvoersysteem voert naast de gevallen neerslag raadzaam te denken in combinaties van maatregelen om op openbaar gebied ook daarmee de robuustheid van het geheel te vergroten. dat van het aanliggend (semi-)particulier gebied af. Aanbod vertraging heeft betrekking op die maatregelen In onderstaande figuur zijn de vier typen maatregelen die genomen kunnen worden om het water op (semi-) A,B,C,D verbeeld. privéterrein vast te houden en later aan te bieden aan

vertragen vertragen

Illustratie van de vier typen maatregelen van de ‘Aanpak Vasthouden’ voor het kleinschalig vasthouden van regenwater in openbaar gebied (infiltreren, onder afschot bovengronds afvoeren en plaatselijk bergen) en in privégebied (vertragen of retentie van dak en tuin).

13 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Aanpak Vasthouden en het soort gebied In zowel Spangen (een planmatig oude stadswijk) als Het onderscheidt in typen maatregelen is de ene kant het Oude Noorden (een niet-planmatig oud stadsdeel) van het verhaal. De aanpak voor het vasthouden van worden bij wijze van case-study maatregelen in de regenwater in het gebied die gevolgd wordt zal mede openbare ruimte verkend: afhangen van de zoekruimte en uitvoeringswerkwijze die a. Infiltreren ( a1/ontharden, a2/permeabele constructies) zich aandient in een gebied. b. bovengronds afvoeren (b1/afschot onverharde strook, Globaal wordt de zoekruimte voor de te kiezen aanpak in b2/afschot open water) een gebied bepaald door de volgende zaken: c. plaatselijk tijdelijk bergen (c1/oppervlakkig, c2/ 1. beschikbare ruimte in de buitenruimte ondergronds) 2. aanwezigheid/nabijheid niet verhard maaiveld 3. intensiteit van het gebruik van het openbaar gebied 4. technische omstandigheden (bijvoorbeeld de mate van drooglegging)

Kijkend naar de inrichtings- en onderhoudswerkwijze van uitvoeren binnen de ”Rotterdamse keten buitenruimte” lijken langs drie wegen watervasthoudende maatregelen daadwerkelijk te kunnen worden gerealiseerd: a. een kleine aanpassing van inrichting aan het oppervlak b. een grote herinrichtingopgave van de openbare ruimte van een gebied (boven- en/of ondergronds). c. het meenemen in regulier onderhoud

Rotterdam is op de delen in verschillende typen woonwijken met elk haar eigen problematiek en oplossingsmogelijkheden om de wateropgave aan te pakken. Hiervan kennen de oude stadswijken een grote waterbergingsopgave die nog eens moeilijk is op te lossen, vergeleken met de daar omheen liggende wijken. Daarom zal deze verkenning zich vooral richten op de oude stadswijken. In de oude stadswijken wordt een onderscheidt gemaakt in planmatig opgerichte stadswijken en niet-planmatig gegroeide stadswijken. Deze laatste zijn zonder alomvattend plan met de tijd zijn gegroeid. Voor beide soorten gebieden kan worden nagegaan wat voor type watermaatregelen getroffen kunnen worden afhankelijk van de aanwezige en beschikbare buitenruimten. Grofweg kan de volgende volgorde van werken worden gehanteerd: - Eerst kijken hoe groot de wateropgave is. - Daarna kijken in welke mate grootschalige oplossingen kunnen worden toegepast om die vervolgens te kwantificeren in welke mate deze bijdragen aan het oplossen van de wateropgave - Voor het resterend deel van de waterbergingsopgave dat daarna overblijft komen kleinschalige maatregelen aan bod om op te lossen. - Deze worden gekozen en ingepast afhankelijk van de beschikbare zoekruimte (zie boven) die zich aandient.

14 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 4. Case studie Spangen (uitwerking van een planmatig opgerichte oude stadswijk)

de stadswijk Spangen wateropgave in beeld

de stadswijk Spangen

Schie wateropgave in beeld

Spangen

Schie Schie

Maas

15 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Delfland Schieland 10.700 m3 8.000 m3

WATERSCHAPPEN en hun WATEROPGAVE

Spangen ligt in Polder Oud Mathenesse welke 2 groteSpangen peilgebieden ligt in heeft Polder namelijk Oud SpangenMathenesse en Oud Mathenesse. polder Oud Mathenesse welke 2 grote peilgebieden heeft namelijk HetSpangen oppervlakte en waterOud Mathenesse(singels en de plas) is verbonden door middel van veleondergrondse verbindingen met beperkteHet oppervlakte doorvoercapacieit water en (singels vele pompen. en de plas) is verbonden - 2.30 door middel van vele ondergrondse verbindingen - 2.45 met beperkte doorvoercapacieit en vele pompen

Oppervlakte WATER stromen

16 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam DoorDoor de de peilverschillenpeilverschillen en en de de beperkte beperkte capaciteit capaciteit van van waterwater verbindingenverbindingen met met de de waterplas waterplas is het is het niet niet mogelijk mogelijk Plas 4.400 m3 omom de de waterplaswaterplas vanvan Oud Oud Mathenesse Mathenesse te te gebruiken gebruiken voor devoor wateropgave de wateropgave in Spangen. in Spangen. De Devergroting vergroting van van de waterplasde waterplas verkleint verkleint de de opgave opgave met met 4400 4400 m3 m3 inin Oud 5.300 m3 Mathenesse. De opgave in Spangen blijft 5300 m3. Oud Mathenesse. De opgave in Spangen blijft 5300 m3. 1.000 m3

WATEROPGAVE Peilgebied Oud Mathenesse

De opgave in Spangen zou opgelost worden door 4 grootschalige maatregelen: - 3 groeneDe opgave waterpleinen in Spangen (elk 750 zou m3) opgelost worden - vergroten/verlenging door 4 grootschalige van de maatregelen: singel (1500 m3) - vele- 3verspreide groene waterpleinen kleinschalige (elkmaatregelen 750 m3) ( 1550m3) Singel 1.500 m3 - vergroten/verlenging van de singel (1500 m3) - vele verspreide kleinschalige maatregelen ( 1550m3)

waterplein waterplein 750 m3 750 m3

waterplein Bellamyplein 750 m3 kleine maatregelen 1550 m3 verspreid

17 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Bellamyplein: groen waterplein 750 m³ berging

10m 20m 30m

groene waterplein18 Vasthouden Bellamyplein van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 750 m3 berging Spangen kleinschalige maatregelen Spangen in beeld kleinschalige maatregelen in beeld opgave 1550 m3 de drie werkwijzen in openbaar gebied: opgaveinfiltreren, 1550 m3 afvoeren, bergen

afvoeren afvoeren afvoeren

in ltratie bergen

19 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam de drie werkwijzen: in ltreren, afvoeren, bergen grote weinig gebruikte ruimtes grote weinig gebruikte ruimtes Dit grote verhard oppervlak kan groener worden. Dit grote verhard oppervlak kan groener worden. BinnenBinnen het het aangegeven aangegeven gebied gebied kan kan ondergrondse ondergrondse ofof verdiepteverdiepte opvangen opvangen van van water water worden worden gerealiseerd.gerealiseerd. TemeerTemeer dit ditgebied gebied hoger hoger ligt ligt dan dan de de omgeving omgeving zal er veelveel bergend bergend vermogen vermogen zitten zitten tussen tussen het het maaiveld maaiveld en dede grondwaterstand. grondwaterstand. Het Het tijdelijk tijdelijk opslaanopslaan van het water waterin een in een dergelijke dergelijke voorziening voorziening zorgt zorgtvoor een voor ontlasting een ontlastingvan bestaande van bestaande bergingscapaciteiten bergingscapaciteiten (watergangen) en (watergangen)transportvoorzieningen en transportvoorzieningen (riolering). Minder (riolering).vuil water in Minderde watergang vuil water en in minder de watergang water op enstraat minder is het water positieve op straatgevolg. is het Als positieve er ondergronds gevolg. (doorAls er middel ondergronds van ander (doorfunderingsmateriaal) middel van ander of funderingsmateriaal) oppervlakkig (verdiepte of aanleg) oppervlakkig25 centimeter (verdiepte waterberging aanleg) gerealiseerd 25 centimeter kan worden op waterberging10% van het gerealiseerd terrein zorgt kandit ervoor worden dat op een 10% regenbui van het terreinvan 25 zorgt mm ditopgevangen ervoor dat kan een worden. regenbui van 25 mm opgevangen kan worden.

HetHet is is niet niet noodzakelijknoodzakelijk om om dit dit oppervlak oppervlak te teverharden. verharden.Het oppervlak Het is oppervlak geen doorgaande is geen doorgaande looproute en de looproutebomen die en nu de in bomende verharding die nu staan in de zullenverharding beter totstaan zullenhun recht beter komen tot hun op rechthet moment komen dat op ze het meer moment lucht endat zewater meer krijgen lucht door en water een open krijgen bodem. door Een een dergelijke open plek bodem.kan een Een stuk dergelijke mooier door plek dit kan te vergroenen, een stuk mooier een mooi door ditwandelpad te vergroenen, erin te leggen.een mooi Deze wandelpad vergroening erin is te goed voor leggen.het ondervangen Deze vergroening van problemen is goed bij voor het verwerkenhet van veel en intensieve neerslag. Bij een bui van 40 mm ondervangenbetekent dit dat van er problemen2 m³ water op bij de het groenstroken verwerken van veelvalt enwat intensieve niet afgevoerd neerslag. hoeft Bijte wordeneen bui door van 40riolering mm betekentof geborgen dit datdient er te 2 wordenm3 water in hetop dewatersysteem. groenstroken valt(1 m³ wat water niet per afgevoerd 25 m² ontharding). hoeft te worden In Spangen door rioleringzullen ofca. geborgen 20 vergelijkbare dient te plekken worden bestaan. in het watersysteem. (1Dit m3 kan water dus eenper 25waterberging m2 ontharding). opleveren In Spangen van 40m³. zullen ca .20 vergelijkbare plekken bestaan. Dit kan dus een waterberging opleveren van 40m3.

Op deze locatie is is gekozengekozen voor voor een een brede brede groenstrook engroenstrook een smal pad en eenlangs smal de Schie.Bijpad langs neerslag de Schie. zal het regenwaterBij neerslag van zal het padregenwater direct naar van het het oppervlaktewater pad direct stromen.naar het oppervlaktewaterDe grote hoeveelheid stromen. gras zorgt De groteervoor dat het riool hier nauwelijks belast word. hoeveelheid gras zorgt ervoor dat het riool hier nauwelijks belast word.

cumulatief 40m³ cumulatief 40m3 infiltratie door ontharding in ltratie door 20onthardingVasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam boomspiegels

boomspiegels In veel straten zijn bomen met standaard boomspiegelsIn veel straten in zijn de bomenverharding met standaard opgenomen. boomspiegels in de verharding opgenomen. De opgave is om een deel Devan opgave de 6 m² is omverharding een deel om van de deboom 6 m² heen verharding te ontharden. om deDit boom betekent heen dat te de ontharden. boom beter Dit kan betekent groeien dat en de boomomliggende beter kan grond groeien meer enwater de kanomliggende bufferen. Daarnaastgrond meerkan watereen deel kan van bu eren. het trottoir Daarnaast bij neerslag kan eenafwateren deel van naar hethet trottoir groen bijrond neerslag de boom. afwateren Voor de waterbergingnaar het groen is dezerond deene boom. locatie Voor in een de waterberginghele straat een is marginale deze ene verbetering.locatie in eenEchter hele metstraat een een ca marginale400 bomen verbetering. in Spangen waarbijEchter metdit eenmogelijk ca 400 is bomendit circa in 2.000 Spangen m² minder waarbij verharding dit mogelijk en meer is ditgroen. circa 2.000Bij een m² bui minder van 40 verharding mm betekent en dit meer dat ergroen. 80 m³ Bijwater een buiop devan groenstroken 40 mm betekent valt wat dit niet dat afgevoerd er 80 m3 hoeftwater te worden door riolering of geborgen dient te worden in het op de groenstroken valt wat niet afgevoerd hoeft te watersysteem. worden door riolering of geborgen dient te worden in het watersysteem.

cumulatief 120m³

infiltratie door ontharding

21 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

cumulatief 120 m3 inltratie door ontharding weinig gebruikte ruimtes weinig gebruikte ruimtes

Het toepassenHet toepassen van eenvan eenhalfverharding halfverharding zorgt zorgt voor voor een een groenegroene uitstraling uitstraling van van de omgeving,de omgeving, heeft heeft een een waterbu erendwaterbufferend vermogen vermogen en enkan kan nog nog steeds steeds hier hier als als parkeerterreinparkeerterrein voor voor het hetmaandelijkse maandelijkse onderhoud onderhoud dienen. dienen. De e ectieveDe effectieve berging berging van vaneen een dergelijke dergelijke toepassing toepassing is is beperktbeperkt tot circa tot circa 20 mm 20 mm van van het heteigen eigen oppervlak. oppervlak. Dit Dit soortsoort situaties situaties (bv. nutshuisjes(bv. nutshuisjes in gras) in gras) komt komt veel veel voor voor maarmaar het gaat het gaat vaak vaak om beperkteom beperkte hoeveelheid hoeveelheid m2. m².

Op ditOp parkeerterrein dit parkeerterrein zijn zijnde parkeervakkende parkeervakken voorzien voorzien van van een halfverharding.een halfverharding. Op hetOp hetparkeerterrein, parkeerterrein, wat wat circa circa 3.0003.000 m² groot m² groot is, ligt is, geen ligt geen rioolsysteem. rioolsysteem. Bij neerslagBij neerslag zal zal het water van het parkeerterrein, via de parkeervakken, het water van het parkeerterrein, via de parkeervakken, wegstromen naar de bodem. Bij veel intensieve neerslag wegstromenis er een naarrisico de dat bodem. niet al hetBij veelwater intensieve snel genoeg neerslag verwerkt is er eenkan risicoworden. dat Hiermee niet al het is rekening water snel gehouden genoeg door verwerkt de weg kan worden.en de uitstapstroken Hiermee is rekening iets hoger gehouden te leggen dandoor het de weg en deparkeervak. uitstapstroken De overlast iets hoger bij hevige te leggen neerslag dan het wordt parkeervak.daarmee De op overlast deze locatie bij hevige tot een neerslag minimum wordt beperkt. Dit daarmeesoort op extensief deze locatie gebruikte tot eenparkeerterreinen minimum beperkt. komt weinig Dit soortvoor extensief in stadswijken gebruikte en parkeerterreinen zal hierdoor geen komt grote weinigbijdrage voor kunnenin stadswijken leveren. enHet zal wedstijd hierdoor parkeerveld geen grote van bijdrage Sparta kunnen(Spartapark leveren. Oost) zou mogelijkheid zijn. Daar kan 4000 m² worden onthard. Dit levert 160 m³ op (4000 m²x40mm)

Vaak isVaak de keuze is de keuze om tegels om tegels te leggen te leggen onder onder dit soort dit soort "loze" ruimtes.“loze” Het ruimtes. oppervlak Het aanoppervlak verharding aan verharding is onnodig is groot onnodig en groot en wordt extensief gebruikt. Daar waar zonlicht kan wordt extensief gebruikt. Daar waar zonlicht kan komen is komen is het vergroenen van de omgeving een goede het vergroenenoptie. Onder van een de viaduct omgeving is vaak een onvoldoende goede optie. zonlicht Onder en een viaductzou halfverharding is vaak onvoldoende een alternatief zonlicht zijn. en In zoudeze situatie halfverhardingzouden de een gele alternatief rechthoeken zijn. uit In halfverharding deze situatie zoudenkunnen de gelebestaan. rechthoeken uit halfverharding kunnen bestaan. HierdoorHierdoor kan neerslag kan neerslag van de van omgeving de omgeving geborgen geborgen worden waardoorworden het waardoor water- en het rioolsysteem water- en rioolsysteem ontlast kunnen ontlast worden.kunnen De totale worden. hoeveelheid De totale hoeveelheid om te vormen om teverharding vormen beperktverharding zich in Spangen beperkt zichtot ca.in Spangen100 m2. totDe ca. maximale 100 m². De bu eringmaximale is hierdoor buffering slechts is hierdoor ca. 4 m3. slechts ca. 4 m³.

cumulatief 284m³ cumulatief 124 m3 infiltratie door halfverharding inltratie door halfverharding22 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam brede wegen brede wegen

Dit straatwerkDit straatwerk langs langs een eensingel singel is recent is recent opnieuw opnieuw aangelegd.aangelegd. Het trottoirHet trottoir stroomt stroomt af naaraf naar de de straat straat waardoorwaardoor al de al neerslag de neerslag middels middels riolering, riolering, pompen pompen en en persleidingen,wordtpersleidingen, wordt gebracht gebracht naar naar Rotterdam-Zuid Rotterdam-Zuid (Dokhaven)(Dokhaven) om hierom hier het hethemelwater hemelwater van van het het afvalwater afvalwater te scheiden.te scheiden. Een optieEen optie is om is hetom trottoirhet trottoir zo zote latente laten afwaterenafwateren dat dedat neerslag de neerslag die hierdie hier op valtop valt naar naar de desingel singel gaat.gaat. Ook Ookzijn wezijn bij we het bij vervangenhet vervangen van van straatstenen straatstenen niet kritischniet kritisch ten aanzienten aanzien van van het hetgene gene wat wat er ligt.er ligt. Met Met onderhoudonderhoud wordt wordt vaak vaak hetzelfde hetzelfde areaal areaal vervangen. vervangen. Als Als de buitenstede buitenste meter meter tegels tegels vervangen vervangen zou zou worden worden door door gras graswas hetwas trottoir het trottoir nog nog steeds steeds breed breed genoeg genoeg geweest, geweest, was eenwas groenereen groener beeld beeld ontstaan ontstaan en meeren meer in ltratie infiltratie opgetreden.opgetreden.

Dit isDit een is voorbeeldeen voorbeeld van vaneen een minder minder brede brede stoep. stoep. De De bomenbomen staan staan hier hierin het in hetgroen groen en deen destoep stoep in nogin nog breed breed genoeg. Een verbeterpuntje is dat de stoep nu nog genoeg. Een verbeterpuntje is dat de stoep nu nog afwatert het fietspand (en dus naar het riool). Door de afwatertafwatering het etspand richting (enhet dusgroen naar te leggen het riool). wordt Door de de afwateringsituatie richting watertechnisch het groen nog te meer leggen verbeterd. wordt de situatie watertechnisch nog meer verbeterd.

Het toepassenHet toepassen van struiken van struiken is een is maniereen manier om meerom meer groengroen in de in wijken de wijken te krijgen. te krijgen. In dit In gevaldit geval is het is het niet niet mogelijkmogelijk dat het dat waterhet water van vanhet hettrottoir trottoir afstroomt afstroomt richting de struiken omdat een verhoogde band om het groen richtingis aangelegd. de struiken Een omdat beperkt een aantalverhoogde straten band in Spangen om het groenzijn is aangelegd. breed genoeg Een voor beperkt dit soort aantal royale straten vergroening. in De SpangenBilderdijkstraat zijn breed genoegen de Dacostastraat voor dit soort bijvoorbeeld. royale De vergroening.totale hoeveelheid De bilderdijkstraat af te koppelen en de oppervlak dacostastraat zal ca. 3000 bijvoorbeeld.m² zijn waardoor De totale ca. hoeveelheid 120 m³ van afde te wateropgave koppelen kan oppervlakworden zal ingelost. ca. 3000 m2 zijn waardoor ca. 120 m3 van afwatering de wateropgave kan worden ingelost.

cumulatief 404m³ cumulatief 244 m3 bovengronds afvoeren bovengronds afvoeren23 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam kades

kades

LangsLangs de Schie de Schie is er isin er het in verledenhet verleden voor voor gekozen gekozen het het regenwaterregenwater op deop verhardingde verharding af teaf tevoeren voeren naar naar de de riolering.riolering. In deze In deze situatie situatie zou zou er voorer voor een een vergroening vergroening van devan kade de kade gekozen gekozen kunnen kunnen worden. worden. Daarnaast Daarnaast zou zou het waterhet water welke welke op ophet het trottoir trottoir valt valt in in deze deze situatie situatie naar naar de Schiede Schie kunnen kunnen afwateren afwateren en nieten niet naar naar het het rioolsysteem. rioolsysteem. afwatering

afwatering

bovengronds afvoeren

24 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

bovengronds afvoeren kleine pleintjes

kleine pleintjes

DitDit isis eeneen verhardverhard speelpleintje aan aan de de kopse kopse kant kant vanvan eeneen woningblokwoningblok in in Spangen. spangen. Het Het pleintje pleintje is is afgezetafgezet metmet groene paaltjespaaltjes om om het het parkeren parkeren tegen tegente gaan. te gaan.Alle neerslag Alle neerslag die valt die zal valt via zalde verhardingvia de verhardingafgevoerd worden afgevoerd naar worden de riolering naar en de bij riolering grotere en bijbuien, grotere via milieubelastende buien, via milieubelastende riooloverstorten, op het riooloverstorten,oppervlaktewater oplozen. het oppervlaktewater lozen. InIn eeneen dergelijkdergelijk situatiesituatie kunnen kunnen de de minder minder fraai fraai ogende paaltjes vervangenworden door een lage groene haag. ogende paaltjes vervangenworden door een lage De breedte van de haag kan dan zo gekozen worden dat groenede neerslag haag. die De valt breedte op het van pleintje de haag wordt kan afgevoerd dan zo naar gekozende haag (enworden de onverharde dat de neerslag bodem die waar valt deze op hetin staat). pleintje wordt afgevoerd naar de haag (en de onverharde bodem waar deze in staat).

HetHet zou zou om om ca. ca. 15 15 pleintjes pleintjes kunnen kunnen gaangaan met elkelk een af eente koppelenaf te koppelen oppervlak oppervlak van ca. van 400m². ca. 400m2. Totaal ca. 6000 m² waardoor ca. 240 m³ van de Totaalwateropgave ca. 4000 kan m2 wordenwaardoor ingelost ca. 120 (bij m3 een van bui de van 40 mm, wateropgave6000 m² x 40 kan mm). worden ingelost (4000/25=120m3).

afwatering

cumulatief 644m³

bovengronds afvoeren

25 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

cumulatief 660 m3

bovengronds afvoeren singels Het water van straten langs watergangen wordt in Rotterdam bijna altijd ingezameld op de riolering. Dit komt omdat er meestal langs het parkeervak een Het water van straten langs watergangen wordt in trottoirbandRotterdam bijnazit en altijd het ingezameldparkeervak op a oopt de riolering. richting Dit de rijbaan.komt omdatDoor deer meestal wegverharding langs het "opparkeervak één oor" een te leggen kantrottoirband het water, zit via en de het waterzuiverende parkeervak afloopt berm, richting afgevoerd de wordenrijbaan. naar Door de de watergang. wegverharding Ook “op het één water oor” vante leggen het dak vankan aangelegen het water, via panden de waterzuiverende kan direct worden berm, afgevoerd afgevoerd naarworden de watergang. naar de watergang. Hiermee Ook kan het water water op van straat het dak door afwatering intensievevan aangelegen neerslag panden voorkomen kan direct worden. worden Ditafgevoerd heeft eect voornaar deze de watergang.locatie maar Hiermee kan zeker kan water ook eectiefop straat zijndoor voor omliggendeintensieve neerslag(laaggelegen) voorkomen straten. worden. Een Ditdeel heeft van effect het voor deze locatie maar kan zeker ook effectief zijn voor wateromliggende kan tijdelijk (laaggelegen) worden geabsorbeerdstraten. Een deel door van hetde berm. Afhankelijkwater kan vantijdelijk de wordengrond samenstellinggeabsorbeerd door kan de de berm. berm totAfhankelijk 20 mm bergen. van de Hetgrond eventueel samenstelling overige kan waterde berm komt in de tothet 20 oppervlakte mm bergen. waterHet eventueel van singel overige waardoor water komt de kansin op devervuilende het oppervlakte overstorten water van van singel de rioleringwaardoor deverkleint kans wordt.op vervuilende Deze maatregel overstorten zal ca. van 80 de m3 riolering aan waterberging verkleint kunnenwordt. opleveren. Deze maatregel zal ca. 80 m³ aan waterberging kunnen opleveren.

Hier is gekozen om de afwatering van het voetpad niet aan te sluiten op de riolering maar direct af te laten wateren naar het omliggende groen.

afwatering Hier is gekozen om de afwatering van het voetpad niet aan te sluiten op de riolering maar direct af te laten wateren naar het omliggende groen.

afwatering

cumulatief 724m³ cumulatief 740 m3 singels bovengronds afvoeren

26 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam bovengronds afvoeren geveltuinen

Alle kleineAlle beetjes kleine helpen? beetjes helpen?

vertragen en retentie

27 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 5. Case studie Oude Noorden (aanzet voor een niet-planmatig gegroeide oude stadswijk) Een groen plein. De afwatering van de verharding naar het groen kan nog een stuk beter. Een groen plein. De afwatering van de verharding naar het groen kan nog een stuk beter.

afwatering

Een goede oplossing voor de groene paaltjes die dienen Een goede oplossing voor de groene paaltjes als parkeerafzetting is de keuze voor een heg. In dit diegeval dienen was alshet parkeerafzetting gezien de beschikbare is de keuze ruimte mogelijk voorgeweest een heg. om deIn ditheg geval breder was te makenhet gezien en het de oppervlak beschikbarevan de straat ruimte naar demogelijk heg te latengeweest afwateren. om de heg breder te maken en het oppervlak van de straat naar de heg te laten afwateren.

bermgroen in ltratie door ontharding infiltratie door ontharding

28 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam InIn dede niet geplandegeplande stadswijken stadswijken is hetis het door door gebrek gebrek aan aanruimte ruimte vaak vaaklastig lastig om waterberging om waterberging iets te realiseren. iets te realiseren.In deze wijken In deze en buurten wijken zal en de buurten oplossing zal voor de de oplossingwaterproblematiek voor de bewusterwaterproblematiek gezocht moeten bewuster worden op gezochtpleinen en moeten binnenterreinen. worden op De pleinen smalle straten en met hoge binnenterreinen.parkeerdruk zijn minder De smalle kansrijke straten locaties met om hoge iets aan de parkeerdrukoppervlakte te zijn ondernemen. minder kansrijke locaties om iets aan de oppervlakte te ondernemen. Ondergrondse waterberging zijn wellicht een noodzaak.

waterberging

straatruimte infiltratie door permeabele stenen

29 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Binnenterreinen zijn vaak niet in gemeentelijke eigendom wateropgaven. Het water van de daken afvoeren naar de maarBinnenterreinen dragen door de zijn mogelijkheid vaak niet in tot gemeentelijke groene inrichting eigendom binnenterreinen maar dragen dooren zelf de van mogelijkheid aangrenzende tot de groene straten zijn bijinrichting aan de opgave bij aan voor de opgaveriolering vooren watersysteem. riolering en watersysteem.Deze mogelijkheden. Deze inrichting is positief is voor het inrichtingondervangen is positief van is de voor wateropgaven. het ondervangen Het vanwater de van de daken afvoeren naar de binnenterreinen en zelf van aangrenzende de straten zijn mogelijkheden.

binnentuinen vertraging/retentie door infiltratie, bergen

30 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

in ltratie door ontharding 6. Case studies aanvullen, 6. Case relevante studies gebieden aanvullen om mee aan (relevante de slag tegebieden gaan om mee aan de slag te gaan)

Illustratief aan de voorgaande casestudies is dat het mogelijk is om snel per Illustratiefpeilgebied aan deof voorgaandeeen anderszins casestudies logische is dat het eenheid vanStijl onderscheiden het watersysteem woongebieden kleinschalige verkenningen mogelijk is om snel per peilgebied of een anderszins (per peilgebied) uit te voeren. Zo ontstaat verspreid logischemaatregelen eenheid vante genereren het watersysteem om waterkleinschalige vast te houden.over de Deze stad een verschillende beter inzicht aan maatregelen mogelijkheden maatregelensamen opgeteld te genereren leveren om water een vast bijdrage te houden. aan Deze het lenigenen onmogelijkheden van de waterbergingsopgave van de toepasbaarheid in dein verschillendedat gebied. maatregelen Een pleidooi samen is opgeteld dan ook leveren om eenhiermee verschillende in andere wijken.gebieden De Rotterdamse aan de slag Stijl onderscheidtte bijdragegaan. aanDe hetwinst lenigen van van dergelijke de waterbergingsopgave verkenningen is zowelde volgende plaatselijk typen woongebieden: relevant waarbij Centrum, de Oude inmogelijkheden dat gebied. Een pleidooi van een is dan gebied ook om worden hiermee inont dekt,stadswijken, als aanvullend Tuindorpen, aan Nieuweeen stadsbreed Tuinsteden en Nieuwe andereoverzicht gebieden van aan praktisch de slag te toepasbare gaan. De winst maatregelen van Uitleggebieden. op straatniveau. dergelijke verkenningen is zowel plaatselijk relevant Waar in de centrale stadsdelen de water- waarbij de mogelijkheden van een gebied worden bergingsnoodzaak en krapte dwingen tot grotere ontdekt,In navolging als aanvullend van deze aan een eerste stadsbreed casestudi overzichtes van strekt urgentie het to tvoor aanbeveling het uitvinden inen deuitbreiden van het water- praktischverschillende toepasbare door maatregelen Rotterdamse op straatniveau. Stijl onderscheiden bergingspalet, woongebieden blijven makkelijker verkenningen inpasbare maatregelen (per peilgebied) uit te voeren. Zo ontstaat verspreidin de daaromheenover de stad liggende een gebiedenbeter inzicht interessant, omdat Inaan navolging mogelijkheden van deze eerste en casestudiesonmogelij strektkheden het tot van de dezetoepasbaarhei hoe dan ook bijdragend in de aanverschillende het eenvoudig en aanbevelingwijken. De in Rotterdamsede verschillende doorStijl Rotterdamseonderscheidt de volgendegoedkoop verwerkentypen woongebieden: van water; gezien de tijdgeest een wenselijke doelstelling voor de totale stad. Centrum, Oude stadswijken, Tuindorpen, Nieuwe Tuinsteden en Nieuwe Uitleggebieden. Waar in de centrale stadsdelen de waterbergingsnoodzaak en krapte dwingen tot grotere urgentie voor het uitvinden en uitbreiden van het waterbergingspalet, blijven makkelijker inpasbare maatregelen in de daaromheen liggende gebieden interessant, omdat deze hoe dan ook bijdragen aan het eenvoudig en goedkoop verwerken van water; gezien de tijdgeest een wenselijke doelstelling voor de totale stad.

Met de schakering aan verschillende woongebieden in Rotterdam varieert de buitenruimte per gebied. Interessant is bezien hoe deze woongebieden samenhangen met de daaraan onderliggende opdeling Metin peilgebieden. de schakering aan verschillende woongebieden in Rotterdam varieert de buitenruimte per gebied. Interessant is bezien hoe deze woongebieden samenhangen met de daaraan onderliggende opdeling in peilgebieden

31 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

32 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 7. Type maatregelen naar wijk en soort buitenruimte

De ambitie is te komen tot een volledig overzicht aan In de casestudie van het peilgebied Spangen zijn praktisch inpasbare kleinschalige maatregelen op reeds maatregelen in meerdere soorten terreintypen straatniveau om water vast te houden per peilgebied of voor dit gebied onderscheiden en onderzocht op hun anderszins logische watereenheid. De gedachte is dat waterbergingscapaciteit. Naar gelang meer gebieden het handig is de typen maatregelen te rubriceren naar onder de loep worden genomen (casestudies) zal het de verschillende woongebieden van de Rotterdamse inzicht groeien van wat veel voorkomende terreintypen Stijl en onder te brengen in de verschillende soorten en effectieve maatregelen in de buitenruimte zijn om uit buitenruimte die in deze gebieden voorkomen. Dit zou te filteren op hun bruikbaarheid voor het vasthouden van in de vorm van een matrix overzichtelijk weergegeven water. Deze input is noodzakelijk om verder te komen. kunnen worden. Verkende mogelijkheden ondergebracht Uiteindelijk zal deze exercitie moeten resulteren in per type buitenruimte in de verschillende peilgebieden/ een uniform te hanteren systeem van categorieën die watereenheden van de onderscheiden woongebieden, te toepasbaar zijn voor de hele stad. Een wenselijk gevolg weten Centrum, Oude stadswijken, Tuindorpen, Nieuwe kan zijn dat de kleinschalige doch effectieve maatregelen Tuinsteden en Nieuwe Uitleggebieden, zullen meerdere ook hun doorwerking zullen vinden in de berekeningen matrixen opleveren. van de waterbergingsopgave.

Oude A1. A2. B1. B2. C1. C2. D1. D2. stadswijk: infiltratie infiltratie Boven boven- opper- ondergronds vertraging retentie door door gronds gronds vlakkig bergen dakbedekking tuinen Spangen onthar- permeabele afvoeren afvoeren bergen den constructies naar naar open (half- onverharde water … m2 … m2 verharding) strook … m2 … m2 … m2 … m2 … m2 … m2

Grote weinig 40 m3 gebruikte ruimten Straat-ruimte 244m3 - brede wegen Straat-trottoir 120m3 - boomspiegels Weinig 124m3 gebruikte ruimten Brede wegen --- Kades 404m3 Kleine pleintjes 660m3 Naar singel 740m3 bovengronds Geveltuinen ---

Overzicht van de terreintypen en maatregelen zoals is gerubriceerd in de casestudie van het peilgebied Spangen in de Oude Stadswijken

33 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Oude A1. A2. B1. B2. C1. C2. D1. D2. stadswijk: onthar- permeabele afschot afschot opper- onder- vertraging vertraging of den constructies onverhar open vlakkig gronds dakbedek- retentie in - de strook water king tuinen buurt infiltratie infiltratie afvoeren afvoeren bergen bergen vertragen vertragen … m2 … m2 … m2 … m2 … m2 … m2 … m2 … m2

Straat-rijbaan - - Straat-trottoir - boomspiegels - groenstroken - onbenutte trottoirdelen Parkeer Vakken - - Parkeer Terrein - - Bermen - - Plein - - Park - - Binnenhof - - Tuin - Dak - Unicum - -

Voorbeeld van een matrix met soorten maatregelen in terreintypen voor een bepaald deel van een woongebied. Bijvoorbeeld in dit geval het peilgebied Middellandbuurt van de Oude Stadswijken

34 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam voor meer groen in de buitenruimte te verbinden gezien hun gezamenlijk belang voor het8. Conclusiesclaimen van ruimte van kleinschalige en middelen. maatregelen voor de waterbergingsopgave

---Conclusies Kosten zijn betalen te trekken. zich Deze uit. benadrukken Gezien vooralde om vang,waterschap). praktische Om toepasbaarheidtot een goede implementatie in het te komen terreinde kansen en die combinatiemogelijkheid er zijn om een deel van de water- met lopendevan inrichting- deze aanvullende of onderhoudstaken oplossingen is dat een belangrijke(werk- met-werkbergingsopgave maken) te lenigen is hetindien de er verwachtimeer werk gemaaktng dat eenstap set om nietaan over kleinschalige te slaan. maatregelen ookwordt kosteneffectief van het inpassen van zal kleinschalige zijn. Hiermee maatregelen vorm open ze een aantrekkelijke reductie op de te straatniveau. Desondanks kunnen volgende conclusies reeds worden nemen kostbare grootschaliger ingrepen. getrokken: Het kan niet voldoende benadrukt worden: de aard van de casestudies en hier verwoorde denkwijze betreft een • Het levert wat op! Kleinschalige maatregelen op verkenning. Een verkenning met de rol van aanjager in straatniveau zijn een significante bijdrage aan de het denken en doen van Rotterdams verantwoordelijken waterbergingsopgave. De verwachting is dat met dit voor de inrichting en het beheer van de buitenruimte: soort maatregelen verspreid over een wijk de opgave ontwerpers en ingenieurs Stadsontwikkeling, met 10 tot 20% kan worden verminderd. Afhankelijk van beheerders bij de werven, beleidsverantwoordelijken bij de grootte van de waterbergingsopgave en beschikbare deelgemeenten en betrokkenen bij de Ontwerpteams ruimte kan dit percentage oplopen, maar deze Buitenruimte (OTB). maatregelen blijven aanvullend op de grootschaliger Uitgaand van de sturende rol die de OTB’s innemen lijkt het dan ook zinvol als dit zal leiden tot een vaste robuuste te nemen maatregelen per gebied. Het paragraaf in het Programma van Eisen die standaard gezamenlijk resultaat is een diversificatie van het totaal aan het begin van elke te starten IP-procedure wordt wat de duurzaamheid van het watersysteem ten goede opgesteld. . komt.

Het spreekt voor zich dat de voorbeelden vragen zullen • Het behelst buitenruimtekwaliteit. Een deel van de oproepen. De makers zijn dan ook benieuwd naar kleinschalige maatregelen leveren ook een bijdrage reacties in de volle breedte:ruimtelijk (beeld en gebruik), aan de vergroening van een gebied. Het stemt dan ook technisch, organisatorisch en beheersmatig. Kritiek laat hoopvol dat deze insteek is te verbinden met andere zich gedeeltelijk raden, maar kan ook verassen: collegedoelstellingen voor de buitenruimte, waaronder Hoe de maatregelen steeds af te wegen tegen de o.a. vergroening, RCI (hittestress), kindvriendelijke kwaliteit van de totale buitenruimte, deze vereist nu wijken (KIWI) en het bomenstructuurplan. Het is daarom eenmaal meer dan alleen aandacht voor waterberging? goed om de verschillende opgaven voor meer groen in “Kijk uit voor vertrutting met overal kleine stukjes gras”. de buitenruimte te verbinden gezien hun gezamenlijk Hoe zit het met de waterkwaliteit van oppervlakkig belang voor het claimen van ruimte en middelen. afstromen over die verschillend gebruikte verhardingen? Wat is de duurzaamheid en levensduur van die • Kosten betalen zich uit. Gezien de omvang, praktische ingrepen. En hoe voldoende aandacht op te brengen in toepasbaarheid in het terrein en combinatiemogelijkheid het technisch beheer om ondergrondse en specifieke met lopende inrichting- of onderhoudstaken (werk-met- maatregelen te bewaken. “Het zou zonde zijn als subtiel werk maken) is het de verwachting dat een set aan aangebrachte maatregelen ongemerkt weer teniet kleinschalige maatregelen ook kosteneffectief zal zijn. worden gedaan. Hiermee vormen ze een aantrekkelijke reductie op de te De verkende maatregelen zijn nog niet getoetst op hun nemen kostbare grootschaliger ingrepen consequenties voor het beheer en onderhoud (werf en

35 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

36 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam 9. Advies

Het advies gaat over de verdieping die nu moet komen om op wijkniveau een afweging te maken naar in te zetten maatregelen. Een verdieping levert beter inzicht over de toepasbaarheid voor de waterbergingsopgave en daarmee gemoeide kosten. De focus ligt op de wijken die zijn genoemd als gebieden met een grote waterbergingsopgave. Voor de verdiepingsslag is betrokkenheid van beheerders, deelgemeente en waterschappers nodig.

Met deze verdiepingsslag zal ook een aanzet moeten worden hoe en in welke mate deze maatregelen meegewogen worden in de actualisering van de berekening van de wateropgave..

En met deze verdiepingsslag zal ook een aanzet aan de discussie moeten worden gegeven waar de verantwoordelijkheid ligt voor het treffen van dit soort maatregelen en waar geldelijke ondersteuning kan worden verwacht.

Deze verkenning met bijbehorend advies wordt daarom aan de Regiegroep Water en Klimaat (waterplan2) en de Adviescommissie Openbare ruimte aangeboden ter vaststelling. Bijbehorende adviezen zijn:

1… opdracht geven tot een verdiepingsslag om dit verhaal verder te brengen: van verkenning naar methodiek. De gedachte is dit door middel van procesworkshops te doen, samen met degenen betrokken bij RCI en Waterplan2.

2… te concentreren op enkele wijken, beginnend met de wijken , Spangen en Middelland. Hier loopt al een gecombineerd clubje betrokkenen die zich verantwoordelijk voelen voor de uitvoering van waterplan2. Hier is men al bezig deze denkwijze in de praktijk op straatniveau met elkaar te toetsen. Het ligt voor de hand dat hierop aangesloten kan worden.

37 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam

38 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam Colofon

Deze verkenning is samengesteld door Albert van Eer, Rik de Nooijer, Laurence Peels, Andre Rodenburg en Ines Cengic (lay-out). De verkenning is tussentijds getoetst door het Programmabureau Duurzaam en Water- management van GW en door medewerkers van de drie Waterschappen.

Rotterdam , juni 2011 dS+V / ave, rdn

39 Vasthouden van regenwater in de openbare ruimte van Rotterdam “dotteren”