Zapomniane ścigacze JMSDF www.okretywojenne.pl NR 4/2013 (120) lipiec-sierpień • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Eskortowiec „Albatros” Magazyn Magazyn miłośników spraw wojennomorskich Krążowniki typu „Hirado” Kanonierki typu „Kars”

OKRĘTY WOJENNE Nr 4/2013 (120)

Fot. U.S. Navy U.S. Fot.

na fotografii wykonanej w połowie 1898 roku. 1898 połowie w wykonanej fotografii na

wojennym kamuflażu w okręt Tutaj amerykański. pancernik pierwszy – Texas Duński okręt podwodny Norkaperen typu 205, 20 kwietnia 1990 r. Fot. © Hartmut Ehlers

numer specjalny Fot. ECPA-D ECPA-D Fot. 45 www.okretywojenne.pl na kanale l’Aisne na rzece Marna, na rzece obok wioski na kanale l’Aisne skuteczny kamuflażskuteczny na kanałach słonych. wód 14-cm kanonierka odpoczynku podczas chwili Vaudemange. Uwagę przykuwa Uwagę niezwykłeVaudemange. - brą zowa farba na kadłubiezowa jednostki zapewniająca Z dziejów

Z d iejów floty francuskiej floty francuskiej

Red. Michał Piegzik

Luc Feron Krążownik Sfax Émile Bertina

ISBN 978-83-61069-24-9 Maciej S. Sobański Z dziejów floty francuskiej Cena 39,00 zł (5% VAT) Pierwsze okręty „Jeune École” Turecki okręt podwodny Saldiray typu 209/1200 na redzie Izmiru, 6 marca 1997 r. Fot. © Hartmut Ehlers Dmitrij Jakimowicz Argentyńscy legioniści francuskiej floty

Marc Saibène Francuskie kanonierki rzeczne w latach 1915-1917

John Jordan Transportowiec wodnosamolotów Commandant Teste

Luc Feron Force X w Aleksandrii

Gérard Garier Niedościgniona Espérance Jedna z piękniejszych fotografii Suffrena wykonana Robert Dumas (Francja) podczas ćwiczeń. Fot. zbiory Roberta Dumasa Tekst Turecki okręt podwodny Dolunay typu 209/1200 na redzie Izmiru, 7 kwietnia1996 r. Fot. © Hartmut Ehlers John Jordan, Bruno Gire Krążownik De Grasse

Robert Dumas Para rakietowych „Fantomasów” Para rakietowych „Fantomasów” Andrzej Nitka Począwszy od 1956 roku marynarka fran- • ze względu na nadbudówki, które zaję- ki. Niebawem znów ograniczono liczbę fre- cuska próbowała sporządzić projekt nowego ły więcej miejsca niż pierwotnie planowano gat do 2, a trzecią planowaną jednostkę typu okrętu mającego wyporność ok. 5000 zrezygnowano z przewidywanej platformy poświęcono na zakup 42 pokładowych my- ton i zdolnego do skutecznej obrony przed dla śmigłowców. śliwskich samolotów przechwytujących F-8 jednostkami: Zgodnie z ustawą o rozbudowie sił zbroj- „Crusader”, przeznaczonych na wyposaże- Francuskie okręty podwodne • wszelkimi powietrznymi, ponaddźwię- nych w latach 1960-1964, dowództwo Mari- nie lotniskowców Foch i Clemenceau. kowymi, osiągającymi pułap 18 000 m, ne Nationale chcąc „wziąć rakietowy zakręt”, Budowę pierwszej fregaty typu oznaczo- zwalczanymi dzięki nowym pociskom typu rozważało budowę 6 fregat o powyższych nego FLE 60 przewidywano na rok 1960. „Masurca”, będącymi wówczas w stadium charakterystykach. W maju 1960 roku budowę okrętu przyzna- z rakietami balistycznymi – zarys eksperymentów Było to wyzwanie ambitne technologicz- no stoczni Marynarki Wojennej w Lorient. • wszystkimi podwodnymi zarówno ne: rakiety, radary, hydrolokatory, SENIT Druga jednostka miała zostać zbudowana o napędzie klasycznymi jak i nuklearnym (Morski System Przetwarzania Danych Tak- jako część transzy z 1962 roku. Jej wykona- • nawodnymi, a w szczególności kutrami tycznych) zostały opracowane przez krajo- nie powierzono stoczni Marynarki Wojen- rakietowymi uzbrojonym w rakiety „Styx” we ośrodki i w kraju miały być wytwarzane. nej w Breście. dziejów W dniu 4 listopada 1959, ukończono pro- Wszystkie materiały miały być wyso- Nazwy okrętów Suffren i Duquesne jekt okrętu o wyporności 5700 t waszyng- kiej jakości. Liczbę planowanych jedno- nadano jednostkom w dniu 15 stycznia tońskich, uzbrojonego w: stek szybko ograniczono do 5 a potem do 1962 roku. • podwójną wyrzutnię pocisków plot. 3. Dwiema głównymi przyczynami tych Charakteryska okrętów „Masurca” zmian były: Wyporność i wymiary • pojedynczą wyrzutnię pocisków A.S.M • wzrost ceny za jednostkę z 17 do 30 mld – Wyporność = 5715 ton standard „Malafon”, franków • Średnia operacyjna = 6250 ton standard • dwa działa plot. kal. 100 mm, • konieczność finansowania przez Ma- • Pełna = 6833 ton standard • dwa działa plot. kal. 30 mm do obrony rine Nationale przedwczesnej przebudo- – Wymiary kadłuba: • 160 stron bezpośredniej, wy eskortowców i eskadr, których uzbro- • Długość całkowita = 157,62 m • dwie torpedy do zwalczania okrętów jenie i środki wykrywania szybko okazały • Długość pomiędzy pionami = 148 m podwodnych, się przestarzałe na współczesnym polu wal- • Szerokość = 15,74 m Najważniejsze etapy budowy • cena 39 zł Numer Początek prac Nazwa Stocznia Wodowanie Próby wstępne Próby końcowe Wejście do służby kadłuba w suchym doku SUFFREN D 602 Lorient 21-12-62 15-05-65 23-10-65 01-10-67 20-07-68 DUQUESNE D 603 Brest 01-02-65 12-02-66 27-07-68 01-08-69 01-04-70

128 Nr 45 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE Dwumiesięcznik Vol. XX, Nr 4/2013 (120) W NUMERZE ISSN-1231‑014X, Indeks 386138 Jarosław Palasek Redaktor naczelny Jarosław Malinowski Texas – pierwszy pancernik amerykański, 2 część II Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Dmitrij Kisieliow 16 Flota Guangdongu, część II Współpracownicy w kraju Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Krzysztof Dąbrowski Rafał Mariusz Kaczmarek, Japońskie krążowniki typu „Chikuma” 23 Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Piotr Nykiel, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Kazimierz Zygadło Michał Glock 31 Kaspijskie kanonierki Kars i Ardagan Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen CZECHY Ota Janeček Siergiej Patjanin FRANCJA Albatros . Pierwsza specjalistyczna jednostka 40 Gérard Garier, Jean Guiglini włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov Oskar Myszor NIEMCY 47 Wizyta pancernika Marat w Gdyni Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, John Jordan Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij Émile Bertin: szybki krążownik minowy, część II 50 STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij WIELKA BRYTANIA Siergiej Patjanin, Arsenij Małow John Jordan 58 Ciężkie krążowniki Trento, Triesto i Bolzano, część III

Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Witold Pasek Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 Szczeciński „użytki” 68 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected]

Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. Maciej S. Sobański Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry 77 tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl Japońskie ścigacze okrętów podwodnych doby „Zimnej Wojny”

© by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą Hartmut Ehlers wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo Niemieckie okręty podwodne po zakończeniu 83 skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. II wojny światowej, część VIII Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Hartmut Ehlers Nakład: 1500 egz. 93 Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu, część I

I strona okładki: Polski okręt podwodny Kondor (eks-nor- Krzysztof Dąbrowski weski Kunna) typu 207 w Zatoce Kilońskiej, Pakistańskie fregaty typu F 22P „Zulfiquar” 10 0 17 czerwca 2011 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderena Pancernik Texas podczas prac wyposażeniowych. Fotografia Jarosław Palasek wykonana w Norfolk Navy Yard w dniu 29 czerwca 1895 roku. Tekst Fot. Naval Historical Center, grzecznościowo „Warship International”

„Texas” część II pierwszy pancernik amerykański

Historia okrętu się łożysk lewoburtowej maszyny parowej. ściu do New York Navy Yard na Brookly- Pierwszy okres służby Późnym wieczorem na pokład kotwiczące- nie, która dysponowała głębszym dokiem. Budowa pierwszego pancernika ame- go koło Fort Monroe u Old Point Comfort Opuściwszy następnego dnia kotwicowi- rykańskiego została autoryzowana ak- okrętu przybyli specjaliści z Richmond sko koło Fort Monroe, Texas skierował tem Kongresu z dnia 3 sierpnia 1886 roku, Locomotive & Machine Works. Mie- się na północ i późnym wieczorem dotarł a powierzono ją Norfolk Navy Yard w Por- li oni wspomagać załogę pancernika pod- do Tompkinsville na Staten Island. tsmouth w stanie Virginia. Sutkiem per- czas odbywających się na Hampton Roads W dniu 28 października pancernik turbacji z projektowaniem stępkę okrętu wstępnych prób mechanizmów napędo- wszedł do stoczni. Ponieważ dok New York położono dopiero w dniu 1 czerwca 1889 wych, które zakończono przedwcześnie Navy Yard był wąski, a jego ściany stosun- roku. Dalsze znaczne przedłużenie prac po dwóch dniach. Powodem ich przerwa- kowo strome, konieczne było odczeka- przy budowie jednostki ponad założenia nia były liczne awarie pomp i wentylatorów nie do przypływu tak, aby poziom wody harmonogramu spowodowały opóźnienia siłowni oraz wyczerpanie członków zało- umożliwił sponsonom wież artylerii głów- dostaw materiałów i wyposażenia, a tak- gi maszynowej okrętu. Dalsze opóźnienie nej pancernika znalezienie się ponad kra- że wielokrotne kwestionowanie ich jako- prób spowodowała konieczność oczysz- wędziami doku. Odpowiedni stan wody ści. Pancernik wodowano ostatecznie do- czenia rurek obydwu kondensatorów pary wystąpił w dniu 4 listopada, w którym piero w dniu 28 czerwca 1892 roku. Nazwę z nagromadzonego w nich mułu. Próby jednostka została zadokowana. W doku „Texas” nadała mu Madge Houston Wil- mechanizmów pancernika zostały więc stwierdzono min. uszkodzenia śrub na- liams – wnuczka byłego gubernatora Tek- powtórzone dopiero w dniu 13 września. pędowych okrętu kwalifikujące obydwa sasu Samuela Houstona. Okręt został prze- Po ich zakończeniu okręt odszedł na prze- jego pędniki do wymiany. Podczas czysz- jęty przez Marynarkę w dniu 15 sierpnia gląd do Norfolk Navy Yard, w której mia- czenia i malowania kadłuba zaobserwo- 1895 roku, a jego pierwszym dowódcą zo- no przeprowadzić końcowe przygotowania wano jego osiadanie, które w dniu 8 li- stał komandor Henry Glass. do oficjalnych jego prób morskich. Zanim stopada spowodowało pęknięcie poszycia Początek służby Texas spędził w stoczni jednak rozpoczęto prace, przedstawicie- dna zewnętrznego na wręgu Nr 45. Dla marynarki w Portsmouth gdzie kontynu- le Ministerstwa Marynarki podjęli decyzję zmniejszenia powstających naprężeń ka- owano działania związane z doprowadze- o konieczności dokowania jednostki dla dłuba dok został więc zalany do poziomu niem go do gotowości operacyjnej. W dniu oczyszczenia i pomalowania części pod- wałów śrubowych. Mimo to, w ciągu ko- 5 września pancernik wyszedł w pierwsze wodnej jej kadłuba. Ponieważ obciążenie lejnych dni pojawiły się pęknięcia cemen- próby morskie, które rozpoczęły się z kło- okrętu było większe niż uprzednio, w dniu tu w przestrzeniach przystępkowych oraz potami spowodowanymi przegrzewaniem 22 października zdecydowano o jego przej- wygięcia węzłówek usztywniających połą-

2 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Texas” pierwszy pancernik amerykański czenia z pokładami, a także blach dna we- cjalnie uznana za przeprowadzoną. Czte- tylacyjnych, podpory lin bezpieczeństwa, wnętrznego okrętu na niemal 44 m łącznej ry dni później na okręt przybyli ponownie stalowe skrzynie do przykrywania elemen- długości kadłuba. Aby jeszcze bardziej ob- przedstawiciele Komisji Inspekcji i Prze- tów wyposażenia na pokładzie zewnętrz- niżyć naprężenia, w dniu 11 listopada pod- glądów z komodorem Deweyem na cze- nym, itp. Powodowały one wzrost ciężaru niesiono dodatkowo poziom wody w doku. le. Mając ich na pokładzie Texas opuścił nie poprawiając właściwości operacyjnych W dniu 17 listopada inspekcję uszkodzeń Tompkinsville i wyszedł za Sandy Hook okrętu. W Raporcie została przedstawiona okrętu nadzorował osobiście szef Komisji w krótki rejs na Atlantyk. Późnym wieczo- także lista dodatkowego wyposażenia, któ- Inspekcji i Przeglądów1 – komodor Geo- rem pancernik powrócił na kotwicowisko re powinno być zamontowane na jednost- rge Dewey2. Chociaż powstałe uszkodze- gdzie inspektorzy wyokrętowali, a na jed- ce. Wśród nich były: min. zarówno wskaź- nia nie spowodowały nieszczelności zosta- nostce przeprowadzono próby reflektorów niki odległości i dalmierze, rury głosowe, ły uznane za oczywiste wady konstrukcji oświetlania pola walki. W dniu 31 grud- telegraf maszynowy i wskaźnik położenia okrętu. Jak ocenił kierujący budową pan- nia Komisja komodora Deweya przedsta- steru, jak i umywalnie oraz toalety w po- cernika kontradmirał Francis T. Bowles wiła raport, w którym uznała za spełnione mieszczeniach kotłowni. Swój Raport ko- ich bezpośrednią przyczyną było niewła- oczekiwania stawiane układowi napędo- mandor Glass przedstawił Ministerstwu ściwe rozmieszczenie drewnianych kilblo- wemu okrętu. Ostrej krytyce poddała na- oraz Sekretarzowi Marynarki Hilaremu ków na dnie doku. W ciągu kolejnych dni tomiast hydrauliczne mechanizmy napę- A. Herbertowi. usunięto mniejsze uszkodzenia kadłu- dowe dział artylerii głównej oraz ich wież, Dla przeprowadzenia niezbędnych mo- ba i w dniu 20 listopada Texas został wy- a także system podawania amunicji. Za ko- dernizacji Texas został skierowany do Nor- dokowany. Następnie okręt ustawiono nieczne uznała także poprawę sztywno- folk Navy Yard w Portsmouth, do której przy nabrzeżu gdzie przeprowadzono sze- ści kadłuba jednostki oraz polepszenie wa- wszedł w dniu 10 stycznia 1896 roku. Dwa reg drobnych modernizacji siłowni mają- runków przebywania załogi w niektórych dni później Sekretarz Marynarki Hilary cych na celu poprawę warunków pracy jej pomieszczeniach. W tej sytuacji, w dniu A. Herbert zdecydował o zmustrowaniu obsady, które dały o sobie znać podczas 3 stycznia 1896 roku Texas przeszedł większości oficerów oraz załogi pancerni- prowadzonych uprzednio prób morskich. do bazy floty w Norfolk w stanie Virginia ka włącznie z jego dowódcą i pozostawie- W międzyczasie, w dniu 23 listopada prze- gdzie miał oczekiwać na decyzje. niu na pokładzie tylko załogi szkieletowej. prowadzono próby stoczniowe głównych Dla oceny stanu technicznego oraz W dniu 27 stycznia okręt został wycofany maszyn parowych okrętu. sformułowania zaleceń, co do dalszego ze służby, po czym w dniu 14 lutego wpro- W dniu 5 grudnia Texas opuścił stocz- wzmocnienia konstrukcji pancernika nie- wadzono go do suchego doku. Podczas po- nię i skierował się na Upper Bay, aby prze- zbędnych z punktu widzenia jego efektyw- stoju w stoczni dokonano usunięcia za- prowadzić wstępne próby morskie układu ności operacyjnej powołano specjalną Ko- uważonych uszkodzeń elementów kadłuba napędowego. Zanim jednak do nich do- misję Inspekcyjną pod przewodnictwem pancernika poprzez wzmocnienie węzłó- szło awarii uległa maszyna sterowa okrę- komandora S. W. Terry z Ministerstwa wek żelaznymi kątownikami (10 x 10 cm). tu w związku z czym został on zmuszo- Marynarki. Wśród zaleceń, które sformu- Zlikwidowano także pęknięcia cementu ny do zakotwiczenia koło Tompkinsville łowała Komisja było zwiększenie sztywno- w przestrzeniach przystępkowych. Na sto- dla jej usunięcia. Na jednostkę ponow- ści poziomych powierzchni wodoszczelne- jącym w doku okręcie zostało również po- nie przybyli specjaliści z Richmond Lo- go poszycia pokładów, wymiana węzłówek malowane dno, na które położono po dwie comotive & Machine Works, którzy mie- na sztywniejsze oraz wzmocnienie stęp- warstwy farb antykorozyjnych oraz prze- li wspierać jej załogę. Dwa dni później, ki okrętu poprzez zastąpienie zewnętrzne- ciwporostowych. Dokonano modernizacji po sprawnie przeprowadzonej naprawie, go jej poszycia blachą o grubości 25 mm. układu podawania amunicji do dział arty- pancernik wyszedł na Atlantyk za San- Koszt tych zmian oszacowano na niemal lerii głównej oraz systemu wentylacji wnę- dy Hook, po czym powrócił do Tompkin- 40 tys. dolarów, a czas niezbędny dla ich trza okrętu. Planowane na czerwiec przy- sville, gdzie kontynuowano przygotowania wprowadzenia na 100 dni roboczych. Ich wrócenie pancernika do linii opóźniło się, do prób. W dniu 12 grudnia Texas odbył wykonanie miało zwiększyć ciężar jed- bowiem dopiero w dniu 22 czerwca zakoń- wreszcie próby wstępne dwa dni, po któ- nostki o 31,49 tony, a średnie zanurze- czono na nim prace stoczniowe. Texas zo- rych jego dowódca zameldował gotowość nie o 0,043 m. Wysokość metacentryczna stał ponownie wcielony do służby w dniu do oficjalnych prób morskich napędu. okrętu miała wzrosnąć do 0,84 m. 20 lipca z tym samym dowódcą i oficer- Planowane na 18 grudnia ich przeprowa- Raport dotyczący stanu technicznego ską częścią załogi. Następne, przez kolejny dzenie, ze względu na panujące tego dnia oraz zmian umożliwiających jego poprawę miesiąc okręt uzupełniał wyposażenie i za- zamglenie zostało przełożone na dzień na- opracował również dowódca pancernika opatrzenie opuszczając Norfolk Navy Yard stępny. Rozpoczęta 19 grudnia standardo- komandor Henry Glass, który przedstawił w dniu 25 sierpnia. Dzień później pancer- wa czterogodzinna próba pancernika zo- listę 49 zmian bezwzględnie koniecznych nik, włączony w skład Eskadry Północno- stała jednak przerwana nieco po trzech i 14 wskazanych do przeprowadzenia. atlantyckiej, przybył do Tompkinsville. godzinach jej trwania ze względu na prze- Wśród nich było wzmocnienie poszycia Kolejne tygodnie okręt spędził w skła- grzewanie się łożyska jednej z pomp obie- dna okrętu na długości pasa pancernego dzie Eskadry na wodach otaczających Fi- gowych. Ponadto rozbryzgi oleju i wody, tak, aby skompensować ciężar pasa pan- sher’s Island oraz w Gardiner’s Bay. Ran- powodowane przez wykorbienia głównych cernego, reduty, stanowisk dział artylerii maszyn parowych, którymi wypełniły głównej, wieży dowodzenia, magazynów 1. Am.: Board of Inspection and Survey. się ich wanny spowodowały, że utrudnio- amunicji kalibru 305 mm, kotłów, maszy- 2. George Dewey (26.12.1837-16.1.1917). Uczestnik Wojny Secesyjnej, dowódca kanonierki Dolphin oraz na była obsługa maszynowni, a odczyty- nowni, zapasów węgla oraz łodzi okręto- fregaty parowej Pensacola, pogromca floty hiszpańskiej wanie przyrządów kontrolnych wręcz nie- wych i masztów. Komandor zaproponował w Bitwie pod Manilą 1.5.1898 r. Szef Komisji Inspekcji możliwe. Niemniej, ponieważ pancernik demontaż wielu elementów wyposażenia i Przeglądów od XI.1895 do XI.1897. Jako jedyny ofi- cer w historii floty amerykańskiej nosił stopień Admi- zachowywał się stabilnie, a praca maszyn takich jak: pokrywy bojowe luków wen- rała Marynarki Wojennej – „Sześciogwiazdkowego Ad- nie powodowała drgań próba została ofi- tylacyjnych maszynowni i kanałów wen- mirała”.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 3 „Texas” pierwszy pancernik amerykański kiem 16 września, kiedy Texas wchodził krów z ponad 300 ton paliwa. Po wyłado- Orleanu, aby uświetnić swą obecnością fe- do Newport w stanie Rhode Island, aby waniu odpowiedniej ilości węgla, w dniu stiwal Mardi Gras. Zakończywszy wizyty pobrać wyposażenie torpedowe, manew- 26 listopada okręt został wprowadzony w portach Zatoki Meksykańskiej w dniu rując w wąskim kanale wszedł na mieli- do doku. Tam przeprowadzono w niezbęd- 11 marca obydwa pancerniki opuściły uj- znę niemal u nabrzeża tamtejszego War nym zakresie jego remont dokonując tak- ście Mississippi i skierowały się ku Port College. Pancernik pozostawał na mieliź- że naprawy bądź wymiany uszkodzonego Royal w Południowej Karolinie. Podczas nie do wysokiej wody następnego dnia, wyposażenia w szczególności elektrycz- odejścia Texas stracił kotwicę, której łań- kiedy to został ściągnięty z niej przy po- nego. W dniu 3 grudnia Texas został wy- cuch został zerwany. Pięciodniowe przej- mocy czterech holowników przybyłych dokowany. Ze względu na wzrost napięcia ście morzem pokazało, że dzięki podobnej z Providence w stanie Rhode Island. Po- w stosunkach amerykańsko-hiszpańskich prędkości i właściwościom manewrowym wołana później komisja za przyczynę awa- zalecono, aby wszystkie prace na pancer- obydwa okręty mogą operować wspól- rii uznała spóźnione wykonanie polecenia niku zostały zakończone przed końcem nie. Podczas pobytu w Port Royal pan- dowódcy okrętu o przestawieniu na bieg roku. Z początkiem stycznia 1897 roku cerniki uczestniczyły min. we wspólnych wstecz prawoburtowej maszyny parowej. okręt przeszedł na Hampton Roads gdzie ćwiczeniach torpedowych. Następnie, Za odpowiedzialnych wypadkowi zosta- dołączył do jednostek Eskadry Północno- w dniu 3 kwietnia odeszły ku Hampton li uznani dowódca maszynowni i jeden atlantyckiej. Roads, aby dołączyć do Eskadry Północ- z asystentów maszynowych, którzy zosta- W dniu 9 lutego 1897 roku pancernik noatlantyckiej. Dwa dni później Texas li ukarani naganą w rozkazie ogólnym Se- opuścił Virginię i odszedł ku Zatoce Mek- zawinął do Newport News w stanie Vir- kretarza Marynarki Hilarego A. Herberta. sykańskiej, aby w krótkim rejsie odwiedzić ginia, po czym przeszedł do Fort Monroe, Winę wytknięto również dowódcy dzia- Galveston w stanie Teksas oraz Nowy Or- a w dniu 20 kwietnia powrócił do Tomp- łu maszynowego okrętu. Komisja nie do- lean w Luizjanie. Tydzień później jednost- kinsville w stanie Nowy Jork. patrzyła się natomiast błędów w postępo- ka zawinęła do pierwszego z tych portów Kolejny okres służby okręt rozpoczął waniu dowódcy pancernika. Texas opuścił stając na kotwicy na Bolivar Roads w wy- od udziału w rewii morskiej w Nowym Jor- Newport w dniu 25 września i dzień póź- znaczonym przez pilota uznanym za bez- ku związanej z odsłonięciem Mauzoleum niej przybył do Tompkinsville. Na począt- pieczne miejscu, w którym woda miała Generała Granta4 w dniu 27 kwietnia 1897 ku kolejnego miesiąca okręt odwiedził głębokość niecałych 11 m. Silne prądy pły- roku. Paradę odbierał z pokładu kanonier- Fort Monroe w stanie Virginia po wizycie, wowe spowodowały jednak tak nieszczę- ki Dolphin prezydent William McKin- w którym w dniu 12 października wspól- śliwe obrócenie okrętu, że osiadł on rufą ley, a uczestniczył w niej min. hiszpański nie z pancernikami Maine i Indiana wy- na mulistej mieliźnie. Ani praca własnych krążownik pancerny Infanta Maria Tere- szedł w morze dla uniknięcia skutków maszyn, ani pomoc jednostki pływającej sa. Następnie, od 13 do 15 maja Texas brał nadciągającego huraganu. Dwa dni później amerykańskiego urzędu skarbowego Ga- udział w odsłonięciu pomnika Waszyngto- Texas powrócił do Tompkinsville. W dniu lveston nie dały rezultatów i Texas pozo- na w Filadelfii w stanie Pensylvania, a póź- 23 października okręt wszedł do New York stawał na mieliźnie do wieczora 17 lute- niej przeszedł do Bostonu w stanie Mas- Navy Yard gdzie min. miano usunąć skut- go. Dopiero wtedy, dzięki wspomaganiu sachusetts. Tam w dniu 1 czerwca oddział ki wrześniowego jego wejścia na mieliznę. prawoburtową kotwicą wywiezioną dale- piechoty morskiej pancernika uczestni- Podczas postoju pancernika w stoczni, ko przed dziób oraz pracą własnych ma- czył w defiladzie związanej z odsłonięciem w dniu 9 listopada miała miejsce kolejna szyn i pomocy holownika udało się ścią- pomnika żołnierzy 54 Pułku Piechoty5. poważna awaria. Pęknięcie jarzma zabez- gnąć pancernik z mielizny i zakotwiczyć Od 7 czerwca Texas kotwiczył u Old Po- pieczającego główny zawór kingstonowy na głębszej wodzie. Ten niezbyt szczęśli- int Comfort w stanie Virginia, gdzie jego w maszynowni prawej burty spowodowa- wy, pierwszy okres służby jednostki spo- maszyny były eksponatem podczas do- ło podniesienie jego grzyba przez ciśnie- wodował, że przylgnął do niej prześmiew- rocznej konwencji mechaników kolejo- nie wody zaburtowej. Ponieważ wcześniej czy przydomek „Old Hoodoo”3. wych. W dniu 15 czerwca, na zakończenie zdemontowano do remontu rurociąg ssą- Jeszcze tego samego dnia, kiedy pancer- spotkania pancernik otrzymał pamiątko- cy głównej pompy obiegowej woda zaczę- nik został zakotwiczony na dobre, jego po- wy puchar ufundowany przez Richmond ła napływać do wnętrza maszynowni. Po- kład odwiedził gubernator Teksasu Char- Locomotive & Machine Works. Z począt- przez niezamknięte drzwi wodoszczelne, les Culberson. W dniu 19 lutego na placu kiem lipca jednostka powróciła do Tomp- przejścia dla kabli elektrycznych, rury gło- przed Galveston Beach Hotel miała miej- kinsville, a od 14 do 23 tego miesiąca prze- sowe i inne otwory w grodziach zalane zo- sce prezentacja srebrnego serwisu prze- bywała w New York Navy Yard. W dniu stały kolejne przedziały maszynowni i ko- znaczonego dla mesy oficerskiej okrętu 25 lipca okręt przeszedł na akwen poło- tłowni, przyległe do nich bunkry węglowe ufundowanego przez stan Teksas. Uczest- żony koło Fisher’s Island gdzie wspólnie oraz sąsiednie magazyny amunicji kali- niczyło w niej przeszło 10 tys. mieszkań- z pancernikiem New Hampshire uczestni- brów 305 mm i 152 mm, a także magazy- ców stanu, z których wielu przybyło z jego czył w szkoleniu milicji morskiej na Long ny maszynowy i prowiantowy. Skutkiem stolicy Austin specjalnym, zamówio- Island Sound i w Gravesend Bay. Pięć dni napływu wody do łącznie 61 pomieszczeń nym przez administrację stanową pocią- później Texas wziął udział w ćwiczeniach we wnętrzu kadłuba było osadzenie okrę- giem. Dwa dni później Texas został zako- floty w oświetlaniu pola walki. Następne- tu na płytkich wodach basenu stocznio- twiczony trzy mile bliżej miasta tak, aby wego. Dzięki sprawnie przeprowadzonej umożliwić łatwiejsze dotarcie na pokład 3. Ang.: „Człowiek przynoszący pecha”. Odpowied- akcji ratowniczej, w ciągu dwóch dni wy- wszystkim chętnych do jego zwiedzenia. nik „Jonasza” 4. Generał Armii Ulysses S. Grant (27.4.1822- pompowano większość wody z zalanych Do 24 lutego, kiedy okręt opuścił Galve- 23.7.1885). Jeden z wybitnych dowódców Unii w okre- pomieszczeń. Zanurzenie jednostki oka- ston, przewinęło się przez niego przeszło sie Wojny Secesyjnej, 18-ty Prezydent Stanów Zjedno- zało się jednak zbyt duże, aby można ją 10 tys. obywateli Teksasu. Dwa dni póź- czonych (4.3.1869-4.3.1877). 5. Pułk ten, który był jednym z pierwszych oddziałów było wprowadzić do suchego doku. Jego niej, spotkawszy się uprzednio z pancer- piechoty Unii złożonych z czarnoskórych żołnierzy sta- zmniejszenie wymagało opróżnienia bun- nikiem Maine, Texas zawinął do Nowego nowili ochotnicy ze stanu Massachusetts.

4 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Texas na kotwicy u wejścia do portu w Bostonie. Fot. U.S. Navy go dnia, mimo złej pogody wizytę na po- dził w New York Navy Yard, do której czas: flagowy krążownik pancerny Bro- kładzie kotwiczącego koło Fort Hamilton wszedł w dniu 20 listopada. oklyn, pancernik Massachusetts oraz krą- okrętu złożył Zastępca Sekretarza Ma- Opuściwszy stocznię w dniu 15 stycz- żowniki pancernopokładowe Columbia rynarki Theodore Roosevelt6. Po jej za- nia 1898 roku jednostka została ponow- i Minneapolis9. Pierwszym zadaniem Eska- kończeniu pancernik ponownie przeszedł nie wcielona do Eskadry Północnoatlan- dry, której dowodzenie sprawował komo- do New York Navy Yard opuszczając stocz- tyckiej, w której składzie miała prowadzić dor Winfield S. Schley, było zabezpiecza- nię w dniu 12 sierpnia. szkolenie na Southern Drill Ground. Na- nie Wschodniego Wybrzeża w okolicach Do końca lata 1897 roku Texas uczestni- stępnego dnia wraz z pancernikiem Mas- Hampton Roads. Stojący wówczas w stocz- czył w szeregu ćwiczeń floty na akwenach sachusetts, Texas dołączył do Eskadry ni marynarki na nowojorskim Brookly- Wschodniego Wybrzeża od Portsmouth na Hamtpon Roads, po czym jednostki nie Texas został poddany pracom mają- w stanie New Hampshire po Newport odeszły na południe. W dniu 23 stycznia cym na celu jego przygotowanie do udziału News w stanie Virginia. Od 16 września zespół przybył do Key West na Florydzie w zbliżającej się działaniach. Kadłub okrę- do 9 października okręt po raz kolejny skąd prowadził szkolenie u wysp łańcu- tu pomalowano na szaro, a z jego pokła- przebywał w New York Navy Yard. Na- cha Dry Tortuga. W dniu 12 lutego pan- du usunięto większość drewnianego wy- stępnego dnia po wyjściu ze stoczni pan- cernik odszedł do Galveston w stanie Tek- posażenia oraz załadowano niezbędny cernik zawinął do Provincetown w sta- sas, dokąd zawinął trzy dni później8 wraz zapas amunicji i zaopatrzenia. Texas opu- nie Massachusetts gdzie miał oczekiwać z towarzyszącą mu kanonierką Nashvil- ścił stocznię w dniu 6 kwietnia i następne- na okręty Eskadry Północnoatlantyckiej. le. Opuściwszy Galveston w dniu 23 lute- 6. Theodore Roosevelt (27.10.1858-6.1.1919). Praw- W dniu 14 października jednostka prze- go Texas odszedł ku wyspom Dry Tortuga, nik, republikanin; z-ca Sekretarza Marynarki (1897- szła do Bostonu, gdzie w dniu 17 paździer- na których akwenach ćwiczebnych opero- 1898) – zrezygnował ze stanowiska, aby uczestniczyć w Wojnie Amerykańsko-Hiszpańskiej; Gubernator Sta- nika uczestniczyła w obchodach 100-lecia wał do 21 marca. Trzy dni później pancer- nu Nowy Jork (1.1.1899-1.1.1900); 25 Wiceprezydent 7 wodowania fregaty Constitution . Cztery nik dotarł na Hampton Roads i zaliczyw- (4.3.1901-14.9.1901) i 26 Prezydent (14.9.1901-4.9.1909) dni później na stojącym u burty pancerni- szy jednodniowy postój w Newport News Stanów Zjednoczonych. 7. Fregata o kadłubie z drewna dębowego. ka jego własnym barkasie parowym miała w dniu 26 marca zawinął do Tompkinsvil- Wod. 21.10.1797; w służ. 22.07.1798. Wyp. 2235 t.; miejsce eksplozja kotła. Spowodowała ona le. Następnego dnia okręt wszedł do New 62,18/53,34x13,26x6,40/7,01 m; ożagl. 3968 m2; 13 w; obrażenia 2 oficerów oraz kilku innych York Navy Yard. uzbr.: 30x24 ft, 20x32 ft, 2x24 ft; zał.: 450 (1797). Najstar- szy obecnie na świecie okręt w czynnej służbie. członków załogi okrętu spośród 35 bę- 8. Tego samego 15.2.1898 r., w porcie hawańskim na- dących wówczas na barkasie. Opuściw- Wojna Amerykańsko-Hiszpańska stąpiła eksplozja i zatonięcie pancernika Maine wysłane- go na Kubę dla zapewnienia bezpieczeństwa obywate- szy Boston w dniu 22 października Texas Wobec gwałtownie narastającego napię- lom USA. Wydarzenie to nasiliło napięcie w stosunkach przeszedł do Tompkinsville skąd w ciągu cia w stosunkach amerykańsko-hiszpań- amerykańsko-hiszpańskich skutkując specjalną uchwałą następnych tygodni kilkakrotnie wycho- skich, w dniu 28 marca 1898 roku Texas z 9.3.1898 r., którą Kongres USA przeznaczył na cele wo- jenne kwotę 50 mln dolarów. dził na ćwiczenia na Northern Drill Gro- został włączony w skład nowoutworzonej 9. Nieco później dołączył do niej zakupiony w Wiel- und. Czas do końca 1897 roku okręt spę- Lotnej Eskadry. Zespół ten tworzyły wów- kiej Brytanii krążownik pancerny New Orleans.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 5 „Texas” pierwszy pancernik amerykański go dnia wszedł na Hampton Roads gdzie pańską ludność miasta, zawinęły do San- topienie węglowca Merrimack. Brawuro- dołączył do jednostek Eskadry. Sześć dni tiago de Cuba. wo wykonana akcja nie przyniosła jednak później okręty wyszły w morze na kilku- W czasie, kiedy okręty hiszpańskie spodziewanego rezultatu, gdyż statek dniowe ćwiczenia artyleryjskie i manewry zmierzały w stronę Kuby, na południe kie- osiadł na dnie kanału w zbyt szerokim zgrywające zespół, po których powróciły rowały się również jednostki Lotnej Eska- miejscu – w dodatku równolegle do osi na Hampton Roads. dry, którą stanowiły wówczas pancerniki toru wodnego. W dniu 4 czerwca na pan- W dniu 19 kwietnia Kongres Stanów Texas, Iowa i Massachusetts oraz krążow- cerniku Texas miał miejsce przypadkowy Zjednoczonych uznał niepodległość Kuby nik pancerny Brooklyn – flagowy okręt ko- wystrzał pocisku kalibru 305 mm z jego domagając się wycofania z wyspy wojsk modora Schleya. Oddelegowany do strefy lewoburtowej armaty artylerii głównej, hiszpańskich. Następnego dnia posta- działań wojennych zespół, w dniu 13 maja którego przyczyną było zwarcie w elek- wiono Hiszpanii ultimatum, na które od- opuścił Norfolk i pięć dni później zawinął trycznej instalacji odpalania działa. Szczę- powiedziała ona zerwaniem stosunków do Key West na Florydzie. Tam kilka go- śliwie wieża była ustawiona w namiarze, dyplomatycznych. W dniu 21 kwietnia dzin po jego przybyciu dotarły siły główne w którym wystrzał nie spowodował zagro- dowódca sił morskich na Atlantyku Eskadry Północnego Atlantyku admirała żenia dla konstrukcji i załogi okrętu. i wodach Antyli kontradmirał Wiliam Sampsona. Po odbyciu przez obydwu do- Oprócz samej blokady Amerykanie T. Sampson otrzymał rozkaz blokady wy- wódców konferencji na pokładzie krążow- prowadzili także kilkakrotnie ostrzał po- brzeża Kuby. Formalne wypowiedze- nika pancernego New York zdecydowano zycji nieprzyjaciela. Rankiem 6 czerw- nie wojny przez Hiszpanię miało miejsce o rozpoczęciu przez Lotną Eskadrę bloka- ca eskadra amerykańska podzielona zo- w dniu 24 kwietnia, na którą to deklara- dy kubańskiego portu Cienfuegos, gdzie stała na dwa zespoły, z których wschodni cję Stany Zjednoczone odpowiedziały po- mylnie zlokalizowano hiszpańskie okrę- bombardował baterie na zamku Morro, dobną następnego dnia. ty. Rankiem 19 maja jednostki Eskadry a zachodni umocnienia na półwyspie So- W dniu wypowiedzenia wojny Hiszpa- uzupełnionej przez uzbrojony jacht Scor- capa. W składzie tego drugiego były pan- nia skierowała na wody Indii Zachodnich pion i węglowiec Sterling wyszły w morze. cerniki Texas i Massachusetts, krążowniki i Puerto Rico eskadrę, której dowództwo Podczas opuszczania kotwicowiska koło Brooklyn i Marblehead oraz jednostki po- sprawował kontradmirał Pascual Cervera wysp Dry Tortuga pancerniki Iowa i Te- mocnicze Vixen i Suwanee. Ogień okrętów y Topete. W skład jego zespołu wchodzi- xas weszły na nieoznaczoną na mapie rafę, był bardzo intensywny i mimo, że więk- ły krążowniki pancerne Infanta Maria Te- co szczęśliwie nie spowodowało poważ- szość pocisków rozrywała się na zboczach resa, Cristobal Colon, Vizcaya i Almiran- niejszych ich uszkodzeń. Późnym wieczo- wzgórz wywarł duże wrażenie na obroń- te Oquendo oraz niszczyciele Furor, Terror rem 21 maja Eskadra dotarła na redę ku- cach Santiago. Hiszpańscy artylerzy- i Pluton. Wyznaczone do akcji okręty hisz- bańskiego Cienfuegos. Przez kolejne dni ści opuszczali swe stanowiska kryjąc się pańskie, z wyjątkiem krążownika Cristo- komodor Schley nie był w stanie zorien- w bunkrach. Mimo intensywności ostrzał bal Colon i niszczycieli, były w nienajlep- tować się, co do obecności w porcie zespo- nie przyniósł żadnych znaczących znisz- szym stanie technicznym. Źle poza tym łu hiszpańskiego. Dopiero w dniu 24 maja, czeń, ani nawet uszkodzeń umocnień czy przedstawiało się ich zaopatrzenie w amu- po potwierdzeniu tej informacji przez par- też zamontowanych w nich armat. Naj- nicję oraz w paliwo, którego zapas był tyzantów i dołączeniu do Eskadry krążow- bardziej natomiast został poszkodowa- niewystarczający i złej jakości. W dniu nika Marblehead, jej jednostki odeszły ny zakotwiczony tuż za półwyspem So- 24 kwietnia okręty hiszpańskie wyruszy- ku Santiago operując początkowo w odle- capa krążownik Reina Mercedes11, który ły z Porto Grande na Wyspach Zielonego głości 20 mil na południe od kanału wej- podczas ostrzału został kilkunastokrotnie Przylądka, w kierunku Martyniki. W San ściowego do portu. Texas, który udał się trafiony pociskami przenoszącymi ponad Juan de Puerto Rico adm. Cervera spo- po paliwo do Key West dotarł pod Santia- umocnieniami na półwyspie. Okręt od- dziewał się spotkać trzy wyczarterowa- go w dniu 27 maja. Dwa dni później okrę- niósł ciężkie uszkodzenia, tracąc 6 zabi- ne statki, które miały dostarczyć tam za- ty Lotnej Eskadry składającej się wówczas tych i 12 rannych z pozostawionej na nim kupiony przez rząd hiszpański w Wielkiej także z krążownika pomocniczego Ha- szkieletowej załogi. W czasie akcji Texas Brytanii zapas węgla. Rankiem 12 maja rvard oraz uzbrojonego jachtu Vixen roz- wystrzelił łącznie 21 pocisków burzących eskadra hiszpańska dotarła na redę Port poczęły blokadę portu, do której dołączały kalibru 305 mm, 59 pocisków burzących de France aby uzupełnić paliwo. Wła- sukcesywnie inne jednostki Eskadry Pół- kalibru 152 mm oraz 4 pociski odłamko- dze francuskie odmówiły jednak sprze- nocnego Atlantyku. we tego drugiego kalibru, a także 122 po- daży węgla dla jej okrętów. Zespół, z wy- Zgodnie z rozkazem adm. Sampsona ciski burzące 6-funtowe oraz trzy 6-funto- jątkiem niszczyciela Terror, który pozostał z dnia 2 czerwca blokada miała być bezpo- we pociski przeciwpancerne. na Martynice ze względu na awarię ma- średnią, przy czym wszystkie duże okrę- Następnego dnia Amerykanie przepro- szyn, skierował się więc w stronę Cura- ty miały znajdować się w zasięgu wzroku. wadzili rekonesans w Zatoce Guantana- çao dokąd przybył dwa dni później. Tam, Jednostki amerykańskie zostały ustawio- mo gdzie admirał Sampson zamierzał zor- adm. Cervera dowiedział się o zbombar- ne półkoliście w promieniu 6 Mm od wej- ganizować stację węglową, w której jego dowaniu przez okręty amerykańskie San ścia do zatoki. Flagowy okręt floty – krą- Juan10. Przewidując możliwość spotkania żownik New York znalazł się na przeciwko 10. San Juan zostało ostrzelane 12.5.1898 r. przez ze- nieprzyjaciela u wrót tego portu i nie dys- Zamku Morro na wschodnim, a Brooklyn spół okrętów amerykańskich odwołanych z blokady Kuby przez Sekretarza Floty Johna D. Longa. Dowodzą- ponując jednocześnie dostatecznym dla na południe od półwyspu Socapa – na za- cy zespołem poszukującym nieprzyjaciela adm. Samp- stoczenia bitwy zapasem paliwa, powziął chodnim krańcu półkola. Pomiędzy nimi son, podczas postoju u wybrzeży Haiti, otrzymał infor- mację o Puerto Rico jako porcie przeznaczenia płyną- więc decyzję o skierowaniu eskadry na usytuowano pancerniki oraz pozostałe cych z Anglii węglowców. Kubę, gdzie spodziewał się uzupełnić za- krążowniki. Dla uniemożliwienia opusz- 11. Okręt ten przybył do Santiago 23.3.1898 r. pasy węgla. Okręty hiszpańskie opuściły czenia portu przez okręty hiszpańskie Ze względu jednak na awarię kotłowni (uszkodzenie 7 z 10 kotłów) nie mógł poruszać się o własnych siłach. Curaçao 15 maja i po czterech dniach że- w nocy z 2 na 3 czerwca podjęto próbę za- Zdemontowano więc większość jego artylerii wzmacnia- glugi, entuzjastycznie witane przez hisz- blokowania wejścia do Santiago przez za- jąc nią baterie nadbrzeżne.

6 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Texas” pierwszy pancernik amerykański okręty mogłyby uzupełniać paliwo. W wy- czeniu operacji Texas odszedł do sił blo- dzały się do wyrwania wspornika i dwóch padzie oprócz pancernika Texas wzięły kujących Santiago. bębnów linowych oraz wybrzuszenia płyt udział krążownik Marblehead, krążowniki Rankiem 16 czerwca okręty admirała poszycia dziobowego w dwóch miejscach. pomocnicze St. Louis i Yankee oraz kano- Simpsona powtórzyły ostrzał pozycji nie- Otwór w burcie został szybko uszczelnio- nierka Wompatuck. Okręty amerykańskie przyjaciela na półwyspach Morro i Socapa. ny przez drużynę przeciwawaryjną. Pod- spenetrowały brzegi Zatoki ostrzeliwując Texas wraz z pancernikiem Massachusetts czas tego ostrzału półwyspu Socapa Texas pozycje wojsk hiszpańskich pod Caima- i krążownikiem Brooklyn tak, jak poprzed- wystrzelił 19 pocisków kalibru 305 mm, nera. Na ląd wysadzono oddział żołnie- nio ostrzeliwał umocnienia po zachodniej 83 pociski kalibru 152 mm, 50 pocisków rzy piechoty morskiej, którzy mieli przy- stronie wejścia do Zatoki Santiago. Okrę- 6-funtowych i 20 pocisków 1-funtowych. gotować teren do lądowania większych ty zbliżyły się na odległość ~3 tys. metrów Wysadziwszy na ląd kolejne oddziały sił. Hiszpańska kanonierka Sandoval, któ- od brzegu i krążąc prowadziły ogień. Sto- w miejscowości Siboney 10 km na zachód ra próbowała zaatakować okręty w Zato- sowały przy tym inny sposób ostrzału wy- od Daiquiri, wojska amerykańskie przy- ce Guantanamo została ostrzelana przez korzystując zredukowane ładunki mio- stąpiły do porządkowania swych szyków Marblehead oraz Yankee i musiała wyco- tające oraz duże kąty podniesienia dział. i przygotowań do szturmu Santiago. In- fać się do Zatoki Joa. Zakończywszy reko- Oczekiwano bowiem, że wysokie trajek- formacje powstańców kubańskich o ma- nesans jednostki amerykańskie odeszły torie lotu pocisków umożliwią zniszczenie szerującym z Manzanillo na odsiecz mia- ku Santiago. celów za wzniesieniami. Podobnie jednak stu znacznym oddziale hiszpańskim oraz Na wody Zatoki Guantanamo Texas jak poprzednio, ostrzał okrętów amery- zbliżająca się pora deszczowa, przyspieszy- wszedł po raz kolejny w dniu 11 czerw- kańskich okazał się nieskuteczny. Tyl- ły decyzję o rozpoczęciu ataku. Po prze- ca, aby wspierać 1 Batalion piechoty ko jeden ciężki pocisk pancernika Texas prowadzonych w dniu 29 czerwca przegru- morskiej. Oddział, przetransportowany eksplodował wewnątrz umocnień hisz- powaniach, oddziały V Korpusu ruszyły poprzedniego dnia z Key West przez krą- pańskich na półwyspie Socapa zabijając w dniu 1 lipca do marszu na Santiago. Na- żownik pomocniczy Panther, wylądował 2 i raniąc 3 ludzi oraz wyłączając czasowo stępnego ranka Texas wraz z pozostałymi na brzegu w pobliżu Play del Este. W dniu z gotowości bojowej jedno działo. Tym ra- okrętami blokady prowadził ostrzał baterii 12 czerwca, na żądanie dowódcy oddzia- zem okręt wystrzelił 13 pocisków kalibru na półwyspie Socapa wystrzeliwując 14 po- łu desantowego podpułkownika Rober- 305 mm oraz 33 pociski kalibru 152 mm. cisków kalibru 305 mm, 105 pocisków ka- ta W. Huntingtona z pokładu pancerni- Następnego dnia Texas wraz z jachtem Vi- libru 152 mm i 55 pocisków 6-funtowych. ka przewieziono na ląd trzy działa polowe xen ostrzelały baterię Somervelos. Jednost- Zdając sobie sprawę ze słabości fortyfi- kalibru 76 mm oraz dwa karabiny maszy- ki osłaniały kutry parowe z pancernika kacji miasta rząd hiszpański, chcąc uchro- nowe M1895 Colt-Brown kalibru 6 mm. Massachusetts oraz krążownika pancer- nić okręty eskadry adm. Cervery przed Texas wspierał także wojska u wejścia nego New York, które prowadząc rozpo- zagładą, poprzez Ministerstwo Marynar- do Zatoki Guantanamo wystrzeliwując znanie wybrzeża dostały się pod ogień ki przesłał telegraficznie rozkaz wypro- pocisk kalibru 152 mm oraz 10 pocisków hiszpańskich oddziałów na brzegu. Dzię- wadzenia eskadry z portu. Opracowany 6-funtowych. Trzy dni później pancernik ki osłonie strzelającego z odległości ponad przez adm. Cerverę plan zakładał wypły- wraz z krążownikami Marblehead i po- 2,3 tys. metrów pancernika obydwa kutry nięcie okrętów rankiem 3 lipca oraz poko- mocniczym Suwanee ostrzelały położo- przygotowujące lądowanie głównych sił nanie krętego i wąskiego kanału wyjścio- ny u wejścia do Zatoki Joa fort Cayo del amerykańskich w okolicach Santiago wy- wego w dzień. Po wypłynięciu z Santiago Tore, którego uzbrojenie stanowiły trzy cofały się bez strat. Texas wystrzelił tego jednostki miały skierować się do Hawany, działa brązowe kalibru 160 mm oraz no- dnia 17 pocisków kalibru 152 mm oraz 24 z możliwością zawinięcia w razie koniecz- woczesne działo kalibru 90 mm produkcji pociski 6-funtowe. ności do Cienfuegos. W czasie walki ogień Kruppa. Podczas krótkiego starcia Hisz- Po długotrwałych przygotowaniach okrętów hiszpańskich miał być skoncen- panie nie uzyskali szczęśliwie żadnych i perypetiach związanych wymarszem trowany na amerykańskich krążownikach trafień, chociaż jeden z pocisków nieprzy- floty transportowców, w dniu 20 czerw- pancernych, jako najszybszych jednost- jaciela upadł tuż przed dziobem Marble- ca u wybrzeży Kuby pojawiły się amery- kach w zespole nieprzyjaciela. Szyk miał head. Prowadzony przez okręty amery- kańskie siły inwazyjne V Korpusu, dowo- prowadzić krążownik Infanta Maria Tere- kańskie ostrzał spowodował natomiast dzonego przez generała majora Williama sa, który nagłym atakiem miał zaskoczyć zniszczenie dwóch z większych dział oraz R. Shaftera. Lądowanie pierwszych od- krążownik pancerny Brooklyn. Ściągając uszkodził budowle fortu. Hiszpanie nie działów desantu nastąpiło dwa dni później, na siebie ogień Amerykanów okręt flago- ponieśli strat w ludziach, bowiem więk- w okolicach Daiquiri w odległości 18 mil wy miał w ten sposób umożliwić ucieczkę szość załogi fortu opuściła swe stano- na wschód od Santiago. Tego samego dnia pozostałym jednostkom eskadry prowa- wiska na widok zbliżających się jedno- Texas oraz krążownik pancerny Brooklyn dzonym przez krążownik Vizcaya. Zgod- stek nieprzyjaciela. W czasie akcji Texas po raz kolejny ostrzeliwały baterię nieprzy- nie z planem od wczesnego popołudnia wystrzelił 12 pocisków kalibru 305 mm jaciela na półwyspie Socapa dla odwróce- 2 lipca, okręty hiszpańskie rozpoczęły roz- oraz 52 pociski kalibru 152 mm. Wyco- nia uwagi nieprzyjaciela od lądujących od- palanie kotłów i podnoszenie ciśnienia fujące się z Zatoki Joa okręty amerykań- działów amerykańskich. Podczas tej akcji pary. Dotychczasowa bezczynność eska- skie natknęły się na pole min kontakto- pancernik został trafiony w część dziobo- dry hiszpańskiej oraz otrzymywane od po- wych „Bustamente”. Jedna z nich otarła wą nieprzyjacielskim pociskiem kalibru wstańców informacje spowodowały, że do- się o rufę pancernika szczęśliwie jednak 160 mm, który przebił jego lewą burtę po- wództwo amerykańskie przestało wierzyć nie wybuchła. Jak się później okazało eks- niżej drugiej kluzy kotwicznej. Jego wy- w możliwość podjęcia próby przełama- plozje min hiszpańskich nie były możli- buch na pokładzie artyleryjskim spowo- nia blokady przez okręty adm. Cervery. we na skutek wad mechanicznych zapal- dował śmierć jednego z członków załogi Na jednostkach amerykańskich zachowy- ników oraz ich zacięć spowodowanych okrętu oraz rany 8 innych. Starty material- wano wprawdzie jeszcze pełną gotowość przez porastające je skorupiaki. Po zakoń- ne były stosunkowo niewielkie i sprowa- bojową, nastąpiło jednak pewne rozluź-

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 7 „Texas” pierwszy pancernik amerykański

Bitwa koło Santiago de Cuba 3 lipca 1898 roku

Rys. Ewa Palasek nienie wśród załóg, a dowódcy okrętów nowe czynności związane z utrzymywa- ku amerykańskim zostało wkrótce opano- utrzymywali pod parą jedynie część ko- niem kotłów okrętów hiszpańskiej eskadry wane i jednostki eskadry Schleya ruszyły tłów. W skutek tego jednostki amerykań- pod parą, odejście ich od nabrzeży tuż w pościg za nieprzyjacielem. Bitwa toczyła skie potrzebowały dla osiągnięcia pełnej po 09:00 w dniu 3 lipca zaskoczyło zupeł- się na niewielkim dystansie tak, że Infan- prędkości 2-3 godzin, podczas gdy Hisz- nie Amerykanów. Obserwatorzy amery- ta Maria Teresa dostawszy się pod skon- panie mogli ją uzyskać niemal natychmiast kańscy dopiero po kwadransie zorientowa- centrowany ostrzał dużej liczby okrętów, po opuszczeniu kanału i wyjściu na pełne li się, że jednostki hiszpańskie wychodzą w szybkim tempie zamieniała się w płoną- morze. Przy przewadze prędkości hiszpań- z portu, lecz i te spóźnione meldunki do- cy wrak. Widząc beznadziejność sytuacji skich krążowników pancernych nad ame- wódcy ich okrętów przyjęli z niedowie- adm. Cervera, zdecydował skierować swój rykańskimi okrętami liniowymi dawało rzaniem. Niemniej, w ciągu kwadransa krążownik na skalisty brzeg, w odległo- to szansę na oderwanie się od przeciwnika jednostki blokady przygotowano do boju ści zaledwie 6,5 Mm od Santiago i o 10:15 przynajmniej niektórym okrętom eskadry i jako pierwszy w kierunku eskadry hisz- opuścił swą banderę. adm. Cervery. pańskiej ogień otworzył pancernik Oregon. Texas, który stracił sporo czasu unika- Rankiem 3 lipca okręty amerykań- Okręty eskadry hiszpańskiej, które wycho- jąc kolizji ze swą jednostką flagową, rów- skiej blokady Santiago rozstawione były dziły w szyku: Infanta Maria Teresa, Viz- nież rozpoczął pościg przenosząc ostrzał w promieniu 3 Mm od wejścia do portu caya, Cristobal Colon, Almirante Oquendo na ostatni w szyku krążownik hiszpański w ten sposób, że na prawym jej, wschod- oraz niszczyciele Furor i Pluton, ze wzglę- Almirante Oquendo. Okręt ten odpowie- nim skrzydle znajdował się uzbrojony jacht du na ciasne i kręte wyjście zmuszone były dział ogniem trafiając pancernik amery- Glouchester, a dalej pancerniki Indiana, do utrzymywania dużych odległości po- kański dwoma pociskami burzącymi ka- Oregon, Iowa i Texas. Krążownik pancer- między sobą. Jeszcze więc w kanale wyj- libru 140 mm z pierwszych swych salw. ny Brooklyn z kmodr. Schleyem i jacht Vi- ściowym znalazły się pod ostrzałem eska- Pierwszy z nich przebiwszy poszycie nad- xen znajdowały się na skrzydle zachodnim. dry amerykańskiej. budówki w okolicach podnośnika popiołu Pancernik Massachusetts pobierał w tym Opuszczająca wyjście na otwarte mo- rozerwał się na pokładzie głównym. Jego czasie bunkier w Guantanamo, a flago- rze, ostrzeliwana Infanta Maria Teresa eksplozja uszkodziła podnośnik, a odłam- wy krążownik pancerny New York z adm. obrała zgodnie z planem kurs na zachód ki przebiły poszycie komina i kanał spalin Sampsonem na pokładzie płynął w kierun- w kierunku krążownika Brooklyn. Kmodr powodując powstanie chmury dymu po- ku Siboney, na spotkanie z gen. Shafterem. Schley odczytawszy to jako próbę stara- mieszanego z popiołem. Sprawiło to wra- Spośród patrolujących okrętów blokady nowania rozkazał zmienić kurs na połu- żenie, że Texas został poważnie uszkodzo- pancernik Iowa nie utrzymywał pełnego dnie. Wykonujący zwrot na prawą bur- ny. Drugi z pocisków Almirante Oquendo ciśnienia pary, podczas gdy na krążowniku tę okręt przeszedł niecałych 140 m przed rozerwał się na sponsonie prawoburtowego Brooklyn wygaszono dwa kotły, dwa inne dziobem pancernika Texas, który jedynie pozostawały bez wody, a maszyny parowe dzięki daniu maszyn cała wstecz uniknął 12 12. Układ napędowy krążownika Brooklyn stanowiły były rozsprzęglone . Pozostałe trzy pan- kolizji. Jednostka niemal całkowicie za- 4 pionowe maszyny parowe pracujące na dwa wały śru- cerniki utrzymywały wymagane ciśnienie stopowała tak, że wzdłuż jej prawej burty bowe, po dwie na każdy. Maszyny napędzające wspólny wał mogły być rozsprzęglane, co przy pływaniu z mniej- pary jednak Indiana, ze względu na poro- przeszedł płynący z dużą prędkością pan- szymi prędkościami umożliwiało ekonomiczne rozłoże- śnięcie kadłuba, nie był w stanie osiągnąć cernik Oregon. Okręt ten przesłonił ar- nie zasilania parą i wygaszenie zbytecznych kotłów. Po- prędkości większej niż 11-12 węzłów. tylerzystom pancernika Texas doskonale ważnym mankamentem zastosowanego rozwiązania była konieczność zatrzymywania maszyn w celu ich roz- Ponieważ zaobserwowane dzień wcze- widoczny cel, którym był krążownik Viz- lub zasprzęglenia. Artykuł o tym okręcie – patrz: OW śniej nad Santiago dymy wzięto za ruty- caya. Zamieszanie, jakie powstało w szy- 3/1998.

8 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Texas” pierwszy pancernik amerykański działa artylerii głównej pancernika. Żadne son zaintrygowany odgłosami bitwy za- Podczas Bitwy Texas wystrzelił 8 po- z tych trafień nie spowodowało w rzeczy- wrócił z kursu do Daiquiri. Okręt, który cisków kalibru 305 mm, 97 pocisków ka- wistości uszkodzeń groźnych dla żywot- mógł osiągać największą prędkość znaj- libru 152 mm, 400 pocisków 6-funto- ności okretu. Później, Almirante Oquendo dował się jednak zbyt daleko by wziąć wych i 150 pocisków 1-funtowych, a także dostawszy się pod ogień pancernika Iowa, efektywny udział w pościgu. Udawszy się 180 pocisków kalibru 37 mm. Jej skutkiem a następnie ostrzeliwany także przez Ore- więc wraz z jachtem Vixen na pomoc roz- było 18 różnych, w większości niewielkich gon i Indiana, rozrywany eksplozjami wy- bitkom z Vizcaya odszedł do Santiago. uszkodzeń pancernika. Najpoważniejsze rzucił się o 10:35 na brzeg w odległości nie- Ucieczka krążownika hiszpańskiego mia- z nich było efektem uderzenia pierwszego co ponad mili na zachód od swego okrętu łaby duże szanse powodzenia gdyby nie ze wspomnianych dwóch pocisków burzą- flagowego. Idące z tyłu szyku niszczyciele zła jakość węgla zabunkrowanego w San- cych kalibru 140 mm wystrzelonych przez także zostały wielokrotnie trafione. Pluton tiago. Mimo wysiłków załogi, wkrótce za- krążownik pancerny Almirante Oquen- po wyrzuceniu się na brzeg został rozerwa- częło spadać ciśnienie pary produkowa- do. Pocisk ten trafił z prawej burty około ny wybuchem, a Furor trafiony także po- nej przez kotły okrętu, pociągające za sobą 20o przed trawersem pancernika przebija- ciskami dział kalibru 152 mm pancernika zmniejszenie jego prędkości. Cristobal Co- jąc poszycie jego nadbudówki ponad po- Texas, zatonął po licznych eksplozjach za- lon został doścignięty i ostrzelany przez kładem głównym tuż przed podnośnikiem ledwie 4 Mm na zachód od Morro. Z pozo- Oregon oraz Brooklyn. Zagrożony zatopie- popiołu. Przebiwszy osłonę skrzyni skła- stałych dwóch uchodzących krążowników niem krążownik hiszpański stanął na ko- dowania hamaków pocisk eksplodował hiszpańskich wyraźnie z tyłu pozosta- twicy w małej zatoczce u ujścia rzeki Ta- powodując poważne uszkodzenia kanału wał Vizcaya, którego prędkość ze wzglę- rquino w odległości 55 Mm na zachód powietrza przedniego wentylatora nawie- du na porośnięcie kadłuba była mniejsza od Santiago. Załoga po podniesieniu bia- wu kotłowni, zniszczył włazy obydwu ka- niż okrętów amerykańskich. Skoncentro- łej flagi i otwarciu kingstonów około 13:00 nałów powietrza oraz uszkodził przyległe wały na nim wówczas ogień znajdujące się opuściła okręt, który osiadł na dnie. Po- grodzie. Jego odłamki przebiły prawobur- bliżej (2,2-2,7 tys. m) krążownik Brooklyn nieważ kadłub był nieuszkodzony adm. towy kanał spalin oraz poszycie podnośni- i pancernik Oregon. Strzelały także do nie- Sampson obawiając się, że okręt zsunie się ka popiołu i prawoburtowe drzwi sterów- go znajdujący się w odległości ~5,4 tys. me- na głębszą wodę zdecydował o jego prze- ki. Zniszczony został wentylator kambuza trów Texas i jeszcze dalej Iowa i Indiana. sunięciu głębiej na mieliznę. Podjęta jesz- i poważnie uszkodzone mechanizmy na- Płonący Vizcaya został około 11:15 osa- cze w godzinach wieczornych 3 lipca pró- pędowe podnośnika popiołu, a także oka- dzony przez załogę na mieliźnie w odle- ba zepchnięcia została wykonana jednak blowanie elektryczne. Drugi z pocisków głości 15 Mm na zachód od wyjścia z portu tak niefortunnie, że okręt przewrócił się kalibru 140 mm wystrzelonych przez Al- gdzie dzieła jego zniszczenia dokonały we- i niemal całkowicie zatonął. mirante Oquendo rozerwał się na poszy- wnętrzne eksplozje. W wyniku bitwy koło Santiago wysła- ciu sponsona poniżej prawoburtowej wieży Pościg za ostatnim z okrętów hiszpań- na na pomoc wojskom hiszpańskim na Ku- artylerii głównej powodując jedynie po- skiej eskadry, najszybszym krążowni- bie eskadra adm. Cervery przestała istnieć. wierzchowne uszkodzenia jego blach. Inny kiem Cristobal Colon, kontynuowały krą- Zginęło 323 hiszpańskich oficerów i mary- z pocisków, przypuszczalnie z hiszpań- żownik Brooklyn, pancernik Oregon i jacht narzy, ponad 200 było rannych, a 1791 do- skiego działa 6-funtowego, przebił ścianę Vixen oraz pozostający nieco z tyłu Te- stało się do niewoli. Straty amerykańskie sterówki powodując powstanie drewnia- xas. W dalszej odległości znajdował się były niewielkie, mimo, że prawie wszystkie nych odłamków i nie wybuchając wypadł krążownik New York, który adm. Samp- okręty adm. Sampsona zostały trafione. na zewnątrz. Pocisk nieznanego kalibru

Rys. uszkodzeń Jarosław Palasek

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 9 „Texas” pierwszy pancernik amerykański zniszczył natomiast prawoburtowy, tylny ło się zakotwiczyć w planowanym miej- postoju w stoczni usunięto także uszko- reflektor bojowy okrętu. scu, po zerwaniu łańcucha kotwicznego, dzenia odniesione w boju oraz przepro- Spustoszenie w wyposażeniu pancerni- krążownik zdryfował i zatonął z przechy- wadzono przegląd maszyn i czyszczenie ka poczyniły natomiast podmuchy salw łem 40o na lewą burtę u wschodniego brze- kotłów. Ze względu jednak na potencjal- strzelającego na prawą burtę jego lewo- gu kanału koło baterii Estrella nie blokując ne zagrożenie, które ciągle jeszcze stano- burtowego działa artylerii głównej kalibru wejścia do portu. wiła hiszpańska eskadra admirała Cama- 305 mm. Energia wystrzałów spowodo- Kolejne dni okręty amerykańskie spę- ry13 remont jednostki skrócono i w dniu wała wklęśnięcie poszycia pokładu głów- dziły na pozycjach blokadowych Santia- 19 sierpnia Texas opuścił New York Navy nego na prawej burcie pomiędzy wręgami go prowadząc także inspekcje wrakowiska Yard przechodząc do Tompkinsville. Na- Nr 53 i Nr 56 oraz zerwanie fragmentu po- jednostek hiszpańskich. W dniu 10 lip- stępnego dnia okręt wziął udział w pa- szycia pokładu pomostu bojowego o wy- ca, wobec impasu w negocjacjach doty- radzie zwycięstwa na North River. Pro- miarach 1,88 m na 3,66 m. Uszkodzone czących poddania się wojsk nieprzyjacie- wadził ją krążownik pancerny New York zostały schodnie prowadzące na pomost la, flagowy krążownik pancerny Brooklyn z admirałem Sampsonem na pokładzie. bojowy oraz pokład artyleryjski. Wygię- oraz pancerniki Indiana i Texas dokona- Za nim szedł krążownik pancerny Bro- ciu uległy pilersy na pokładzie artyleryj- ły bombardowania pozycji hiszpańskich oklyn z admirałem Schleyem, a dalej pan- skim, wypadło wiele nitów oraz uszkodzo- w Santiago na odcinku wybrzeża pomię- cerniki Massachusetts, Oregon, Iowa ne zostały liczne usztywnienia i wiązania. dzy Aquadores, a Morro. Ponieważ ostrzał i Texas. Okręty otaczały uroczyście ude- Uszkodzeniom uległ jeden z kutrów paro- był prowadzony z odległości przekra- korowane jachty i holowniki portowe, wych jednostki, którego poszycie w przed- czającej 9,1 tys. metrów, a cele znajdowa- których załogi wiwatowały na cześć zwy- niej części prawej burty zostało zerwa- ły się za wzgórzami, korygowanie ognia cięzców. Kiedy jednostki eskadry doszły ne, a stępka złamana. Wykorzystywane, okrętów odbywało się za pomocą sygna- do mauzoleum generała Granta oddały sa- jako osłony przeciwodłamkowe pokrow- łów flagowych nadawanych ze zdobytego lut 21 salw z dział mniejszych kalibrów. ce łodziowe, hamaki oraz tenty zapaliły się mostu kolejowego w Aquadores. Na po- i uległy zniszczeniu, podobnie jak hama- sterunek ten informacje były przekazy- Służba we Flocie Atlantyckiej ki i odzież załogi w sześciu kubrykach po- wane telefonicznie z kwatery głównej Przez kolejne tygodnie lata 1898 roku kładu artyleryjskiego. Obrażenia odniósł generała Shaftera. Podczas tego popołu- pancernik operował z Tompkinsville, jeden z marynarzy pancernika zrzucony dniowego bombardowania Texas wystrze- po czym od 8 września do 10 października podmuchem wystrzału z pokładu artyle- lił 6 pocisków kalibru 305 mm i trzy po- kontynuowano jego przegląd w New York ryjskiego przez kanał podnośnika amu- ciski kalibru 152 mm. Przerwawszy ogień Navy Yard. W dniu 22 października okręt nicji do komory roboczej, a kilku innych ze względu na zagrożenie, jakie wybucha- zakotwiczył w Filadelfii w stanie Virginia. uległo obrażeniom uszu i oczu. jące pociski zaczęły stwarzać dla oddzia- Tam od 25 do 28 października uświetniał Następny dzień po bitwie Texas spędził łów amerykańskich jednostki przerwały swoją obecnością obchody „Święta Poko- u południowego wybrzeża Kuby porusza- ogień i powróciły na pozycje blokadowe ju”, podczas których członkowie jego za- jąc się wzdłuż wrakowiska okrętów hisz- w odległości ~3,2 tys. metrów od ujścia ka- łogi brali min. udział w defiladzie na dzie- pańskiej eskadry. Po południu okręt po- nału wejściowego do Santiago. Wczesnym dzińcu specjalnie zbudowanego na tę wrócił na pozycję blokadową u wejścia popołudniem następnego dnia Hiszpanie okazję w stylu neoklasycystycznym „Pa- do Santiago, gdzie wcześniej przybyły z za- wysłali do generała Shaftera parlamenta- łacu Honoru”. W dniu 1 listopada Texas daniem ochrony własnych obywateli krą- riuszy z misją zawarcia rozejmu. opuścił Philadelphię i dwa dni później po- żowniki: brytyjski pancernopokładowy W dniu 12 lipca Texas przeszedł ku od- wrócił do Tompkinsville w stanie Nowy Indefatigable oraz austro-węgierski pan- cinkowi wybrzeża koło ujścia rzeki Ta- Jork. Podczas kolejnych tygodni pancernik cerny Kaiserin und Königin Maria There- rquino. Rankiem następnego dnia z pan- odbył następny przegląd w New York Navy sia. Późnym wieczorem pancerniki Mas- cernika wysłano welbota i kuter parowy Yard (11-24 listopada), a od 2 grudnia ko- sachusetts i Texas podeszły blisko wejścia do wraku hiszpańskiego krążownika Cri- twiczył na Hampton Roads. Koniec roku do kanału prowadzącego do portu w San- stobal Colon. Po południu obydwie jed- jednostka spędziła w Hawanie, do której tiago, na którym zaobserwowano ruch. nostki powróciły na okręt, który wieczo- zawinęła w dniu 17 grudnia. Okręty oświetliły następnie swymi reflek- rem odszedł ku Santiago. Następnie Texas Texas przebywał na Kubie do 9 lutego torami kierującą się ku wyjściu z portu przeszedł do zatoki Guantanamo gdzie 1899 roku, aby cztery dni później zawinąć jednostkę, którą był krążownik pomocni- pozostawał przez kolejne dni. Osiem dni do Galveston w stanie, którego nazwę no- czy Reina Mercedes. Hiszpanie zamierza- po podpisaniu kapitulacji hiszpańskiego sił. Opuściwszy Teksas w dniu 17 lutego li zatopić go w kanale tak, aby zablokować garnizonu Santiago, która miała miejsce pancernik pozostawał na Karaibach gdzie wejście do Santiago. Obydwa pancerni- w dniu 17 lipca, pancernik opuścił Kubę prezentował banderę dla wsparcia intere- ki otworzyły z odległości 3,2 tys. m ogień i odszedł do kraju. sów Stanach Zjednoczonych w tym regio- w kierunku jednostki hiszpańskiej, na któ- Powróciwszy do Stanów Zjednoczo- nie Ameryki. Okręt odwiedził ponownie ry odpowiedziała kilkoma wystrzałami ba- nych w dniu 31 lipca okręt został skie- Hawanę (20 lutego-10 marca), a później teria artyleryjska na półwyspie Socapa. rowany na przegląd do New York Navy także kubańskie Cienfuegos (13-16 mar- Texas prowadził ogień najpierw z baterii le- Yard. Tego samego dnia, przechodzący woburtowych, a później prawoburtowych pod mostem Brooklińskim Texas, pierw- 13. Kontradmirał Manuel de la Cámara y Libermoore wystrzeliwując łącznie 8 pocisków kalibru szy z wracających do kraju okrętów zwy- – dowódca hiszpańskiej Eskadry Rezerwowej, która jako eskorta transportowców z wojskiem została w połowie 305 mm i 18 pocisków kalibru 152 mm. cięskiej eskadry, był witany przez tłumy czerwca 1898 roku oddelegowana na Filipiny dla odzy- Okręt hiszpański został trafiony pięcio- wiwatujących na nabrzeżach Ameryka- skania zajętego przez Amerykanów archipelagu. Po klę- ma pociskami wielkiego kalibru, z których nów. W dniu 3 sierpnia okręt został za- sce eskadry admirała Cervery koło Santiago jej okręty, kierujące się przez Kanał Sueski na Ocean Indyjski, zo- co najmniej dwa wystrzelił Texas. Mimo, dokowany, po czym dokonano oczyszcze- stały odwołane i pod koniec lipca powróciły do Hiszpa- że wcześniej załodze Reina Mercedes uda- nia i malowania jego kadłuba. Podczas nii bronić macierzystego terytorium.

10 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Texas” pierwszy pancernik amerykański

Wykonana w dniu 23 lutego 1902 roku foto- grafia pancernika Texas przy stacji bunkro- wania węgla. Okręt już po zakończeniu prac modernizacyjnych w Norfolk Navy Yard z pod- wyższonym kominem i stengami masztów. Fot. zbiory Andrzeja Szewczyka ca) oraz Guantanamo (18-25 marca). Po opuszczeniu Kuby jednostka przeby- wała w Kingston na Jamajce (26-31 mar- ca), po czym w dniu 4 kwietnia zawinęła do La Guaira w Wenezueli. Tam kotwiczy- ła wraz z innymi okrętami amerykański- mi, którymi były: krążowniki pancerne New York i Brooklyn oraz pancernopokła- dowe Cincinnati, Raleigh i Newark. Wy- szedłszy z Wenezueli 7 kwietnia Texas odwiedził Trinidad (9-12kwietnia), Brid- getown na Barbados (13-16 kwietnia), Port Castries na St. Lucia (17-21 kwietnia), St. Pierre na Martynice (21-24 kwietnia) oraz San Juan na Puerto Rico, w którym prze- bywał do 26 kwietnia. Widok pokładu rufowego pancernika Texas podczas bunkrowania z przyjmującymi węgiel mary- narzami z obsady kotłowni. Fot. zbiory Andrzeja Szewczyka W dniu 2 maja Texas powrócił do Tompkinsville. Po przeglądzie w New cernik opuścił Nowy Jork i dwa dni póź- niej okręt opuścił Kubę i w dniu 23 grud- York Navy Yard (9-28 maja) okręt dołą- niej rzucił kotwicę na Hampton Roads. nia zawinął do Newport News w sta- czył do jednostek Eskadry Północno- Później okręt odbył przegląd w Norfolk nie Virginia. Tam trumny ze zwłokami atlantyckiej, w której składzie operował Navy Yard (13 października-14 listopa- umieszczono na lawetach armatnich. przez następne miesiące. Jednostka za- da), po którym w dniu 16 listopada za- Przykryte flagami narodowymi Stanów wijała wówczas do Newport, Bostonu, winął do Bostonu. Następnie jednostka Zjednoczonych, w eskorcie min. mary- Rockport, Portsmouth, Portland, Bo- przeszła do Gloucester gdzie w dniach narzy pancernika Texas przewieziono je othbay, Bar Harbor, Belfastu, Castine, 23-25 listopada wspomagała podczas do Waszyngtonu i pochowano na Cmen- Rockland i Filadelfii. W dniu 16 wrze- prób najnowszy pancernik amerykański tarzu Narodowym w Arlington. W dniu śnia pancernik zakotwiczył w Tomp- Kentucky (B-6). Dwa dni później Texas 27 grudnia okręt przeszedł na Hampton kinsville, po czym 29 września prze- powrócił na Hampton Roads, gdzie min. Roads, które opuścił trzy dni później. szedł na North River w Nowym Jorku. w dniu 7 grudnia odbył strzelanie artyle- Początek 1900 roku (2-26 stycznia) Te- Następnego dnia członkowie jego zało- ryjskie. Sześć dni później okręt wyszedł xas spędził na przeglądzie w New York gi uczestniczyli w paradzie na cześć po- na Kubę z misją przywiezienia do kra- Navy Yard, po czym przeszedł do Tomp- gromcy Hiszpanów w bitwie pod Mani- ju zwłok marynarzy poległych skutkiem kinsville. Przez trzy kolejne miesiące, tak lą admirała George Deweya. Defilada wybuchu na pancerniku Maine. W dniu jak w poprzednim roku, pancernik ope- odbyła się na dziedzińcu zbudowanego 17 grudnia Texas zawinął do Hawa- rował głównie na wodach Morza Kara- specjalnie na tę okazję na manhattań- ny gdzie przewieziono łodziami na jego ibskiego i Zatoki Meksykańskiej. Okręt skim Madison Square neoklasycystycz- pokład trumny z ekshumowanymi cia- odwiedził wówczas San Juan (3-12 lute- nego „Pałacu Honoru”, którego głów- łami marynarzy uprzednio pochowa- go i 27 kwietnia-1 maja) oraz Culebra (12- nym elementem był triumfalny „Łuk nych na Cementerio de Cristóbal Colón 15 lutego) na Puerto Rico, Key West na Flo- Deweya”. W dniu 3 października pan- w Vedado koło Hawany. Cztery dni póź- rydzie (19-20 lutego i 7-11 marca), New

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 11 Okręty floty amerykańskiej w wenezuelskim porcie La Guaira na fotografii wyko- nanej przypuszczalnie w 1902 roku. Texas zakotwiczony na redzie pomiędzy krą- żownikami: pancernopokładowym Newark (C-7) i pancernym New York (ACR-2). Fot. U.S. Navy „Texas” pierwszy pancernik amerykański

Orleans w Luizjanie (24 lutego-4 marca), wspólne ćwiczenia desantowe amerykań- ka przeszła do Wood Hole w stanie Mas- Hawanę na Kubie (12-15 marca), Galve- skiej floty wojennej i piechoty morskiej. sachusetts (7-11 września), a następnie ston w Teksasie (18-27 marca), Pensacola Texas operował wówczas u brzegów por- na akwen ćwiczebny Nr 1 położony na po- na Florydzie (30 marca-4 kwietnia), Ber- torykańskich portów Great Harbor, San łudnie od wyspy Martha’s Vineyard gdzie mudy (12-21 kwietnia) oraz Samanta Bay Juan i Ponce oraz Pointe a Pitre na Gwa- przebywała od 11 do 23 września. Następ- na Puerto Rico (25-26 kwietnia). W dniu delupie i Basseterre na St. Kitts. Wobec nego dnia Texas dotarł do Tompkinsville, 6 maja Texas powrócił na Hampton Roads, zbliżającego się pomyślnego zażegnania po czym tego samego dnia wszedł do New po czym 18 maja przybył do Tompkinsvil- kryzysu15 w dniu 11 lutego Texas opuścił York Navy Yard. le. Następnego dnia okręt wszedł do stocz- wody Puerto Rico. Dziesięć dni później Kolejny przegląd pancernika zo- ni marynarki na Brooklynie, w której pancernik zawinął do Nowego Orleanu stał zakończony w dniu 7 stycznia 1904 do 30 maja przeszedł przegląd. Następne- gdzie swoją obecnością uświetnił dorocz- roku, po czym następnego dnia okręt go dnia jednostka zawinęła do Newport ny festiwal Mardi Gras. Opuściwszy Lu- przeszedł na Hampton Roads. W dniu w stanie Rhode Island. izjanę w dniu 27 lutego okręt odszedł 9 stycznia jednostka opuściła Virginię Kolejny okres służby Texas spędził ku Florydzie i następnego dnia zawi- i odeszła na południe spędzając jak zwy- w północnej części Wschodniego Wy- nął do Pensacola. Przez kolejne tygodnie kle pierwsze miesiące roku na cieplej- brzeża operując na wodach okolic: New- pancernik operował z tamtejszej bazy szych wodach. Najpierw Texas zawinął port (31 maja-13 czerwca), Bostonu (14- floty, prowadząc w dniach 23-28 marca do Key West na Florydzie gdzie przeby- 25 czerwca i 19-27 sierpnia), Jamestown strzelania artyleryjskie, po czym w dniu wał od 13 do 25 stycznia, a trzy dni póź- (10-23 lipca), New London (24-29 lipca), 15 kwietnia odszedł na wschodnie wy- niej rzucił kotwicę w kubańskiej zatoce Gardiners Bay (29 lipca-1 sierpnia), Por- brzeże. Przybywszy w dniu 20 kwietnia Guantanamo. Następnie pancernik prze- tland (2-8 sierpnia), Belfast (8-11 sierp- na Hampton Roads okręt odbył w dniu szedł do Luizjany zawijając w dniu 12 lu- nia), Bath (11-15 sierpnia) i Gloucester 28 kwietnia następne szkolenie tym ra- tego do Nowego Orleanu, aby tradycyjnie (18-19 sierpnia). W dniach 27-28 sierp- zem na Południowym Akwenie Ćwiczeb- wziąć udział w dorocznym festiwalu Mar- nia okręt wspomagał na próbach nowy nym. Trzy dni później pancernik wszedł di Gras. Podczas całego przejścia od Cape pancernik amerykański Alabama (B- na kolejny przegląd do Norfolk Navy Henry w stanie Virginia do ujścia rzeki 8). Następnie Texas kontynuował służ- Yard. Tego samego dnia – 1 maja 1903 Mississippi okręt osiągnął średnią pręd- bę na wodach północnej części Stanów roku – Texas został okrętem flagowym kość 12,2 węzła. Największa jego średnia Zjednoczonych odwiedzając w jej trak- Eskadry Przybrzeżnej. prędkość czterogodzinna wyniosła za- cie: Boston (29 sierpnia-2 września), Bar Zakończywszy postój w stoczni w dniu ledwie 12,9 węzła przy naturalnym cią- Harbor (3-13 września), Portsmouth (14- 19 maja pancernik przeszedł do Newport gu kotłów i 13,9 węzła przy ciągu wymu- 20 września) i Newport (21-26 września). News. Następnie, po pięciodniowym po- szonym17. Zaliczywszy pobyt w Nowym W dniach 24 i 25 września pancernik stoju odszedł do Annapolis, gdzie zaokrę- Orleanie Texas przeszedł do zatoki Gu- uczestniczył w manewrach Eskadry Pół- tował podchorążych tamtejszej Akademii antanamo, którą opuścił w dniu 22 mar- nocnoatlantyckiej na wodach przyległych Marynarki Wojennej16. W dniu 8 czerw- ca. Trzy dni później okręt zawinął do wybrzeża stanu Rhode Island. Następ- ca jednostka opuściła Annapolis pozo- do Key West na Florydzie skąd w dniu nego dnia po zakończeniu manewrów jed- stając przez kolejne miesiące w północ- 29 marca odszedł do Pensacola. Zawi- nostka opuściła Newport i w dniu 28 wrze- nej części amerykańskiego Wschodniego nąwszy tam dwa dni później pancernik śnia zawinęła do Norfolk Navy Yard gdzie Wybrzeża. Najpierw Texas odbył szko- od 1 do 7 kwietnia brał udział w szkoleniu rozpoczęto jej remont kapitalny połączony lenie u Salomon’s Island, później powró- artyleryjskim na akwenie ćwiczebnym z modernizacją. cił do Newport News, po którym odwie- położonym na przyległych wodach Flo- W dniu 3 listopada 1900 roku Texas zo- dził Boston (21-26 czerwca), a 27 czerwca rydy. Podczas strzelania, które jednostka stał wycofany z linii pozostając poza skła- operował u Orient Point w stanie Nowy przeprowadziła u wybrzeży wyspy San- dem czynnej floty przez kolejne dwa lata. Jork. W dniu 1 lipca pancernik prze- ta Rosa, dały o sobie znać problemy z ob- Po przywróceniu do służby w dniu 3 li- szedł do New London spędzając kolej- sługą jej artylerii głównej. Wynikały one stopada 1902 roku, pancernik od 28 li- ne tygodnie głównie na wodach przyle- głównie z wadliwych rozwiązań zastoso- stopada do 1 grudnia odbył oficjalne pró- głych do wybrzeża stanu Connecticut wanego na pancerniku systemu hydrau- by morskie siłowni oraz próbne strzelania także w okolicach Fisher’s Island, Fort Po- licznego zasilania mechanizmów poda- artyleryjskie. Następnie powrócił do Nor- int Bay i St. Mary. Jednostka operowa- folk Navy Yard dla usunięcia zauważonych ła również koło Falkner Island i Horton’s 14. Skutkiem spowdowanego wojną domową w We- usterek, po czym w dniu 11 grudnia opu- Point w stanie Nowy Jork, a w dniach 15- nezueli kryzysu ekonomicznego było zawieszenie w 1902 r. spłaty kredytów zaciągniętych przez ten kraj ścił stocznię. 16 sierpnia zawinęła do Bradford w sta- w państwach europejskich. Niezadowolone z tego fak- W związku z narastającym w końcu nie Rhode Island. Następnego dnia Te- tu Niemcy, Wielka Brytania i Włochy wystosowały 1902 roku międzynarodowym kryzysem xas wziął udział w paradzie okrętów 7.12.1902 r. ultimatum z żądaniem spłaty zobowiązań. 14 Jednocześnie państwa te ustanowiły blokadę wybrzeża w Wenezueli , w którym Stany Zjedno- w Oyster Bay w stanie Nowy Jork, któ- Wenezueli przez wysłane tam okręty, które ostrzeliwały czone zostały mediatorem, natychmiast rą w okolicach swego domu „Sagamore także miasta wenezuelskie i zatopiły 5 kanonierek. po zakończeniu remontu Texas został Hill” odbierał prezydent Theodore Roose- 15. Na mocy porozumienia zawartego 13.2.1903 r. w Waszyngtonie, Wenezuela zobowiązała się zapłacić skierowany na Morze Karaibskie. W dniu velt. W dniu 30 sierpnia pancernik zawi- kontrybucję, a państwa europejskie odstąpić od bloka- 16 grudnia pancernik dołączył do zgru- nął do Annapolis gdzie po długim rejsie dy jej wybrzeża. 16. Wśród podchorążych, którzy rozpoczęli swą ka- powania okrętów na wodach przybrzeż- wyokrętował podchorążych. Dzień póź- rierę morską na pokładzie pancernika Texas byli min. nych Puerto Rico. Przez kolejne tygodnie niej okręt zakotwiczył u Old Point Com- późniejsi admirałowie: Chester W. Nimitz i Royal E. In- przełomu lat 1902/1903 jednostki prowa- fort w stanie Virginia, po czym w dniu gersoll. 17. Wg raportu dowódcy Eskadry Przybrzeżnej dziły manewry u brzegów wyspy Cule- 3 września odszedł do Bradford. Po dwu- kontradmirała Jamesa S. Sandsa dla Biura Nawiga- bra. Wśród nich były pierwsze w historii dniowym (5-7 września) postoju jednost- cyjnego.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 13 „Texas” pierwszy pancernik amerykański wania amunicji oraz napędu dział i wież. Perry. W dniu 2 sierpnia okręt zakotwi- swoją obecnością doroczny festiwal Mardi System zasilania wyposażony był w aku- czył w Lynhaven. Gras w Nowym Orleanie. W dniu 1 mar- mulator o zbyt dużej pojemności, którego W początkach sierpnia Texas opu- ca okręt opuścił Luizjanę i dwa dni później napełnianie wymagało pracy pomp z peł- ścił Virginię i w dniu 5 sierpnia zawi- powrócił do Pensacola. Bazując tam przez ną wydajnością. Brak było przy tym ar- nął do Provincetown w stanie Massachu- kolejny miesiąc dwukrotnie (22-24 mar- matury regulacyjnej pomiędzy pompami setts. Cztery dni później okręt przeszedł ca i 2-3 kwietnia) uczestniczył w strzela- i akumulatorem, a temperatura wody bę- na wody stanu Rhode Island: najpierw niach artyleryjskich. Pobyt w Pensacola dącej czynnikiem roboczym była wyso- do Newport, a 11 września do Bradford. jednostka zakończyła w dniu 4 kwietnia ka. Regulowanie wydajności systemu do- Następnego dnia pancernik przeszedł i zaliczywszy krótki (6-8 kwietnia) po- konywane było ręcznymi zaworami przez na akwen ćwiczebny położony w za- stój w Key West, tydzień później zawinę- maszynistów pomp, co skutkowało waha- toce Cape Cod, na którym przebywał ła do Charleston. W dniu 21 kwietnia Te- niami ciśnienia w systemie. Utrudniało to do 23 września. Dwa dni później Texas xas opuścił Południową Karolinę i odszedł obsługę dział oraz prowadziło do powsta- powrócił do Norfolk gdzie do 2 listopa- na północ. Będący w drodze pancernik, wania nieszczelności, a nawet mechanicz- da przechodził przegląd kontynuowany który został włączony w poszukiwania ko- nych uszkodzeń rurociągów i dosyłaczy. od 4 listopada w New York Navy Yard. lejnej opuszczonej i dryfującej jednostki W dniu 10 kwietnia pancernik opuścił Tam pancernik przeszedł dokowanie po- nie napotkawszy jej jednak kontynuował Pensacola i zaliczywszy dwudniowy po- wracając w dniu 15 listopada do New- rejs ku Bostonowi. W dniu 16 kwietnia stój w Key West, w dniu 14 kwietnia od- port News gdzie dołączył do Eskadry okręt wszedł do tamtejszej stoczni mary- szedł na północ. Cztery dni później zawi- Przybrzeżnej nie będąc już jednak jej narki, w której przeszedł remont związany nął do Norfolk w stanie Virginia. okrętem flagowym. Kolejny okres służby z planowanym przeniesieniem go do re- Kolejne miesiące służby Texas spędził jednostka spędziła u wybrzeży Północnej zerwy. Po zakończeniu prac, w dniu na wodach środkowej i północnej czę- Karoliny – najpierw koło Hatteras Cove 10 maja Texas opuścił Boston i dwa dni ści atlantyckiego wybrzeża Stanów Zjed- (26-27 listopada), a 27-28 listopada Lo- później zawinął do Norfolk Navy Yard, noczonych. Po czterodniowym pobycie okout Bight. W dniu 29 listopada pancer- w której w dniu 24 maja 1906 roku został w Norfolk przeszedł do Newport News, nik zawinął do Charleston w Południo- przeniesiony do rezerwy. po czym w dniu 24 kwietnia zakotwi- wej Karolinie. Postój pancernika w rezerwie trwał czył na Hampton Roads. Podczas prze- Początek 1905 roku Texas spędził jak do 29 września, kiedy to przywrócono prowadzonego pięć dni później strzela- zwykle na wodach południowych uczest- mu pełny status jednostki operacyjnej, nia, mimo trudności w obsłudze dział nicząc min. w testowaniu stacji radioko- aby w związku z narastającym zagroże- kalibru 305 mm, artylerzyści pancerni- munikacyjnych usytuowanych wzdłuż po- niem działaniami wojennymi na Kubie ka uzyskali doskonałe wyniki osiągając łudniowo-wschodniego wybrzeża Stanów wziął udział w misji przewiezienia na wy- 82% trafień z 22 wystrzelonych pocisków. Zjednoczonych oraz w Zatoce Meksykań- spę żołnierzy piechoty morskiej. Następ- Podobne rezultaty – 83% trafień z 60 wy- skiej. Okręt uświetnił także swoją obecno- nego dnia jednostka zakotwiczyła u przy- strzelonych pocisków – przyniosło strze- ścią odbywający się tym razem na począt- lądka Henry, po czym 2 października lanie z dział 6-funtowych. W dniu 9 maja ku marca karnawał Mardi Gras w Nowym odeszła ku Karaibom. Zaliczywszy krót- Texas przeszedł do Annapolis, a dwa dni Orleanie. Powróciwszy do Virginii Texas ki (5-6 października) postój w Charle- później prowadził szkolenie taktyczne min. zaokrętował podchorążych Akade- ston w Południowej Karolinie, w dniu koło wyspy Tanger. Podczas prawie mie- mii Marynarki w Annapolis, z którymi 9 października Texas zawinął do Hawany. sięcznego postoju pancernik zaokręto- wyszedł w morze w dniu 24 czerwca. Pod- Pancernik pozostawał na Kubie do koń- wał podchorążych Akademii Marynar- czas letniego rejsu pancernik odwiedził ca miesiąca, po czym wioząc na pokła- ki i w dniu 5 czerwca opuścił Annapolis. północno-wschodnie wody Stanów Zjed- dzie żołnierzy piechoty morskiej w dniu Dwa dni później jednostka rzuciła kotwi- noczonych operując min. w lipcu u brze- 3 listopada 1906 roku powrócił na Hamp- cę koło Solomons w stanie Maryland. Ty- gów Rockland w stanie Massachusetts, ton Roads. Następnego dnia zawinął dzień od 17 do 24 czerwca okręt spędził a od 15 do 24 sierpnia w okolicach New do Norfolk Navy Yard, w której w dniu na wspólnych manewrach floty na wodach London w stanie Connecticut. Następ- 9 listopada ponownie został przeniesio- zatoki Chesapeake od Bostonu, poprzez nie okręt powrócił do zatoki Chesapeake ny do rezerwy. Okręt został przywróco- ujście rzeki Potomac i Newport News rzucając kotwicę koło Solomons. W dniu ny do czynnej służby w dniu 17 sierp- do Hampton Roads. Po zakończeniu ćwi- 31 sierpnia jednostka zawinęła do Anna- nia następnego roku, aby uczestniczyć czeń Texas opuścił Virginię. Przeszedł- polis gdzie wyokrętowała podchorążych. w mających miejsce w Norfolk świato- szy na północ w dniu 29 czerwca zawinął Pod koniec roku Texas przeszedł przegląd, wych targach i wystawie techniki zorga- do Rockland w stanie Maine, w którego po którym pozostawał w Charleston w Po- nizowanych z okazji 300-lecia utworzenia okolicach przebywał przez dwa tygodnie łudniowej Karolinie. kolonii w Jamestown w stanie Virginia. z wyjątkiem 1 i 2 sierpnia, kiedy kotwi- Początek 1906 roku pancernik spę- W dniu 2 grudnia 1907 roku Texas wszedł czył w East Lamoine. Od 16 do 24 sierpnia dził w Charleston wychodząc w morze do Norfolk Navy Yard gdzie po przepro- okręt operował u wybrzeży stanu Connec- w dniach 15-16 stycznia i opuszczając Po- wadzeniu prac przygotowawczych w dniu ticut w okolicach New London, po czym łudniową Karolinę w dniu 13 lutego. Kie- 11 stycznia następnego roku wycofano go w dniu 26 sierpnia zakotwiczył koło So- rujący się na południe okręt zatopił wrak z czynnej służby. lomons. Cztery dni później pancernik opuszczonego szkunera Sakata, któ- Pancernik ponownie wcielono w skład przeszedł do Annapolis gdzie wyokręto- ry dryfując stanowił zagrożenie dla że- czynnej floty w dniu 1 września 1908 wał podchorążych i w dniu 31 sierpnia od- glugi. W dniu 17 lutego Texas zawinął do roku, przy czym w ciągu kolejnych tygo- szedł do Newport News. Tam następnego Key West, a dwa dni później do Pensaco- dni przystosowano go w stoczni marynar- dnia jego załoga uczestniczyła w obcho- la w stanie Floryda. Od 22 lutego pancer- ki w Norfolk do pełnienia roli okrętu sta- dach Święta Komodora Olivera Hazard nik kotwiczył na Mississippi uświetniając cjonarnego. W dniu 26 września jednostka

14 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Texas” pierwszy pancernik amerykański

Dowódcy pancernika Texas łe według projektu porównywalnego ze ów- Komandor Henry Glass 15.08.1895 – 27.01.1896 czesnymi pancernikami innych flot. W związku z brakiem przydatno- Komandor Henry Glass 20.07.1896 – ??.04.1897 ści do wykorzystania na współczesnym Komandor William Clinton Wise ??.04.1897 – 18.10.1897 polu walki zdecydowano, że po zakończe- Komandor John Woodward Philip 18.10.1897 – 04.09.1898 niu pełnienia roli okrętu stacjonarnego w Charleston Texas zostanie użyty jako cel Komandor Charles D. Sigsbee 04.09.1898 – 22.01.1900 dla strzelań artyleryjskich. Zamierzano go Komandor W. C. Gibson 22.01.1900 – ??.6/7.1900 wykorzystać dla ewaluacji efektów trafień Komandor M. R. S. MacKenzie ??.6/7.1900 – 03.11.1900 współczesnych pocisków w opancerzo- Komandor William T. Swinburne 03.11.1902 – ??.??.???? ne i nieopancerzone części okrętu, oceny prawdopodobieństwa trafień podwodnych ??.??.???? ??.??.???? – ??.??.???? na różnych głębokościach, szacowania Komandor George A. Bicknell ??.??.???? – 26.06.1906 efektów wpływu wstrząsów spowodowa- Komandor Charles Plunkett 26.06.1906 – 25.08.1906 nych wybuchami pocisków na elementy wyposażenia technicznego, a także palno- Komandor George R. Clark 25.08.1906 – 09.11.1906 ści wyposażenia okrętowego oraz określa- Komandor ppor. Edward T. Witherspoon 17.08.1907 – 11.01.1908 nia namiarów celowania przy strzelaniach Komandor por. William A. Gill 26.09.1908 – 11.02.1911 długodystansowych. Do nowej funkcji Te- xas został przystosowany podczas ostat- opuściła Virginię i trzy dni później zawi- ka uważana była wówczas za przestarzałą, niego postoju w stoczni marynarki w Nor- nęła do swojego nowego miejsca posto- choć tak naprawdę nie spełniała wymogów folk zostając wycofanym ze służby w dniu ju w stoczni marynarki wojennej w Char- współczesnego pola walki już w chwili wej- 11 lutego 1911 roku. leston w Południowej Karolinie. Ostatni ścia do służby. Zaprojektowany wg prze- okres czynnej służby pierwszego pancerni- starzałych założeń, skutkiem przedłuża- (ciąg dalszy nastąpi) ka amerykańskiego trwał do końca grud- jącego się projektowania i budowy, znalazł 18. Lider typu „Indiana” wszedł do służby nia 1910 roku, kiedy to Texas po raz ostatni się bowiem pod banderą amerykańską nie- 20.11.1895 r, a więc nieco tylko ponad trzy miesiące przeszedł do Norfolk Navy Yard. Jednost- co tylko wcześniej niż jednostki18 powsta- po pancerniku Texas. FOTOKOLEKCJA

Nastrojowa fotografia francuskich okrętów z 1902 roku. Na pierwszym planie krążowniki Amiral Charner i Pothuau, a na drugim pancerniki Bouvet i Masséna. NrFot. 120zbiory (4/2013) Gérarda Gariera • OKRĘTY WOJENNE 15 Krążownik pancernopokładowy Haichen. TekstDmitrij Kisieliow (Rosja) Fot. Chen Zue, Xinhai Haijun

część II Okręty Guangdongu

Na progu nowego wieku Fujian skierowało na południe przestarzałe drewniane transpor- Utrata najsilniejszych okrętu zmusiła władze Liangguangu do towce Chenhang i Fubo. rezygnacji z myśli o stworzeniu silnego zespołu jednostek. Choć Obie jednostki uczestniczyły w starciu z francuską eskadrą flota Guangdongu tak jak poprzednio liczyła ponad 50 jednostek, 23 sierpnia 1884. Przy czym Fubo był atakowany przez torpedo- jej zadania ograniczono do obrony wybrzeża i zwalczania piratów. wiec No 45 i uszkodzony przy pomocy miny wytykowej. Dowódca Poza tym na południowych morskich granicach Cesarstwa po- okrętu Lü Wenjing zdołał wyrzuć go na mieliznę. Chenhang został wstała niełatwa sytuacja. Francja, która w 1885 rozciągnęła swo- zatopiony ogniem francuskich krążowników przy nabrzeżu arse- ją władze na całe terytorium Wietnamu, zmierzała do objęcia kon- nału na głębokości około 6 m. Już do wiosny 1885 Chińczykom trolą wysp Morza Południowochińskiego. Te niezamieszkałe atole udało się wydobyć i wyremontować Fubo, a w czerwcu tego roku wykorzystywali rybacy i piraci z różnych państw, jednak w Peki- także – Chenhang14. Po wojnie z Japonią obie jednostki zostały nie niezmiennie uważano, że należą do Cesarstwa Qying. W 1890 uzbrojone: Chenhang po raz pierwszy w czasie swej służby otrzy- generał-gubernator Indochin Francuskich Paul Dumer wydał po- mał kilka dział małokalibrowych (nie więcej niż 2 – 3), a Fubo lecenie budowy latarni morskiej na jednej z wysp Xisha (Paracel- 1 działo 5 calowe (127 mm) i 4 działa kal. 4 calowe (102 mm) nie- skich).W 1891 japoński kupiec Nishizawa Yoshizi zorganizował ustalonego systemu. ekspedycję na atol Dongsha (Pratas) w celu rozpoznania złóż gu- W 1905 na czele floty Guangdongu stanął Li Zhun (1871-1936), ana. Wszystkie te działania spowodowały kolejne bolesne ukłucie który był ostatnim cesarskim dowódcą tego zespołu. Do chwi- chińskiej miłości własnej i bez tego już zranionej w wyniku nie- li podjęcia służby morskiej był urzędnikiem władz celnych, ener- udanej wojny. Kanonierki o małym zanurzeniu i torpedowce nie gicznie walczącym z piratami, za co w roku 1903 otrzymał tytuł mogły oddalić się od swoich baz, wobec czego do nadzoru nad „Zwycięskiego bohatera” (Guoyong batulu). Dysponując nader topniejącymi wyspiarskimi włościami przyszło skierować jedyną ograniczonymi środkami bojowymi, Li Zhun podjął energiczne większą jednostkę floty Guangdongu – transportowiec Guanghai. działania na akwatorium Morza Południowo-Chińskiego. W 1907 Brytyjski parowiec o wyporności 4850 t i zanurzeniu 10 m został odwiedził na pokładzie kanonierki Guandjin wyspy Xisha, przy zakupiony przez władze japońskie w czasie wojny z Chinami. Po czym na wyspie Wudi (obecnie Yongxingdao) podniósł chińską zakończeniu konfliktu zbędny już transportowiec został sprzeda- flagę. W tym roku dawny dowódca Guangyi Lin Guoxiang doko- ny armatorowi „Nippon Yusen Kaisha”, który wkrótce odsprzedał nał przeglądu okrętów i przekonał się o ich znacznym zużyciu. Li go chińskiemu rządowi. Jednostka otrzymała uzbrojenie artyleryj- 14. Poza nimi wprowadzono ponownie do służby transportowiec Yongbao („Wiecz- skie, którego skład nie jest znany, jednak wątpliwe by było to coś na ochrona”) – była to pierwsza duża operacja wydobycia zatopionej jednostki w histo- godnego uwagi. Poza tym na rozkaz Pekinu dowództwo eskadry rii nowożytnej chińskiej floty.

Transportowce Chenhang i Fubo Nazwa Rok i miejsce Wyporność, t Wymiary, m Moc, KM, Prędkość, w. Początkowe uzbrojenie Załoga Chenhang 1874, Mawei (No 14) 1390 63,3 x 9,7 x 4,2 580, 9 brak 150 1 x 160 mm Armstronga (odprzodowe) Fubo 1870, Mawei (No 4) 1258 66,3 x 10,6 x 3,9 580 9 2 x 120 mm Armstronga (odprzodowe) 130 4 x 120 mm Vovasseura (odtylcowe)

16 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Okręty Guangdongu

Zhun natychmiast zorganizował remont i do początku 1909 oba jąc możliwości kontrolowania transportowce były gotowe do rozpoczęcia kampanii – tym bar- oddalonych rejonów Morza Po- dziej, że chwila ku temu była wyjątkowo sprzyjająca. łudniowo-Chińskiego, władze Nishizawa Yoshizi jeszcze w roku 1907 zafrachtował statek Shiko- Liangguang w roku 1908 prze- ku-Maru i wysadził na wyspach Pratas prawdziwy desant 200 robot- kazały prawa do zagospodaro- ników. Podjęli oni eksploatację guana, którego warstwa w niektó- wania wysp Nansha towarzy- rych miejscach miała grubość 6 m! Przy okazji Japończycy zniszczyli stwu „British Australian Guano świątynię i cmentarz chińskich rybaków, który istniał od niepamięt- Company”. nych czasów na głównej wyspie atolu. W czasie 2 lat Nishizawa zdo- Latem 1909 do wysp Xi- łał zbudować kantor, osiedle mieszkaniowe, 3 magazyny i przystań sha i Dongsha został wysłany przeładunkową z podjazdem szynowym (!). „Flota” towarzystwa krążownik torpedowy Feiying składała się z parowego holownika i kilku płaskodennych barek. wraz z jedną z jednostek pa- Wczesną wiosną 1909 załoga Fubo stwierdziła, że nad Pratas po- trolowych urzędu celnego Gu- wiewa japońska flaga, a główna wyspa atolu stała się „wyspą Nishi- angdong. Zbudowany w 1895 Li Zhun – ostatni dowódca floty zawa”. Kupiec zakomunikował chińskim marynarzom, że wyspy w Niemczech Feiying znacznie Guangdongu. Fot. Internet są niczyje, a zajął je dlatego, że znajdują się na wodach Tajwanu, przewyższał wszystkie okręty podlegającego Japonii na mocy traktatu pokojowego z 1895. D-ca floty Guangdong. 11 października 1909 Japonia oficjalnie przeka- transportowca Wu Jingrong wystawił na atolu uzbrojony posteru- zała Cesarstwu Qing zwierzchnictwo nad wyspami Pratas. Pekin nek, który miał nie dopuszczać do eksploatacji i wywozu guana. zgodził się wypłacić Nishizawie 160 tys. lianów z 200 tys., pozo- Następnie kwestia przynależności Pratas została przekazana dy- stałe zatrzymano tytułem kary za zniszczenie świątyni i cmenta- plomatom. Japońskie władze zaabsorbowane przedłużającą się ry- rza. W listopadzie 1909 Fubo, Chenhang i Guanghai (wg. Innych walizacją z Rosją o panowanie w Mandżurii, nie rozmieniały się na źródeł w ekspedycji uczestniczyła kanonierka Guangjin) skierowa- drobne. Cesarski poseł w Tokio otrzymał polecenie ustąpienia żą- ły się do Atala by przywrócić na nim chińską jurysdykcję. 19 listo- daniom Chin na warunkach pełnej rekompensaty strat Nishizawy pada wszyscy poddani mikado zostali ewakuowani, po czym na- wynoszących w sumie ponad 200 000 srebrnych lianów. stąpiła uroczystość z udziałem szefa rejonu Guangzhou Cai Kang Nie mogąc doczekać się końca negocjacji Li Zhun w początkach i japońskiego konsula. Podniesieniu chińskiej flagi towarzyszył sa- kwietnia 1909 skierował Fubo (d-ca Wu Jingrong) i Chenghang lut artyleryjski z 21 wystrzałów. W literaturze historycznej ChRL to (d‑ca Liu Yikuan) w rejon Wysp Paracelskich. Dowodzenie ze- wydarzenie określa się „pierwszą zakończoną sukcesem akcją przy- społem objął Lin Guoxiang. Poza marynarzami w skład ekspedy- wrócenia zagrabionych chińskich terytoriów”. cji wchodził pluton piechoty i brygada robotników. Ci ostatni mie- li zajmować się ustawianiem na wyspach masztów i pamiątkowych W latach niepokojów obelisków. Okręty odwiedziły wyspy Drummond (obecnie Ji- Działania floty Guangdongu na Morzu Południowo-Chiń- nqingdao), Robert (obecnie Ganquandao), Pattle (obecnie Shanhu- skim zbiegły się w czasie z reformą cesarskiej marynarki wojen- dao), Duncan (obecnie Chenhangdao) oraz inne. Na każdej z nich nej. W 1909 w miejsce starego resortu morskiego (Zongli haijun ustawiono pamiątkowy znak z napisem: „Inspekcja przeprowadzo- shiwu yamen) powstało Ministerstwo do spraw organizacji flo- na na rozkaz dowódcy floty Guangdong w 33 roku panowania ce- ty (Chouban haijun shiwu chu) na którego czele stał książę Zai sarza Guangxu”15. Wszystkie wyspy otrzymały nowe nazwy, przy Xun. W 1910 resort został przemianowany ma Ministerstwo Mor- czym dwie na cześć okrętów biorących udział w ekspedycji (jedna skie (Haijun bu). Floty Nanyang i Beiyang zostały połączone pod z nich i dziś jest obecna na chińskich mapach archipelagu). Kolejną wspólnym dowództwem, powstała eskadra krążowników i flotyl- wyspę nazwano na cześć Li Zhuna. la rzeczna Yangzi. Flota Guangdongu została przemianowana na 24 kwietnia 1909 zespół powrócił do Kantonu. Rezultaty ekspe- Eskadrę prowincji Guangdong (Yuehai jiandui), która jednak po- dycji są dziś aktywnie wykorzystywane dla potwierdzenia zwierzch- zostawała pod kontrolą lokalnych władz. nictwa ChRL na Wyspami Paracelskimi, kwestionowanego przez Wietnam. Grupa wysp Nansha (Spratly), leżąca znacznie dalej na 15. W rzeczy samej od 2 grudnia 1908 r. Chinami formalnie rządził cesarz Xuantong południe od Xisha, nie była objęta programem inspekcji. Nie ma- (Pu Yi), jednak znaki przygotowano wcześniej i później już ich nie zmieniano.

Transportowiec Fubo w ciekawym ujęciu. Fot. Chen Yue

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 17 Okręty Guangdongu

Ostatnim uzupełnieniem Eskadry Gu- angdongu w przeddzień rewolucji Xiinhai 1911 roku była seria rzecznych kanonie- rek, zbudowanych w Hongkongu w latach 1908-1909: Jianggong, Jiangda, Jianggu, Jiang’an i Jianghan. Jednostki miały wy- porność 250 t, długość 44 m, szerokość 6 m, zanurzenie 2,2 m. Rozwijały prędkość 14 węzłów, a ich uzbrojenie stanowiło dzia- ło kal. 75 mm i 4 karabiny maszynowe. Za- łoga liczyła 62 marynarzy i oficerów. Władze młodej Republiki Chińskiej podjęły próbę ostatecznego połączenia wszystkich sił morskich państwa, jednak została ona przerwana przez lokalnych mi- litarystów, którzy w drugiej połowie lat 1910 obrali kurs na przygotowanie do wojny domowej. Większość z nich nie potrzebo- Krążownik torpedowy Feiying. Fot. Chen Yue wała floty, a niekiedy traktowała otrzyma- ne okręty jako towar. Przykładowo gen. Mo Rongxing z Guangdong Gdy premier rządu w Pekinie Duan Qirui ogłosił zwołanie no- sprzedał za granicę w roku 1918 transportowiec Guanghai za kwotę wego parlamentu, Sun Yat-sen wezwał wszystkich posłów starego 900 000 lianów. Tymczasem właśnie wojna domowa doprowadziła o przybycie do Guangzhou w celu zorganizowania alternatywnych do nieoczekiwanego wzmocnienia Eskadry Guangdongu. organów władzy. Ruch konstytucyjny uzyskał od razu wsparcie W pierwszych latach republiki jedynym potwierdzonym uzu- kierownictwa floty. Należy to tłumaczyć tym, że władze pekińskie pełnieniem Eskadry Guangdongu były kanonierki Dongjiang i Be- ani prowincjonalna generalicja nie interesowała się problemami ijang o małym zanurzeniu. 20 marca 1913 na dworcu kolejowym floty, sporą rolę odegrał również fakt, że na czele republikańskiej w Szanghaju został zabity jeden z założycieli Guomindangu (Partii marynarki wojennej stał adm. Cheng Biguang, dawny towarzysz Narodowej) i lider większości parlamentarnej Song Jiaoren. Odpo- broni Sun Yat-sena. Wraz z dowódcą Pierwszej Eskadry (Szanghaj) wiedzialność za jego śmierć spoczywała na tymczasowym prezy- Lin Baoze podjął on faktyczny bunt, wypowiadając posłuszeństwo dencie republiki Yuan Shikai, który widział w parlamencie środek rządowi Duan Qiruia. 11 lipca 1917 admirał wyprowadził na połu- ograniczający jego władzę. Obawiając się represji kierownictwo dnie okręty Pierwszej Eskadry stacjonujące w Longhua w pobliżu Guomindang na czele z Sun Yat-senem uciekło do Japonii. W koń- Szanghaju. Wśród nich znajdowały się krążownik pancernopokła- cu 1915 Yuan Shikai próbował zmienić swój urząd na cesarza pod dowy Haiqi, krążownik torpedowy Feiying, niszczyciel Tong’an, hasłem Hongxian (Wielka Ustawa), lecz spotkał się z oporem ar- a także kanonierki Yongfeng i Wufeng. Sun Yat-sen dołączył do mii i już w marcu następnego roku powrócił do republikańskiej Cheng Biguang. Po drodze do zespołu przyłączył się niszczyciel formy rządów. Śmierć dyktatora w czerwcu 1916 otwarła kierow- Yuzhang i transportowiec Fuan, wcześniej skierowane do Fujian. nictwu Guomindangu drogę do powrotu do Chin, co nie oznacza- 4 sierpnia 1917 siedem okrętów przybyło do Kantonu, gdzie znaj- ło jednak natychmiastowego przejścia partii do władzy. Przybyły dował się krążownik pancernopokładowy Haichen oraz kanonier- z Japonii do Szanghaju Sun Yat-sen, którego idee cieszyły się trady- ki Yongxiang i Chuyu. Pod dowództwem Cheng Biguanga zosta- cyjnym poparciem w prowincji Guangdong, postanowił nie konty- ła sformowana „Eskadra Chroniąca Konstytucję” (Hufa jianhui). nuować już dalszej podróży. W październiku 1917 dołączył do niej krążownik Zhaohe, w rezul-

Krążownik pancernopkładowy I klasy Haiqi – największy i najsilniejszy okręt, który wchodził w skład Eskadry Guangdongu. Fot. Internet

18 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Okręty Guangdongu

Okręty „Eskadry Chroniącej Konstytucję” Nazwa Klasa Miejsce budowy i rok Wyporność, t Moc, KM Prędkość, w Uzbrojenie Załoga krążownik 2 x 203 mm, 10 x 120 mm, 12 x 47 mm Haiqi Wielka Brytania 1898 4300 17 000 22 471 pancernopokładowy I klasy 4 x 37 mm, 5 wt kal. 450 mm krążownik 3 x 150 mm, 8 x 105 mm, 6 x 37 mm, 6 km, Haichen Niemcy 1897 2950 7500 19,5 324 pancernopokładowy II klasy 2 wt kal. 350 mm 2 x 150 mm, 4 x 102 mm, 2 x 76 mm, krążownik Zhaohe Wielka Brytania 1912 2600 6000 22 6 x 47 mm, 2 x 40 mm, 2 x 37 mm, 274 pancernopokładowy II klasy 2 wt kal. 450 mm 2 x 105 mm, 6 x 47 mm, 4 km, Feiying krążownik torpedowy Niemcy 1895 850 5430 22 145 3 wt kal. 350 mm Tong’an 3 x 76 mm, 4 x 47 mm, niszczyciel Niemcy 1913 390 6000 32 81 Yuzhang 2 wt kal. 450 mm Yongfeng 780 1 x 102 mm, 1 x 76 mm, 2 x 47 mm, kanonierki Japonia 1913 1350 13,5-14 140 Yongxiang 844 1 x 40 mm, 2 x 37 mm, 2 km Wufeng kanonierka (eks jacht) Qingdao 1910 200 300 10 4 x 47 mm 46 Chuyu kanonierka Japonia 1907 750 1350 13 2 x 120 mm, 1 x 76 mm, 2 x 37 mm, 2 x 25 mm 117 Fuan transportowiec Mawei 1887 1800 1600 10 2 x 57 mm, 2 x 37 mm 105 long, zajmujący równocześnie odpowiedzialne stanowiska w do- wództwie południowych sił morskich. W marcu 1926 Zhongshan i kanonierka Baobi opuściły miejsce postoju przed akademią mor- ską Huangpu. Li Zhilong twierdził, że postąpił tak na prośbę kie- rownictwa akademii, powołującego się na rozkaz Czang Kaj-szeka o zmianie dyslokacji jednostek. Sam lider Guomindangu oskar- żał dowódcę Zhongshana o próbę przewrotu i wprowadził w Gu- angzhou stan wyjątkowy. Li Zhilong został zwolniony ze służby wojskowej, a po zerwaniu przez Czang Kaj-szeka z komunistami – stracony w Guangzhou. Wydarzenia marca 1926 są znane w chiń- skiej historii jako „Incydent z Zhongshan”. Do początków 1927 podstawę floty Guangdong stanowiło 36 kutrów i przybrzeżnych kanonierek, które trafiły do służby różny- mi drogami, było wśród nich kilka zdobycznych jednostek pirac- kich. Brak wiarygodnych informacji o ich parametrach taktyczno- Sun Yat-sen i jego małżonka Song Qinling na pokładzie kanonierki -technicznych, a uzbrojenie stanowiły 2-4 działa małego kalibru Yongfeng – 1922 rok. Fot. Internet bądź karabiny maszynowe. tacie czego w Guangdong skoncentrowane zostało 44% wszystkich W roku 1928 w organizacji chińskich sił morskich nastąpi- okrętów Chin. ły kolejne zmiany, związane z ustanowieniem dyktatury Czang Śmierci Cheng Biguanga w początkach 1918 wyjaśniła, że nie Kaj-szeka. Eskadra Guangdongu została przemianowana na wszyscy marynarze eskadry bezwarunkowo popierają Sun Yat-se- Czwartą Eskadrę republikańskiej marynarki wojennej. O ile na. W 1921 marynarze z Fuijan z załogi krążownika Haiqi próbo- Pierwsza (Szanghaj) i Druga (Nankin) Eskadra podlegały bez- wali zorganizować bunt, jednak próbę udaremnił d-ca okrętu Wen pośrednio Ministerstwu Morskiemu, o tyle Czwarta i Trzecia Shude. Następnie został wyznaczony d-cą Eskadry i w czerwcu (Qingdao) zachowały określoną samodzielność. W przypad- 1922 wspierał lidera Guomindangu w konflikcie z gubernatorem ku Czwartej było to znakiem troski prezydenta o dobre stosun- Guangdongu anarchistą Chen Jiongmingiem. Jednak już w końcu ki z kadrą oficerską eskadry Guangdongu: Czang Kaj-szek kilka następnego roku Wen Shude zdradził Sun Yat-sena i przeszedł na lat przeżył w Kantonie i dobrze znał sytuację w tamtejszej flocie, stronę północnego militarysty Wu Peifua. która zawsze opierała się na miejscowej kadrze. Świadczy o tym 19 grudnia 1923 dowodzący wyprowadził z Kantonu 5 okrętów – krążowniki Haiqi, Haichen i Zhaohe oraz kanonierki Yongxiang 16. Zhongshan – imię Sun Yat-sen wg reguł pekińskiej wymowy. i Chuyu. Znajdujący się w Shantou niszczyciel Tong’an również Okręty Eskadry Guangdongu w 1927 r. odszedł na północ. Wszystkie jednostki przybyły w rezultacie do Qingdao, gdzie stały się podstawą Eskadry Bohai (Bohai jiandui). Wyporność Nazwa Ucieczkę tłumaczono w bardzo prosty sposób: rząd Południa był 20 t Guyuan, Yuanwu, Yongxing, Xixing zajęty wojną lądową i ciągle utrzymywał flotę na głodowych fun- Sujiang, Longmenga, Fatong, Jiangshun, Gengjian, 30 t duszach. W 1924 najsilniejszymi okrętami floty Guangdongu stał Hongsheng, Chaojiang, Baoan, Luxin, Yongheng się krążownik torpedowy Feiying i kanonierka Yongfeng. Ta ostat- Anshun, Lishun, Jiangping, Fuhai, Annan, Baolai, 40 t nia okazała się mocno związana z Sun Yat-senem, który niejedno- Famao, Zhili, Penggu, Fashun krotnie odwiedzał jednostkę, a w czasie powstania 1922 roku na- 50 t Yongteng wet mieszkał na jego pokładzie. W związku z tym po śmierci „ojca 60 t Jinmao, Chengzhi narodu” kanonierka otrzymała nową nazwę – Zhongshan16. 80 t Tongjiang, Yijang, Gauang’an, Guangwei, Tongyuan W okresie współpracy Guomindangu z chińską partią komu- nistyczną (1925-1927) dowódcą Zhongshan był komunista Li Zhi- Powyżej 100 t Lushun, Faping, Guanghong, Guangbo

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 19 Okręty Guangdongu

ractwem i ochrona wysp Morza Południowo-Chińskiego. Do tego doszło jeszcze demonstrowanie bandery w państwach południo- wo-wschodniej Azji, bowiem w wyniku rewolucji i wojny domowej sytuacja zamieszkujących tam Chińczyków znacznie się pogorszy- ła. Środków podobnie jak poprzednio nie wystarczało, a zamówie- nie nowych jednostek zagranicą ograniczały zarówno możliwości republikańskiego budżetu jak i embargo na uzbrojenie, obejmu- jące Chiny od roku 1919. Co prawda w końcu lat dwudziestych w skład Czwartej Eskadry weszło kilka rzecznych patrolowców, zbudowanych w Hongkongu, chińska anarchia spowodowała ta- kie rozpasanie piractwa, że Brytyjczycy postanowili czasowo „za- pomnieć” o międzynarodowych ustaleniach. Wewnętrzne walki były na rękę nie tylko piratom, Japończycy już w 1917 wznowili działalność gospodarczą na wyspach Dong- sha. Wobec braku jednostek patrolowych o odpowiednim zasię- gu władze pekińskie w 1925 zmuszone były założyć na atolu stałą stację meteorologiczną (faktycznie posterunek wojskowy) z obsa- dą 25 ludzi17. W kwietniu 1929 Czwarta Eskadra została podporządkowana sztabowi morskiej obrony prowincji Guangdong. W październi- ku tego roku flagowiec eskadry – kanonierka Zhongshan została poważnie uszkodzona w wyniku eksplozji własnej amunicji. Aby zrekompensować straty do Guangzhou skierowano nową kano- nierkę Yixian18. Był to jeden z większych okrętów zbudowanych w Chinach w okresie międzywojennym. Budowę podjęto w stocz- ni Jiangnan (Szanghaj) w styczniu 1930 roku. Wodowanie nastą- piło 12 listopada 1930, a do służby weszła w następnym miesiącu. Przy wyporności 1650 ton jednostka posiadała dwuwałową siłow- nię o mocy 4000 KM, zapewniającą prędkość 19 węzłów. Uzbroje- nie składało się z 1 działa kal. 140 mm, 4 kal. 75 mm i 1 kal. 47 mm, Jeden z patrolowców Czwartej Eskadry, zbudowanych w stoczniach przy czym artyleria średniego kalibru posiadała zwiększony kąt Hongkongu, Chaiwan lub Changcheng. Fot. Internet podniesienia lufy i mogła prowadzić ogień do celów powietrznych. W początkach 1931 Yixian stał się nowym flagowcem Czwartej fakt, że na stanowisku dowódcy eskadry pozostawiono Chen Ze Eskadry, która od 1930 bazowała w Haikou na wyspie Hainan. Gdy (Chan Chak), który kierował flotą Guangdongu od 1923. W ten w 1932 gubernator Guangdongu, a równocześnie dowódca Pierw- sposób dyktator starał się zabezpieczyć swój południowy przy- szej Grupy Armijnej, Czen Jitang wystąpił przeciw Czang Kaj-sze- czółek na wypadek zwycięstwa jego politycznych przeciwników. kowi, adm. Chen Ze pozostał po stronie prezydenta. 7 lipca 1932 Trzecia Eskadra od początku 1928 podlegała faktycznie man- Chen Jitang zorganizował nalot lotniczy na Haikou, którego ofiarą dżurskiemu militaryście Zhang Zuolinowi i nazywała się „Flo- padł stary krążownik torpedowy Feiying – pierwszy okręt chińskiej tą Północno-Wschodnich Chin” (Dongbei haijun). Pozostało- floty, zniszczony w wyniku działania lotnictwa. Później Czwarta ści niezależności tego zgrupowania od Ministerstwa Morskiego Eskadra przeszła na stronę Chen Jitanga i została podporządkowa- były częścią polityki Czang Kaj-szeka w stosunku do „młodego na Pierwszej Grupie Armijnej, co nie wpłynęło pozytywnie na jej marszałka” Zhang Xuelianga – syna Zhang Zuolina, który kon- potencjał bojowy. Chen Ze uciekł do Hongkongu, a po powrocie do tynuował sprawy mandżurskie po zabójstwie ojca. W grudniu Chin stał się ministrem marynarki rządu Guomindangu. 1928 Zhang Xueliang zawarł sojusz z Guomindangiem i formal- Mimo wszystko w składzie Czwartej Eskadry pozostawały rap- nie uznał władzę lidera partii. W zamian za to „młody marsza- tem 2 okręty zdolne do działań na wodach oceanicznych – kano- łek” otrzymał szereg preferencji, w tym zachował kontrolę nad nierka Wufeng i transportowiec Fu’an. Co prawda w końcu czerw- Trzecią Eskadrą. 17. W 19327 wyspy były okupowane przez Japonię, od 1946 powróciły do Chin Przed Czwartą Eskadrą stały te same zwykłe zdania, co wcze- i obecnie znajdują się pod kontrolą Tajwanu. śniej przed cesarską flotą Guangdongu, a mianowicie walka z pi- 18. Yixian („Geniusz wyzwolenia”) – jedno z określeń Sun Yat-sena. Patrolowce zbudowane w Hongkongu Nazwa Rok i miejsce Wyporność, t Wymiary, m Siłownia, KM Prędkość, w Uzbrojenie Załoga Zhongyuan * 1 maszyna parowa, 1928, Hongkong 50/60 25,5 x 4,5 x 0,8 10,5 1 x 37 mm, 1 x km 7,7 mm 31 Zhonghe ** 1 kocioł parowy, 100 Jlanyu *** 2 maszyny parowe, 1 x 57 mm, 2 x 40 mm 1929, Hongkong 225 36,8 x 6,5 x 1,3 10,5 52 Jianjian *** 1 kocioł parowy, 400 12 x km 7,7 mm Chaiwan *** 1 x 76 mm, 1 x 47 mm 1932, Hongkong 210 43 x 7,4 x 1,47 2 maszyny parowe, 520 12 ? Changcheng * 6 x km 7,7 mm * Możliwe, że około 1932 hieroglif zmieniono dla upamiętnienia rewolucjonisty Deng Kenga (pseudonim Zhongyuana), zabitego w Guangzhou w 1922, jednak wymowa pozostała bez zmian. Zatopiona przez lotnictwo japońskie 30.10.1938 w rejonie Foshan (Guangdong). ** Możliwe, że około 1932 nazwę zmieniono na Zhongkai dla upamiętnienia Liao Zhongkai, który zginął w Guangzhou w 1925. Zatopiony przez lotnictwo japońskie 30.10.1938 w rejonie Foshan (Guangdong) *** Zatopione przez lotnictwo japońskie we wrześniu 1937.

20 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Okręty Guangdongu

Wieczorem 25 czerwca 1933 stojące w zatoce Laoshanwan krą- Chen Ze (陳策) urodził się żowniki Haiqi, Haichen i Zhaohe wyszły w morze pod dowódz- w prowincji Guangdong w roku twem starszego oficera Haiqi Jiang Xiyuan i skierowały się do 1892. W wieku 3 lat został wy- Kantonu. Co ciekawe, spiskowcy uzyskali swoje – Shen Hon- wieziony przez ojca do Singapu- glie został odwołany do Nankinu, gdzie otrzymał mało znaczą- ru. Gdy chłopiec ukończył 8 rok ce stanowisko. Pojawienie się zbuntowanych krążowników w Gu- życia, rodzina powróciła do oj- angzhou nie wzbudziło radości dowództwa Czwartej Eskadry. czyzny. Będąc słuchaczem szko- Od 1917 do 1933 załogi tych okrętów 17 razy (!) zmieniały swo- ły marynarki wojennej w Kan- ich właścicieli, czym nie wzbudziły zaufania. Obawy te potwier- tonie Chen Ze wstąpił do dziły się w lipcu 1935, gdy Haigi i Haichen samowolnie odeszły „Tongmenhui” – rewolucyjnej or- do Hongkongu, a następnie do Nankinu. Zhaohe wszedł na mieli- ganizacji kierowanej przez Sun znę w rejonie Humen i jedynie z tego powodu pozostał w składzie Yat-sena. Służył w Eskadrze bro- Czwartej Eskadry. niącej konstytucji. W roku 1922 wspierał Sun Yat-sena w kon- Osłabienie morskich sił Południowych Chin w początku lat trzy- flikcie z Chen Jiongmingiem. W latach 1923-1932 dowodził si- dziestych pozwoliło władzom Indochin Francuskich bezpardono- łami morskimi Południowych Chin. W rezultacie konfliktu wo skierować w rejon Nansha eskadrę składających się 3 okrętów z Chen Jitangiem znalazł się w Nankingu i otrzymał stanowi- i 26 lipca 1933 ogłosiły wyspy terytorium francuskim19. Upadek sko ministra morskiego Republiki Chińskiej. Wykonał ogrom- dokończyła rozpoczęta latem 1937 japońska agresja, w trakcie któ- ną pracę by przygotować kraj do odparcia japońskiej agresji. Po rej większość okrętów Czwartej Eskadry została zniszczona, bądź wybuchu drugiej wojny japońsko-chińskiej na osobistą prośbę wpadła w ręce nieprzyjaciela. został wyznaczony dowódcą obrony rejonu umocnionego Hu- men. Pozostając stale na pierwszej linii, został ciężko ranny Tłumaczenie z języka rosyjskiego: i stracił lewą nogę. Został ewakuowany do Hongkongu, gdzie Maciej S. Sobański pozostawał aż do opanowania miasta przez Japończyków. W la- tach 1939-1941 wykonywał funkcję pełnomocnego przedstawi- Bibliografia ciela rządu Guomindang w Hongkongu. W czasie drugiej ewa- Różnorodna korespondencja o prowincji Kwantung (kwiecień 1898 - marzec 1900) kuacji, kuter torpedowy, na którego pokładzie znajdował się // Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (RGIA) f.560, op..28, d. 133, l.11- admirał, został zatopiony przez nieprzyjaciela, jednak Chen -11ob. Ze zdołał się cudem uratować i wraz z kilkoma oficerami swe- O rozwoju floty morskiej w Chinach // Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Wo- go sztabu znalazł schronienie w prowincji Guangdong. Później jenn-Morskowo Fłota (RGAWMF) , f. 417, op.1, d. 323, l. 15-16 ob. przez Yunnan, Birmę i Indie dotarł do Londynu, gdzie pozosta- „Morskaja Kampanija” 2010, Nr 3 i Nr 8. wał do końca wojny. Kawaler orderu Imperium Brytyjskiego. „Morskoj Sbornik”, 1874 Nr 11, 1891 Nr 12, 1894 Nr 9 i Nr 11, 1897 Nr 7. Po kapitulacji Japonii powrócił do Kantonu i został wyznaczony Kłado N.L., Wojennyje diejstwija na morie wo wiremia japono-kitajskoj wojny, „Mor- pierwszym powojennym merem miasta. Zmarł nagle 31 sierpnia skoj Sbornik” 1895, Nr 5, część nieoficjalna. 1949, co wywołało plotki, o tym jakoby do śmierci popularnego Niebolsin A.K., Morskaja wojna Japonii s Kitajem, „Morskoj Sbornik”, Nr 9 część admirała miał przyczynić się sam Czang Kaj-szek. nieoficjalna. Chen Guangrong, Minguo haijun di san jiandui xingshuanji (Rozwój i upadek Trze- ca 1933 do Guangzhou przeszły z Qingdao krążowniki Trzeciej ciej Eskadry floty republikańskiej) „Dangdai haijun”, 2006, Nr 4. Eskadry Haiqi, Haichen i Zhaohe. Rzecz w tym, że w końcu lat Chen Yue, Beiyang haijun jianchuanzhi (Opis okrętów i statków Beiyang), Jinan dwudziestych oficerowie północnego zgrupowania podzielili się 2009 z chińskiego oryginału. na dwie wrogie grupy. Do pierwszej należeli „staruszkowie”, któ- Chen Yue, Jindai guozao jianchuan (Opis okrętów zbudowanych w Chinach w no- rzy w 1923 przeszli od Sun Yat-sena do Wu Peifua, a po klęsce tego wych czasach), Jinan 2011 z chińskiego oryginału. ostatniego sympatyzujący z Czang Kaj-szekiem. Drugą stanowili Jiang Ming, Longqi paioyang de jiandui. Zhongguo jindai haijun xingyi shi (Flota pod „mandżurowie” na czele z dowódcą eskadry Shen Honglie – prote- flagą smoka. Historia floty chińskiej w nowych czasach), Beijing 2003 z chińskie- gowanym Zhang Zuolina. W kwietniu 1929 wojska Guomindang go oryginału. przejęły kontrolę nad Qingdao, co wzbudziło wśród „staruszków” Rawlinson J.I., China’s struggle for nawal development 1839-1895, Cambridge (Mass) nadzieję na odsunięcie Shen Honglie. Czang Kaj-szek jednak nie 1967. tylko pozostawił admirała na czele eskadry, ale w grudniu 1931 Wright R., The Chinese Steam Navy 1862-1945, London 2000. wyznaczył go merem Qingdao. W odpowiedzi dowódcy niektó- rych okrętów, na czele z z-cą dowódcy Ling Xiao, zawiązali spi- Internet sek. W czasie cotygodniowych ćwiczeń na Zatoce Laoshan u po- O inspekcji Morza Południowo-chińskiego (fragmenty z zapisków Li Zhun) – stro- łudniowych brzegów półwyspu Shandong izolowali Shen Honglie na „Trzy Archipelagi” (ChRL) w klasztorze Taiqinggong, informując o chorobie dowódcy eska- http// WWW.unanhai.com dry. Akcję zdołano przerwać z powodu podejrzliwości Zhang Xu- Historia wysp Dongsha – strona Departamentu Ochrony Środowiska rządu ROC elianga, a jej organizatorów zwolniono ze służby. (Tajwan) http// erarc.epa.gov.tw Pozostali jeszcze „staruszkowie” postanowili działać bardziej Historia Wysp Morza Południowo-Chińskiego – strona „Damanskij-Zhenbao” (Ro- zdecydowanie i w czerwcu 1931 przygotowali zamach na admira- sja) // WWW.damanski-zhenbao.ru ła. Jego realizatorem miał być pierwszy oficer transportowca lotni- Historia floty Beiyang (ChRL) //www.beiyang.org czego Zhenhai Feng Zhichong. Gdy Shen Honglie skierował się na Towarzystwo poznania historii chińskiej marynarki wojennej // WWW.cnhi.org okręt dla przeprowadzenia przeglądu, Feng próbował zastrzelić go Chinese Warship Museum // http// 60.250.180.26/chin/ na pokładzie admiralskiego kutra, jednak ochraniarze dowódcy Fighting Ships of the World // http // WWW.navypedia.org/ wyrzucili „killera” za burtę. Wyłowiony porucznik został natych- miast stracony, a następstwem tego był otwarty bunt. 19. Wyspy Xisha zostały zaanektowane przez Francję w marcu 1938 roku.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 21 Okręty Guangdongu

Nazwy wymienionych w tekście jednostek pływających morskich sił Guangdongu

Oryginalna Łacińska Oryginalna Łacińska Tłumaczenie polskie Tłumaczenie polskie nazwa transkrypcja nazwa transkrypcja 安瀾 Anlan Cisza na morzu 宿江 Sujiang Żyjący na rzece 安南 Annan Pokojowe Południe 同安 Tong’an Ogólne bezpieczeństwo 安順 Anshan Bezpieczeństwa i sukces 同江 Tongjiang Łączący rzeki 鮑安 Baoan Spokój ryb * 通遠 Tongyuan Nawiązujący łączność 寶璧 Baobi Drogocenność 舞鳳 Wufeng Tańczący feniks 報來 Baolai Nagrodę sprawiedliwym 發茂 Famao Rozkwit i obfitość 北江 Beijiang Rzeka Północy 發平 Faping Rozkwit i pokój 廣安 Guang’an Bezpieczeństwo Guangdongu 發同 Fatong Rozkwit i zgodność 廣丙 Guangbing Guangdong nr 2 發順 Fashun Rozkwit i sukces 廣波 Guangbo Fale Guangdong 福安 Fuan Szczęście i bezpieczeństwo 廣威 Guangwei Potęga (Moc) Guangdongu 伏波 Fubo Dowódca, poskromiciel wojen 廣丁 Guangding Guangdong nr 4 福海 Fuhai Szczęśliwe morze 福靖 Fujing Pokój dla Fuzhou 飛鷹 Feiying Lecący orzeł 廣庚 Guanggeng Guangdong nr 7 飛龍 Feilong Lecący smok 廣利 Guangli Korzyść Guangdong 海圻 Haiqi Morska granica 廣戊 Guangmou Guangdong nr 5 海琛 Haichen Morska świętość 廣海 Guanghai Morza Guangdongu 鴻升 Hongsheng Majestatyczny kadet 廣鴻 Guanghong Wody Guangdongu 金茂 Jinmao Obfitujący w złoto 廣亨 Guangheng Sukces Guangdongu 江固 Jianggu Siła rzeki 廣己 Guangji Guangdong nr 6 江鞏 Jianggong Moc rzeki 廣金 Guangjin Złoto Guangdong 江大 Jiangda Wielkość rzeki 廣甲 Guangjia Guangdong nr 1 江平 Jiangping Spokój rzeki 廣貞 Guangzhen Racja Guangdongu 江漢 Jlanghan Bohater rzeki 廣乙 Guangyi Guangdong nr 2 江清 Jiangqing Czystość rzeki *** 廣元 Guangyuan Początek Guangdongu 江順 Jiangshan Sukces rzeki 廣玉 Guangyu Jaspis Guangdongu 江安 Jiang’an Bezpieczeństwo rzeki 固安 Guyuan Stabilność i Bezpieczeństwo 簡健 Jiangjian Zdrowa prostota 庚建 Gengjian Droga tworzenia 簡毓 Jianyu Płodna prostota 東江 Dongjiang Rzeka Wschodu 柴灣 Chaiwan Ochraniająca zalewy 澄清 Dengqing Oczyszczeni i uspokojenie 常澄 Changcheng Nieposzlakowana czystość 逸仙 Yixian Geniusz Wyzwolenia 潮江 Chaojiang Burzliwa rzeka 宜江 Yijang Sugerowany porządek na rzekach 肇和 Zhaohe Początek harmonii 利順 Lishun Korzyść i sukces 直隸 Zhili Prowincja Zhili 隆夢 Longmeng Unoszące się marzenie 重和 Zhonghe Pełnowartościowa harmonia 路新 Luxin Odnowa drogi 仲愷 Zhongkai Na cześć Liao Zhongkai (1877-1922) Przychylny dla lądu (możliwe równie 重元 Wspaniała postawa 陸順 Lushun zmierzający wzdłuż brzegu) Zhongyuan 仲元 Na cześć Deng Kenga ps. Zhongyuan 雷兌 Leidui Grzmiący Zachód 1886-1922 雷坎 Leikan Grzmiąca woda 鎮濤 Zhentao Uciszający fale 雷坤 Leikun Grzmiąca ziemia 鎮海 Zhenhai **** Ochraniający morze 雷離 Leili Grzmiący ogień 楚豫 Chuyu Radość Południa 雷龍 Leilong Grzmiący smok 城直 Chengzhi Podobny pionowej ścianie 雷良 Leiliang Grzmiąca przewaga 琛航 Chenhang Drogocenne pływanie 雷巽 Leixun Grzmiący wiatr 豫章 Yuzhang Drzewo kamforowe 雷虎 Leihu Grzmiący tygrys 遠武 Yuanwu Dalekowzroczność i nieustraszoność 雷乾 Leiqian Grzmiąca stanowczość 永興 Yongxing Wieczna radość 雷中 Leizhong Grzmiące Chiny 永翔 Yongxiang Wieczny lot 雷震 Leizhen Grzmiący Wschód 永騰 Yongteng Nieprzerwany wzrost 鵬古 Penggu Stojący jak ptak Peng ** 永豐 Yongfeng Wieczny rozkwit 西興 Xixing Radość Zachodu 中山 Zhongshan Środkowa góra (Yatsen) 綏靖 Suijing Spokój i prządek 永亨 Yongheng Bezgraniczny sukces Uwagi: * Znaczy tyle, co „Zapewniać bezpieczeństwo”. ** Peng – gigantyczny ptak ze starochińskich legend. *** Han – także nazwa dynastii Han, qing – także nazwa dynastii Qing. **** Tę nazwę nosiły niezależnie od siebie – kanonierka floty Guangdong i transportowiec lotniczy Trzeciej Eskadry republikańskiej marynarki wojennej, wspomniany w artykule.

22 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Chikuma na portretowym ujęciu z 1912 roku. Krzysztof Dąbrowski Fot. „Ships of theTekst World”

Japońskie krążowniki typu „Chikuma”

Geneza lecz ze względu na mizerię budżetową ja- tów elementem była kliprowa dziobni- Zwycięskie zakończenie wojny z Rosją poński parlament przyznał środki na tyl- ca. Stępkę krążownika położono 27 listo- okryło chwałą flotę Nipponu, lecz wni- ko jeden nowy okręt. Mając na względzie pada 1905 r., a do służby wszedł 15 maja kliwi obserwatorzy zdawali sobie sprawę, fakt, że okręt ten, czyli krążownik Tone, 1910. Tak więc jego budowa trwała dość że na horyzoncie już rysują się nowe wy- miał spory wpływ na powstanie projektu długo i wchodząc do służby Tone był już zwania. Zasadniczo problemy były dwo- opisanych poniżej jednostek typu Chiku- przestarzały, w szczególności jego maszy- jakiego rodzaju – po pierwsze właśnie ma, warto poświęcić mu kilka słów. Tak ny. W tym kontekście można powiedzieć, rozpoczynał się okres „drednotowej re- więc podstawowe charakterystyki okrętu że właściwie dobrze się stało, iż zabrakło wolucji”, a po drugie zwycięstwo Japonii przedstawiały się następująco: wyporność funduszy na budowę większej liczby ta- było wprawdzie wielkie, lecz koszt jego 3760-4900 ton, wymiary 113,8 m × 14,3 m kich jednostek. osiągnięcia również ogromny. Innymi × 5,1 m (dł. × szer. × zan.), prędkość mak- Jeszcze nie ukończono Tone, a już trwa- słowy japońskiej flocie groziła deklasacja symalna wynosiła 23 węzły, a zasięg przy ły prace nad nowym typem krążowni- pod względem technicznym, co wyma- prędkości ekonomicznej 10 węzłów, wy- ka pancernopokładowego. Wyłaniały się gało szybkiego podjęcia budowy nowych nosił 7340 mil morskich. Okręt posia- przy tym dwie podstawowe kwestie: ja- okrętów, zarazem trzeba było tego do- dał klasyczny napęd parowy w postaci kie zadania ma taka jednostka wyko- konć przy bardzo ograniczonych środ- dwóch czterocylindrowych maszyn tłoko- nywać oraz jak najlepiej umożliwić ich kach finansowych. wych potrójnego rozprzężenia zasilanych realizację poprzez skonstruowanie odpo- Powyższe uwagi można odnieść do w parę przez szesnaście kotłów typu Miy- wiedniego okrętu. Co się tyczy zadań, to okrętów wszystkich klas, w tym również abara. Uzbrojenie składało się z dwóch zasadniczo nowe krążowniki miały pełnić krążowników. Obok krążowników pan- dział kal. 152,4 mm oraz dziesięciu kal. funkcje rozpoznawcze oraz – będące ich cernych, które stanowiły istotne uzu- 120 mm uzupełnianych przez cztery1 pochodną – śledzenie wykrytego nieprzy- pełnienie trzonu floty składającego się „dwunastofuntówki” (kal. 76,2 mm) oraz jaciela, pościg i inne tego rodzaju. Miały z pancerników, Japończycy dużą wagę trzy wyrzutnie torped kal. 457 mm. Jed- również wykonywać zadania stricte bojo- przywiązywali również do lżejszych jed- nostka posiadała pokład pancerny gru- nostek tej klasy takich jak krążowniki bości 38–76 mm, ponadto GSD chroni- 1. Według niektórych źródeł dwie „dwunastofun- pancernopokładowe. Jeszcze przed wy- ło 102 mm pancerza. Sylwetkę okrętu tówki” oraz jeden karabin maszynowy – należy mieć na uwadze, że stosunkowo łatwy montaż i demontaż lek- buchem wojny z Rosją zapadła decyzja kształtowały dwa maszty i trzy kominy; kiego uzbrojenia mógł łatwo prowadzić do zmian w tym o budowie nowych jednostek tego typu, charakterystycznym dla japońskich okrę- względzie.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 23 Japońskie krążowniki typu „Chikuma”

Dane porównawcze japońskich krążowników typu Chikuma oraz brytyjskich Bristol i Weymouth Bristol Chikuma Weymouth Wyporność 4800–5300 ton 4400–5040 ton 5250–5800 ton Wymiary (dł. x szer. x zan.) 138,1 m x 14,32 m x 4,7 m 144,8 m x 14,2 m x 5,1 m 138,1 m x 14,6 m x 4,7 m Typ / moc maszyn turbinowe / 22 000 KM turbinowe / 22 500 KM turbinowe / 22 000 KM Zapas węgla / mazutu 1227 t / 240 t 1128 t / 300 t 1290 t / 260 t Prędkość maks. 25 węzły 26 węzłów 25 węzłów Zasięg / prędkość 5070 Mm / 16 w. 10 000 Mm / 10 w. 5600 Mm / 10 w. 50–89 mm pas burtowy, Opancerzenie 20–50 mm pokład, 102 mm GSD 20–50 mm pokład, 102 mm GSD 38–57 mm pokład, 102 mm GSD 2 x 152,4 mm (2 x I), 10 x 102 mm Uzbrojenie artyleryjskie 8 x 152,4 mm (8 x I), 4 x 76,2 mm (4 x I) 8 x 152,4 mm (8 x I), 4 x 47 mm (4 x I) (10 x I), 4 x 47 mm (4 x I) Uzbrojenie torpedowe 2 x 457 mm (2 x I) 3 x 457 mm (3 x I) 2 x 533 mm (2 x I) Załoga 411 ludzi 414 ludzi 475 ludzi we, bowiem japońska flota w swej taktyce kalibru artylerii okrętowej. Jeśli chodzi wyszedł całkiem udany projekt zgrab- przywiązywała dużą wagę w trakcie bitwy o sam projekt okrętu, to japońscy kon- nych okrętów, które Czytelnikom zostaną do manewrów oskrzydlających względ- struktorzy postanowili opracować go od- przybliżone poniżej. nie okrążających jak też współdziałania wołując się do rodzimych doświadczenia z siłami lekkimi, zasadniczo torpedowy- uzyskane przy projektowaniu opisanego Charakterystyka ogólna mi. Wykonywanie tych wszystkich za- powyżej krążownika Tone, jak też sięga- Wymiary kadłuba opisywanych jedno- dań wymagało po pierwsze zdolności do jąc po projekt brytyjskich krążowników stek przedstawiały się następująco: dłu- osiągania i utrzymywania wysokiej pręd- typu „Town” (patrz „Okręty Wojenne” nr gość całkowita 144,8 m, długość na linii kości, a ponadto również odpowiedniego 110 i 111), co było możliwe dzięki sojuszo- wodnej 140,5 m, a długość między piona- uzbrojenia – Japończycy uważali, że zwy- wi z Wielką Brytanią. Warto w tym miej- mi 134,1 m; szerokość 14,2 m i zanurze- czajnie nie stać ich na budowę jednostek scu przypomnieć, iż Japończycy niejedno- nie 5,1 m. Obok kliprowej dziobnicy ich tylko rozpoznawczych o lekkim uzbroje- krotnie wykazali zadziwiającą zdolność charakterystyczną cechą były podniesio- niu i każdy okręt winien być proporcjo- do łączenia doświadczeń własnych i za- ne względem śródokręcia dziobówka i ru- nalnie do swoich rozmiarów silnie uzbro- granicznych oraz adoptowania różnych fówka. Było to rzadko stosowane rozwią- jony. Kluczową dla planowanych okrętów rozwiązań i twórczego rozwijania ich tak, zanie bowiem w przypadku większości kwestię prędkości postanowiono rozwią- by jak najlepiej spełniały japońskie wy- innych okrętów (o ile nie posiadały kon- zać sięgając po najnowszy wówczas rodzaj magania. Nie inaczej było w opisywanym strukcji gładkopokładowej) zwykle pod- napędu to jest turbiny, zaś maksymaliza- przypadku. W ostatecznym rozrachun- noszono tylko dziobówkę o jeden poziom cji siły bojowej miało służyć ujednolicenie ku spod ręki japońskich konstruktorów (pokład) względem reszty kadłuba, tak

Chikuma na chwilę przed wodowaniem. Szczególnie dobrze widoczny kształt i linie kadłuba. Fot. Hiroshi Takagiego

24 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Chikuma krótko po zejściu z pochylni na efektownej fotografii. Fot. Hiroshi Takagiego by chronić jednostkę przed zalewaniem. Wygląd sylwetce okrętów nadawa- nadbudówki znajdowało się opancerzone Z uwagi na pokładówki na śródokręciu ły cztery kominy oraz dwa maszty palo- główne stanowisko dowodzenia, skąd kie- oraz wąski spardek – właściwie trap – we. Obydwa maszty posiadały stanowiska rowano walką i sterowano okrętem pod- umożliwiający przejście z dziobu na rufę reflektorów, natomiast jedynie na fok- czas bitwy. okręty widziane od burty wydawały się maszcie znajdowało się stanowisko ob- Jak już wspomniano na każdym posiadać quasi-ciągły pokład górny, choć serwacyjne. Stosunkowo niewielkich roz- z masztów znajdowało się stanowisko dla tak w istocie nie było. Wyporność stan- miarów nadbudówki – dziobową i rufową pojedynczego reflektora typu Siemens dardowa jednostek wynosiła 4400 ton zaś – wieńczyły platformy dalmierzy, przy o średnicy lustra 90 cm. Co się tyczy wyporność pełną 5000–5040 ton. czym w dolnej kondygnacji przedniej parku pokładowych środków pływają-

„Hirado” (1912)

Rys. Michał Glock

5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120130 140

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 25 Tekst

Hirado w trakcie prób odbiorczych siłowni, uwagę zwraca brak uzbrojenia, które nie zostało jeszcze zamontowane. Fot. „Ships of the World” cych, to składał się z dwóch kutrów i sze- Urządzenia napędowe porności 4998 ton na rozwinięcie pręd- ściu łodzi okrętowych, zainstalowano dla Okręty napędzały dwie turbiny typu kości 27,14 węzła; wypierając 4970 ton nich po cztery pary żurawików wzdłuż Curtis pracujące na dwa wały, jedynie Hirado osiągnął prędkość 26,786 węzłów każdej z burt. Okręty zazwyczaj nosiły Yahagi otrzymał turbiny typu Parsons i jak przy mocy maszyn 26 149 KM, również jednolicie szare malowanie (pokład po- wynika z dostępnych źródeł (Jentschura et Chikuma osiągnał dobry wynik na próbach zostawiono w naturalnym kolorze drew- al.) posiadał czterowałową siłownie. Turbi- rozwijając prędkość 26,83 węzła3. Mimo na), jedynie kominy bezpośrednio pod ny dla Chikuma oraz Hirado wykonała fir- obiecującycych wyników prób prędkości wylotem spalin miały czarny pas, czasa- ma Kawasaki, natomiast dostawcą turbin w trakcie służby maszyny jednostek często mi na czarno malowano również górne dla Yahagi był Mitsubishi2. Parę do tur- przysparzały kłopotów, co nie tyle było wy- części masztów. Charakterystycznym dla bin wytwarzało szesnaście kotłów wod- nikiem ich wad konstrukcyjnych, ile słabej japońskich okrętów detalem był przy- norurkowych typu Kampon. Moc maszyn jakości materiałów użytych do ich budowy. ozdabiający dziób symbol 16-sto listnej i prędkość określano na 22 500 KM i 26 chryzantemy. węzłów odpowiednio, a zasięg na 10 000 Opancerzenie W większości dostępnych źródeł załogi mil morskich przy prędkości ekonomicz- Pancerz dla okrętów wykonano we- okrętów są zwykle podawane jako liczące nej 10 węzłów. Zapas paliwa dla poszcze- dług niemieckiej technologii Kruppa. łącznie 414 oficerów i marynarzy. Można gólnych okrętów wynosił: Chikuma 1128 2. Okoliczności wejścia w posiadanie przez Japonię również spotkać dane określające liczeb- ton węgla i 300 ton paliwa płynnego, Hi- technologii produkcji turbin przedstawiono przy okazji ność załóg na od 390 do 450 ludzi. Tego rado 1098 ton węgla i 312 ton mazutu oraz opisu pancerników typu Settsu oraz krążowników pancer- rodzaju „wahnięcia” są rezultatem różnic Yahagi 1122 ton węgla i 378 ton mazutu. nych typu Ibuki – patrz „OW” nr spec. 37 oraz nr 110 i 111 3. Według niektórych źródeł podczas prób Chikuma między poszczególnymi okrętami i zmie- Podczas prób siłownia Yahagi osiągne- osiągnął 26,87 węzła, natomiast prędkość 26,83 rozwi- niających się wymogów służby. ła moc 29 536 KM, co pozwoliło przy wy- nął Hirado.

Dane porównawcze japońskich krążowników Tone Chikuma Tenryu Wyporność 3760–4900 ton 4400–5040 ton 3948–4350 ton 113,8 m (109,7 m między pionami) 144,8 m (134,1 m między pionami) 142,9 m (134,1 m między pionami) x Wymiary (dł. x szer. x zan.) x 14,28 m x 5,1 m x 14,2 m x 5,1 m 12,3 m x 4,0 m Typ / moc maszyn tłokowe / 15 000 KM turbinowe / 22 500 KM turbinowe / 51 000 KM Zapas węgla / mazutu 903 t / 124 t 1128 t / 300 t 150 t / 920 t Prędkość maks. 23 węzły 26 węzłów 33 węzły Zasięg / prędkość 7340 Mm / 10 w. 10 000 Mm / 10 w. 5000 Mm / 14 w. 50–89 mm pas burtowy, 38–57 mm pokład, Opancerzenie 38–76 mm pokład, 102 mm GSD 51 mm pas burtowy, 38,1 mm pokład 102 mm GSD 2 x 152,4 mm (2 x I), 10 x 120 mm (10 x I), Uzbrojenie artyleryjskie 8 x 152,4 mm (8 x I), 4 x 76,2 mm (4 x I) 4 x 140 mm (4 x I), 1 x 76,2 mm (1 x I) plot. 4 x 76,2 mm (4 x I) Uzbrojenie torpedowe 3 x 457 mm (3 x I) 3 x 457 mm (3 x I) 6 x 533 mm (2 x III) Załoga 392 ludzi 414 ludzi 327 ludzi

26 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki typu „Chikuma”

Na ochronę pancerną jednostki składał towej okręty otrzymały po dwa karabi- z siostrzanym Yahagi patrolował wody au- się biegnący na linii wodnej pas pance- ny maszynowe Lewisa kal. 7,7 mm, a po straliskie zasadniczo u północnych wy- rza burtowego o grubości 50-89 mm oraz jej zakończeniu – wobec wzrastającej roli brzeży stanu Queensland. Brak danych przykrywający „witalia” okrętu pokład lotnictwa – również dwa działa plot. kal. dotyczących aktywności jednostki przez pancerny o grubości 38-57 mm. Ponadto 76,2 mm, które zainstalowano na wysoko- okres następnych dwóch lat, co prawdo- główne stanowisko dowodzenia posiadało ści czwartego komina. Zarazem zmniej- podobnie oznacza, że służba okrętu miała pancerz grubości 102 mm. Łączny ciężar szono liczbę klasycznych armat tego kali- przez ten czas rutynowy charakter bez cie- opancerzenia wynosił 439 ton. Powyższe bru: na Hirado pozostawiono dwie, zaś na kawych wydarzeń. Na prośbę brytyjskiej wartości przytoczono według „Conway- Chikuma i Yahagi tylko po jednej. Osta- admiralicji krążownik ponownie skiero- sa” – można też spotkać informacje, że tecznie do 1932 r. zdjęto wszystkie sta- wano do ochrony żeglugi w marcu 1917 r. pancerz burtowy miał 76,2 mm grubości, re działa kal. 76,2 mm. W międzyczasie Wykonując tego rodzaju zadania okręt a pokład pancerny 38,1–50,8 mm, względ- zastąpiono również oryginalne wyrzut- działał do końca wojny na wodach austra- nie inne dane w zależności od źródła. nie torped czterema nowymi o kalibrze lijskich i nowozelandzkich. Choć nie uda- 533 mm. ło się ani razu napotkać przeciwnika, tego Uzbrojenie rodzaju służba była dla ogólnego wysiłku Zasadnicze uzbrojenie jednostki oma- Budowa i służba wojennego Aliantów potrzebna. wianego typu stanowiło osiem dział kal. Chikuma Po zkończeniu Wielkiej Wojny okręt 152,4 mm Typ 41. Działa o długości lufy Stępkę pod budowę pierwszego z se- powrócił do ojczyzny. Niebawem wzra- 45 kalibrów strzelały pociskiem o ma- rii nowych krążowników, który otrzy- stające zaangażowanie Japonii w Chi- sie 45 kg z szybkostrzelnością 5 wystrza- mał nazwę Chikuma (筑摩)4, położono nach zrodziło konieczność wzmocnienia łów na minutę. Prędkość początkowa po- dnia 1 kwietnia 1909 r. na pochylni stocz- tam obecności militarnej – również mor- cisku wynosiła 825 m/s, a donośność ni Arsenału Morskiego w Sasebo. Po rów- skiej – Nipponu. Z tej przyczyny Chikuma 14 800 m przy kącie podniesienia +18°. no dwóch latach prac kadłub wodowa- deteszowano na wody chińskie w 1921 r. Chronione tarczami (maskami) przeciw- no 1 kwietnia 1911 r., ewidentnie przy Jednak problemy z maszynami dawały odłamkowymi działa ustawiono poje- wysokim stopniu zaawansowania bu- o sobie raz za razem znać. Dlatego też, gdy dynczo i rozmieszczono w następujący dowy, gdyż nieco ponad rok później, to krążownik ostatecznie wrócił do Japonii sposób: po jednym na pokładzie dziobo- jest 17 maja 1912 r. krążownik oficjalnie w 1924 r., oznaczało to praktycznie koniec wym i rufowym oraz po trzy z każdej bur- wszedł do służby. jego aktywnej służby. ty, co pozwalało na oddanie salwy bur- Gdy Japonia z racji sojuszu z Wielką Przez kilka kolejnych lat Chikuma peł- towej z pięciu dział. Artylerie głównego Brytanią wypowiedziała Niemcom woj- nił funkcję stacjonarnego okrętu szkolnego kalibru uzupełniała artyleria lekka skła- nę Chikuma znalazła się wśród jednostek w bazie marynarki w Yokosuce. Jednak los dająca się z czterech – po dwie z każdej skierowanych na Oceanie Indyjski. Ce- był dla okrętu nieubłagany i w 1931 r. został burty – armat kal. 76,2 mm (kaliber no- sarskie okręty ochraniały aliancką żeglu- oficjalnie skreślony z listy floty. Od tego minalny 8 cm) oraz trzy pojedyncze wy- ge i poszukiwały niemieckich rajderów, czasu eks-krążownik, a teraz już tylko hulk rzutnie torped kal. 457 mm. Łączna masa szczególnie niezwykle uciążliwego krą- Hai Kan nr 3, oczekiwał swego przeznacze- oryginalnego uzbrojenia wynosiła 363 żownika Emden. Następnie w okresie gru- tony. W trakcie pierwszej wojny świa- dzień 1914 – styczeń 1915 r. Chikuma wraz 4. Chikuma to miasto i rzeka w prefekturze Nagano.

Yahagi a w tle Chikuma. Fotografia wykonana w początkowym okresie I wojny światowej. Fot. „Ships of the World”

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 27 Tekst

Tym razem Yahagi w burtowym ujęciu. Dobrze ukazane rozmieszczenie artylerii na okręcie. Fot. „Ships of the World” nia. Historia okrętu znalazła swój koniec stępne dwa lata, z czego można wniosko- i Nowej Zelandii. W rzeczy samej Yahagi gdy został w 1935 r. zatopiony jako cel. wać, iż brak było godnych odnotowania był ostatnim spośród japońskich okrętów, wydarzeń. Służba krążownika nabrała ak- które ochraniały przed Niemcami żeglugę Yahagi tywniejszego charakteru w lutym 1917 r., na wodach Antypodów – w rejs powrotny Budowę drugiego okrętu serii Yahagi kiedy to Yahagi przydzielono do nowo­ do Japonii wyszedł z Sydney dnia 21 paź- ­(­矢矧)5 zapoczątkowano dnia 20 czerw- sformowanej eskadry dowodzonej przez dziernika 1918 r. ca 1910 r. położeniem stępki na pochylni kontradmirała Oguri Kozaburo, którą Okres powojenny zaczął się dla okrę- należącej do koncernu Mitsubishi stocz- wysłano do Singapuru. Potem okręt skie- tu pechowo, bowiem w grudniu 1918 r. ni w Nagasaki. Tempo prac było wysokie, rowano na Ocean Indyjski, a następnie bowiem okręt wodowano 3 październi- znów na Pacyfik. Prawie do końca wojny 5. Yahagi to rzeka płynąca w prefekturach Nagano, ka 1911 r., a wejście krążownika do służ- krążownik operował na wodach Australii Gifu i Aichi. by miało miejsce 27 lipca Yahagi po rozpoczęciu złomowania w Kasado. Fot. U.S. Navy 1912 r. W początkowym okre- sie pierwszej wojny świa- towej krążownik uczest- niczył w bezowocnych próbach odnalezienia nie- mieckiej eskadry wicead- mirała Maximiliana von Spee. Następnie wchodząc wraz z innymi japoński- mi okrętami (w tym sio- strzanym Hirado) w skład eskadry dowodzonej przez kontradmirała Matsumu- ra Tatsuto krążownik brał udział w polowaniu na krążownik Emden, co jed- nak również nie przynio- sło sukcesu. W okresie od grudnia 1914 r. do stycznia 1915 r. Yahagi wraz z sio- strzanym Chikuma działał na wodach australiskich (patrz wyżej). Dostępne źródła milczą odnośnie służby okrętu przez na-

28 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki typu „Chikuma”

na jego pokład dotarła szalejąca wów- rakterze jednostki mieszkalnej dla załóg by Hirado występuje dwuletnia „prze- czas na świecie epidemia grypy – aż 300 okrętów podwodnych. Po klęsce Japonii rwa w życiorysie”. Krążownik ponownie członków załogi uległo zarażeniu, z cze- niepotrzebny już hulk tylko oczekiwał na skierowano do ochrony alianckiej żeglu- go 48 zmarło. Choroba ujawniła się aku- swój koniec. Los okrętu dopełnił się, gdy gi w marcu 1917 r. Okręt wraz z siostrza- rat podczas rejsu zmuszając krążownik by został w okresie od 31 stycznia do 8 lipca nym Chikuma operował prawie do końca zawinął do Manilii na Filipinach, gdzie 1947 r. rozebrany na złom w Kasado. wojny na wodach australijskich i nowoze- okręt przeszedł trwającą 46 dni kwaran- landzkich (patrz wyżej), lecz działania te tannę. W późniejszym okresie krążow- Hirado nie przyniosły namacalnych rezultatów. nik uczestniczył w japońskiej interwencji Ostatnią jednostkę omawianego typu Tymczasem w Rosji po władzę sięgnęli na rosyjskim Dalekim Wschodzie spo- – Hirado (平戸)6 – zbudowała należąca bolszewicy i ten wielki kraj ogarnęła woj- wodowanej sięgnięciem po władzę przez do koncernu Kawasaki stocznia w Kobe. na domowa. Licząc na wyciągnięcie z tego bolszewików i wynikłą z tego wojną do- Położenie stępki pod budowę krążow- stanu rzeczy korzyści Japonia interwenio- mową. Okręt eskortował transportowce nika miało miejsce 10 sierpnia 1910 r. wała na rosyjskim Dalekim Wschodzie, z oddziałami wojska, a potem statki za- Okręt spłynął na wodę 29 czerwca 1911 r., w czym również Hirado miał swój udział opatrzeniowe. Ta eskapada nie przyniosła a oficjalnie wszedł do służby 17 czerwca eskortując transporty z zaopatrzeniem Nipponowi trwałych zdobyczy, lecz wkrót- 1912 r. Tak więc spośród trzech bliźnia- dla sił interwencyjnych. Nippon wiele nie ce Japonia zwróciła swój wzrok na Chiny czych krążowników jego budowa trwa- zyskał na tym przedsięwzięciu, ale pa- – zresztą nie po raz pierwszy i ostatni. Po- ła najkrócej – niespełna dwa lata. Jeszcze trząc z punktu widzenia historii opisywa- cząwszy od 1923 r. aż do 1937 r. Yahagi tego samego roku najnowszy wówczas ja- nego okrętu warto odnotować, że w tym z przerwami operował na chińskich wo- poński krążownik złożył wizytę w Nowej czasie (1919–1920) jego dowódcą był póź- dach. W międzyczasie krążownik kilku- Zelandii zawijając do Auckland, co było niejszy admirał Nagano Osami7. Przez krotnie odwiedzał Filipiny (np. w 1932 r.), między innymi demonstracją sojuszu następne lata krążownik pełnił stosun- przeprowadzono na nim również częścio- Nipponu i Imperium Brytyjskiego. kowo aktywną jak na okres pokoju służbę wą wymianę kotłów. Wspomniany sojusz znalazł przełoże- niejednokrotnie zawijając na Filipiny jak Okręt nie uczestniczył już w wojnie nie na realne współdziałanie, gdy wybu- też do portów chińskich. Gdy relacje Ja- z Chinami, która wybuchła w 1937 r. gdyż chła pierwsza wojna światowa. Pierwszym ponii z Państwem Środka uległy zaostrze- został wycofany z aktywnej służby i prze- wojennym zadaniem krążownika było niu w 1932 r. Hirado skierowano do Port niesiony do rezerwy, choć jeszcze przez uczestnictwo w bezowocnych próbach Artur. Jednak coraz częstsze problemy pewien czas służył jako stacjonarna jed- odnalezienia niemieckiej eskadry wicead- z maszynami i powtarzające się w związ- nostka szkolna. Dnia 1 kwietnia 1940 mirała von Spee. Następnie wraz z inny- krążownik Yahagi skreślono z listy flo- mi japońskimi okrętami (w tym siostrza- 6. Hirado jest miastem w prefekturze Nagasaki. 7. Osami Nagano (ur. 15 czerwca 1880 zm. 5 stycznia ty i od tego czasu był już tylko hulkiem nym Yahagi – patrz wyżej) Hirado brał 1947) był między innymi japońskim attache morskim oznaczonym Hai Kan nr 12. Od tego cza- udział w łowach na krążownik Emden, co w USA (1920–1923), a w latach 30-tych ubiegłego wie- su służył do 1943 r. Akademii Marynarki jednak również nie przyniosło sukcesu. ku kolejno pełnił funkcję Ministra Marynarki Wojennej i dowódcy Połączonej Floty. Od 1941 r. do lutego 1944 r. w Etajima, a ostatnie dwa lata drugiej woj- Analogicznie jak w przypadku pozosta- był jej szefem sztabu. Po wojnie sądzono go jako zbrod- ny światowej był wykorzystywano w cha- łych okręty swojego typu w historii służ- niarza wojennego lecz zmarł przed końcem procesu.

Hirado zakotwiczony do beczki cumowniczej. Fot. „Ships of the World”

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 29 Japońskie krążowniki typu „Chikuma” ku z tym pobyty w stoczni wykluczyły sposób prawidłowe. Z punktu widzenia bardowania baz i portów w których były okręt z udziału w konflikcie z Chinami. konstrukcyjnego opisane okręty, będą- zakotwiczone. Wracając do kwestii ma- Wspomniane kłopoty techniczne spo- ce owocem japońskich przemyśleń (co nie szyn, to wspomniane uprzednio proble- wodowały w 1933 r. wycofanie krążow- wyklucza twórczego adoptowania zagra- my były skutkiem użycia do budowy tur- nika z aktywnej służby i przesunięcie do nicznych wzorców) i wysiłku japońskie- bin nieodpowiedniej jakości materiałów, rezerwy, choć jeszcze przez pewien czas go przemysłu stoczniowego, były całkiem a nie wadami konstrukcyjnymi tych urzą- pełnił funkcję stacjonarnego okrętu szkol- udane. Uwagę zwraca również jednolite- dzeń. Niemniej nawet biorąc pod uwagę te nego. W dniu 1 kwietnia 1940 r. krążow- go kalibru bateria artylerii głównej. Jest kłopoty krążowniki typu Chikuma nale- nik Hirado wykreślono z listy floty. Od to duża zaleta uzbrojenia, pozwalają- ży w ogólnym rozrachunku ocenić pozy- tego czasu jednostka był hulkiem ozna- ca na maksymalizację siły ognia artyle- tywnie. Ponadto okręty te należą do tej czonym Hai Kan nr 11 i służyła Akademii rii jak również ułatwiająca kierowanie jej generacji jednostek japońskiej floty, które Marynarki w Etajima, a następnie bazom ogniem. Te zalety warto szczególnie pod- są rzadko opisywane, gdyż uwagę zwykle floty w Kure oraz Iwakuni w charakterze kreślić biorąc pod uwagę, iż jeszcze wów- przykuwają okręty biorące udział w Woj- jednostki mieszkalnej. Zakończona klęską czas na analogicznych jednostkach zagra- nie Rosyjsko-Japońskiej oraz w Drugiej Japonii wojna oznaczała, że hulk stał się nicznych często stosowano dwa kalibry Wojnie Światowej. Natomiast jednostki, nawet w tej roli zbędny. Dawny krążow- artylerii. Jest to więc jeden z wielu przy- których budowa i służba przypada na lata nik oczekiwał już tylko swojej kolejki na kładów ukazujących, że Japończycy byli między tymi konfliktami są często pomi- złomowanie. Między styczniem a kwiet- w ścisłej czołówce jeśli chodzi o stosowa- jane, choć ich wpływ na rozwój japońskiej niem 1947 r. został częściowo rozebrany ne na swoich okrętach rozwiązania. Nie floty, myśli konstrukcyjnej i przemysłu na złom, a resztę kadłuba zatopiono jako można również pominąć siłowni. Z jednej stoczniowego tego kraju był niejednokrot- część falochronu portu w Iwakuni. strony maszyny charakteryzowały bar- nie znaczny. Właśnie dlatego japońskie dzo dobre osiągi, szczególnie prędkość, okręty pochodzące z tego okresu, takie Konkluzja co miało kluczowe znaczenie dla wykony- jak krążowniki typu Chikuma, są warte Opisywane jednostki stanowiły łącz- wania zadań z myślą o których opisywane przypomnienia. nik między krążownikami pancernopo- jednostki zostały skonstruowane. Z dru- kładowymi a lekkimi, czemu daje wyraz giej strony jednak cieniem na tym ogól- Bibliografia dostępna literatura przedmiotu raz uj- nie pozytywnym obrazie kładły się pro- Jentschura H, Jung D, Mickel P. Warships of the Impe- mując je w pierwszej, zaś innym razem blemy z turbinami skutkujące częstymi rial Japanese Navy 1869-1945, London 1977. w drugiej z wymienionych kategorii. Po- pobytami w stoczniach, które w ostatecz- Evans D. Kaigun: Strategy, Tactics, and Technology wyższe wynika z faktu, że okręty typu nym rozrachunku doprowadziły do za- in the Imperial Japanese Navy, 1887-1941, Annapolis Chikuma zbudowano jako krążowniki kończenia aktywnej służby opisywanych 1979. pancernopokładowe, lecz w okresie mię- okrętów. Tytułem dygresji warto odno- Howarth, S. The Fighting Ships of the Rising Sun, Athe- dzywojennym – na skutek wynikającego tować, że za wyjątkiem pierwszego okrę- neum 1983. z Konferencji Waszyngtońskiej podzia- tu serii, który zakończył żywot jako cel, Japanese Cruisers nr specjalny 441 „Ships of the World”. łu na ciężkie i lekkie jednostki tej klasy – pozostałe dwie jednostki ciekawym zrzą- Ships ofthe Imperial Japanese Navy nr specjalny 500 były zaliczane do krążowników lekkich. dzeniem losu przetrwały podczas drugiej „Ships of the World”. Tak więc obydwie klasyfikacje są na swój wojny światowej nawet najcięższe bom- Roczniki „Conways” – edycje z różnych lat. FOTOKOLEKCJA

Japoński krążownik pancernopokładowy Soya (eks-rosyjski Wariag) w trakcie wizyty w Melbourne 14 czerwca 1915 roku. Fot. State Libray of Victoria

30 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Michał Glock Ardagan w Astrachaniu w czasie dziewicze- go rejsu po Morzu Kaspijskim.Tekst Fot. zbiory Siergieja Bałakina

Ka ” spijs agan kie kanonierki „Kars” i „Ard

Morze Kaspijskie pozostawało na ubo- była bardzo pożądana. Z drugiej strony mi paliwo dla kanonierek Kars i Ardagan. czu wielkiej polityki na przełomie XIX okręty te miały pewne wady. Nie wiadomo kiedy kadłub Pyłkiego osta- i XX wieku. Panowanie Rosji nad tym ob- Po pierwsze zupełnie nieprzydatne oka- tecznie złomowano. Być może dotrwał on szarem było niezachwiane, więc nie bar- zało się wyposażenie torpedowe (2 wt. kal. do czasów rewolucji? dzo zawracano sobie głowę wzmocnieniem 457 mm). W jego miejsce można było za- Budowa wspomnianych wyżej kanonie- czy budową sił morskich na tym obszarze. instalować kolejne działa i w ten sposób rek była podyktowana potrzebą posiadania Wydobycie ropy w Baku i wzrost znacze- nadać okrętom torpedowym charakter pa- silnych okrętów artyleryjskich zdolnych do FOTOKOLEKCJA nia gospodarczego oraz nasilenie działań trolowców… prowadzenia operacji o charakterze poli- ze strony plemion koczowniczych zmusiły Po drugie pewnym problemem było na cyjnym. Ministerstwo Marynarki do podjęcia dzia- początku węglowe opalanie kotłów okręto- Kontrtorpedowce także nadawały się do łań na rzecz wzmocnienia potencjału Flo- wych. Gdyż w rejonie gdzie operowały du- tych celów, ale ich wadą był brak cięższych tylli Kaspijskiej. żych zapasów dobrego węgla nie było, były dział i słabe warunki mieszkaniowe we- W 1907 roku wobec pozbawienia flotyl- natomiast wręcz nieograniczone zapasy wnątrz kadłuba. Szczególnie, że zdarzało li jednostek wojennych z prawdziwego zda- paliwa płynnego na przykład mazutu. się, że okręty musiały bazować w przysta- rzenia (pozostał tylko patrolowiec Krasno- Oba okręty weszły w skład Flotylli Ka- niach pozbawionych zaplecza bytowego. Co wodsk) postanowiono o przeprowadzeniu spijskiej: Pyłkij – 28 lipca, a Prozitielnyj więcej rosyjskie siły (zarówno lądowe jak z Floty Bałtyckiej dwóch kontrtorpedow- 28 września 1907 roku3. i morskie) od 1909 roku praktycznie cały ców typu Sokół o nazwach: Prozitielnyj W 1908 roku obie jednostki przebu- czas operowały w północnej Persji chroniąc i Pyłkij1 (w służbie odpowiednio od 1902 dowano. Dodano instalację umożliwia- swoich obywateli, oraz bacząc aby w Persji i 1900 roku)2. Jednocześnie przystąpiono jącą opalanie kotłów mazutem, co po- nie wzrastały wpływy tureckie i niemieckie. do projektowania nowych kanonierek dla prawiło własności eksploatacyjne (prace W 1910 roku wygospodarowano sto- Flotylli Kaspijskiej. przeprowadziły bakijskie warsztaty „Kaw- sowne kredyty, które zatwierdziła Duma Wydelegowanie tych okrętów podyk- kaz i Mierkurij”). Obie jednostki nie po- w wysokości 1,1 mln rubli4. Co ciekawe towane było ich niewielkim zużyciem, służyły długo we flotylli. W 1911 roku, gdy uzbrojeniem w działa kal. 75 mm i 47 mm do służby weszły nowoczesne motorowe 1. Biereżnoj S.S., Kriejsiera i minonoscy. Sprawocznik, Moskwa 2002, s. 233-234. Wcześniejsze nazwy używane i sporą prędkością pozwalającą na w mia- kanonierki typu Kars, oba kontrtorpedow- do 9 marca 1902 roku to odpowiednio: Bierkut i Kreczet rę swobodnie operowanie w różnych rejo- ce jako już nieprzydatne wycofano ze służ- 2. Afonin N.N., Minonosiec „Sokoł” i „Sokoły”, Sankt Petersburg 2009, s. 79 nach Morza Kaspijskiego. Poza tym co raz by. Prozitielnyj został wycofany ze służby 3. Tamże, s. 73 podaje dla obu okrętów datę 11 paź- dawały o sobie znać bandy rzezimieszków 21 lipca 1911 roku i krótko potem złomo- dziernika 1907 roku. aktywnie działające w pasie nadbrzeżnym wany w Baku. Pyłkij po ostatnim spuszcze- 4. Spasskij I.D. (red), Istoria otieczestwiennogo su- dostroienija. Tom III. Sudostroienie w naczalie XX ww., (dosyć gęsto zamieszkałym), wiec szyb- niu bandery został przebudowany na barkę Sankt Petersburg 1995, s. 113. W sierpniu 1908 roku ka reakcja ze strony okrętów patrolowych paliwową gdzie składowano między inny- suma została ograniczana do 950 tys. rubli.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 31 Kaspijskie kanonierki „Kars” i „Ardagan”

Porównanie danych technicznych kanonierek Nazwa Giliak Giliak (II) Kars (Ardagan) Stocznia Nowa Stocznia Admiralicji Daty budowy: Położenie stępki 18 grudzień 1895 28 kwietnia 1905 grudzień 1908 Wodowanie 23 września 1897 14 października 1906 22 sierpnia (12 września) 1909 Przyjęcie do służby czerwiec 1898 23 października 1907 1910 * Wymiary [m] Długość całkowita 63,7 66,51 61,8 Szerokość 11,28 10,97 8,5 Zanurzenie 3,1 3,66 2,44 Wyporność [t] Normalna 1239 875 623 Pełna 1300 1100 675 Rodzaj napędu/moc KM: 2 silniki parowe/500 2 silniki parowe /900 2 silniki Diesla/500-650 Prędkość maksymalna [w]: 11,64 12 15 Zasięg [Mm]/prędkość ekonom. [w] 1760/10 1800/10 2500/8 1 x 120 mm L/45, 5 x 75 mm L/50, 2 x 120 mm/L45, 4 x 75 mm/L50, 2 x 120 mm L/45, 4 x 75 mm L/50, 4 x 47 mm, 1 x 37 mm, 2 km, 3 km kal. 7,62 Maksim 4 km kal. 7,62 Maksim Uzbrojenie 1 wt kal. 457 mm 2 działa desantowe kal. 63,2 mm Załoga 11 + 159 10+130 8 + 120 Koszt budowy [mln rubli] 0,841 1,247 *** 0,45** *We Flotylli Kaspijskiej do 8 lipca 1911; ** bez kosztu silników spalinowych; ***bez uzbrojenia Źródło: Gomm B., Die russischen Kriegsschiffe 1856-1917. Band III, Wiesbaden 1992, s. 40, 44; Spasskij I. D. (red), Istoria otieczestwiennogo sudostroienija. Tom III. Sudostroienie w naczalie XX ww., Sankt Petersburg 1995, s. 113- 114; Kliszewski A., Para kaspijskich kanonierek, Okręty Wojenne nr 16, Tarnowskie Góry 1996, s. 10-13; Carykow A.Ju., Kanonierskaja łodka „Giliak”, Morskaja Kolekcija 4/2010, Moskwa 2010. budowa tych dwóch kanonierek nie była nak nie znalazł on uznania. W konkursie projekty zostały przyjęte przez Morski Ko- ujęta w żadnym większym programie roz- jaki rozpisano jesienią 1907 udział wzię- mitet Techniczny za podstawę do ostatecz- budowy floty… ły wszystkie liczące się stocznie budują- nego opracowania projektu5. Pierwszy projekt nowej kanonier- ce okręty napędzane silnikami spalinowy- W praktyce ostatnie morskie kanonier- ki przedstawił jeszcze w 1906 roku D.N. mi (gdyż taki napęd wybrano dla nowych ki jakie zbudowano w Rosji było pomniej- Szwiecow (inżynier budownictwa okręto- okrętów). Ostatecznie na placu boju pozo- wego pracujący dla bakijskiego portu) jed- stały stocznia Bałtycka i Sormowska. Ich 5. Tamże, s. 113 Kanonierka Giliak, która stała się podstawą do opracowania planów kaspijskich kanonierek. Fot. zbiory Borisa Ajzenberga

32 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kars i Ardagan w Astrachaniu w czasie jednego z przeglądów w początkowym okresie służby. Fot. zbiory Siergieja Bałakina szoną wersją kanonierki Giliak (projekt ły prędkość maksymalną na poziomie 17 no go w Stoczni Wotkinskiej w 1883 roku. z 1895 roku) zaprojektowanej specjalnie węzłów, ale po obcięciu funduszy przezna- Był także największym z wypornością 1100 dla operowania i obrony na płytkich wo- czonych ma budowę trzeba było skorzystać ton. Nie był natomiast najnowocześniejszy, dach ujścia Amuru6 na co wskazuje kształt ze słabszych (i tańszych) silników o łącz- gdyż napędzały go jeszcze koła łopatkowe kadłuba i ogólna kompozycja okrętów. nej mocy 1000 KM (wcześniej planowano (prędkość do 8 węzłów). Większość czasu Oczywiście jednostki na Morze Kaspijskie 2830 KM). Na próbach przy przeciążeniu spędzał w roli jednostki szkolnej. Uzbro- było dużo nowocześniejsze i przy podob- silników do 1345 KM udało się uzyskać jenie składało się z 4 działek kal. 47 mm nych wymiarach kadłuba miały dwa razy prędkość 15 węzłów (Kars). W normalnej Hochkissa (po ukończeniu 4 działka 4 fun- mniejszą wyporność. Poza tym wzmocnio- eksploatacji nie przekraczano prędkości towe10 i tyleż szybkostrzelnych). no uzbrojenie. Jedno (rufowe) stanowisko 11 węzłów, co pozwalało na przepłynięcie Krasnowodsk był zwyczajnym holow- armaty kal. 75 mm zamieniono na arma- około 25007 mil przy maksymalnym zapa- nikiem zbudowanym w 1904 roku. Brak tę kal. 120 mm. Zrezygnowano częściowo sie paliwa8. Można przyjąć, że kanonierki o nim informacji w spisie Moisiejewa, po- z kazamat. Dwie pary dział kal. 75 mm sto- w skład Flotylli Kaspijskiej weszły oficjal- jawia się tylko w opracowaniach Szirako- jące na śródokręciu chronione były przez nie 8 lipca 1911 roku (wcześniej oficjalnie rada. Zastanawiające jest silne uzbrojenie maski ochronne, a dwa kolejne stojące wchodziły w skład Floty Bałtyckiej). tej jednostki w 2 działa kal. 75 mm11. Być bliżej dziobu umieszczono w kazamacie. Uzupełnieniem wspomnianych 2 kano- może Krasnowodsk należał już do jedno- Prawdziwym novum był napęd nowych nierek były dozorowce, a w zasadzie okrę- stek zmobilizowanych po 1917 roku, gdyż jednostek. W miejsce klasycznych maszyn ty ochrony rybołówstwa (w razie potrze- parowych postanowiono zastosować no- by także ochrony granic): Astrabad, Araks, 6. Wszystkie kolejne kanonierki jakie ukończono dla woczesne silniki spalinowe wysokoprężne Geok Tepe i Krasnowodsk9. floty rosyjskiej były okrętami rzecznymi. Okręty typu Elpidifor budowane w czasie I wojny światowej i potem wykonane przez zakłady Ludwika Nobe- Dwa pierwsze zostały ukończone wykorzystywane jako kanonierki oryginalnie budowa- la. Podobne silniki miał ukończony wcze- w 1901 roku. Astrabad z wypornością 326 no jako trałowce lub okręty desantowe. Dopiero później śniej okręt podwodny Minoga. Nie moż- ton był dużo mniejszy od Araksa (740 ton), uzbrojono je i wykorzystywano jako kanonierki. 7. Kliszewski A., Para kaspijskich kanonierek, Okręty na wykluczyć, że pewne elementy nowego posiadał mniejszy zasięg 720 mil w sto- Wojenne nr 16, Tarnowskie Góry 1996, s. 11 projektu zaczerpnięto z nowej serii kano- sunku do 1500, choć oba były identycz- 8. Według Gomm B., Die russischen Kriegsschiffe nierek (także określanej jako typu Giliak), nie uzbrojone w 4 działka Hochkissa kal. 1856-1917. Band III, Wiesbaden 1992, s. 40 zapas paliwa wynosił maksymalnie 50 ton (normalnie 30) przy mak- które oryginalnie były budowane dla po- 47 mm. Astrabad przewidziany był do symalnym zużyciu 236 kg/h trzeb obrony ujścia Amuru, ale ostatecznie dozorowania rejonów ujścia rzeki Wołgi 9. Dane jednostek podano za spisem: Moisiejew S.P., Spisok korabliej russkogo parowogo i bronienosnogo fłota służyły na Bałtyku. i Ural, natomiast Araks miał patrolować 1861 po 1917 g., Moskwa 1948, s. 344-348. Okręty nie miały opancerzenia, ale za to wody na granicy z Persją. 10. Chodzi najprawdopodobniej o działa wzoru 1877 gęsty podział wewnętrzny na 13 przedzia- Geok Tepe był najstarszym z okrętów o kalibrze 86,87 mm. 11. Szirokorad A.B., Kaspij-russkoje oziero. Wielikij łów wodoszczelnych (przy długości 61,8 jakie w 1914 roku pozostawały na służ- wołżskoj put’. Bolszaja neft’ i bolszaja politika, Moskwa m). Pierwotnie chciano, aby okręty mia- bie na Morzu Kaspijskim, gdyż ukończo- 2007, s. 139.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 33 Kaspijskie kanonierki „Kars” i „Ardagan”

Kars (1911)

Rys. Michał Glock 5 10 20 30 40 50 60 wcześniej statek mający tę nazwę (z 1871 Służba obu okrętów tj Karsa i Ardaga- ły one rolę jednostek-stacjonerów w portach roku) został skreślony ze spisów floty na nie była jakoś specjalnie urozmaicona. Persji, a w razie potrzeby wykonywały misje w 1876 roku. W zasadzie przed wybuchem wojny pełni- transportowe lub o charakterze policyjnym.

Jedna z kanonierek w początkowym okresie I wojny światowej. Fot. zbiory Siergieja Bałakina

34 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Pierwsza wojna światowa nie mia- ła w zasadzie wpływu na zmianę sytuacji w rejonie Morza Kaspijskiego. Zauważal- nie wzrosły tylko przewozy produktów naftowych potrzebnych dla zaopatrze- nia armii i lotnictwa. Tak jak we Flotylli Amurskiej dokonano częściowego rozbro- jenia kanonierek. Zdjęto z pokładu po jed- nym (rufowym) dziale kal. 120 mm i 2 kal. 75 mm (z kazamat). Trafiły one na pokłady transportowców wojennych operujących na Morzu Czarnym, choć można spotkać informację jakoby działa zdjęte z kanonie- rek trafiły na wyposażenie stanowisk arty- lerii nadbrzeżnej. W chwili wybuchu powstania w Azji Środkowej w 1916 roku (związanego z po- borem do armii carskiej) Kars i Ardagan stały w Enzeli i brak informacji jakoby bra- ły udział w działaniach skierowanych prze- ciwko koczowniczym plemionom, które próbowano zmobilizować. W pierwszym okresie rewolucji tj. w lu- tym 1917 załogi obu kanonierek pozosta- ły wierne rządowi, choć silne były nastro- je rewolucyjne. Co więcej w składzie załóg kanonierek było sporo zwolenników nie- podległości Azerbejdżanu. Był to zresztą powód dla którego oba okręty w zasadzie całą wojnę domową w tym rejonie przesta- ły… na przysłowiowym sznurku. W 1918 roku tj. okresie największego za- mieszania, gdy praktycznie walczyli z sobą wszyscy i gdy do Baku podeszły oddziały tureckie, Ardagan aktywnie uczestniczył we wspieraniu obrony miasta. Lecz gdy siły brytyjskie gen. Dunsterville’a zdecydowały się na ewakuację (nie mogąc powstrzymać Turków) obie kanonierki skierowano do si- łowego zatrzymania uciekających Brytyj- Nastała w Rosji nowa epoka. Kanonierka Lenin (eks-Kars) w ujęciu z 8 sierpnia 1931 roku, widoczna czyków. Jedna z kanonierek 14 września bandera z tego okresu Fot. Centralne Archiwum Wojskowe. 1918 roku ostrzelała statek Prezident Kru- ger. Uszkodzony był też Armenian trafio- rejon Enzeli w ramach dużej operacji wod- Brytyjczyków i nastroje wśród rosyjskich ny 6 razy. no-lądowej. załóg12. W raporcie tym noszącym datę Gdy w maju 1920 roku wojna domo- W czasie działań (18-19 maja) obie ka- 2 grudnia 1918 roku informowano, że ka- wa zakończyła się zwycięstwem bolszewi- nonierki operowały pod Enzeli, ale brak nonierka Kars uzbrojona jest w 2 dzia- ków obie kanonierki stacjonowały w Baku informacji jakoby prowadziły ostrzał wy- ła kal. 120 mm i tyleż armat kal. 100 mm jako Flota Azerbejdżanu (dodatkowo jesz- brzeża. Ich rola polegała na osłonie trans- (choć takiego kalibru Brytyjczycy nie uży- cze pomocniczy stawiacz min i kilka jed- portowców. Poza tym wydaje się, że oba wali), Ardagan tymczasem miał być uzbro- nostek patrolowych). okręty nie płynęły pod czerwoną banderą jony w jedno działo kal. 120 mm, 2 kal. Pierwsza większa akcja w jakiej bra- tylko pod flagą Azerbejdżanu. 100 mm i jedno kal. 75 mm. ły udział był sławny rajd na Enzeli. W tym Kars i Ardagan po zakończeniu walk Częściowo informacje te podważa w swo- perskim porcie schroniła się prawie cała wymagały nie tylko remontów, ale i do- ich wspomnieniach K.I. Samojłow służący Flotylla Kaspijska „białych”. Teoretycz- zbrojenia, gdyż przez cały okres wojny na kanonierce Kars (Lenin) w latach 1920- nie okręty były internowane przez władze domowej nie miały swojego etatowego 1921. Wspomina on, że na dziobie pozo- w Teheranie, ale w praktyce poważnie oba- uzbrojenia. Konieczne były także grun- stało działo kal. 120 mm, na pokładzie ar- wiano się, że w razie pogorszenia sytuacji towne remonty, gdyż okręty z „niepew- tyleryjskim w kazamatach pozostały oba politycznej w Rosji Sowieckiej mogą być nym elementem” przez dwa lata stały działa kal. 75 mm, a na pokładzie rufowym wykorzystane przeciwko ważnemu cen- bezczynnie. ustawiono aż 3 armaty kal. 100 mm (w rze- trum przemysłowemu jakim było Baku. Interesujących, choć niekoniecznie Aby temu zapobiec postanowiono zor- prawdziwych informacji dostarcza taj- 12. Wojennyje morjaki w borbie za włast’ sowietow ganizować wyprawę, która położyłaby kres ny raport opisujący stan uzbrojenia okrę- w Azerbejdżanie i Prikaspii 1918-1920 gg. Sbornik doku- zagrożeniu. W praktyce miano zająć cały tów (uzbrojonych statków) zajętych przez mentow, Baku 1971.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 35 Kaspijskie kanonierki „Kars” i „Ardagan”

Lenin (1943)

Rys. Michał Glock 5 10 20 30 40 50 60 czywistości kal. 102 mm), które przysłano roku żaden z nich nie był gotowy do walki, W momencie gdy Kars płynął w maju 1920 z piotrogrodzkich Zakładów Obuchowskich gdyż do armat nie było zamków. do Enzeli tylko jedna armata kal. 102 mm jeszcze w 1918 roku. W chwili przejęcia Nie wiadomo dokładnie kiedy je zde- na prawej burcie była w jako-tako spraw- okrętów przez Raskolnikowa w maju 1920 montowano, ani gdzie zamki składowano. na, a cała reszta uzbrojenia nadawała się do natychmiastowej wymiany. W każdym razie obie kanonierki w pierwszej kolejności zmieniły nazwy. Kars od 19 maja 1920 roku nazywał się Le- nin, a Ardagana przemianowano na Troc- kiego (zmiana nazwy miała miejsce po po- wrocie z udanej operacji pod Enzeli). Po ucieczce tegoż z ZSRR nazwę zmieniono ponowie 1 lutego 1927 roku, tym razem na Krasnyj Azerbajdżan. Gruntowną modernizację kanonier- ki przeszły w okresie największych stali- nowskich czystek. Lenina modernizowa- no w 1937 roku, a Krasnego Azerbejdżana w latach 1938-1940. Zakres modernizacji był znaczny. Aby okręty mogły lepiej wypełniać za- dania szkoleniowe zabudowano większy mostek z powiększoną sterówką i radioka- biną. Przedłużono w kierunku rufy dzio- bówkę dzięki czemu zyskano dodatkowe pomieszczenia. Przy okazji zlikwidowano archaiczne kazamaty. Zadbano także o silniki większej mocy. W miejsce starych i zużytych siników za- instalowano nowe typu 42-BMR-6, każ- dy o mocy 1100 KM. Nie bardzo wpłynęło

Lenin w kolejnym ujęciu z lat 30. ubiegłego wieku. Fot. zbiory Siergieja Bałakina

36 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Kaspijskie kanonierki „Kars” i „Ardagan” to na poprawę prędkości, gdyż na próbach Kontakty handlowe obu państw, choć pierały ogniem ataki samolotów nieprzy- udało się uzyskać tylko około 15 węzłów. dosyć intensywne, zakończyły się relatyw- jaciela. Oczywiście przez cały okres stan Nowe silniki otrzymały także nowy sys- nie szybko w czerwcu 1941 roku. Atak na techniczny okrętów nie nastrajał optymi- tem wydalania spalin. Zewnętrznie wyra- ZSRR spowodował, że Stalin stał się natu- zmem. W zasadzie przez cały okres aktyw- żało się to demontażem piszczałkowych ralnym sojusznikiem państw zachodnich. nych działań tj. lato 1942-wiosna 1943 więk- tłumików i zabudową jednego szerokiego Flotylla Kaspijska została tymczasem uży- szą część czasu kanonierki spędzały w Baku komina. ta do ponownego zajęcia północnej części gdzie przeprowadzano remonty mechani- Zdemontowano całą artylerię. Część Iranu. Tym razem działano w porozumie- zmów oraz konserwowano kadłuby. źródeł twierdzi, że zainstalowano począt- niu z Brytyjczykami. Zajęcie Iranu miło W tym czasie obie kanonierki stały się kowo stare (choć sprawne) armaty kal. eliminować niebezpieczeństwo działań swoistymi królikami doświadczalnymi na 102 mm w liczbie 3 sztuk identyczne jak te o charakterze dywersyjnym ze strony Irań- których testowano różne wzory kamuflażu na pokładach dawnych niszczycieli służą- czyków nastawionych pozytywnie do III (docelowo barwy biało-niebieskie sugeru- cych na Morzu Kaspijskim jako kanonier- Rzeszy, a także ze strony samych Niemców. ją, że doświadczenia zamierzano wykorzy- ki. Na pewno w chwili wybuchu wojny obie Działania rozpoczęły się 24 sierpnia stać we Flocie Północnej). kanonierki miały po 3 działa kal. 100 mm 1941 gdy z Baku wyszły statki z desan- Obie kanonierki wykorzystywano jesz- typu B-24-BM (z maskami przeciwodłam- tem. Nie wysadzono go tradycyjnie w En- cze w czasie przejścia wiosną 1943 roku na kowymi) zeli (Pehlevi), ale we wsi Havir (niedaleko Wołgę Samodzielnego Dywizjonu Okrę- Uzupełnieniem były działka kal. na południe od granicy z ZSRR). tów Podwodnych. 37 mm typu 70K (4 na pojedynczych sta- Kanonierka Lenin jako flagowy okręt Kanonierki eskortowały i holowały doki nowiskach) oraz wkm-y kal. 12,7 mm kontradm. F.S. Sedelnikowa eskortowała pływające na których kaspijskie „eski” mia- dwa pojedyncze Colty i dwa podwójne główny trzon sił desantowych (z kanonier- ły popłynąć do portów dalekiej północy. Browningi, które pojawił się już w czasie kami Altfater i Markin). Krasnyj Azerbaj- Najwięcej problemów przysporzył dok wojny. dżan do działań dołączyła następnego dnia. Nr 1 (na nim miały płynąć okręty M-200 Poza tym wg. artykułu z „Sudostroje- Po zajęciu całego wybrzeża Iranu ka- i M-201), który był holowany z Baku nia”13 Krasnyj Azerbajdżan miał począt- nonierki tak jak czyniły to w latach wcze- przez kanonierkę Krasnyj Azerbajdżan. kowo na uzbrojeniu tylko dwa działa kal. śniejszych wykorzystywane były w roli sta- 13 kwietnia w czasie przejścia natknię- 100 mm, tyleż działek kal. 45 mm i wkm- cjonerów. Do aktywnych działań włączyły to się na silny sztorm, który spowodo- -ów kal. 12,7 mm. Żadne inne opacowa- się dopiero późnym latem 1942 roku, gdy wał poważne uszkodzenia (pęknięcia na nie nie podaje podobnych informacji. Być siły niemieckie prawie podeszły pod ka- spawach) co więcej od doku oddzieliły może taki zestaw uzbrojenia pojawił się za- spijskie wybrzeże, a nad Wołgą trwały in- się tzw. przystawki wydłużające długość raz po modernizacji. Nie potwierdzają tak- tensywne walki o Stalingrad. doku i pozwalające na swobodne złado- że tego fotografie wykonane w czasie woj- Oczywiście zadanie kanonierek ograni- wanie dosyć długich okrętów podwod- ny na których widać uzbrojenie w postaci 3 czały się do eskorty i obrony przeciwlotni- nych. Te dodatkowe elementy do wyspy dział kal. 100 mm i działek kal. 37 mm na czej statków płynących z Baku do Astra- Żiłoj doprowadził jeden z zbiornikowców, śródokręciu chania. Na przykład Krasnyj Azerbajdżan a dalej zatroszczył się o nie okręt hydro- W chwili wybuchu II wojny światowej 4 razy ostrzeliwał samoloty przy czym dwa graficzny Ekwator. siły Flotylli Kaspijskiej zostały postawio- razy 3 października. 9 sierpnia ostrzelano Do Astrachania dok Nr 1 udało się do- ne w stan pogotowia. Poważnie obawiano dla odmiany własne samoloty transportowe, prowadzić 18 kwietnia. Jego remont trwał się lotniczego ataku na instalacje naftowe raz PS-84 i raz bombowiec TB-3 (z lotnictwa do 26 kwietnia. ze strony brytyjskiego RAF-u (lub sił fran- transportowego Floty Czarnomorskiej). cuskich). Oczywiście wiązało się to z po- Kanonierki zgrupowano w Samodziel- 13. Usow W. Ju., Kanonierskije łodki Kars i Ardagan- lityką współpracy pomiędzy III Rzeszą nym Dywizjonie Kanonierek do końca 1942 Pierwyje w mirie moriechodnyje nadwodnyje dizelny- a ZSRR. roku eskortowały 95 statków i 30 razy od- je korabli, Sudostrojenie 7/1987, Leningrad 1987, s. 68. Kanonierka Lenin w Baku w 1943 roku. Uwagę zwraca ciekawy kamuflaż jednostki. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 37 Tekst

Krasnyj Azerbajdżan (eks-Trocki, eks-Ardagan) ze ścigaczami okrętów podwodnych typu „Artilerist” w końcowym okresie wojny. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Służba obu jednostek trwała do poło- Lenin służący od grudnia 1954 roku tami ultranowoczesnymi. Przetrwały one wy lat 50-tych. Krasnyj Azerbajdżan pod jako PKZ-100 do pieców hutniczych trafił dwie wojny światowe oraz krwawą rewo- koniec 1954 roku został rozbrojony i wy- rok wcześniej. lucję. Świadczy to z jednej strony o zwy- korzystywany przez następnych 5 lat jako kłym wojennym szczęściu, ale także o du- hulk pod nazwą PKZ-101. Resztki okrętu * * * żym kunszcie stoczniowców. Kanonierki złomowano do początku 1960 roku (tj po Obie kanonierki – ostatnie jakie zbu- typu Kars wyznaczyły standardy budowa- prawie 50 latach służby). dowano w Rosji były na owe czasy okrę- nia nowoczesnych patrolowców na kolej-

Kanonierka Krasnyj Azerbajdżan w 1945 lub 1946 roku. Dobrze widoczne rozmieszczenie uzbrojenia na okręcie z tego okresu. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego

38 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Poranne podniesienie bandery na kanonierce Lenin. Fot. zbiory Siergieja Bałakina nych kilkadziesiąt lat do przodu i są one po dziś dzień świadectwem wyobraźni i dale- kowzroczności osób kierujących rozwojem carskiej floty w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej. Bibliografia Wojennyje morjaki w borbie za włast’ sowietow w Azer- bejdżanie i Prikaspii 1918-1920 gg. Sbornik dokumen- tow, Baku 1971. Ammon G.A., Biereżnoj S.S., Gieroiczeskije korabli rossijskogo i sowietskogo wojenno-morskogo fłota, Mo- skwa 1981. Apałkow J.B., Rossijskij Impieratorskij Fłot 1914-1917 gg, „Morskaja Kolliekcija” nr 4/1998, Moskwa 1998. Biereżnoj S.S., Liniejnyje i bronienosnyje korabli, kano- nierskije łodki. Sprawocznik, Moskwa 1997. Gomm B., Die russischen Kriegsschiffe 1856-1917. Band IV, Wiesbaden 2000 Kliszewski A., Para kaspijskich kanonierek, Okręty Wojenne nr 16, Tarnowskie Góry 1996, s. 10-13. Kozłow I.A., Zołotariew W.A., Tri stolietija rossijskogo fłota. 1914-1941, Moskwa 2003. Samojłow K.I., Na kanoniersjoj łodkie „Lenin”, Lenin- grad 1924. Spasskij I.D. (red), Istoria otieczestwiennogo sudostro- ienija. Tom III. Sudostroienie w naczalie XX ww., Sankt Petersburg 1995. Usow W.Ju., Kanonierskije łodki Kars i Ardagan – Pier- wyje w mirie moriechodnyje nadwodnyje dizelnyje ko- rabli, „Sudostrojenie” 7/1987, Leningrad 1987.

Kanonierka Krasnyj Azerbajdżan w kolejnym ujęciu, z okresu jak na poprzedniej stronie. Fot. zbiory Siergieja Bałakina

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 39 Siergiej Patjanin (Rosja) Bohater niniejszego artykułu w początkowym okresie służby. Tekst Fot. zbiory Leo van Ginderena

„Albatros” Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych

Historia powstania cjalistycznych jednostek do zwalczania wości, znacznym zasięgu, zdolnego do roz- Pierwsza wojna światowa zademonstro- okrętów podwodnych, choć budowano je wijania i utrzymywania wysokiej prędko- wała namacalnie, że okręty podwodne sta- tylko w pojedynczych egzemplarzach do ści, których głównym uzbrojeniem miały ły się realnym czynnikiem, zdolnym wy- celów eksperymentalnych. być torpedy i bomby głębinowe, przeznaczo- wierać istotny wpływ na przebieg działań Podobne poglądy panowały również ne do niszczenia podwodnego przeciwnika. bojowych na morzu. W pierwszym po- w kierownictwie Królewskiej Floty Włoch, W warunkach wojennych okręty eskortowa- wojennej dekadzie problem obrony prze- tym niemniej jednak byli tam również da- ły by konwoje, a w razie potrzeby ochrania- ciwpodwodnej był uznawany za aktualny lekowzroczni ludzie, którzy naciskali na ły wody przybrzeżne, zaś w czasach pokojo- przez specjalistów wszystkich bez wyjąt- konieczność stworzenia specjalistycz- wych służyły do szkolenia załóg… ku wiodących flot świata, praktycznie jed- nej jednostki do zwalczania okrętów pod- Jeśli idzie o wielkość, to typ ten winien nak nie znajdował swego odbicia w pro- wodnych. Ich zadaniem, taki okręt powi- stanowić coś pośredniego między kutrami gramach budownictwa okrętowego tego nien pełnić funkcję eskortowania statków, torpedowymi a niszczycielami. W czasie okresu. Uważano, że w przypadku wojny zastępując w tej roli deficytowe niszczy- wojny zespoły takich okrętów dowodzone podstawowy ciężar walki z okrętami pod- ciele i stare torpedowce. Admirał w stanie przez doświadczonych oficerów były by na- wodnymi na otwartym morzu spocznie spoczynku i czynny senator Emilio Sola- der pożyteczne do ochrony naszego długiego na zmobilizowanych jednostkach średniej ri, występując na posiedzeniu wyższej izby wybrzeża, co pozwoliło by przesunąć więcej wyporności, które wystarczy uzbroić w 1-2 w dniu 20 maja 1932, tak wyjaśniał swoim niszczycieli do prowadzenia bardziej im od- działa, zrzutnie bomb głębinowych z od- kolegom parlamentarzystom: powiednich zadań.” powiednim ich zapasem oraz wyposażyć „…Funkcję eskorty przyjęto nakładać na Gdy adm. Solari wygłaszał w parlamen- w prosty hydrofon do wykrywania zanu- niszczyciele. Wielkość tych jednostek jednak cie swoją natchnioną mowę, okręt o któ- rzonego przeciwnika. Do działań na wo- stale rośnie i na dzień dzisiejszy, moim zda- rym on mówił, znajdował się już na po- dach przybrzeżnych proponowano zaś roz- niem, one kiepsko spełniają to zadanie. chylni. Jego budowa została włączona winąć masową budowę kutrów zop. Nie Proszę rozpatrzyć możliwość stworzenia do Programu Budownictwa Okrętowego trzeba wspominać, że w okresie między- specjalnego typu okrętów o średnim tonażu, 1930-1931. Wstępny projekt został opraco- wojennym nie przykładano wagi do spe- dobrej dzielności morskiej, dużej manewro- wany przez Comitato Progetti Navi (Ko-

40 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych mitet projektowania okrętów ministerstwa poziomu pokładu dziobowego. Między po- kabina radiowa i hydroakustyczna, a tak- marynarki wojennej) pod kierownictwem kładem górny a dziobowym znajdowa- że 2 pomieszczenia służbowe, a na górnej płk Korpusu Inżynierów Okrętowych Le- ły się jeszcze 3 kolejne grodzie. Wszystkie – sterówka i kabina nawigacyjna. Za nad- onardo Fea’y. Szczegółowe prace projek- grodzie pozbawione były drzwi i dostęp do budówką znajdował się niewielki komin, towe przeprowadzili specjaliści biura kon- poszczególnych przedziałów możliwy był a dalej platforma przeciwlotniczego kara- strukcyjnego stoczni „Cantieri Navali jedynie przez luki w pokładzie. binu maszynowego. Łącznie z niewysoką Riuniti” (C.N.R.) z Genui. Zamówienie na Jednostka miała tylko 1 pokład ciągły, wolną burtą wszystko to czyniło jednost- budowę zostało złożone w oddziale stocz- którym był górny pokład. Cechą charakte- kę mało widoczną, zwłaszcza dla okrętów ni w Palermo, gdzie 20 listopada 1931 r. po- rystyczną kadłuba okrętu była konstrukcja podwodnych, które były „złymi platforma- łożono stępkę okrętu, który otrzymał na- platformy, znajdującej się poniżej górnego mi obserwacyjnymi”. zwę Albatros. 18 maja 1933 r. królewskim pokładu. W części rufowej znajdowała się Pomieszczenia mieszkalne załogi znaj- rozkazem No 558 jednostka została zali- ona między stewą rufową a rufową gro- dowały się w części dziobowej oraz rufo- czona do stanu okrętów i statków Królew- dzią przedziału maszynowego. Następnie wej i były o wysokim standardzie, jak na skiej Floty Włoch i sklasyfikowana jako platforma przebiegała od dziobowej gro- jednostkę tej wielkości. Pod pokładem ścigacz okrętów podwodnych (Cacciasom- dzi kotłowni nr 1 do rufowej grodzi dzio- dziobowym oraz na platformie na dziobie mergibili), o czym świadczy odpowiedni bowej komory amunicyjnej, a w części znajdowały się 2 przestronne kubryki dla zapis w księdze rozkazów i rozporządzeń dziobowej (w kierunku dziobu od wręgi nr marynarzy i podoficerów. Na rufie, za ru- Ministerstwa Marynarki Wojennej z 18- 33) znajdowała się niżej, a przerwana była fową komorą amunicyjną, znajdowała się 19 czerwca 19331. jedynie w rejonie przedziału stacji hydro- kabina dowódcy, 3 kabiny oficerskie oraz 27 maja 1934 Albatros został wodowa- akustycznej (wręgi nr 15-19). messa. Do ogrzewania pomieszczeń miesz- ny i nazajutrz wszedł oficjalnie w skład flo- Albatros wyróżniał się niską, zwar- kalnych służył pomocniczy kocioł parowy, ty. Na nieszczęście dla włoskich maryna- tą sylwetką z minimalną liczbą nadbudó- umieszczony w przedziale mechanizmów rzy, działania nie znalazły kontynuacji i do wek – znajdowała się jedynie nadbudówka pomocniczych przed pomieszczeniami ko- chwili wybuchu II wojny światowej jed- dziobowa. Umiejscowiono ją w odległo- 1. Tym samym, określenie przez wiele roczników flot nostka pozostawała jedynym specjalistycz- ści 1 m od krawędzi pokładu dziobowe- Albatrosa jako torpedowca nie odpowiada stanowi fak- nym okrętem przeznaczonym do zwalcza- go. Na jej dolnej kondygnacji mieściła się tycznemu nia podwodnego zagrożenia. Albatros po wodowaniu 27 maja 1934 roku w Palermo. Fot. G. Parodi Opis konstrukcji Kadłub Kadłub Albatrosa został wykonany ze stali o wysokiej wytrzymałości. System wiązań kadłuba – poprzeczny, numeracja wręg od dziobu w kierunku rufy. Burta w środkowej części posiadała niewielkie zagięcie do środka. W rejonie przedzia- łów zajmowanych przez układ napędo- wy (wręgi nr 54-90), znajdowały się 2 gro- dzie wzdłużne, dochodzące do poziomu górnego pokładu. Powstałe w ten sposób przedziały – koferdamy stanowiły swego rodzaju obronę przed wybuchami pod- wodnymi. Pokład dziobowy miał długość 21,5 m, jego charakterystyczną cechą było obniże- nie pokładu w kierunku stewy dziobowej i dobrze widoczne nachylenie w kierun- ku burt. Górny pokład wyglądał na płaski na całej długości, jednak w rzeczywistości obniżał się w kierunku rufy o 0,45 m. Jed- nostka posiadała krążowniczą rufę. Cała część dziobowa miała wzmocnio- ną konstrukcję. Dolna część stewy dzio- bowej była kutym szpicem w kształcie klina, którego zadaniem była minimaliza- cja uszkodzeń kadłuba przy taranowaniu okrętów podwodnych, które wypłynęły na powierzchnię. Za klinem kadłub jednost- ki był wzmocniony dwoma diagonalnie umieszczonymi dźwigarami. Kadłub został podzielony 16 grodzia- mi wodoszczelnymi, z których 15 docho- dziło do poziomu górnego pokładu, a 1 do

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 41 „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych

ALBATROS (1935) Rys. „Esploratori, Fregate, Corvette ed Avvisi Italiani”

tłowni. Do wentylacji pomieszczeń służyły podawanie 14 pocisków na minutę. W ra- a spotykane niekiedy w rocznikach flot in- zarówno iluminatory jak i specjalne syste- zie potrzeby istniała również możliwość formacje na ten temat są błędne. Precyzyj- my wentylacyjne. ręcznego podawania amunicji. Naboje do nie mówiąc, pierwotny projekt przewidy- wkm-ów podawano na stanowiska ręcznie. wał zamontowanie dwururowej wyrzutni Uzbrojenie Do kierowania ogniem służył dalmierz torped kal. 450 mm, jednak ostatecznie za- Kaliber i liczbę dział Albatrosa wybrano „Barr & Stroud” o bazie 1,37 m, zamonto- stąpiono ją podwójnie sprzężonym wkm pod kątem przewagi w decydującym star- wany na mostku, a także ręczny dalmierz kal. 13,2 mm. ciu z okrętami podwodnymi, znajdujący- 80 cm, przechowywany w kabinie nawiga- Głównym uzbrojeniem jednostki, mi się w położeniu nawodnym. Pierwot- cyjnej. Jednostka nie dysponowała żadny- zgodnie z jej przeznaczeniem, była broń nie uzbrojenie odpowiadało najsilniejszym mi przyrządami do koordynowania ognia do zwalczania zagrożenia podwodnego. pod względem artylerii pokładowej wło- artyleryjskiego. Rozkazy przekazywano Na pokładzie Albatrosa zamontowano 4 skim okrętom podwodnym typu Archime- z mostka drogą telefoniczną, wykorzystu- pneumatyczne miotacze bomb głębino- de i składało się z 2 dział kal. 100 mm L/47 jąc 9 kompletów słuchawek i mikrofonów: wych kal. 302 mm wz. 1933, przeznaczo- „O.T.O” oraz 4 wkm kal. 13,2 mm „Breda”. 4 dla obsady dział, 4 miotaczy bomb głębi- ne dla bomb głębinowych o wadze 50 kg Działa głównego kalibru rozmieszczo- nowych i 1 dla wkm-u plot. W przypadku oraz 2 rufowe zrzutnie dla bomb głębino- no na pokładzie dziobowym (wręga nr 33) awarii sieci telefonicznej można było wy- wych o wadze 100 kg. Poza tym na pokład i rufowym (wręga nr 98). Działo dziobo- korzystywać rury głosowe, znajdujące się zabierano również 2 holowane miny pop we mogło prowadzić ostrzał w płaszczyź- na mostku. typu SP.1927/46T. nie poziomej w sektorze po 144° na lewą Powyższy skład uzbrojenia artyleryj- Podstawowym dostawcą bomb głębino- i prawą burtę, a rufowe odpowiednio – po skiego, optymalny dla jednostki podob- wych dla włoskiej floty była firma „Monce- 166°. Wielkokalibrowe karabiny maszyno- nej wielkości i funkcji, przetrwał do roku nisio”. Kaliber bomb określano wg wagi ła- we umieszczono na podwójnie sprzężo- 1937. W tym czasie faszystowskie władze dunku wybuchowego. Rzeczywista waga 50 nym łożu (na specjalnej platformie za ko- Włoch obrały kurs na zwiększenie liczeb- kg bomby wynosił 64 kg, a 100 kg bomby minem) oraz 2 pojedynczych łożach (na ności floty podwodnej. Rodzimy przemysł odpowiednio – 128 kg. Pierwsza z nich po- skrzydłach mostka). nie był w stanie zabezpieczyć dostaw ar- siadała zapalnik z nastawą na głębokość 20, Zapas amunicji do dział i wkm-ów prze- tylerii dla nowych okrętów podwodnych, 40, 70 i 100 m, a druga – na 25, 50, 75 i 100. chowywano w 2 komorach amunicyjnych: w związku z czym postanowiono zdemon- Etatowy zapas bomb dla Albatrosa wy- dziobowej (wręgi nr 33-40) i rufowej (wrę- tować działa ze znajdujących się już w służ- nosił 76 szt. 50-kilogramowych oraz 20 – gi nr 90-98). Komory wyposażono w sys- bie jednostek, które uznano za mniej waż- 100-kilogramowych, przechowywanych tem wentylacji, zatapiania (poprzez king- ne. W ten sposób wiosną 1937 oba działa w specjalnej komorze w rufowej części ka- stony) oraz zraszania (przez sieć rurociągu kal. 100 mm zostały zdemontowane z Al- dłuba przed przedziałem urządzeń ste- ppoż.). W dziobowej komorze przecho- batrosa i zastąpione 2 starymi działami rowych (wręgi nr 114-121). Podobnie jak wywano 150 pocisków głównego kali- kal. 102 mm L/35 wz 1914. W tym samym artyleryjskie komora posiadała również bru, a także 4250 zwykłych i 4200 naboi czasie zdjęto również podwójnie sprzężo- system zatapiania i zraszania. W czasie do wkm-ów, w rufowej odpowiednio – 148 ny wkm kal. 13,2 mm, który przeznaczono wojny na pokład przyjmowano dodatko- pocisków oraz 6000 naboi zwykłych i tra- do wzmocnienia obrony wybrzeża Massa- we 10 bomb 100 kg, które rozmieszczano sujących (smugujących). Poza tym przy wy. Do chwili wybuchu wojny nie nastąpi- bezpośrednio na zrzutniach oraz 20 bomb każdym dziale znajdował się zapas do na- ły żadne dalsze zmiany w składzie uzbroje- 50 kg, dla których na pokładzie w rejo- tychmiastowego otwarcia ognia, liczący nia, nie licząc zamontowania 2 km-ów kal. nie miotaczy ustawiono 2 stelaże – odpo- po 9 pocisków. Każda komora amunicyj- 8 mm „Breda” na platformie za kominem. wiednio na 8 i 12 szt. Do załadunku bomb na dysponowała elektrycznym podnośni- Warto zaznaczyć, że Albatros nigdy nie głębinowych i holowanych min pop słu- kiem typu koszowego, pozwalającym na dysponował uzbrojeniem torpedowym, żył dźwig o udźwigu 200 kg, zamontowany

42 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych w rejonie wręgi nr 120 z wychyłem na pra- Siłownia tłowni. Do podawania paliwa (również wą burtę. W roku 1939 został on zastąpio- Napęd główny Albatrosa stanowiły wy- przez podgrzewacz) służyły 2 pompy pa- ny przez bardziej nowoczesny dźwig syste- konane w zakładach „C.N.R.” w Genui liwowe – po jednej na każdy kocioł, a do mu „Sabiem”, zamontowany bezpośrednio 2 zespoły turbin parowych systemu Bel- jego rozpylania każdy kocioł wyposażono na rufie. luzzo, każdy o mocy 2150 KM, rozmiesz- w 3 wtryskiwacze systemu „Meiani”. Sprężone powietrze do miotaczy bomb czone we wspólnym przedziale maszynow- Normalny zapas paliwa wynosił 72 t głębinowych wytwarzał parowy kompre- ni (wręgi nr 76-90). Każdy zespół turbin i był rozmieszczony w 8 zbiornikach, z któ- sor, umieszczony w przedziale mechani- obejmował turbinę wysokiego ciśnienia, rych 4 były zgrupowane w części dziobo- zmów pomocniczych przed dziobową ko- turbinę niskiego ciśnienia z wbudowanym wej, a pozostałe 4 na rufie, poniżej po- tłownią. Przewód powietrzny prowadził stopniem biegu wstecznego oraz dwustop- mieszczeń oficerskich. z przedziału w kierunku rufy niową przekładnię zębatą. Wszystkie tur- Ruch okrętu zapewniały 2 śruby napę- Zaś w komorze bomb głębinowych znaj- biny typu akcyjnego. Do turbiny wyso- dowe trójskrzydłowe o średnicy 2 m, wy- dowały się 4 butle o pojemności po 305 l, kiego ciśnienia para była podawana przez konane ze stopu brązowo-manganowego. z których sprężone powietrze trafiało bez- 5 grup dysz, a do turbiny niskiego ciśnienia Czas przygotowania siłowni do ruchu pośrednio do miotaczy. – przez 40 grup, a do turbiny biegu wstecz- przy całkowicie wygaszonych kotłach wy- Środki wykrywania okrętów podwod- nego – przez 16. nosił normalnie 2 godz. 30 minut, a awa- nych obejmowały 2 hydrofony (tak zwa- Każda zespół turbin dysponował wła- ryjnie – 1 godz. 15 minut. ne „słuchawki S”) pochodzące z okre- snym skraplaczem o powierzchni ochła- Oficjalne próby Albatrosa zostały prze- su I wojny światowej, holowany hydrofon dzania 135 m². Każdy skraplacz był wypo- prowadzone 22 września 1934 r. w pobli- oraz stację hydroakustyczną firmy „Gali- sażony w turbinowe pompy cyrkulacyjną żu Palermo. Ich rezultaty okazały się cał- leo” z wysuwaną anteną, która mieściła się oraz kondensatu. Woda ze skraplaczy była kiem obiecujące: w czasie 4 godzinnego w specjalnym przedziale w części dziobo- tłoczona przez znajdujące się w koferda- ruchu przy wyporności 363,5 t okręt osią- wej (wręgi nr 15-19). Latem 1935 r. Albatros mach odpowiedniej burty podgrzewacze gnął prędkość 25,8 węzła oraz moc 4600 został wyposażony w pierwszy ekspery- naftowe o pojemności po 2,15 m³. KM przy 379 obrotach na minutę. mentalny włoski hydrolokator, nazywany Parę produkowały 2 kotły systemu Yar- „Peritero”. Został on opracowany na ba- rowa z podgrzewaczami pary. Kotły były Wyposażenie pomocnicze zie echosondy Langevina, wyposażony ustawione „plecami do siebie” w izolo- Albatros był wyposażony w pojedyn- w antenę2 podkadłubową, która wysuwa- wanych pomieszczeniach, rozdzielonych czy półzrównoważony ster o powierzchni ła się na około 60 cm i posiadała zasięg do grodzią wodoszczelną. Przewody odpro- skrzydła 4,2 m², nieco większy od stosowa- 2000 m. W roku 1939 w trakcie kapitalne- wadzały spaliny do jednego komina. Nor- nych zwykle na jednostkach tej wielkości, go remontu urządzenie zostało zastąpione malne ciśnienie pary – 21 atm. co zapewniało jednak dobrą manewrowość przez pierwszy seryjny hydrolokator P600 Woda do kotłów była podawana przez i łatwość w sterowaniu. Zastosowano przy firmy „Safar”. podgrzewacz główną pompę zasilającą po- tym elektrohydrauliczny serwomechanizm Do stawiania zasłon dymnych okręt wy- dwójnego działania „Weir-Simplex”, o wy- maszynki sterowej systemu Brown. Mak- posażono w generator dymu opalany ropą dajności 33 t godz., znajdującą się w prze- symalny kąt wychylenia steru – 40°. naftową, którego wyloty znajdowały się na dziale maszynowni oraz 2 pomocnicze Na okręcie znajdowały się 3 stanowi- rufie między drugą parą miotaczy bomb pompy centrobieżne o wydajności po 15 t/ ska sterowania: główne na mostku, po- głębinowych a zrzutnią. godz., znajdujące w każdym przedziale ko- mocnicze pod grotmasztem oraz zapaso- Albatros krótko po wcieleniu do służby w rejonie Palermo. Fot. G. Parodi we w przedziale maszynki sterowniczej. Awaryjne ste- rowanie ręczne można było realizować z przedziału ma- szynki sterowniczej za po- średnictwem systemu talii, podwiązanych bezpośred- nio do steru. Główne i po- mocnicze stanowisko ste- rownicze było wyposażone w kompasy magnetycz- ne dla torpedowców wz. 1915. Na pokładzie jednost- ki znajdował się również ży- rokompas systemu Sperry, umieszczony w przedzia- le mechanizmów pomoc- niczych. Repetytory żyro- kompasu umieszczono na

2. J. Green i A. Massignani poda- ją, że urządzenie nieźle zarekomen- dowało się w czasie wojny domowej w Hiszpanii. Niezrozumiałe skąd au- torzy otrzymali takie informacje, bo- wiem Albatros nigdy nie operował u wybrzeży Hiszpanii

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 43 „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych

ALBATROS (1939) Rys. „Esploratori, Fregate, Corvette ed Avvisi Italiani”

mostku oraz pomocniczym stanowisku pożarowej mogły być podłączone 2 pompy Przebieg służby sterowania. Krótko przed wybuchem woj- podgrzewaczy pary. W okresie bezpośred- W dniu 10 listopada 1934 r. w Palermo ny zamontowano trzeci repetytor na stano- nio po zakończeniu budowy w pomiesz- uroczyście podniesiono banderę na Alba- wisku urządzeń hydroakustycznych. czeniu generatorów elektrycznych zosta- trosie. Początkowo okręt kontynuował ba- Pokładowa sieć elektryczna prądu sta- ła zamontowana uzupełniająca elektryczna zowanie w tym porcie, przeprowadzając łego o napięciu 110 V była zasilana przez pompa systemu Marellego, podłączona do szkolenie bojowe. Po zakończeniu począt- 2 diesel-generatory, każdy o mocy 18 kW. rurociągu pożarowego. kowego etapu szkolenia jednostkę przeba- Przedział generatorów elektrycznych i me- Dla dostarczania wody pitnej służył wy- zowano do Messyny, gdzie weszła w skład chanizmów pomocniczych znajdował się parownik typu poziomowego o wydajno- sił morskich dowództwa Sycylii. przed dziobową kotłownią Nr 1. Tam rów- ści 6 t/dobę oraz 1 destylarka, o wydajności W roku 1935 Albatros został przeka- nież znajdowała się również główna ta- do 2 t wody pitnej na dobę. Oba urządze- zany do okręgu morskiego Górnego Mo- blica rozdzielcza. Na okręcie znajdowały nia znajdowały się przedziale maszynow- rza Tyrreńskiego i przebazowany do La się 2 podstawowe sieci elektryczne: siło- ni. 18 kwietnia 1941 r. w czasie remontu Spezii, jednak w końcu roku powrócił na wa i oświetleniowa. Poza tym, działała od- w Messynie zostały one zastąpione przez wody sycylijskie. W Messynie został włą- rębna sieć dzwonków sygnalizacyjnych 1 wyparownik-destylator. Zapas wody czony w skład 1 Dywizjonu Torpedowców, i oświetlenia awaryjnego, zasilana z bate- słodkiej obejmował 2,3 t wody pitnej, 8,7 t co w żadnym stopniu nie sposób uznać rii akumulatorowej: po 20 ogniw standar- wody do mycia i 12 t rezerwowej wody do za mądre rozwiązanie, bowiem jednost- dowego typu marynarki wojennej lub sys- kotłów. Ta ostatnia była przechowywana ka nie miała nic wspólnego z torpedowca- temu „Salai” w każdej sieci (napięcie 24 V, w 3 zbiornikach w części dziobowej okrętu. mi typu Spica. Sytuacja taka trwała przez natężenie prądu 40 A). Poza tym, 12,8 t wody ciągle znajdowało kilka miesięcy, aż w końcu 1936 r. Albatros Urządzenia kotwiczne obejmowały 2 ko- się w agregatach układu napędowego (ko- został znów bezpośrednio podporządko- twice systemu Halla o wadze po około 400 tły, skraplacze, rurociągi). wany dowódcy okręgu morskiego Górne- kg każda. Pierwotnie kotwice podnoszo- Z uwagi na fakt, że wszystkie prze- go Morza Tyrreńskiego w charakterze jed- no do kluz, jednak ich konstrukcja okaza- działy jednostki były izolowane, do wen- nostki doświadczalnej. Po przybyciu do ła się nieudana, w związku z czym w czerw- tylacji każdego z nich stosowano od- Spezia został przydzielony do grupy okrę- cu 1939 r. zostały one zastąpione przez rębne urządzenia. Obie artyleryjskie tów podwodnych i przez kolejne 3 lata wy- lekkie półkluzy, których konstrukcja zo- komory amunicyjne wyposażono w elek- korzystywany głównie do celów ekspery- stała zapożyczona od rozwiązań stosowa- tryczne wentylatory o wydajności do 20 mentalnych: sprawdzania różnego rodzaju nych na ciężkich krążowników typu Zara. m³/min. Wymuszony ciąg w kotłach za- wyposażenia oraz opracowywania taktyki Zapasowa kotwica Halla o wadze 150 kg pewniał turbowentylator „Tosi” (po 2 dla walki z zagrożeniem podwodnym. W roku była mocowana na pokładzie. Jedyna win- każdej kotłowni) o wydajności 250 m³/min. 1939 w miejscowym arsenale jednostka da kotwiczna znajdowała się na pokładzie Maszynownia oraz przedział generato- przeszła remont kapitalny. dziobowym, a jej parowa maszyna napędo- rów i urządzeń pomocniczych wyposażo- Po wybuchu II wojny światowej Albatros wa – w kubryku załogi. Na pokładzie rufo- no w centro bieżne wentylatory elektrycz- pozostawał nadal w La Spezii, przydzielo- wym znajdowała się dwubębnowa parowa ne Marelli o wydajności po 100 m³/min. ny do grupy okrętów podwodnych, jednak winda holownicza. Po bokach komina znaj- Po zamontowaniu stacji hydroakustycznej formalnie był podporządkowany morskie- dowały się 2 żurawiki o udźwigu po 750 kg, jej pomieszczenie otrzymało 2 elektryczne mu dowództwu Sycylii. Dopiero wiosną przeznaczone do opuszczania i podnosze- wentylatory (wyciągi) „Berthè”. 1940 r., gdy przystąpienie Włoch do wojny nia pokładowych środków pływających. Główna radiostacja znajdowała się na stało się już nieuniknione, jednostkę po raz Główny rurociąg odwadniający znajdo- dolnej kondygnacji nadbudówki (poni- kolejny przebazowano do Messyny – nasta- wał się na prawej burcie poniżej pokładu żej mostka). Nadajnik pracujący na falach ła wówczas pora by przedwojenne ekspery- platformy i posiadał odgałęzienia do każde- średnich i krótkich miał moc 0,5 kW, co menty sprawdzić w praktyce. W związku go przedziału, podczas, gdy rurociąg poża- zabezpieczało promień działania do 688 z tym wybór miejsca bazowania był nader rowy przebiegał bezpośrednio pod górnym Mm na falach średnich i 1089 Mm na fa- udany – z Messyny okręt mógł w takim sa- pokładem. Pracę obu systemów zabezpie- lach krótkich. Na bliskich dystansach sto- mym czasie osiągnąć dowolny rejon, gdzie czały 2, znajdujące się w przedziale ma- sowano radionadajniki typu RM-4. wymagana była obecność specjalistycznej szynowym, pompy turbinowe o wydajno- Do obserwacji nocą i sygnalizacji jednostki do zwalczania okrętów podwod- ści 24 t/godz. oraz ręczna pompa Dowtona, świetlnej służył reflektor o średnicy lu- nych. Zarówno na Morzu Tyrreńskim, Joń- umieszczona na ścianie przedziału kotłowni stra 600 mm „Filotecnica Salmoiraghi” skim czy Cieśninie Tunezyjskiej. między dziobową nadbudówką a kominem. z 50-amperową lampą łukową, umieszczo- Kariera bojowa Albatrosa była krótka, W razie potrzeby do sieci odwadniającej lub ny na mostku. choć intensywna. W czasie 15 miesięczne-

44 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych go udziału w II wojnie światowej uczest- ominąć, a następnie również samą jed- tem Tymczasowej głowy państwa z dnia niczył w 57 patrolach bojowych (wszyst- nostkę podwodną w położeniu nawod- 18 października 1946 r. kie na wodach na wschód od Sycylii i na nym. Włoscy artylerzyści oddali kilka Morzu Jońskim). Głównymi zadania- salw i twierdzili, że spowodowali uszko- Ogólna ocena projektu mi jednostki było: poszukiwanie okrętów dzenia okrętu podwodnego, który jednak Przez całą swoją karierę Albatros pozo- podwodnych w Cieśninie Messyńskiej, zdołał się zanurzyć, a miejsce zanurze- stawał okrętem eksperymentalnym, uni- pełnienie służby dozorowej, eskortowanie nia obrzucono bombami głębinowymi. kalnym we włoskiej floty. okrętów i transportowców, ratowanie za- W ten rejon pośpieszyły kutry torpedo- Wszedł do służby w okresie, gdy Wło- łóg zatopionych statków, wsparcie kutrów we MAS-514 i MAS-575. Wkrótce Włosi si nie dysponowali efektywnymi środka- zop. operujących na szlakach konwojów zauważyli na powierzchni plamy paliwa mi wykrywania okrętów podwodnych. północno-afrykańskich. oraz wyrzucone odłamki. Na dzień dzi- Zamontowane na pokładzie pneumatycz- Bardzo szybko Albatros otrzymał pierw- siejszy uważa się to za dowód zatopienia ne miotacze bomb głębinowych, wygląda- szą szansę na wyróżnienie się. 22 czerwca brytyjskiego okrętu podwodnego Pho- ły teoretycznie na obiecujący model broni, 1940 r. okręty 3 Dywizjonu (ciężkie krą- enix (N96)3. jednak w działaniu okazały się małoefek- żowniki Pola, Trento i Bolzano) zostały Ostatni rejs bojowy jednostki rozpoczął tywne z powodu niewielkiego zasięgu zaatakowane przez nieprzyjacielski okręt się 27 września 1941 r., gdy o godz. 06:30 strzału. Wystarczy powiedzieć, że w cza- podwodny u wyjścia z Cieśniny Messyń- Albatros wyszedł z Messyny by spotkać się sie II wojny światowej przy ich pomocy skiej. Odpalone torpedy nie osiągnęły ce- z U 371 – pierwszym niemieckim okrę- nie zdołano zatopić żadnego okrętu pod- lów. Przybyła na miejsce jednostka do tem podwodnym na Morzu Śródziemnym, wodnego. Poza tym, podstawową część zwalczania okrętów podwodnych szybko a następnie eskortować go do bazy. Po zapasu na pokładzie Albatrosa stanowiły nawiązała kontakt akustyczny z przeciw- przybyciu na miejsce spotkania, jednostka bomby głębinowe o wadze 50 kg, zbyt sła- nikiem i zrzuciła 20 bomb głębinowych. Po zmniejszyła prędkość i zaczęła krążyć, co be do niszczenia współczesnych okrętów ataku bombowym utracono kontakt, a na wykorzystał d-ca znajdującego się w pobli- podwodnych. powierzchni pojawiły się spore plamy ole- żu brytyjskiego okrętu podwodnego Upri- Niska sylwetka, zdaniem włoskich spe- ju, co uznano za dowód zniszczenia okrętu ght (N89) lt. (pol. kpt.) Wraith i wystrzelił cjalistów była praktycznie idealna, bowiem podwodnego. Kogo faktycznie tropiła jed- w kierunku Albatrosa 2 torpedy (przy tym czyniła jednostkę mało widoczną, zwłasz- nostka do zwalczania podwodnego zagro- brytyjski d-ca określił cel jako „trzykomi- cza w porze nocnej. Jednak kształt kadłu- żenia, nie sposób praktycznie powiedzieć. nowy torpedowiec typu Generale”!). ba i wybrana siłownia okazała się niezbyt Zgodnie z dokumentami strony brytyj- O godz. 09:30 włoską jednostkę dosię- przydatną dla jednostki przeznaczonej do skiej, okręty podwodne nie operowały we gła jedna z torped. Wybuch dosłownie ro- zwalczania okrętów podwodnych. Ostre wskazanym akwenie. Co więcej, w okre- zerwał kadłub na dwie części, dziobowa kształty rufowej części kadłuba, powo- sie między 20 czerwca a 4 lipca 1940 r. na zatonęła momentalnie, a rufowa – po kil- dowały trudności ze sterowaniem przy Morzu Śródziemnym nie przeprowadzono ku minutach. Przybyły na miejsce U 371 sztormowej pogodzie. Turbinowa siłownia żadnego ataku torpedowego! podjął z morza 42 ocalałych członków za- zajmowała sporo miejsca w kadłubie, a sto- Niecały miesiąc później, 16 lipca Al- łogi. Tym samym pierwsza włoska specja- pień jej skomplikowania uniemożliwiał batros eskortował zbiornikowiec Dora C listyczna jednostka do zwalczania okrętów praktycznie masową produkcję w przy- z Messyny do Augusty. W rejonie przy- podwodnych zginęła od broni do której lądka Santa Croce eskortowany statek zo- zwalczania powstała. Ot ironia losu… 3. Wg uboat-net, http://uboat.net/allies/warships/ stał zaatakowany przez okręt podwodny. Oficjalnie Albatros został skreślony ze ship/3402.html spawcą zatopienia Phoeniksa był jednak Zauważono ślady 2 torped, które zdołano stanu włoskiej marynarki wojennej dekre- Albatros. (przyp. red.)

Brytyjski okręt podwodny Unruly, identycznie wyglądał Upright, który zatopił Albatrosa. Fot. zbiory Leo van Ginderena

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 45 „Albatros”. Pierwsza specjalistyczna jednostka włoskiej floty do zwalczania okrętów podwodnych padku budowy kolejnych jednostek tego Podstawowe dane taktyczno-techniczne typu. Znacznie przydatniejszy dla ściga- Wyporność: cza okrętów podwodnych był napęd wyso- Standardowa 415,5 t koprężny, redukujący praktycznie do zera Normalna 470 t czas przygotowania do ruchu i pozwalają- Pełna 499,5 t cy szybko przechodzić w stan pogotowia, Wymiary: a następnie równie szybko nabierać pręd- Długość między pionami 65 m kości. Siłownia dieslowska zapewniała Długość maks. 70,5 m większy zasięg, a jednym z głównych man- Szerokość maks. 6,9 m kamentów Albatrosa był właśnie niewielki Zanurzenie średnie 1,82 m zasięg działania, który nie pozwalał przy- Zanurzenie maks. 2,25 m kładowo na pełne eskortowanie północno- Siłownia: 2 kotły parowe „Yarrow”, 2 zespoły turbin parowych „Belluzzo”, 2 śruby napędowe -afrykańskich konwojów. Ciekawy, choć na pewno nie oczywi- Moc: 4300 KM sty wywód przedstawił włoski historyk F. Prędkość: 24,5 węzła Bargoni. Uznał on mianowicie, że Albatros Zapas paliwa: 72 t paliwa płynnego wyprzedził swój czas, co spowodowało, że Zasięg: 1422 Mm (14 w.) lub 1279 Mm (18 w.) lub 621 Mm (23 w.) nie został w należyty sposób rozwijany. 2xI – 100 mm L/47 (od 1937 – 2xI – 102 mm L/35) Parametry eksploatacyjne zamontowane- 2xII i 2xI (od 1937 – 2xI) wkm 13,2 mm Uzbrojenie: go na jego pokładzie pierwszego modelu 4 pneumatyczne miotacze bg, 2 zrzutnie bg 20 100 kg i 76 50 kg bomb stacji hydroakustycznej włoskiej produk- głębinowych, 2 holowane miny zop 1917/30T cji, powodowały jedynie rozczarowanie, Załoga: 3 oficerów, 49 podoficerów i marynarzy w związku z czym dalsze prace nad wy- specjalizowaną jednostką do zwalczania Bibliografia Green J., Massignani A., The Naval War In the Medi- okrętów podwodnych zostały przesunięte Bargoni F. Esploratori, Fregate, Corvette Ed Avvisi Ita- terranean 1940-1943, London 1998. w czasie. Dopiero bolesne doświadczenia liani 1861-1968, Roma 1969. Rohwer J. Hümmelchen G. Chronology of the War at pierwszych lat wojny potwierdziło ich nie- Fraccaroli A. Itgalian Warships oif World War II, Lon- Sea 1939-1945, Annapolis 1992. zbędność, a od roku 1942 włoska flota za- don 1974. częła otrzymywać wspaniałe korwety typu Freivogel Z., Włoskie korwety typu Gabbiano, „Okręty Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Gabbiano. Wojenne”, Nr 65 (3/2004) Maciej S. Sobański FOTOCIEKAWOSTKA

Wycieczka szkolna jednej z japońskich szkół na pokładzie pancernika Haruna, przełom lat 20. i 30. ubiegłego wieku. Fot. zbiory Hiroshi Takagiego

46 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Spojrzenie z pomostu nawigacyjnego na dziób pancernika. Przed nim przyszły Zawisza Czarny (I), Tekst wkrótce po zakupie, jeszcze z tymczasową nazwą Harcerz. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

Wizyta pancernika „Marat” w Gdyni FOTOCIEKAWOSTKA Identyfiakcji jednostek dokonał i podpisy opracował Oskar Myszor

Prezentujemy kilka fotografii ze wizyty radzieckiego pancernika Marat w Gdyni, która nastąpiła 3-8 września 1934 roku. Tym razem jednak jest to spojrzenie z innej strony, ze strony gości. Przy burcie holownik Atlas, w oddali widoczny hulk Bałtyk. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 47 Tekst

Widok z rufy pancernika na gdyński kapitanat. Na pierwszym planie widoczna Samarytanka, po prawej niezidentyfikowany holownik, a z lewej jedna z motorówek Straży Granicznej typu „Kaszub”. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

Jeszcze jedno ujęcie z rufy, tym razem dobrze widoczny Dworzec Morski. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

48 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Wizyta pancernika „Marat” w Gdyni

Dowódca radzieckiej Floty Bałtyckiej adm. Lew Galler w towarzystwie kadm. Józefa Unruga. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

Niszczyciele Burza i Wicher odprowadzają pancernik do granicy wód terytorialnych. Fot. zbiory Borysa Lemaczki

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 49 Émile Bertin krótko przed wybuchem wojny z flotyllą niszczycieli. JohnTekst Jordan (Wielka Brytania) Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego

część II Émile Bertin: szybki krążownik minowy

Służba 1935-1939 żownika jej włączenie się do szyku operacyjnego grupy (kwiecień W czasie, gdy Émile Bertin został ukończony, funkcja stawiania 1936). Później również postanowił, że flagowy krążownik musi min do której został pierwotnie zaprojektowany, straciła na zna- być brany pod uwagę przy uwzględnianiu potencjału ofensywnego czeniu. Włochy pod wpływem ekspansjonistycznej imperialnej składającego się z 3 jednostek dywizjonu contre-torpilleurs, a sam polityki Benito Mussoliniego, stały się głównym zagrożeniem sta- okręt powinien aktywnie uczestniczyć w akcjach nawodnych. tus quo w Afryce Północnej, co zmusiło francuską marynarkę wo- Po remoncie w Brescie jesienią 1938 r. Émile Bertin pełnił służ- jenną do podjęcia odpowiednich kroków zaradczych. W związku bę w podobnym charakterze w Eskadrze Śródziemnomorskiej. z tym Émile Bertin miał wejść początkowo, wraz z La Galissonniere Ta ostatnia została rozwiązana 1 lipca 1939 r. i zastąpiona przez i Jean de Vienne w skład nowoutworzonego Dywizjonu Krążowni- trzy eskadry. Odtąd Émile Bertin dołączył do 4e Escadre bazują- ków 1e Escadre de la Méditerranée. cej w Bizercie, która oznaczona jako Forces Légères d’attaque de la W rzeczywistości jednak okręt został w maju 1935 r. tymczaso- Mediterranee (pol. Lekkie siły uderzeniowe Morza Śródziemnego) wo przydzielony do 2 Escadre w Brescie jako flagowiec contre-tor- miała działać przeciwko nieprzyjacielskiej komunikacji między pilleurs (niszczycieli). Sprawdził się w tej roli, którą kontynuował Sycylią a Trypolitanią. Obok 3 Dywizjonu Krążowników (Marseil- do drugiej połowy 1938 r. Grupa niszczycieli (w sierpniu 1936 na- laise, Jean de Vienne i La Galissonniere), w skład tych sil wchodziły zwana 2e Escadre Légère) składała się początkowo z: 3 dywizjony, kierowane przez Émile Bertin: 4e Division Légère 6e Division Légère 3e DCT 1e DCT 11e DCT (formowany) Milan Bison Guepard Vauban Milan Epervier Lion Verdun Lion Epervier Valmy Vauban Valmy Aigle Bison W końcu 1935 r. flotę zaczęły zasilać jednostki typu Le Fanta- sque, co spowodowało zmianę składu groupe des contre-torpil- Służba 1939-1940 leurs na poniższą: Gdy Włochy zwlekały z przystąpieniem do wojny po stronie hi- 10e Division Légère 8e Division Légère tlerowskich Niemiec Émile Bertin został skierowany do innych za- (następnie 10e DCT)1 (następnie 8e DCT) dań. W styczniu 1940 r. jednostka zastąpiła 10 000 t krążownik Le Fantasque L’Indomptable Foch w „Force X”, operujących na północno zachodnim wybrze- L’Audacieux Le Triomphant żu Afryki w oparciu o bazę w Dakarze, a następnie współpracując Le Terrible Le Malin z ciężkimi krążownikami Colbert i Duquesne sformował „Force O przedłużeniu pełnienia przez Émile Bertin funkcji flagow- Y”, których zadaniem było ochrona alianckich linii komunikacyj- ca contre-torpilleurs Eskadry Atlantyckiej zadecydował wadm. Darlan, późniejszy d-ca 2e Escadre, który instruował, że rolą krą- 1. DCT – Division de contre-torpilleurs.

50 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Émile Bertin: szybki krążownik minowy nych wzdłuż Afryki Zachodniej we współpracy z brytyjskimi jed- 26 kwietnia, kadm. Derrien przeniósł swą banderę na Montcalmie, nostkami bazującymi we Freetown. który został wysłany z Brestu w charakterze zastępstwa. W połowie lutego Émile Bertin został przerzucony do Brestu, Po dokonaniu napraw Émile Bertin wykonał 2 misje transpor- gdzie miał objąć funkcję flagowca nowo tworzonego „Force Z”, tując rezerwy francuskiego złota do Halifaksu na Nowej Szkocji. dowodzonego przez kadm. Derrien. Siły te przygotowywano do Druga z operacji, została przerwana, gdy stało się jasne, że fran- alianckiej interwencji w Norwegii by udzielić materialnego wspar- cuska klęska militarna na Zachodnim Froncie jest nieunikniona. cia Finlandii w jej wojnie ze Związkiem Radzieckim. Z uwagi na Okręt skierowano z Halifaksu do Fort-de-France na Martynice we fakt, że fiński opór został ostatecznie złamany w marcu „Force Francuskich Indiach Zachodnich. Brytyjczycy byli przeciwni tej Z” rozwiązano, a Émile Bertin został znów skierowany na Morze akcji, sądząc, że okręt może powrócić do Brestu, gdzie wpadnie Śródziemne, osiągając Oran 28 marca. w ręce Niemców. Podjęli próbę śledzenia krążownika, wykorzystu- Zespół „Force Z” odtworzono po ponad tygodniu, znów w celu jąc do tego celu ciężki krążownik Devonshire, jednak nocą Émile wsparcia inwazji w Norwegii, tym razem by przerwać dostawy Bertin zdołał oderwać się od przeciwnika i samodzielnie wszedł do szwedzkiej rudy żelaza do Niemiec. Po powrocie do Brestu Émi- portu Fort-de-France. le Bertin przeszedł natychmiast do Scapa Flow, gdzie dołączył do Następnego dnia weszło w życie zawieszenie broni, złoto wyła- niszczycieli Tartu, Chevalier Paul i Maillé Brézé z 5e DCT. dowano i okręt unieruchomiono. Jednostkę zacumowano, z dzia- W czasie eskortowania pierwszego konwoju z francuskimi od- łami wieży II skierowanymi na wejście do portu i tak pozostawa- działami do Namsos, Émile Bertin został zaatakowany przez po- ła przez następne 3 lata. Choć na krążowniku pozostawiono pełną jedynczy niemiecki bombowiec Ju-88, który zrzucił 2 bomby 500 obsadę, możliwe były jedynie krótkie szkoleniowe wyjścia w mo- kg. Pierwsza spadła w odległości 10 m od rufy na prawej burty, rze, z uwagi na skuteczną blokadę U.S. Navy, która sądziła, że okręt a jej odłamki spowodowały drobne uszkodzenia, natomiast dru- nie dysponuje wystarczającą ilością paliwa by podjąć podróż po- ga trafiła prawą burtę za stanowiskiem wkm-u kal. 13,2 mm na wrotną do Europy czy Afryki Północnej. rufowej pokładówce. Bomba przeszła przez kadłub, opuszcza- Negocjacje prowadzone przez lokalne władze z Amerykanami jąc go szczęśliwie bez eksplozji na lewej burcie poniżej linii wod- doprowadziły do zawarcia porozumienia z 15 maja 1942 r., zgod- nej. W tym przypadku słabe opancerzenie uratowało Émile Ber- nie z którym oba francuskie krążowniki znajdujące się w Indiach tin przed poważniejszymi uszkodzeniami, bowiem cienki pancerz Zachodnich miały zostać unieruchomione przez zdemontowanie uniemożliwił zadziałanie zapalnika. Tym niemniej jednak otwór części ich układu napędowego (zawory motylkowe i regulatory na w kadłubie poniżej linii wodnej spowodował, że okręt wyma- Jeanne d’Arc, a wałki zębate w przekładni na Émile Bertin), które gał przeprowadzenia naprawy. Émile Bertin powrócił do Brestu odesłano do Casablanki. Gdy stosunki między USA a rządem Vi-

Émile Bertin eskortuje konwój do Norwegii w kwietniu 1940 roku. Okręt był flagowcem francuskich sił morskich w Norwegii, pod dowództwem kadm. Derriena, aż do momentu uszkodzenia przez bomby, po czym został zastąpiony przez Montcalma z 4 Dywizjonu Krążowników. Fot. ECPAD

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 51 Tekst

Émile Bertin we Francuskich Indiach Zachodnich. Jednostka pozostawała tam przez 3 lata po zawarciu zawieszenia broni (Armistice), po czym została poddana modernizacji w Stanach Zjednoczonych. Fot. Pradignac & Leo, dzięki uprzejmości autora chy uległy gwałtownemu pogorszeniu w związku z alianckim lą- 1943 (przeciwpancerny) do zwalczania okrętów oraz OEA Mle dowaniem w Afryce Północnej w listopadzie 1942, dowódca krą- 1943 (burzący) do wsparcia ogniowego działań lądowych. Dono- żownika otrzymał rozkaz przeprowadzenia sabotażu na pokładzie śność pocisku OPf Mle 1943 wynosiła 25 000 m przy prędkości po- okrętu, jednak nie wykonał instrukcji z powodu „praktycznych czątkowej 900 m/s. Zmodyfikowano stanowiska dział we wieżach trudności”, aż do chwili jej anulowania w lipcu 1943 r. artyleryjskich, dzięki czemu można w nich było przechowywać 25 sierpnia 1943 r., w następstwie zmiany sytuacji politycznej odpowiednio 102 (wieża I), 100 (wieża II) oraz 78 (wieża III) poci- Émile Bertin odszedł ostatecznie do Philadelphia Navy Yard, gdzie ski gotowe do natychmiastowego użycia. Łączny zapas amunicji na jednostkę całkowicie przebudowano, przygotowując do udziału pokładzie zwiększono do 1575 pocisków, zapas normalny wynosił w ostatecznej fazie wojny po stronie Aliantów. zaś 750 pocisków OPf i 750 OEA. Środkowe działo z wieży II zostało zdemontowane i skierowane Przebudowa w USA do przeprowadzenia prób przez amerykańskiego producenta amu- Po zamontowaniu części siłowni, przechowywanych w Casa- nicji. W następstwie przeprowadzonych na lądzie prób, lufa zosta- blance, Émile Bertin 30 sierpnia osiągnął Filadelfię. ła mocno zużyta, jednak Amerykanie nie potrafili przeprowadzić Tam z pokładu zdemontowano: wymiany jej koszulek i ostatecznie Émile Bertin musiał przystąpić • katapultę, hangar i dźwig do podnoszenia wodnosamolotów, do ostatniej wojennej kampanii bez jednego działa. • lekkie działa plot. kal. 37 mm, wkm-y kal. 13,2 mm Hotchkis- sa wraz z ich dalmierzami, Działa przeciwlotnicze • jeden z 2 reflektorów o średnicy lustra 120 cm oraz reflektor Émile Bertin otrzymał 4 poczwórne zestawy dział plot. kal. o średnicy lustra 75 cm, 40 mm Boforsa Mk 2, które zainstalowano parami na skrzy- • system kierowania ogniem dział kal. 90 mm, dłach górnego mostka oraz obok tylnego komina. Każdy z zesta- • urządzenie do kierowania ogniem wyrzutni torpedowych, wów dysponował własnym sprzężonym urządzeniem kierowania • ważącą 4900 kg kotwicę pomocniczą (rufa) i 2 kotwice zawoźne, ogniem Mk 51. • pokładowy sprzęt pływający wraz niezbędnymi do jego obsłu- Zamontowano także 20 dział plot. kal. 20 mm Oerlikon Mk 4 gi żurawikami. na pojedynczych łożach, które rozmieszczono wokół nadbudó- Na ich miejsce stoczni wyposażyła okręt w nowe uzbrojenie wek oraz na górnym pokładzie. Cztery umieszczono bezpośrednio plot., wraz z radarami obserwacji powietrznej i nawodnej oraz no- przed wieżą dowodzenia w miejsce, gdzie pierwotnie znajdowała się woczesny sprzęt łączności. Najważniejsze modyfikacje zaprezento- platforma kompasów. Nowy pomost nawigacyjny został zamonto- wano poniżej. wany na wyższym poziomie, wokół trójnożnego masztu przednie- go. 4 działa kal. 20 mm umieszczono na dachu pokładówki między Działa głównego kalibru kominami, a kolejne 4 na krawędzi rufowej nadbudówki. Z 8 dział Nowa amunicja do dział kal. 152 mm została wyprodukowa- na górnym pokładzie, 2 zamontowano obok wieży artyleryjskiej II, na w Stanach Zjednoczonych. Powstały 2 typy pocisków: OPf Mle a pozostałe 6 na zakrzywionym nadburciu powyżej rufy.

52 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Émile Bertin: szybki krążownik minowy

Émile Bertin – listopad 1943 roku nowy maszt kratownicowy z radarami przeszukiwania przestrzeni powietrznej SA i dozoru nawodnego SF

zmodernizowana konstrukcja pomostu miotacze bomb głębinowych Thornycroft reflektor przeniesiony poczwórne do osi symetrii pojedyncze stanowiska stanowiska pojedyncze stanowiska dział 20 mm Oerlikona dział 20 mm Oerlikona dział 40 mm pojedyncze stanowiska pojedyncze stanowiska Boforsa dział 20 mm Oerlikona bomby dział 20 mm Oerlikona głębinowe zlikwidowana kluza kotwiczna

nowe amerykańskie nowe amerykańskie poczwórne stanowiska tratwy ratunkowe welboty 7,93 m z żurawikami dział 40 mm Boforsa

Sektory przeciwlotnicze

(LEWOBURTOWY SEKTOR RUFOWY) (LEWOBURTOWY SEKTOR DZIOBOWY)

(PRAWOBURTOWY SEKTOR RUFOWY) (PRAWOBURTOWY SEKTOR DZIOBOWY)

Uwaga: Stanowiska o numerach nieparzystych na prawej burcie, o numerach parzystych na burcie lewej Rys. ©John Jordan 2010

Zapas amunicji wynosił 24 000 pocisków kal. 40 mm oraz Uzbrojenie do zwalczania okrętów podwodnych 60 000 kal. 20 mm. Do jego przechowywania zaadaptowano szereg Émile Bertin wyposażono w Asdic 128, dostarczony przez Bry- przedziałów kadłuba, w tym warsztat lotniczy oraz pomieszczenie, tyjczyków. Z brytyjskich dostaw pochodziły również 2 zrzutnie gdzie składowano tory minowe. bomb głębinowych, każda na 6 bomb Mk VII H („Heavy”), z 2 za-

Émile Bertin 17 grudnia 1943 roku, w pobliżu Norfolk (USA) po ukończeniu modernizacji w Philadelphia Naval Dockyard. Zdemontowano całe pier- wotne uzbrojenie plot., które zastąpiono silną baterią 4 poczwórnie sprzężonych 40 mm dział Bofors (na skrzydłach mostka oraz z rufowym komi- nem) orasz 20 pojedynczymi działami kal. 20 mm Oerlikon. Równocześnie wyposażono okręt w radary obserwacji powietrznej i nawodnej. Uwagę zwraca brak środkowego działa we wieży artyleryjskiej II, które zdemontowano dla przeprowadzenia prób z nową amunicją kal. 152 mm, produko- waną w USA. Fot. U.S. Navy

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 53 Émile Bertin: szybki krążownik minowy

Amerykańskie radary morskie zamontowane na Émile Bertin „wrażliwą”. Anteny radarów dozoru powietrznego SA i nawod- nego SF zamontowano na szczycie nowego masztu kratowni- Radar dozoru nawodnego SF cowego, który umieszczono za platformą głównego urządzenia kierowania ogniem (patrz rysunek) System identyfikacji „ IFF” („swój-obcy”) został zainstalowany by na pokładzie jednostki możliwa była szybkie ustalenie czy zbliżający się samolot jest „przyjacielski”. System łączności został zmodyfikowany, dzięki czemu Émi- le Bertin prezentował ten sam standard, co inne alianckie okręty. Radar przeszukiwania Jednostka otrzymała TBS-5 (TBS – „Talk Between Ships” – pol. przestrzeni powietrznej SA-2 „rozmowa między okrętami”) pracujący na falach krótkich ra- diowy zestaw foniczny o zasięgu 50 Mm, co pozwalało na wyko- rzystanie krążownika jako elementu zespołu oraz na komunika- cję z brzegiem w przypadku operacji wspierania ogniem działań lądowych.

Pokładowe środki pływające W miejsce pierwotnie szeroko rozbudowanych pokładowych środków pływających okręt wyposażono w 2 standardowe łodzie Rys. ©John Jordan 2011 U.S. Navy o długości 26 stóp (7,9 m) na żurawikach obok pierwsze- go komina wraz ze sporą liczbą tratew ratunkowych typu ­Carley’a pasowymi na pobliskich stelażach. Zrzutnie bomb głębinowych (patrz rysunek). umieszczono na pokładzie rufowym, bezpośrednio przed nadbur- ciem dla dział plot. kal. 20 mm (patrz rysunek na str. 53). Pomieszczenia Równocześnie okręt otrzymał także 4 miotacze bomb głębino- Pokłady mieszkalne zostały przystosowane do standardu U.S. wych Thornycroft, zainstalowane pod kątem 90° na pokładzie ru- Navy. Na śródokręciu na miejscu dawnego hangaru lotniczego po- fowym. W miotaczach stosowano standardowe bomby głębinowe wstała nowa nadbudówka, która mieściła dodatkowe pomieszcze- Mk VII. Komplet dla każdego miotacza wynosił 4 sztuki, jedna na nia załogowe i składy żywnościowe. miotaczu i 3 na stelażu. Malowanie Elektronika Émile Bertin otrzymał dwukolorowe standardowe malowanie Amerykanie wyposażyli jednostkę jedynie w radary „ma- U.S. Navy tego okresu, Measure 22. Kadłub był malowany w ko- łych okrętów”, odmówili jednak przekazania Francuzom rada- lorze ciemno niebiesko szarym (Navy Blue 5-N) aź do poziomu rów do kierowania ogniem, których technologię uznali za zbyt pierwszego pokładu. powyżej kadłub i nadbudówki były jasno sza-

Émile Bertin w pobliżu Mers el-Kébir 8 marca 1944 roku. W tle amerykański niszczyciel typu Benson. Fot. dzięki uprzejmości autora

54 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Émile Bertin cumuje wzdłuż jednego z pirsów Milhaud w Tulonie, połowa października 1944 roku. Fot. dzięki uprzejmości autora re (Haze Gray 5-H). Pokłady i inne płaszczyzny poziome otrzyma- W dniu 13 września 1944 r., to co pozostało z francuskiej floty ły barwę ciemno niebieską (Dark Blue). weszło do Tulonu. Kotwicowisko było na tyle usiane wrakami, że W następstwie przeprowadzonej w Philadelphia Navy Yard, do portu wejść mogły jedynie Georges Leygues i Émile Bertin. Ba- modernizacji normalna wyporność wzrosła do 7704 t, prawie zujące ponownie w Tulonie krążowniki, dzieliły swoje zadania na 1200 t więcej niż przewidywał to projekt okrętu. Émile Bertin opu- wsparcie ogniowe sił lądowych oraz transportowanie oddziałów. ścił stocznię 18 listopada na próby morskie, po czym przeszedł do Jednostka pełniła dyżur w Zatoce Saint-Tropez, gotowa do udzie- Fort-de-France by załadować pozostawione tam torpedy, a 2 stycz- lenia wsparcia ogniowego na każde wezwanie, podczas, gdy dru- nia 1944 r. osiągnął Dakar. gi krążownik pozostawał w rezerwie w Tulonie, gotowy do wyjścia Operując z Dakaru okręt w styczniu- początku lutego 1944 r. w morze w krótkim czasie. przeprowadził 2 patrole w poszukiwaniu niemieckich „łamaczy W dniach 18-28 września Émile Bertin przeszedł w Bizercie na- blokady”. prawę wału napędowego, po czym pozostawał „krążownikiem dy- żurnym” u wybrzeży Prowansji od 30 września do 4 października. Morze Śródziemne 1944 1 września 1944 r., Task Force 86 (początkowo pod dowódz- W lutym 1944 ocalałe francuskie lekkie krążowniki zostały ze- twem Amerykanina Davidsona, którego 16 września zastąpił Fran- brane na Morzu Śródziemnym w gotowości do podjęcia działań cuz Auboyneau) został utworzony dla wsparcia oddziałów walczą- przeciwko Włochom. cych z siłami „Osi” na wybrzeżu północno-zachodnich Włoch Émile Bertin przybył z Dakaru do Algieru 16 lutego 1944 r. Na- oraz blokady nieprzyjacielskich sił morskich w Zatoce Genui. Ze- stępnie przeszedł do Mers el-Kébir i transportował oddziały mię- spół ten został zastąpiony przez „Flank Force” pod dowództwem dzy Algierem a Neapolem, a następnie w kwietniu Algierem i Ajac- kadm. Jaujarda. cio. W dnia 27-29 maja, a później w początkach czerwca ostrzeliwał Émile Bertin przeprowadził ostrzał 7 października, po czym Anzio. Między 15 czerwca a końcem lipca został poddany remonto- został 17-go odwołany do Neapolu. Kolejne bombardowanie ar- wi w Bizercie, a następnie już jako flagowiec 3 Dywizjonu Krążow- tyleryjskie wykonał w dniach 28-31 października, a następ- ników transportował 2 sierpnia 800 żołnierzy z Bizerty do Neapolu. nie wyruszył w rejs na którego trasie znalazły się Algier, Pireus, W czasie Operacji „Dragoon” – inwazji południowej Francji, Aleksandria i Oran, by po zaokrętowaniu w tym, ostatnim por- Émile Bertin wraz z podstarzałym lekkim krążownikiem Duguay- cie oddziału żołnierzy powrócić 15 grudnia do Tulonu. W koń- -Trouin zabezpieczał jako część Task Force 87 lądowanie w rejonie cu grudnia krążownik przeprowadził okrężny rejs do Bejrutu, by Cape Dramont i Agay na wschód od Saint-Raphaël (Strefa Camel). 7 stycznia wziąć udział w ostrzale wiaduktu między Ventimiglia Émile Bertin przybył z Palermo 13 sierpnia. O świcie 15 sierpnia a Bordighera. W dniach między 22 stycznia a 16 września 1945 zajął pozycję w Zatoce Fréjus i ostrzeliwał bazę lotniczą w Saint- okręt został poddany remontowi w Tulonie tak by mógł pełnić -Raphaël, wystrzeliwując w dniach 15-16 sierpnia 530 pocisków. funkcję lidera dywizjonu lekkich krążowników (4 okręty typu Le Jednostka pozostawiła wybrzeże Prowansji, przechodząc na Kor- Fantasque, które były również zmodernizowane w Stanach Zjed- sykę w celu uzupełnienia zaopatrzenia, a następnie 31 sierpnia do- noczonych) przeznaczonego do prowadzenia rajdów na japoń- tarła trasą okrężną do Algieru. skich szlakach komunikacyjnych.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 55 Émile Bertin: szybki krążownik minowy

w Indochinach. Krążownik od- Kampania w Indochinach 1945-1954 wiedził Singapur i Manilę oraz przebywał w Yoko­suce w Japo- nii od 15 do 30 maja. W dniu 2 lipca Émile Bertin opuścił Sajgon by 29 lipca 1946 r. osią- CHINY gnąć Tulon. Koniec kariery Po powrocie z Indochin Émile Bertin został skierowa- Zatoka Ha Long ny do remontu, który trwał do 1 lipca 1947 r. Po zakończe- bateria niu prac okręt przydzielono LAOS Zatoka Tonkinska do Groupe des écoles w Tulo- nie, gdzie trafił do Szkoły Ar- tyleryjskiej. W czasie miesiąca normalnej służby okręt wycho- dził w morze 5 do 7 razy. W końcu listopada 1947 r. krążownik odbył okrężny rejs do Afryki Północnej, by przy- wieźć do kraju szczątki gen. Leclerc3, który zginął w wy- padku lotniczym 28-go tego TAJLANDIA miesiąca. Uczestniczył w rej- sie do Afryki Północnej wraz z 4 Dywizjonem Krążowni- ków w marcu 1949 r., a następ- Morze nie w czerwcu przeprowadził Południowo-Chińskie szkolne strzelania w pobli- KAMBODŻA INDOCHINY żu Arzew. Na przełomie lip- ca/sierpnia 1949 r. przeszedł dokowanie i remont w Bizer- cie. Jesienią 1950 r. na pokła- dzie jednostki przeprowadzano Zatoka Tajlandzka próbne lądowania śmigłowca Bell 47. Okręt odwiedził Pół- nocną Afrykę w lutym 1951 r. oraz ponownie w końcu lip- ca, odwiedzając Maltę i Neapol w początkach sierpnia. W dniu 13 sierpnia 1951 r. jednostka po- wróciła do Tulonu i została wy- cofana ze służby, tak, że już ni- Rys. ©John Jordan 2011 gdy więcej nie wyszła w morze. 15 sierpnia 1951 r. rozpoczęto Indochiny 1945-1946 proces dezaktywacji Émile Bertin, którą ukończono 25 października. Émile Bertin przybył do Sajgonu 21 listopada 1945 r., gdzie z po- Okręt przycumowano w Angle Robert w Tulonie, gdzie pełniła funk- kładu zeszła kompania desantowa krążownika. Następnie jed- cję jednostki mieszkalnej dla formacji szkoleniowych aż do września nostka odwiedziła Hongkong (19-21 grudnia) oraz Szanghaj 1959. 27 października 1959 r. okręt został wycofany i otrzymał ozna- (24 grudnia – 3 stycznia 1946). Okręt patrolował wybrzeże Anna- czenie Q 173. 17 marca 1961 r. stary krążownik został sprzedany na mu w końca stycznia, przeprowadzając 3 marca działania dywer- złom, a jego kasację przeprowadzono w La Seyne. syjne w rejonie Nha Trang, które poprzedziły lądowanie w Tonki- nie 6 marca. Krążownik pozostawał w Zatoce Ha Long w dniach Tłumaczenie z języka angielskiego: 5-26 marca, w tym również w czasie operacji Hajfongu 6 mar- Maciej S. Sobański ca (Operacja „Bentre”). Oddziały lądowały w Hajfongu od 8 mar- ca w następstwie incydentu z Chińczykami, którzy okupowa- 2. Bateria, umieszczona na wyspie Appowan, strzegąca podejścia do portu Hajfong, składała się z 3 starych dział kal. 138 mm. li północną część Indochin po kapitulacji Japonii. Émile Bertin 3. Philipe Leclerc de Hautecloque (1902-1947), wziął udział przeciągnięciu Fran- 2 7 kwietnia ostrzeliwał baterię Appowan , która wpadła w ręce po- cuskiej Afryki Równikowej na stronę „Wolnej Francji”, walczył z Włochami na po- wstańców, a 24-go wziął udział w paradzie morskiej z okazji roz- łudniu Libii, d-ca 2 DPanc, która wyzwoliła Paryż w sierpniu 1944, oraz podpisywał w imieniu Francji kapitulację Japonii w 1945. Po śmierci w wyniku katastrofy lotni- mów między przywódcą wietnamskiego ruchu niepodległościowe- czej w pobliżu Colomb-Bechard w dniu 28 listopada 1947 otrzymał tytuł marszałka go a adm. Thierry d’Argenlieu, francuskim Wysokim Komisarzem Francji w roku 1952.

56 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Émile Bertin cumuje na redzie Tulonu, 1949 rok. Fot. zbiory Leo van Ginderena Źródła Jean Jordan & Jean Moulin, French Cruisers 1922-1956, Seaforth Publishing (Barn- Uwaga: sley, UK 2013). John Jordan „French Cruisers 1922-1956” Jean Lassaque, Le croiseur Émile Bertin, Marines (Bourg-en-Bresse 1993). (z Jeanem Moulinem), wydana przez Seaforth Publishing Oficjalne plany Émile Bertin, Centre d’Archives de l’ Armement. (cena 40 £) John Campbell, Naval Weapons of World War Two, Conway Maritime Press (Lon- don 1988). SUPLEMENT

Émile Bertin krótko po wodowaniu. Załogi łodzi rybackich wybierają prawdopodobnie ogłuszone ryby. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 57 Trieste w La Spezii, wiosna 1942 roku. Siergiej Patjanin (Rosja) Fot. zbiory Achille Rastelliego ArsenijTekst Małow (Rosja)

część III Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano

Pierwsza bitwa w Zatoce Syrta ciemność, wybuchy pocisków plot. – bry- stanowiły 3 okręty liniowe, 6 krążowników Listopad 1941 r. był szczytem kryzy- tyjska eskadra odpierała gwałtowne ata- i 13 niszczycieli. Gorizia i Trento opuściły su zaopatrzeniowego północno afrykań- ki lotnictwa. W jej składzie doliczono się Tarent o 18:50 i po szczęśliwym osiągnięciu skiego zgrupowania wojsk „Osi”. Rozpo- 7 lekkich krążowników i 16 niszczycieli. przez transportowce portu przeznaczenia, częte brytyjskie natarcie zmusiło włoskie Jachino wyruszył natychmiast w kierun- wróciły do bazy 7 stycznia o 04:30. dowództwo marynarki wojennej do akty- ku nieprzyjaciela. Słońcu kryło się już za Następna operacja z udziałem ciężkich wizacji działań na liniach komunikacyj- horyzontem, gdy o 17:53 Littorio otworzył krążowników nastąpiła po miesiącu. 12 lu- nych 16 grudnia rozpoczęła się najwięk- ogień z dystansu 32 000 m. Krążowniki tego Brytyjczycy skierowali na Maltę kolej- sza operacja konwojowa pod kryptonimem kadm. Parona znajdowały się bliżej prze- ny konwój. Został on wykryty i wieczorem „M.42”. Do jej realizacji przydzielono ciwnika i o 17:55 otwarły ogień z odległo- 14 lutego z Tarentu wyszedł okręt liniowy 4 okręty liniowe, 2 ciężkie i 4 lekkie krą- ści 22 000 m. Wg danych brytyjskich, nie Andrea Doria i 7 dywizjon krążowników, żowniki oraz 22 niszczyciele. Przez czysty było bezpośrednich trafień, czemu trudno a z Messyny – 3 dywizjon z 11 dywizjonem przypadek, Brytyjczycy w tym samym cza- się dziwić biorąc pod uwagę dystans i wa- niszczycieli. Rankiem, 15 stycznia zespo- sie przeprowadzali własny konwój na Mal- runki oświetleniowe. Starcie trwało 11 ły połączyły na wschód od Malty, jednak tę. Rankiem 17 grudnia konwój ten został minut – o 18:04 brytyjskie okręty zniknę- brytyjski konwój, który poniósł ciężkie wykryty przez niemiecki samolot rozpo- ły w ciemnościach. Grupa Littorio przez straty od uderzeń niemieckiego lotnictwa, znawczy, który jednak mylnie uznał bry- całą noc zabezpieczała konwój, przed zawrócił. O godz. 16:00 Gorizia i Trento tyjski transportowiec za okręt liniowy, co oczekiwanym powrotem Brytyjczyków, wróciły do Messyny. utwierdziło Włochów w przekonaniu, że do którego jednak nie doszło i 19 grudnia W końcu lutego do Afryki skierowa- nieprzyjaciel zamierza atakować konwój okręty liniowe oraz krążowniki wróciły no 2 konwoje – Messyny i z Korfu (opera- i przygotowali się do jego obrony. do swoich baz. cja „K.7”). Gorizia, Trento lekki krążownik Dyslokacja i prędkość przeciwników Przy niemal całkowitym braku zna- Bande Nere, z niszczycielami Alpino, Da wskazywały, że do ich spotkania może czenia, pierwsza bitwa w Zatoce Syr- Nolim i Orianim w dniach od 21 do 24 lute- dojść w momencie zapadania zmro- ta miała spore konsekwencje. Do Afryki go znajdowały się na morzu, zabezpiecza- ku. Do tego czasu główne siły włoskiej zdołano przeprowadzić 4 duże transpor- jąc ich przejście. floty skierowały się ostro na południe ty, co poprawiło zaopatrzenie walczą- w dwóch kolumnach idących w szyku cych tam wojsk. Druga bitwa w Zatoce Syrta torowym. Wschodnią, bliższą nieprzy- Do wiosny 1942 r. wahadło wojny na jacielowi stanowiły Gorizia (pod flagą Styczeń – luty 1942 Morzu Śródziemnym przechyliło się w od- kadm. Parony) i Trento, a zachodnią – Sukces operacji „M.42” skłonił do- wrotną stronę. W okowach morskiej i po- okręty liniowe Littorio (flagowiec adm. wództwo Regii Mariny do jej powtórze- wietrznej blokady sytuacja Malty stawała Jachino), Giulio Cesare i Andrea Doria, nia w ramach operacji „M.43”. 3 stycznia się coraz cięższa, co zmusiło Brytyjczyków które ochraniało 10 niszczycieli. 1942 r.z portów Morza Jońskiego wyszedł do zaryzykowania wysłania nowego kon- O 17:30 obserwatorzy zauważyli na konwój 6 transportowców ochranianych woju. 20 marca z Aleksandrii wyszły 4 stat- wschodzie, gdzie już zaczynała zapadać przez 10 niszczycieli. Ubezpieczenie operacji ki. Ubezpieczała je eskadra kadm. Viana –

58 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano

4 lekkie krążowniki i 17 niszczycieli, do cja nieprzyjaciela zaskoczyła Paronę, któ- 152 mm flagowy krążownik Viana Cleopa- których później dołączył krążownik i nisz- ry wykonał zwrot na północ, mając nadzie- trę. Do godz.17:00 Włosi skrócili dystans czyciel z Malty. ję wyprowadzić brytyjskie krążowniki pod do 10 000 m, jednak nie decydowali się Mimo podjęcia szeregu środków dezin- lufy dział Littoria, jednak później poszedł wejść w gęstą ścianę dymu. Od upragnio- formujących, w drugiej połowie 21 marca na północny wschód w ślad za odchodzą- nego konwoju, choć niewidocznego dzieli- konwój został dostrzeżony przez włoskie cym ku konwojowi Brytyjczykami. O 14:35 ło ich zaledwie 11 Mm. Brytyjskie niszczy- okręty podwodne i Supermarina wydała wg danych włoskich, a 14:56 wg brytyj- ciele wspierane przez krążowniki ciągłymi flocie rozkaz wyjścia w morze. 3 dywizjon skich, ciężkie krążowniki otwarły ogień. atakami jak mogły powstrzymywały prze- krążowników (Gorizia pod flagą kadm. W warunkach sporej odległości, narastają- ciwnika. Choć o 18:41 pocisk kal. 203 mm Parony, Trento i Bande Nere) z 13 dywizjo- cego sztormu i unoszącego się nad morzem z Gorizia trafił Kingstona, to jednak Lit- nem niszczycieli (Alpino, Bergsaliere, Fuci- dymu, wymiana ognia nie przyniosła re- torio musiał wykonywać uniki przed wy- liere, Lanciere) opuściły Messynę 22 marca zultatów dla żadnej ze stron. Między 15:04 strzelonymi torpedami, a o 18:51 pocisk o godz. 01:00. Z Tarentu wyszedł okręt li- a 15:09 Parona zawrócił na zachód, a na- kal. 120 mm rozerwał się na rufie pancer- niowy Littorio pod flagą Jachino z 11 dywi- stępnie – na pólnoc wycofując się z pola nika, nie powodując istotnych uszkodzeń. zjonem niszczycieli (Ascari, Aviere, Oria- walki. Późnij właśnie ten manewr spotkał Wymiana ognia trwała do zapadnięcia ni, Grecale). O 12:40 wystrzelony z Trento się z ostrą krytyką Jachino. Tymczasem zmierzchu. Mając wyraźny rozkaz Super- samolot wykrył nieprzyjacielski konwój konwój odchodził na południowy zachód. mariny, by nie podejmować działań noc- około 60 Mm od własnych sił. Poza tym O 16:18 3 dywizja połączyła się z Litto- nych, Jachino wykonał zwrot na północ, południowo-wschodni wiatr zmienił się rio. Jachino postanowił obejść przeciwnika a o 18:58 ustał wzajemny ostrzał. w sztorm o sile 5°, nie pozwalający wło- z zachodu i ustawić swoje okręty między W trakcie bitwy włoskie okręty zu- skim niszczycielom rozwijać prędkości po- nim a Maltą. Szyk włoskiej eskadry pozo- żyły 181 pocisków kal. 381 mm, 581 kal. nad 22 węzły, a Grecale’a trzeba było z po- stawał generalnie niezmienny – na czele 203 mm, 552 kal. 152 mm, 84 kal. 120 mm, wodu awarii w siłowni odesłać do bazy. ciężkie krążowniki, za nimi okręt liniowy, 87 kal. 100 mm i 21 kal. 90 mm, w tym Wiatr postawił także włoskich obserwa- jednak odległość między okrętami skróco- Trento wystrzelił 355 pociski głównego ka- torów i celowniczych w bardzo niedogod- no do minimum. libru i 20 średniego. Choć w trakcie star- nym położeniu wobec Brytyjczyków. Po- Bitwa rozpoczęła się ponownie o 16:43. cia artyleryjskiego Włosi nie uzyskali zna- suwająca się w szyku frontu 6 Mm przed Dystans zmniejszył się do 14 000 m, jed- czących sukcesów, to ich manewry zmusiły okrętem liniowym 3 dywizjon o 14:24 wy- nak pogoda stawała się coraz gorsza. Pręd- nieprzyjacielski konwój do odejścia dale- kryła brytyjski krążownik w odległości 14 kość wiatru dochodziła do 50 km/h, nad ko na południe, a tym samym nie dały mu Mm. Brytyjczycy nawiązali kontakt 14 mi- morzem ścieliła się gęsta mgła, potęgowa- osiągnąć Malty nocą. nut wcześniej, jednak błędnie uznali krą- na stawianymi stale przez Brytyjczyków Rankiem konwój stał się celem potęż- żowniki za 3 okręty liniowe. Vian rozka- zasłonami dymnymi. W tej fazie starcia nych nalotów i poniósł poważne straty. zał postawić zasłonę dymną, którą wiatr Włosi zdołali uzyskać raptem 1 trafienie Tymczasem dla Włochów najpoważ- spychał na przeciwnika. Tak szybka reak- – Bande Nere dosięgnął pociskiem kal. niejsze kłopoty dopiero się zaczęły. Nocny

Trieste w Messynie w 1942 roku. Przy jego burcie zacumowany niszczyciel Legionario wyposażony w radar „Dete”. Fot. zbiory Achille Rastelliego

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 59 sztorm nabrał siłę huraganu. Niszczyciele Scirocco i Lanciere7 zalewane falami, zosta- ły unieruchomione i zatonęły wraz z 453 członkami załogi (uratować udało się za- ledwie 18 marynarzy). O 22:00 Trento za- wrócił by udzielić pomocy Lanciere, jed- Trento (1942) Trento nak po 5 godzinach walki z żywiołem sam odniósł uszkodzenia, zagrażające jego sta-

Rys. JerzyRys. 2013 Lewandowski teczności. Operację ratunkową trzeba było odwołać. Krążownik dotarł do Messyny 24 marca o 10:00 rano. W dodatku Gio- vanni Della Bande Nere również odniósł poważne uszkodzenia sztormowe, a przy przejściu na remont w La Spezii został w dniu 1 kwietnia storpedowany i zatopio- ny przez brytyjski okręt podwodny Urge. Lipcowa bitwa konwojowa – utrata Trento 21 kwietnia 1942 r. opuścił Trento z kmdr Alberto Parmigianim na pokła- dzie, który dowodził krążownikiem od początku wojny. Nowym dowódcą został kmdr Stanislao Esposito i właśnie jemu przypadł wątpliwy honor poprowadzić okręt w ostatni rejs. W początkach czerwca Brytyjczy- cy zaniepokojeni położeniem Malty, po- stanowili skierować na wyspę 2 konwo- je równocześnie – z Gibraltaru (operacja „Harpoon”) i z Aleksandrii (operacja „Vi- gorous”). Zgodnie z zamysłem brytyj- skiego dowództwa miało to zmusić wło- ską flotę do podziału swych sił, co mogło zapewnić przeprowadzenie choć jedne- go z konwojów. We włoskiej historiografii wspomniane działania określono mianem „Bitwy z połowy czerwca”. Wschodni konwój opuścił Aleksan- drię rankiem 13 czerwca i już po kilku godzinach został wykryty przez rozpo- znanie lotnicze. Zgodnie z wcześniej opra- cowanym planem główne siły włoskiej flo- ty 14 czerwca o 13:00 wyszły z Tarentu. W skład eskadry wchodziły okręty liniowe Littorio (flagowiec adm. Jachino) i Vittorio Veneto, ciężkie krążowniki Gorizia (flago- wiec kadm. Parony) i Trento, lekki krążow- nik Garibaldi (pod flagą dowódcy 8 dy- wizjonu kadm. de Courtena) i Duca degli Abruzzi, a także 10 niszczycieli (7, 11 i 13 dywizjon). W odpowiedzi brytyjskie lotnictwo, od- kryło Włochów niemal natychmiast po opuszczeniu bazy. Pierwszy atak czwór- ki uzbrojonych w torpedy maszyn Vic- kers „Wellington” z 38 dywizjonu przepro- wadzono między 02:40 a 04:00 następnej doby. Później zastąpiła je 9 maszyn Bristol „Beaufort” z 217 dywizjonu pod d-ctwem

7. Niszczyciele Scirocco i Geniere zostały wysłane z Tarentu do sił eskadry Jachino wieczorem 22 marca. ppłk Daviesa. Około godz. 05:00 lt Arthur Aldridge, który oderwał się od główne- go zespołu, zauważył okręty idące w szy- ku torowym z prędkością 20 węzłów. Wy- szedł na idealną pozycję – 45° na prawo dziobem do celu i zrzucił torpedę z odle- głości około 200 m. (1942) Trieste O 05:15 Trento wstrząsnęła eksplo- zja. Torpeda trafiła w rejon dziobowej ko- tłowni, powodując jej natychmiastowe za- topienie. Przez uszkodzone grodzie woda szybko zalała przedział drugiej kotłow- ni i pierwszej maszynowni, wybuch po- żar. Dziobowe maszyny wstrzymały pracę natychmiast, a rufowe po kilku minutach. Na szczęściu udało się opanować zalewanie przez wodę dalszych pomieszczeń, a druga torpeda zrzucona przez maszynę lt Steven- sa, okazała się niecelna. Później niszczyciel Camicia Nera postawił wokół uszkodzone- go krążownika gęstą zasłonę dymną. Po otrzymaniu informacji o uszkodze- niu Trento, adm. Jachino wysłał na po- moc niszczyciele Antonio Pigafettę i Saet- tę, a sam kontynuował marsz na spotkanie z nieprzyjacielem. Supermarina wysła- ła na pomoc holownik z Crotone, a torpe- dowce Pegaso w Patras i Partenope w Na- varino otrzymały rozkaz podniesienia ciśnienia pary. W tym czasie załoga walczyła o urato- wanie okrętu. Szczególne zagrożenie sta- nowił pożar, którego przez długi czas nie udawało się opanować. Zagrażał on eks- plozją magazynu amunicji dział plot. kal. 100 mm. Pociski ręcznie wyniesiono na rufę, gdzie okryto je brezentem i stale po- lewano wodą. Do godz. 08:00 mechanicy zdołali uruchomić rufową grupę kotłów. Udało się także niemal całkowicie ugasić pożar w dolnych pomieszczeniach. O 09:00 kmdr Esposito polecił Pigafett- cie rozpocząć holowanie, lecz ledwie nisz- czyciel je rozpoczął obserwatorzy zauwa- żyli ślady torped na lewej burcie. O 09:10 jedna z nich trafiła krążownik na wy- sokości dziobowej wieży w superpozy- cji. Eksplozja torpedy spowodowała wy- buch komór amunicyjnych i zniszczyła maszt. Pigafetta pośpiesznie przeciął hol, bowiem Trento zaczął się gwałtownie za- nurzać, ustawiając się niemal pionowo. W czasie mniej niż 5 minut okręt zanu- rzył się pod wodą w punkcie o współrzęd- nych 35°10’N i 18°40E. Z 1151 ludzi znajdujących się na po- kładzie krążownika w momencie wyj- ścia w morze, uratowano 602 (22 ofice- rów, 100 podoficerów i 480 marynarzy), straty wyniosły 549 osób, w tym 29 ofice- rów. Wśród nich znalazł się także dowód- ca okrętu Stanislao Esposito. Pośmiertnie został odznaczony najwyższym odzna- JerzyRys. 2013 Lewandowski Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano czeniem Włoch – Medaglia d’Oro al. Va- 10 sierpnia stało się jasne, że z Gibraltaru W poprzedzającym dniu i nocy okrę- lor Militare, a jego nazwiskiem nazwano wyszedł ogromny konwój liczący 62 stat- ty podwodne, kutry torpedowe i samoloty niszczyciel typu „Commandanti”, którego ki i okręty ochrony. Rozpoczęło się jed- państw „Osi” wyrządziły spore straty kon- nie zdołano ukończyć. no z najbardziej znanych morskich starć wojowi. Wejście do akcji włoskiej eskadry, Pozostaje dodać, że śmiertelny cios II wojny światowej, określane przez bry- zdaniem większości historyków, spowo- Trento zadał brytyjski okręt podwodny tyjskich historyków jako operacja „Pe- dowałoby prawdziwą katastrofę. W związ- P 35 (w styczniu 1943 r. przemianowany na destal”, a przez włoskich jako „Bitwa ku jednak ze stwierdzoną obecnością na Umbra – P 35) pod dowództwem lt. (pol. w środku sierpnia”. Perypetie tego drama- Malcie sporej liczby brytyjskich samolo- kpt.) Maydon. Torpedy zostały odpalone tu są dobrze przedstawione w literaturze, tów, niezbędnym było zapewnienie eska- z dystansu 2 Mm. Zatonięcie krążownika w związku z tym ograniczymy się jedynie drze osłony lotniczej, lecz siły myśliwskie obserwował również P 34 (Ultimatum – lt. do opisania udziału w niej włoskich krą- lotnictwa niemiecko-włoskiego były zbyt cdr Garrison), który sfotografował ten mo- żowników ciężkich. słabe by równocześnie ochraniać okręty ment przez peryskop, poza tym w pobliżu W tym czasie problemy paliwowe sto- i własne bombowce. Wieczorem 12 sierpnia znajdował się także P 31 (Uproar). jące przed włoską flotą wstąpiły bardzo rozgorzały w Rzymie zażarte spory mię- Trento został oficjalnie skreślony ze sta- ostro, wobec czego nie mogło być mowy dzy dowództwami różnych rodzajów sił nu floty 18 października 1946 r. o jakimkolwiek wysłaniu okrętów linio- zbrojnych. Ostateczną decyzję na korzyść wych w ramach kontrakcji. Zamiast tego lotnictwa podjął osobiście sam Mussoli- Sierpniowa bitwa konwojowa – przyjęto plan wykorzystania sił lekkich ni. Gdy próby pozyskania osłony lotniczej uszkodzenie Bolzano i krążowników 3 i 7 dywizjonu. W związ- spełzły na niczym, około północy Super- Mimo utraty Trento do lipca 1942 r. ku tym, z Cagliari wyszły lekkie krążow- marina nakazała krążownikom powrót. skład 3 dywizjonu powiększył się po tym niki Eugenio di Savoia i Raimondo Mon- Jak pisze P. Smith: „rezygnacja z operacji jak do linii powróciły z remontu Trieste tecuccoli, z Messyny ciężkie krążowniki floty nie tylko zdjęła najstraszniejsze zagro-

Bolzano na fotografii wykonanej 13 sierpnia 1942 roku, na kilka minut przed storpedowaniem przez Umbrokena. Fot. zbiory Zvonimira Freivogla i Bolzano (ten ostatni z nowym dowódcą Gorizia i Bolzano, z Neapolu – lekki krą- żenie konwoju «Pedestal», ale doprowadzi- kmdr Mario Mezzadrem. 17 lipca znajdu- żownik Muzio Attendolo, a z Genui – ła także do zużycia tysięcy ton drogocenne- jący się w Messynie Bolzano odwiedził na- ciężki krążownik Trieste. Ochraniało je go paliwa, gdy eskadra poruszała się z dużą stępca tronu książę Umberto. 11 niszczycieli. 12 sierpnia o 19:00 okrę- prędkością. Jednak później ujawniły się W początkach następnego miesiąca ty połączyły się 60 Mm na północ od wy- jeszcze poważniejsze konsekwencje”… z przechwyconych brytyjskich radiogra- spy Ustica i skierowały się na południe by Po odwołaniu operacji 7 dywizjon krą- mów Supermarina wysnuła wniosek, że spotkać się z przeciwnikiem w rejonie wy- żowników obrał kurs na Neapol, a 3 dywi- przeciwnik szykuje dużą operację w za- spy Pantellaria, gdzie z reguły główne siły zjon i Attendolo na Messynę. Trasa drugiej chodniej części Morza Śródziemnego. eskorty opuszczały konwój. grupy wiodła między wyspami Stromboli

62 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Bolzano po storpedowaniu w burtowym ujęciu, trwa akcja ratownicza na krążowniku. Fot. zbiory Achille Rastelliego i Saliną, gdzie rankiem 13 sierpnia znajdo- Włoskie krążowniki poruszały się łach do Messyny. Eskortowały go przy wał się brytyjski okręt podwodny Unbroken z prędkością 18 węzłów. Lewą kolumnę tym 2 niszczyciele, a kolejny ubezpiecza- (P 42). O godz. 07:25 dowódca lt. (pol. ppor. stanowiły Gorizia i Bolzano, a prawą Trie- ły Gorizia i Trieste (dotarły do Messyny mar.) Alister Mars zauważył 4 krążowni- ste i Attendolo, zaś ubezpieczenie zapew- o 11:46). Pozostałe 5 niszczycieli zostało ki, idące w dwóch kolumnach. Wyprowa- niało 8 niszczycieli. O 08:05 niszczyciel z uszkodzonym Bolzano. W ciągu 45 mi- dził jednostkę na dogodną pozycję i wybrał Fuciliere dostrzegł peryskop na lewej bur- nut polowały one na Unbroken, zrzucając jako cel najbliższy ciężki krążownik. Dru- cie. Natychmiastowy zwrot na lewą burtę 105 bomb głębinowych, jednak bez żadne- gi krążownik idący w dalszej kolumnie, pozwolił Trieste uniknąć torped, lecz Bol- go rezultatu. przykrywał jego sylwetkę, co w jakimś sen- zano zaczął zwrot w prawo i po kilku se- Sytuacja Bolzano była trudna. Torpe- sie ubezpieczało Marsa w przypadku błędu. kundach został trafiony. Druga torpeda da rozerwała zbiorniki paliwa. Zginął co Unbroken odpalił salwę 4 torped. Po 2 mi- dosięgła Attendolo, który utracił fragment prawda tylko 1 marynarz, ale wybuch silny nutach i 15 sekundach usłyszano wybuch, dziobu o długości 25 m. Mimo to do wie- pożar, który omal ni doprowadził do wy- a po 15 sekundach – kolejny. czora okręt zdołał dotrzeć o własnych si- buchu komór amunicyjnych, które trzeba Bolzano po wyrzuceniu na płyciznę koło wyspy Panarea. Fot. zbiory Achille Rastelliego

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 63 Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano

Projekt przebudowy „Bolzano”

BOLZANO

Rys. Witold Hazuka było zatopić. Woda zalała 6 przedziałów si- bardziej efektywnych myśliwców z pod- cjalnych przedziałów ładunkowych poni- łowni. Choć nie było zagrożenia zatonię- woziem kołowym, a nie wodnosamolo- żej pokładu pancernego. ciem, o 13:30 krążownik wyrzucił się na tów, wobec czego podniesienie siadających Uszkodzony przez torpedę Bolzano stał przybrzeżną mieliznę w pobliżu wyspy Pa- w pobliżu maszyn za pomocą dźwigu był się kandydatem do przebudowy z realiza- narea, gdzie płonął aż do następnego dnia. również niemożliwy. Koncepcja wykorzy- cją obu idei – okrętu lotniczego i szybkiego 15 września okręt ściągnięto z mielizny stania samolotów była generalnie zbliżona transportowca. Projekt przebudowy prze- i odholowano na remont do Neapolu. Re- do brytyjskiej wesji „CAM” = Catapult air- widywał zabudowanie poniżej pokładu mont zamierzano połączyć z przebudową craft merchant (także catapult armed ship pancernego 5 przedziałów ładunkowych jednostki według niezwykłego projektu. w wolnym tłumaczeniu „statek wyposażo- o łącznej pojemności około 3000 t. Wyma- ny w katapultę”). gało to likwidacji przedziału dziobowej ko- Plany przebudowy Bolzano Innym zadaniem, które próbowano roz- tłowni i ograniczenie liczby kotłów do 8. na okręt lotniczy wiązać dzięki przeróbce, był problem za- W rezultacie moc siłowni spadła o 30 000 Przedwojenne plany nie przewidywały opatrzenia włoskich wojsk w Afryce. Stat- KM, a prędkość zgodnie z przewidywania- obecności specjalistycznych okrętów lotni- ki, w swej większości nie dysponowały mi do 25 węzłów. 3 przedziały ładunkowe czych w składzie włoskiej floty. Uważano, prędkością niezbędną do tego rodzaju rej- rozmieszczono na miejscu dziobowych ko- że powietrzną ochronę włoskiej floty będą sów, wobec czego Włosi zaczęli w coraz mór amunicyjnych, stanowiska dowodze- mogły zapewnić lądowe bazy na Półwy- większym stopniu wykorzystywać okręty. nia i kotłowni nr 1, a kolejne 2 – na miejscu spie Apenińskim, wyspach i w Afryce Pół- Rozmieszczenie ładunków, zwłaszcza pali- rufowych komór amunicyjnych. nocnej. Doświadczenie operacji wojennych wa, na ich górnych pokładach powodowa- Znacznej transformacji miała ulec tak- wykazało, że w wielu operacjach nieliczne ło, że było one zupełnie nie zabezpieczone że sylwetka okrętu, bowiem trzeba było brytyjskie lotnictwo pokładowe mogło bez w przypadku udziału w starciach, stąd też znaleźć na pokładzie miejsce dla roz- przeszkód atakować włoskie okręty, pod pojawiło się pragnienie wbudowania spe- mieszczenia samolotów. Zamierzano usu- czas gdy samoloty z baz brzegowych spóź- Myśliwiec Reggiane Re-2001, który miał ostatecznie stanowić główny oręż Bolzano po planowa- niały się na miejsce wydarzeń bądź w ogóle nej przebudowie. Fot. zbiory Seweryna Fleischera się nie pojawiały. Rozpoczęta przebudowa dwóch statków na pełnowartościowe lotni- skowce (Aquila i Sparviero) nie mogła się szybko zakończyć, w związku z tym w cha- rakterze środka zaradczego zaproponowa- no przebudowę szybkiego okrętu na jed- nostkę – nosiciel myśliwców do ochrony zespołów floty przez atakiem z powietrza. Do zadań takiej jednostki należało jedynie startowanie samolotów przy użyciu kata- pulty. Po wykonaniu zadania myśliwce po- winny próbować dolecieć do baz lądowych lub w najgorszym przypadku próbować usiąść na wodzie w pobliżu własnych okrę- tów, tak by można było podnieść pilota. Lądowania na pokładzie nie przewidywa- no w ogóle – przygotowanie pokładu lotni- czego, trening pilotów itp. wymagały zbyt wiele czasu. Planowano wykorzystanie

64 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano nąć wszystkie nadbudówki do drugiego go lotnictwa. Do chwili zawieszenia broni Tym nie mniej jednak ostateczny kres lo- komina i połączyć pokład dziobowy z sza- i przechwycenia krążownika przez Niem- sów okrętu nastąpił 10 lat później. lupowym dla rozmieszczenia samolotów. ców nie rozpoczęto praktycznie przebudo- Usunięty dziobowy komin miały zastąpić wy i przezbrojenia okrętu. Koniec Bolzano 2 wąskie rury na bokach pokładu szalu- 30 kwietnia 1943 r. 3 dywizjon został powego. Każda z nich miała obsługiwać 2 Zatopienie Trieste rozformowany, bowiem oba zachowane kotły swojej burty. rufowy komin i maszt Jesienią 1942 położenie strategicz- jeszcze okręty – Gorizia i Bolzano – znaj- miały pozostać na swoich miejscach, przy ne państw „Osi” w basenie Morza Śród- dowały się w stanie uniemożliwiającym ich czym wokół nich miano zabudować lek- ziemnego pogorszyło się gwałtownie. Woj- dalsze bojowe wykorzystanie. ką nadbudówkę ze sterówką i innymi po- ska brytyjsko-amerykańskie wylądowały 8 września 1943 r., gdy nowe władze mieszczeniami niezbędnymi do dowo- w Północnej Afryce, armia ­Montgomerego Włoch podpisały zawieszenie broni z za- dzenia okrętem. pokonała siły Rommla pod El-Alamein chodnimi aliantami, Bolzano nadal stał Uzbrojenie miano niemal całkowicie za- i rozwinęła natarcie w Libii, jednak dla wło- w La Spezii. Następnego dnia do miasta mienić na przeciwlotnicze – 10 pojedyn- skiej floty szczególnym nieszczęściem było weszły w ramach operacji „Achse” wojska czych dział kal. 90 mm L/50, identycznych pojawienie się na teatrze wojennym ame- niemieckie, których zadaniem było prze- jak na okrętach liniowych typu Littorio, rykańskiej 9 Armii Powietrznej. 4 grudnia chwycenie okrętów dawnego sojusznika. a 4 podwójnie sprzężone działa kal. 37 mm amerykańskie bombowce przeprowadziły Na krążowniku praktycznie nie było zało- uzupełniało jeszcze 16 takich dział w wer- swój pierwszy nalot na terytorium Włoch, gi, brak było nawet formalnego dowódcy sji pojedynczej, z których 10 miało zostać którego celem były okręty liniowe na redzie – jego funkcję pełnił czasowo p.o zastępca rozmieszczonych na pokładzie dziobowym Neapolu. Po tym ataku bazowanie okrę- dowódcy Gorizia kmdr por. Dessi. Z uwagi na burtach, a pozostałe 6 – na rufie. Pro- tów w Messynie uznano za niebezpieczne na fakt, że stan jednostki był nader żałosny jekt przewidywał 3 stanowiska kierowania i 10 grudnia 3 dywizja krążowników prze- i o żadnym jego remoncie Niemcy nie mo- ogniem plot. – jedno za rufowym komi- szła do Maddalena na północno wschod- gli nawet marzyć, choć pewne próby przy- nem na miejscu dawnego pomocniczego nim krańcu Sardynii. wrócenia mu sprawności podjęli potem. dalocelownika, a 2 po bokach masztu. Po 5 dniach Trieste po raz kolejny zmie- Wieczorem Dessi rozkazał opuszczenie Start samolotów umożliwiały 2 sta- nił dowódcę, którym został kmdr Rosa- pokladu krążownika, by uniknąć ewentu- cjonarne katapulty, ustawione na dzio- rio Viola. Przy czym, nie udało mu się już alnego starcia z niedawnym jeszcze sojusz- bie pod kątem 20° na burty. Takie kątowe wyprowadzić okręt w morze. Katastrofal- nikiem. Następnego dnia Bolzano stał się rozmieszczenie katapult mogło w praktyce na sytuacja z paliwem i panowanie alian- przedmiotem „szabru” ze strony miejsco- wiązać się z istotnym mankamentem, bo- tów w powietrzu dosłownie „przywiązała” wej ludności. Później kadłub szybkiego on- wiem trudno było przy nim zapewnić start duże okręty włoskiej floty do swych kotwi- giś krążownika pozostał w porcie i był wy- pod wiatr. cowisk. Nie gwarantowały one jednak bez- korzystywany w charakterze hulku. Projekt przewidywał rozmieszczenie 12 pieczeństwa. Tym nie mniej jednak, dowództwo myśliwców – 2 na katapultach i 10 w rzę- W początkach kwietnia 1943 r. ame- aliantów niepokoił sam fakt pozostawa- dzie w osi symetrii okrętu od katapult do rykańskie rozpoznanie lotnicze wykry- nia Bolzano w rękach Niemców, wobec rufowego komina i masztu. Samoloty być ło kotwicowisko 3 dywizji w Maddalena. czego podjęto wszelkie kroki by go znisz- odpalane kolejno z katapult, do których 10 kwietnia o 13:45 nad kotwicowiskiem czyć. W nocy 22 czerwca 1944 r. niszczy- przesuwały się o własnych siłach. pojawiły się 84 amerykańskie bombow- ciel Greacale i kuter torpedowy MS 74 po- Zgodnie z szacunkiem, standardowa ce Boeing B-17 „Flying Fortress” ze skła- deszły pod La Spezię i wodował 5 „żywych wyporność po przeróbce miała zmniej- du 12 Armii Powietrznej sił powietrznych torped”, których obsadę stanowiło 6 Wło- szyć się o około 2000 t, a pełna obni- USA8 Dwie fale po 12 maszyn z 99 Gru- chów i 4 Brytyjczyków. Operacją kiero- żyć do 11 800 t, bez zapełnionych ładow- py Bombowej obrało za cel Trieste. Zrzu- wał kmdr Forzza. Dywersanci przeniknę- ni. W przypadku całkowitego zapełnienia cano z pułapu 5700 m bomby 1000 fun- li do portu i podłożyli pod dnem Bolzano ładowni wyporność wzrastała do około towe, każdy z samolotów B-17 zabierał po ładunki wybuchowe. Po ich wybuchu po- 15 000 t. 5 takich bomb, których zapalniki były na- ważnie uszkodzony okręt osiadł na dnie. Początkowo planowano rozmieścić na stawione na opóźnienie 0,1 sek. Krążownik W takim stanie zastali jednostkę alianci, Bolzano myśliwce Reggiane Re.2000, któ- został trafiony bezpośrednio kilkoma taki- którzy weszli do Spezia w kwietniu 1945 r. rych nie W roku 1942 włoska flota za- mi bombami, poważnie uszkodzone został 27 lutego 1947 r. Bolzano został skreślo- kupiła 12 szt. Re.2000 II serii, specjalnie nadbudówki, wybuch silny pożar, a w ka- ny ze stanu włoskiej marynarki wojennej. wzmocnionych do startu z katapulty. Sa- dłubie pojawiła się woda. Walka o utrzy- We wrześniu 1949 r. resztki krążownika moloty przeprowadziły nawet próby star- manie żywotności okrętu, utrudniał fakt, zostały podniesione z dna i odholowane na tu z okrętu liniowego Littorio. Używały je że w rejonie zniszczeń znalazły się elek- złomowanie. włoskie siły powietrzne, a produkowano trownia pokładowe i kotły, trwała około je na eksport do Szwecji i na Węgry. Cał- 2 godzin, lecz niestety nie zakończyła się Hiszpańska epopea Trieste9 kiem jednak możliwe, że Bolzano miał być sukcesem. O 16:13 krążownik przewrócił Po zakończeniu wojny domowej w Hisz- wyposażony w nowocześniejsze Re.2001, się na prawą burtę i zatonął na głębokości panii reżim Franco zaczął opracowy- które zamierzano również wykorzystać na około 20 m. Straty załogi wyniosły 30 za- włoskich lotniskowcach. bitych i 50 rannych. Kilkukrotnie trafiona 8. W większości publikacji nalot błędnie przypisuje się bombowcom Consolidated B-24 „Liberator” 9 Armii W celu przybudowy Bolzano zakupio- została również Gorizia, a kutry torpedowe Powietrznej USA no nawet część materiałów, jednak same MAS 501 i MAS 503 zatopione. 9. Rozdział napisany przez M.S. Barabanowa na pod- prace wstrzymano z powodu braku rąk Ze stanu floty Trieste został oficjalnie stawie prac: Coello’a Lillo’a J.L., Buques de la Armada Española. Los Anos de la Postguerra (Madrid 2000) i Bu- do pracy i podstawowych materiałów, inni skreślony w tym samym dniu co bliźnia- squetsa C., Campanera A., Coello’a Lillo’a J. L. Dos por- przypisują to częstym nalotom alianckie- cza jednostka – 18 października 1946 r. taaviones españoles.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 65 wać ambitny plan przywrócenia państwu dawno utraconego statusu wielkiej potęgi morskiej. Jedną z ważniejszych osobliwo- ści powojennego programu budownictwa okrętowego było włączenie do niego cał- kowicie nowej w hiszpańskiej marynarce wojennej klasy – lotniskowców. Początko- wo Hiszpanie liczyli na niemiecką pomoc w postaci planów nieukończonego fran- cuskiego lotniskowca Joffre’a lub niemiec- kiego Grafa Zeppelina, później zaś pojawi- ły się plany przebudowy szeregu statków i ciężkiego krążownika Canarias. Final- nym aktem hiszpańskich marzeń o lotni- skowcu była awantura z zakupem Trieste. W roku 1950 kadłub krążownika zo- stał podniesiony z dna i odholowany z La Maddaleny do La Spezii, gdzie postawio- no go na dok w oczekiwaniu sprzedaży na złom. Jednak w końcu tego roku okręt został zaproponowany przez jego ówcze- snego właściciela firmę „Micoperi” flo- cie hiszpańskiej. Wg danych Juana Luisa ­Coello’a Lilla, inicjatorami propozycji mie- li być jacyś dawni włoscy uczestnicy wojny domowej w Hiszpanii. Hiszpanie nieoczekiwani podjęli tę ini- cjatywę. Już 15 grudnia 1950 r. dawny krą- żownik został obejrzany przez hiszpań- ską komisję na czele której stał Dyrektor Budownictwa Okrętowego gen. Furnier. Z okrętu do tego czasu zdemontowa- no całe uzbrojenie i większą część nadbu- dówek, lecz sam kadłub i siłownia znaj- dował się w dostatecznie dobrym stanie. Dobre zachowanie mechanizmów wyni- kały z tego, że przy zatonięciu Trieste z jego uszkodzonych zbiorników paliwowych do wewnętrznych przedziałów dostała się znaczna ilość paliwa, które stało się swego rodzaju konserwantem w czasie 7 letniego przebywania pod wodą. 12 stycznia 1951 r. raport komisji został przedstawiony szefowi Głównego Sztabu Kadłub krążownika Trieste w trakcie rozbiórki na złom. Fot. zbiory Leo van Ginderena Morskiego adm. Alfonso Arriagdze, któ- ry po 4 dniach zebrał do jego rozpatrze- Trieste za kwotę 38 394 tys. peset (około wych prac kadłubowych w związku z tak nia członków sztabu. Na tym posiedzeniu 960 tys. USD), przy czym z powodu ostre- daleką trasą, zdecydowano odprowa- wyrażono pogląd, że można za umiarko- go braku waluty w Hiszpanii 28 872 tys. dzić okręt do Kartageny. Krążownik zo- wane środki i w relatywnie krótkim czasie pesetów z tej sumy miały pokryć bartero- stał doprowadzony tam 14 czerwca przez przebudować Trieste na lotniskowiec dla we dostawy złomu i rudy. brytyjski holownik Zelandia. Na miej- hiszpańskiej floty. Ta rekomendacja była Środki zostały wydzielone dekretem scu zakłady „Bazan” rozpoczęły prace jednomyślnie przedstawiona na posiedze- rządowym z 6 kwietnia, przy czym flota przygotowawcze. niu, a później również przez ministra ma- było zobowiązana kompensować te środ- Jednak w tym czasie w losie tego egzo- rynarki adm. Regalado Rodriguesa, któ- ki przekazaniem Ministerstwu Przemysłu tycznego projektu nastąpił zwrot. 20 lip- ry wkrótce zwrócił się do rządu z prośbą i Handlu złomu z własnych zasobów. ca 1951 r. adm. Regalado zmienił na stano- o przydzielenie środków na zakup dawne- Kontrakt został oficjalnie podpisany wisku ministra marynarki adm. Salvatore go włoskiego krążownika. w La Spezii 19 maja, przy czym oficjal- Moreno. Trzy miesiące wcześniej nowym Już 8 lutego 1951 r. Rada Ministrów nie „Elcano” zakupiło stary okręt w ce- szefem GSzM w miejsce Ariragdza zo- Hiszpanii przyjęła odpowiednie postano- leu jego złomowania w Hiszpanii. Hisz- stał adm. Rafael Estrada. Nowe kierow- wieni i wkrótce przy wykorzystaniu w celu panie przedstawili plan odholowania nictwo marynarki wojennej miało wątpli- zapewnienia tajemnicy pośrednictwa na- Trieste do stoczni w El-Ferrolu nad wy- wości związane z Triestem. Kadłub okrętu rodowego armatora „Elcano” osiągnię- brzeżu atlantyckim, jednak z uwagi na poddano nowym dokładnym oględzinom to porozumienie z „Mikoperi” o zakupie konieczność przeprowadzenia dodatko- w Kartagenie. Rezultaty tej inspekcji,

66 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Ciężkie krążowniki Trento, Trieste i Bolzano a także wstępnych przeróbek technicznych, Statystyka wykorzystania krążowników w czasie II wojny światowej zademonstrowały ogromne problemy na- Przeprowadzonych operacji Pokonanych Mm Godzin ruchu Zużyte paliwo, t tury materiałowej i technicznej, stojące Trento 27 27 518 1432 25 850 na drodze jego przebudowy na lotnisko- Trieste 23 24 134 1271 20 173 wiec. Rzeczywiste koszty takiej przebudo- wy z uwzględnieniem niezbędnych prac Bolzano 23 21 785 1139 18 860 remontowych oceniona na mniej więcej równe budowie całkowicie nowego okrętu konstruktorów, zabezpieczało ono w peł- próbach wyłącznie w „cieplarnianych” wa- tej klasy. 28 sierpnia 1951 r. na posiedzeniu ni przed pociskami kal. 155 mm francu- runkach, Trento, Trieste i Bolzano nie były GSzM z udziałem nowego ministra mary- skich lekkich krążowników z dystansu 75– w stanie powtórzyć ich w warunkach nor- narki Moreno podjęto jednogłośną decyzję 150 kabli, a większa prędkość teoretycznie malnej służby. W czasie wojny okręty nie o przekazaniu Trieste na złom. pozwalała utrzymać niezbędną odległość miały tak naprawdę przewagi prędkości W ten sposób, rezygnacja z przebu- lub w ogóle uniknąć starcia z silniejszym nad jednostkami typu Zara, która pozosta- dowy krążownika na lotniskowiec zo- przeciwnikiem. Można co prawda zarzu- wały jedynie na papierze, ustępowały na- stała podjęta, gdy jego kadłub znajdował cić Włochom brak dalekowzroczności – tomiast po względem innych parametrów się jeszcze w Kartagenie. Tym nie mniej, tendencja do zwiększania kalibru głównej bardziej zbalansowanym „pancernym” 3 września 1951 r. holenderski holownik artylerii krążowników do maksymalnego krążownikom. Thames rozpoczął holowanie kadłuba do dopuszczalnego traktatem była oczywista El-Ferrolu, który osiągnięto 11 września. i już następna seria francuskich okrętów Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Tam ­eks-Trieste został postawiony na sta- tej klasy (typ Duquesne) była wyposażona Maciej S Sobański ry dok nr 2 stoczni marynarki wojennej. w działa kal. 203 mm. Choć w lipcu 1952 r. podniesiono jeszcze Najpoważniejszymi niedostatkami Bibliografia propozycję jego odbudowy w charakte- typu Trento byłya słaba konstrukcja ka- Bagnasco E., Le armi delle navi italiane nella seconda rze krążownika plot., z głównym uzbro- dłuba, powodująca znaczną wibrację przy guerra mondiale. – Parma: Ermanno Albertelli Edito- jeniem w postaci sprzężonych podwójnie dużej prędkości, i niska jakość artyle- re, 1978. uniwersalnych dział kal. 120 mm, kolejna rii. Wieżowe działa „Ansaldo-Schneider” Bragadin M-A., Italianskij fłot wo Wtoroj Mirowoj woj- komisja, która dokonała oględzin kadłu- charakteryzowały się porównywalnie ni- nie, Pier. s angl., Jekatierenburg, „Zierkało » 1997. ba okrętu w tym samym miesiącu, osta- ską szybkostrzelnością, szybkie zużycie Campbell J., Naval Weapons of World War II. – Lon- tecznie postawiła „krzyżyk” na idei prze- luf, a głównie – dużym rozrzutem poci- don: Conway Maritime Press, 1985 budowy dawnego włoskiego „topielca” na sków w salwie. Aby uzmysłowić, że nie Giorgerini G., Nani A., Gli Incrociatori Italiani 1861- cokolwiek. Kadłub Trieste rdzewiał po- jest to czcza gadanina wystarczy przyto- 1970. – Roma: Ufficio Storico Della Marina Militare, woli w El-Ferrolu, dopóki nie został osta- czyć fakt, że czasie całej wojny wszystkie 1971. tecznie rozebrany na złom między rokiem włoskie krążowniki ciężkie osiągnęły je- Fraccaroli A., Italian Warships of World War II. – Lon- 1956 a 1959. dynie 3 pewne trafienia! don: Ian Allan Ltd., 1974 Dzielność morska Trento i Trieste oce- Green J. Massignani A., The Naval War In the Medi- Ogólna ocena projektu niano całkiem przeciętnie, trudno było terranean 1940-1943. – London: Chatham Publishing, Koniec lat 1920 – początek 1930 XX wie- oczekiwać innej od okrętów, których ka- 1998. ku stał się rzeczywiście „złotym wiekiem” dłuby optymalizowano przede wszyst- Hogg G.E., Wiper S., Italian Heavy Cruisers of World krążowników. Na jednostkach tej klasy kim pod kątem uzyskiwania wysokich War Two, „Warship Pictorial”, No.23. – Tuscon: Clas- wobec zakazu budowy nowych okrętów li- prędkości. sic Warships Publishing, 2004. niowych skupiła się uwaga budowniczych Ostatni włoski „traktatowy” krążow- Pak S.U.K. Boj u Matapana, Pier. s. angl. Jekatieren- i marynarzy. Szczególnie odnosiło się to nik – Bolzano – stanowił rozwinięcie typu burg, „Inoziemie”, 1996. do „dzieci” Traktatu Waszyngtońskiego – Trento, przejmujac jego opancerzenie, Patjanin S.W., Tiażełyje krejsiera tipa „ZARA”, „Mor- ciężkich krążowników z główną artylerią a różniący się ulepszenie wewnętrznego skaja Kollekcija”, 2006, Nr 2 (83). kal. 203 mm. Zgodnie z opinią dowództwa podziału kadłuba, pozwalającym na utrzy- Rohwer J., Hümmelchen G., Chronology of the War Regia Mariny, przy braku nowoczesnych manie się na wodzie w przypadku zato- at Sea 1939-1945. – Annapolis: Naval Institute Press, okrętów liniowych, właśnie one miały się pienia 3 przyległych przedziałów. Budowa 1992. stać podstawowymi okrętami, mogącymi okrętu stanowiła jednak niewątpliwie krok Sadkovich J.J., The Italian Navy In World War II. – w sprzyjających warunkach z powodze- wstecz włoskiego budownictwa okrętowe- Westport: Greenwood Press, 1994. niem walczyć w składzie eskadry, a także go. Mimo zapożyczenia szeregu udanych Smith P.C., Action Imminent. – London: William Kim- wspierać działania sił lekkich. rozwiązań technicznych od typu Zara – ber, 1980. Włoskie ciężkie krążowniki można Bolzano wziął od Trento nie tylko podsta- Smith P.K., Walker E., Diejstwija Maltanskich udar- umownie podzielić na 2 grupy – „szyb- wowe parametry taktyczno-techniczne, ale nych sojedinienij, Pier. s angl. Jekatierenburg „Wiest”, kie” i „pancerne” – i o ile drugie nierzad- i większość jego mankamentów. Nie dar- 1996. ko nazywano najlepszymi w swojej klasie, mo włoscy marynarze nadali mu określe- Whitley M.J., Cruisers of World War II. An Internatio- to pierwsze, z reguły podlegały ostrej i nie nie „wspaniały błąd”. nal Encyclopedia. – London: Arms Armour Press, 1995 zawsze uzasadnionej krytyce. Działania bojowe włoskich sił krążow- „Warship International”, 1979, No.1. Przy „papierowym” porównania z in- niczych w latach II wojny światowej, wy- nymi krążownikami „waszyngtoński- kazały, że koncepcja szybkiego ciężkiego Autor wyraża podziękowania dla M.S. mi” krążownikami pierwszego pokolenia krążownika okazała się błędna. Zbudowa- Barabanowa, J.A. Granowskiego, A.J. Ku- Trento i Trieste wyglądały nawet całkiem ne w związku z kultywowaną przez reżim zniecowa, W.L. Kofmana, O.L. Maslien- nieźle, mając o ironio, najbardziej grun- Mussoliniego „polityką rekordów” i pre- nikowa za dostarczone materiały i okaza- towne opancerzenie. Zdaniem włoskich zentujące swoje wspaniałe prędkości na ną pomoc.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 67 Tekst Witold Pasek Fot. zbiory Danilewicza Andrzeja Fot. Ekipa wrakowa PRO „Krab” na podniesionym w Świnoujściu U-boocie typu w Świnoujściu IX (przy na podniesionym burtach 4 pon - „Krab” Ekipa PRO wrakowa po 200 t), sierpień-wrzesień 1952 r. tony Szczecińskie „użytki”

Biuletyn Przedsiębiorstwa Demontażu Wraków (wrzesień 25. Przełączniki – 507 szt. (9 asortymentów) 1954): 26. Przemysłowe lampki kontrolne – 109 szt. (trzy rozmiary, czte- Użytki pochodzące z rozbiórki wraków okrętów podwodnych: ry kolory) 1. Silniki diesla, 6 cylindrowy prod. MAN – 1400KM – 2 szt. 27. Wały śrubowe końcowe; średnica: 210 mm, długość: 2. Silnik diesla 9 cylindrowy prod. MAN – 2200KM – 1 szt. 8.800 mm – 11 szt. 3. Silnik diesla 6 cylindrowy prod. MWM – 350KM – 1 szt. 28. Wały pośrednie ze stali St C.35.61; dł.i 3021, średn. zewn. 160 4. Silnik diesla 6 cylindrowy prod. Krupp – 1600KM – 1 szt. i wewn. 100 mm – 74 szt. 5. Silnik elektryczny prod. AEG – 375KM – 1 szt. 29. Kable elektryczne: 2200 mb. 6. Silniki elektryczne prod. BBC – 375KM – 2 szt. 30. Gaśnice ARDEX (2kg) – 27 szt. 7. Silniki elektryczne małej mocy – 14 szt. (trzy rodzaje) 31. Kolumna wodna Papenberga 1175 mm- 1 szt. 8. Bateria 62-ogniwowa poj. 8380 Ah – 1 szt. 9. Bateria 124-ogniwowa poj. 9160 Ah – 1 szt. Oferty kierować: Przedsiębiorstwo Demontażu Wraków w Gdy- 10. Destylarka wody słonej Siemens ni, ulica Węglowa 1, tel. 55-13 11. Kompresor elektryczny 110Volt – 5 szt. Odbiór towaru: Ekspozytura Przedsiębiorstwa Demontażu 12. Siłowniki hydrauliczne – 7 sztuk. Wraków w Szczecinie (Szczecin-Parnica). 13. Zawory: 1628 szt. w 101 asortymentach Sprzedaż wyłącznie na asygnaty MPM, MPDiR, MPL lub MŻ 14. Płyty ołowiane z akumulatorów kwasowych: 287 kg. 15. Rury stalowe – 1718 mb (11 rozmiarów: od 10 do 215 mm) W końcu lat 40. i na początku 50. znaczną rolę w gospodarce 16. Rury miedziane – 663 mb. (7 rozmiarów) zniszczonej wojną Polski odgrywały tzw. użytki; były to surowce 17. Rury brązowe – 128 mb. (4 rozmiary) i urządzenia pozyskiwane z wraków sprzętu wojskowego i zruj- 18. Drabinki stalowe dł. 3 m. – 13 szt. nowanych obiektów przemysłowych. Szczególną rolę odgrywały 19. Butle sprężonego powietrza (poj.i 220 l. / 205 atm) – 13 szt. „użytki” wymontowywane z wraków statków zatopionych w pol- 20. Pompa ręczna – 5 szt. skich portach i na naszych wodach terytorialnych. 21. Grzejniki elektryczne – 3 szt. Na przykład wśród „użytków” z Gneisenaua wymienia się 22. Szafka wodoszczelna – 5 szt. miedzy innymi trzy turbiny główne (dwie nadające się do remon- 23. Włazy ciśnieniowe + pierścienie włazowe – 27 kpl. tu), 13 sprawnych kotłów parowych, 11 turbin (w tym 8 o mocy 24. Elektryczne przekaźniki sygnalizacyjne Siemens (5 asorty- 600 KM), cztery silniki Diesla o mocy 400 KM, 88 różnego ro- mentów) – 385 szt. dzaju pomp, 12 wentylatorów 200 KM, 11 pomocniczych maszyn

68 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Szczecińskie „użytki” parowych (10-20 KM), 100 silników elektrycznych różnej mocy, jeszcze niebezpieczna. Jej stateczność na powierzchni wody jest 12 ton „teku meblowego” (tak chyba zakwalifikowano pokład?), mała, fala lub wiatr łato może ją wywrócić.” 3 zestawy do destylacji wody morskiej, 36 sprężarek, 2340 zawo- I dalej: „Doświadczenie nauczyło nas, że najlepiej jest rozbie- rów różnego typu, 7 wózków do transportu amunicji, 3 piece do rać łódź w takiej kolejności. Po ścięciu wieżyczki i wycięciu od góry wypieku chleba, 220 km rur (od 10 do 900 mm), 80 km kabla i 63 niewielkiego otworu wyjmuje się przede wszystkim silniki, prąd- „inne urządzenia elektryczne”. nicę, akumulatory, sprężarki, pompy, a następnie pływające cy- Zniszczonej wojną gospodarce mogło przydać się wszystko; garo opróżnia się z drobnej armatury, rur, kabli. W największej sprawozdania wymieniają z dumą, że pozyskano na przykład ciasnocie dokonuje się demontażu w pierwszym rządzie silników „dla celów przemysłowych” 17 wagonów waty szklanej, 5 wago- Diesla, prądnic elektrycznych i baterii akumulatorów. Elementy nów tektury azbestowej, wagon sznurka azbestowego i 650 wor- te stanowią największy ciężar łodzi podwodnej; wraz z ich stop- ków mielonego korka (to tylko z Gneisenau’a i Zähringena). niowym wyjmowaniem łódź wynurza się na wierzch zmniejszając „Użytki” były tak cenne, że przydzielano je centralnie na specjal- niebezpieczeństwo zatonięcia. Cała sztuka wyciąć na górze taki ne ministerialne asygnaty; publikowany był nawet specjalny biu- otwór, aby można było wyciągnąć silnik i uprzątnąć wszystko, co letyn, w którym informowano jakie użytki „pozyskano” w da- w tej pracy przeszkadza. Każda łódź podwodna jest bogatym źró- nym miesiącu a przedsiębiorstwa z całego kraju zgłaszały swoje dłem kabli, rur miedzianych, zaworów z brązu oraz wielu cennych zapotrzebowania. urządzeń, z których najważniejsze są sprężarki i butle na sprężo- Przez to zrodziło się wiele urban legends – a to że Pałac Kultu- ne powietrze. Z silników Diesla i z generatorów nie ma bezpośred- ry w Warszawie posadowiono na płytach pancernych z Gneise- niego pożytku, idą one na złom. Akumulatory, które ‚skosztowa- naua (ta akurat częściowo prawdziwa) a to, że na Zawiszy wbu- ły’ słonej wody są całkowicie zniszczone, spęczniałe i nie nadają dowano silnik z U-boota, (bujda) albo, że w Gdańsku na „Stacji się do użytku, natomiast ołów i siatki przegradzające są poszuki- Pomp i Uzdatniania Zaspa Wodna” zabudowano elektryczny sil- wane. Po wydobyciu z łodzi podwodnej wszystkiego, co nadaje się nik prosto z Kriegsmarine (tej nie potrafię zweryfikować). do użytku i zakorkowaniu otworów, którymi z dołu mogłaby się Faktem jest, że urządzenia wymontowywane z wraków (na- przedostać woda, następuje druga zasadnicza czynność, tj. dziele- wet jeżeli spędziły jakiś czas w wodzie) były bardzo poszukiwa- nie łodzi na poszczególne części za pomocą znajdujących się w niej ne i cenione wyżej niż te nowe, importowane z ZSRR lub produ- grodzi. Ścianki te należy uszczelnić w miejscach, gdzie były przej- kowane w kraju. W związku z tym starano się nie eksponować ścia z oddziału do oddziału lub gdzie przebiegała rura, tak, aby „poniemieckiego” pochodzenia tych urządzeń – w początku lat komory były ściśle oddzielone od siebie. Otwory zasklepia się w ten 50. w jednej z wrocławskich stoczni szef podstawowej organiza- sposób, że do grodzi przykręca się śrubami kawał blachy, dla więk- cji partyjnej przekonywał nawet robotników, że napis „Siemens” szej szczelności umieszczając między nimi gumę pociętą na paski pochodzi od nazwiska radzieckiego inżyniera Siemienowa… i wysmarowaną farbą miniową.” Najbardziej cenionymi „użytkami” były urządzenie wymonto- W końcu zaczyna się demontaż kadłuba: „Gdy się to zro- wywane z wraków okrętów podwodnych – miały opinię niezwy- bi można łódź ciąć na kawały. Jeśli cięcie łodzi odbywa się przy kle niezawodnych i wytrzymałych. Warto się jednak zastanowić nadbrzeżu uzbrojonym w dźwigi, wówczas duże fragmenty pod- skąd właściwie brały się owe „użytki”. nosi się od razu i wyrzuca na ląd. Na jeziorze, w kanale czy na Odpowiedź znajdujemy zarówno w archiwach, jak i we wspo- plaży tnie się łódź na małe części, dostarczane następnie ma- mnieniach pracowników firmy, która zajmowała się pozyskiwa- łym pomocniczym dźwigiem do dźwigu pływającego. Ponieważ niem „użytków” – Przedsiębior- stwa Demontażu Wraków: „Łodzie Obsługa pompy powietrznej „SIEBE GORMAN & CO LTD”” dla dwóch nurków. Koniec lat 40. podwodne są trudne do rozbiórki Fot. zbiory Andrzeja Danilewicza – wywrotne i zbyt ciasne, aby mo- gło się w nich pomieścić na raz wie- lu pracowników, a ponadto przeła- dowane wszelkimi urządzeniami.” – relacjonuje trudności ze złomo- waniem wraków U-bootów Euge- niusz Porębski („Technika na dnie morza”) – „Łodzie podwodne, które demontowaliśmy, były średniej wiel- kości. Miały po dwa silniki spalino- we o mocy około 8000 KM i po dwie śruby napędowe. Każda z nich po- siadała dużą akumulatornię, silniki elektryczne i generatory do wytwa- rzania prądu. […] Mnóstwo różnych urządzeń, liczne rurociągi, zawory, gęsta instalacja elektryczna, a nade wszystko ciasnota, ogromnie utrud- niają rozbiórkę. Łódź dostarczo- na do cięcia musi być rozładowana z amunicji i torped, które zardze- wiałe tkwią w wyrzutniach i zale- gają magazyny, musi być też dobrze uszczelniona – mimo to jest zawsze

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 69 Szczecińskie „użytki” poszycie łodzi podwodnej nie waży więcej niż około 80-100 ton, Białogrodzki bierze do ręki wydobytą z U-boota gaśnice i kieruje więc przetransportowanie jej za pomocą dźwigu pływającego, na niebezpieczne miejsce strumień CO2. A później znowu spokoj- nawet małego, nie nastręcza trudności. Odcina się część raz od nie zabiera się do przerwanej pracy. Tylko z tej jednej łodzi gospo- dzioba, raz od rufy. Odcięty fragment można oddzielić i wyjąć darka narodowa otrzyma 600 ton szlachetnej stali i 200 ton meta- a reszta pływa doskonale.” li kolorowych.”. Jednak do tej relacji należy podchodzić z pewną rezerwą, gdyż Kwestia „użytków” mogłaby być jedynie ciekawą anegdotką; autor traktuje wraki okrętów podwodnych jedynie jako źródło mało znaczącą dla miłośników historii morskiej, gdyby nie fakt, złomu i „użytków”; stąd też już na przykład uwagi ogólne doty- że… w rejonie Szczecina i Świnoujścia polskie ekipy wrakowe czące wielkości wraków są dość wątpliwe: „niemieckie łodzi pod- pocięły… znacznie więcej wraków U-bootów niż powinno się na wodne […] są różnej długości od 60 do 100 m.” (w rzeczywisto- tym obszarze znajdować. ści od 34,7 metra w wypadku okrętów typu XXIII /okrętów tego Odwołując się do źródeł historycznych – możemy z dużą pew- typu nasze ekipy wrakowe jednak nie demontowały/ do 89,8 me- nością podejrzewać obecność w Szczecinie wraków następu- tra w wypadku typu IXB). I dalej: „małe łodzie posiadają wypor- jących U-bootów: U 108 (zniszczony podczas bombardowania ność 60 ton, małe krążowniki podwodne do 300 ton” (typ XXIII – 11 kwietnia 1944 r., skreślony ze stanu floty w czerwcu 1944 r. 234 tony wyporności na powierzchni, typ IX – w zależności od i zatopiony 24 kwietnia 1945 r. na Odrze został następnie – la- wersji – do 1763 ton; z kolei wyporność niemieckich miniatu- tem 1946 r. – wydobyty przez Rosjan i przeholowany do Szczeci- rowych okrętów podwodnych wahała się od 12 ton w wypadku na; jego dalszy los nie jest znany), U 547 (uszkodzony przez minę Hechta do 17 ton – Seehund). Co więc autor miał na myśli – trud- u ujścia Żyrondy, wydostał się z Bordeaux i via Bergen dotarł na no zgadnąć. Bałtyk, tu wpadł jednak po raz kolejny na minę i w Szczecinie zo- Równie zastanawiające jest stwierdzenie, iż „łodzie podwodne, stał skreślony z listy jednostek bojowych – 31 grudnia 1944 r.) które demontowaliśmy […] miały po dwa silniki spalinowe o mocy oraz U 902 (zniszczony w stoczni Vulcan podczas nalotów – około 8000 KM i po dwie śruby napędowe”; do tego opisu nie pa- 22 lipca 1944 r. zrezygnowano z jego dalszej budowy). Część au- suje praktycznie żaden typ niemieckiego okrętu podwodnego – torów dodaje jeszcze do tej listy trzy kolejne okręty: U 769, U 823 moc silników napędowych niemieckich okrętów podwodnych i U 824, których budowę – w stoczni Oderwerke – przerwano nie przekraczała zwykle 2000 KM dla pojedynczego silnika. w lipcu roku 1944. Jednak nawet jeśli wliczymy te trzy ostatnie Przyjmijmy jednak, że wiedza co tną właśnie palnikami nie okręty – choć np. Axel Niestale, znany autorytet w tej kwestii, była zbyt potrzebna pracownikom Przedsiębiorstwa Demontażu twierdzi w korespondencji z autorem (27 lipiec 2003 r.), że dys- Wraków, których rozliczano „od kilograma” pozyskanych „użyt- ponuje fotografiami z roku 1943 wskazującymi, że U 823 i U 824 ków” (PDW odpowiadało m. in. za cięcie wraku 1200 ton na rze- to „niewiele więcej niż stępka” i że żadne elementy kadłuba ci- ce Duńczyca). Demontażem wydobytych wraków U-bootów śnieniowego nie zostały zmontowane na tych jednostkach a obie zajmowały się także: Centrala Złomu (m.in. cięcie U-boota wy- jednostki zostały złomowane, by zrobić miejsce na pochylniach dobytego w roku 1952 roku przez PRO ze Starej Świny i przeholo- dla remontowanych jednostek nawodnych – to i tak daleko jesz- wanego na mieliznę przy wyspie Mielno) oraz Rejonowa Zbiorni- cze do „kilkunastu” okrętów, które miały jakoby znajdować się ca Złomu w Szczecinie (cięcie dwóch U-bootów na rzece Świętej), w Szczecinie i okolicach (bo tyle ich zostało wydobytych a na- Henryk Mąka w swej książce „Upiory Bałtyku” tak opisuje stępnie przerobionych na „użytki”). Natomiast w rejonie Świno- swoją wizytę w „punkcie demontażu”: „…latem roku 1954 z kie- ujścia mógł znaleźć się wrak U 803 (w kwietniu 1944 r. zatopiony rownikiem Przedsiębiorstwa Demontażu Wraków Witoldem Ko- przez minę na północ od Świnoujścia, podniesiony z dna w sierp- sowskim popłynąłem krętymi zaułkami szczecińskiego portu do niu 1944 r.), U 854 (zatopiony w lutym 1944 r. na zagrodzie mino- jego bazy produkcyjnej. Motorówka, której silnik głośno terkotał wej na północ od Świnoujścia, podniesiony w tym samym roku) wśród przybrzeżnych szuwarów, płoszyła całe stada wodnego ptac- oraz U 1000 (uszkodzony przez minę w okolicach Piławy, maszy- twa gęsto jeszcze wtedy gnieżdżącego się w tym rejonie. Właśnie ny i urządzenia zdemontowane w Królewcu, w grudniu 1944 r. obok Ostrowa Żurawiego, a niedaleko wyspy Mewiej i wyspy Ka- przeholowany do Świnoujścia). czej przy dalekim nabrzeżu Fant uwiło sobie gniazdo wspomnia- Tak więc dla rejonu Szczecina i Świnoujścia możemy zidenty- ne przedsiębiorstwo. Tego dnia tkwiły w nim dwa U-booty. Jeden fikować maksymalnie sześć potencjalnych wraków U-bootów: jeszcze nierozbrojony z torped, drugiego natomiast hitlerowskiego U 108, U 547, U 803, U 854, U 902 i U 1000. Skąd więc wzięło pirata cięła na złom brygada tzw. przepalaczy. A pirat był wyjąt- się znacznie więcej wraków U-bootów rozmontowanych przez kowo duży: miał 70 m długości i 1200 ton wyporności. […] – Roz- polskie firmy. Ba, niektórzy autorzy (np. J.K.Sawicki) sugerują, biórka łodzi podwodnej należy do najtrudniejszych robót – mówił ze wraków tych było znacznie więcej: „w porcie szczecińskim le- owego letniego dnia 1954 roku brygadzista Leon Skitek – Chodzi żało […] 8 różnej wielkości okrętów podwodnych (250-1250 ton)” o to, aby łódź zdemontować, utrzymując ją jednocześnie w stanie (J.K.Sawicki – „Wraki okrętów, statków i obiektów stoczniowych pływalności. Nigdy też nie mamy całkowitej pewności czy w czasie w portach i na wodach polskich w 1945 r.”) a w całym rejonie rozbiórki nie natkniemy się na jakaś ukrytą minę czy inne mate- Szczecin-Świnoujście „zatopionych było kilkanaście okrętów pod- riały wybuchowe… Syczą błękitno-żółte płomienie acetylenowych wodnych o wyporności od 254 do 1252 ton” („Ratownictwo mor- palników. Pływający dźwig zdejmuje z wraku szare płaty blachy. skie w Polsce”). Odsłania się maszynownia. Wzdłuż burt stoją dwa silniki diesla, Rzeczywiście: zestawienie „użytków” pozyskanych z wraków każdy po 850 koni mechanicznych. Ponieważ dadzą się jeszcze wy- okrętów podwodnych w rejonie Szczecina i Świnoujścia (z któ- korzystać, przepalacze z najwyższą ostrożnością odcinają każdą rych jedno prezentuję na początku tekstu) wskazuje, ze roz- z rur, każdy przewód łączący je z kadłubem U-boota. Tu właśnie pracuje Witold Białogrodzki, który przez ostatnich kilka miesięcy 1. Armator Deutsche Levante-Linie; rok budowy 1910, 2995 BRT; † 12.III.1945 r. 1 zatrudniony był przy demontażu «Androsa» , a przedtem praco- koło Świnoujścia trafiony 3 bombami samolotów typu B-17 i B-24 z 8. USAAF, które wał przy wraku «Usambary»2. Właśnie pod wpływem jego palnika zrzuciły na port i misato w sumie 1435 ton (zginęło 570 ludzi). (przyp. red.) 2. Hulk mieszkalny Kriegsmarine 4 Szkolnej Flotylli Okrętów Podwodnych w Szcze- zapala się któryś z izolowanych gumą przewodów elektrycznych, cinie, były liniowiec Deutsche Afrika Linien, 1922 r., 8690 BRT † 20.III.1945 r.; lotnic- wiodących do 124 znajdujących się w łodzi akumulatorów. Wtedy two USA (przyp. red)

70 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Szczecińskie „użytki”

Fot. AP w Szczecinie – zespół „Szczeciński Urząd Morski”

montowanych zostało przynajmniej 10 lub 11 jednostek nale- Dalej – tym razem w Archiwum w Gdańsku – znajdujemy do- żących do typów VII i IX (oczywiście istnieje też możliwość, że tyczącą Szczecina i Świnoujścia listę „jednostki do podziału” (za- część „użytków” pozyskano nie z wraków, ale ze stoczniowych pewne z roku 1946), gdzie kilka pozycji dotyczy okrętów pod- magazynów – choć jest to mało prawdopodobne, bo poniemiec- wodnych: kie stocznie zostały dość skutecznie oczyszczone przez rosyjskie „Świnoujście: „trofiejne komandy”). 9. 3 podwodne łodzie 700 t. Stara Świna Tradycyjnie sięgamy więc do archiwów. W dokumentach ar- Szczecin: chiwalnych AP w Szczecinie; kwestia identyfikacji i lokalizacji 9. Okręt podwodny 700 t. Kanał Mullin wraków okrętów podwodnych jest w nich traktowana marginal- 10. Ditto 700 t. Kanał Mullin nie: „Wykaz zatopionych jednostek w Porcie Szczecińskim” (nie 11. Ditto 750 t. Kanał Monne datowany; przypuszczalnie z roku 1947 lub 48) podaje tylko dwie 12. Ditto 750 t. Kanał Monne pozycje (15 i 16); jedna to: „łódź podwodna – zatonęła w Swan- 17. Okręt podwodny 250 t. Szczecin” te przez wysadzenie w powietrze – zupełnie zniszczona”, druga: W szczecińskim archiwum zachowały się dwa plany z zazna- „łódź podwodna posadzona na dno w Swante. Stara łódź – zupeł- czonymi lokalizacjami poszczególnych wraków. Pierwszy to nie zniszczona”. Natomiast „Wykaz wraków do wydobycia” da- „Plan sytuacyjny – Port Szczecin i rejon Dolnej Odry z ozna- towany na 31 grudnia 1949 r. roku nie wymienia żadnych wra- czeniem zatopionych jednostek”, drugi – „Plan Portu Szczecin” ków U-bootów ani w porcie szczecińskim, ani na torze wodnym Na pierwszym z nich są zaznaczone są jedynie dwa wraki okrę- Szczecin-Świnoujście; zapis dotyczący samego Świnoujścia jest tów podwodnych na rzece Swante (oznaczone numerami 15 i 16 bardzo enigmatyczny: „łodzie podwodne” i lokalizacja; „port”. – numeracja odnosi się najwyraźniej do tej stosowanej w „Wy-

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 71 Szczecińskie „użytki”

Fot. AP w Szczecinie – zespół „Szczeciński Urząd Morski”

72 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Szczecińskie „użytki”

Meldunek kierownika ekipy „RAK” dla kierownictwa Ekspozytury PRO w Szczecinie (w zbiorach AP W Szczecinie – zespół „Szczeciński Urząd Morski”) kazie zatopionych jednostek w Porcie Szczecińskim”); jeden (nr koszt tony złomu ok. 450 zł. Te wraki miały być podniesione do 14) znajduje się jakieś 500 metrów od połączenia Swante z Odrą, listopada 1953 roku siłami „PRCiP względnie PRO”. drugi (nr 16) – jakieś 1,5 km dalej. Aby przeanalizować co i gdzie zostało zatopione (a później Na drugim planie („Plan Portu Szczecin” z maja 1947) mamy podniesione) musimy najpierw uporządkować nieco terminolo- również zaznaczony jeden z wraków na Swante (oznaczony jako gię, bo do połowy lat 50 XX wieku posługiwano się zarówno sta- 2/16) ale oprócz tego są jeszcze cztery inne wraki – dwa okręty rymi nazwami niemieckimi, ich spolszczonymi wersjami oraz podwodne (oznaczone jako 2/14 – oba tym samym oznaczeniem) nowo wprowadzonymi nazwami oficjalnymi… na Reglicy, w pobliżu jej ujścia do J. Dąbskiego; zaraz za wrakiem I tak: dzisiejsza Rzeka Regalica (do 1945 niem. Große Re- transportowca Marienburg3 oraz dwa kolejne (oznaczone – oba glitz) nazywana była po roku 1945 Rgilicą lub Reglicą. Jednak – jako 2/13); jeden na Nowym Przekopie na wysokości Wyspy jej odcinek od Parnicy do ujścia do jeziora Dąbie przybiera już „Dolna Okrętowa” i jeden nieco na północny wschód od niego – nazwę Mienia (niem. Mönne). Tak więc stwierdzenia w starych w odnodze Odry. dokumentach, że dwa wraki znajdują się na Reglicy, w Kanale Z kolei dokument „Zestawienie wraków przeznaczonych Monne (Mönne), czy na rzece Mieni są tożsame. Zapisujemy: do wydobycia” (nie datowany; sporządzony przypuszczalnie Rzeka Regalica (Mienia) – w okolicy ujścia do jeziora Dąbskie- – jak wynika z kontekstu – w końcu roku 1950 lub w pierw- go – dwa wraki. szych miesiącach roku 1951) informuje (pozycje 41, 42 i 43), Rzeka Święta (do 1945 niem. Swante) nazywa się tak urzę- że na „Rzece Święta” zlokalizowane są trzy wraki „łodzi pod- dowo od 1949 roku, wcześniej (1945-49) używano także nazwy wodnych”, szczegółowe badania wraków nie były przepro- wadzane, ale oszacowano koszt wydobycia każdej z nich na 3. Ta opinia wydaje się być malo wiarygodna, gdyż wodowana 1.6.1944 r. jako Ma- rienburg (nr stoczniowy 566) w Scheepsbouwwerf & Machinefabriek „De Klop” NV. ok. 350.000 złotych, co przy szacowanej możliwości pozyska- Sliedrecht (nr stoczniowy 566) dla DDG Hansa, Brema jednostka, została na przeło- nia z każdego wraka ok. 500 ton złomu i ok. 100 ton tzw. użyt- mie września/października 1944 r. ze Slidrechtu przeprowadzona do Hamburga celem ków dawało średni koszt „pozyskania” tony złomu szacowany ukończenia jej budowy. Nowy numer stoczniowy 448A. W 1945 r. tam prawie gotowy zatonęła po zbombardowaniu. Na przełomie marca/kwietnia 1952 r. w Hamburgu, za- na 583,34 złotego. dokowana w celu uszczelnienia kadłuba i przeprowadzenia oględzin. W maju 1952 r. Zaplanowano, że wraki te zostaną podniesione do lipca 1953 przeprowadzona do Bremerhaven w celu ukończenia jej budowy 14.6.1952 r. Przeka- roku siłami dwóch przedsiębiorstw: „PRCiP dostarczy ekipę zana przez Technischer Betrieb des NDL, Brema w Bremerhaven jako Stahleck celem ukończenia, a następnie przekazana armatorowi DDG Hansa w Bremie. 1.X.1952 r. za- nurk., ZPS – dźwig”. Według tego samego dokumentu dwa ko- rejestrowana, 2.X. i przemianowana na Kattenturm. Na przelomie maja/czerwca 1962 r. lejne wraki (pozycje 69 i 70) zlokalizowane na „Rzece Mieni” sprzedana Sancie Clarze Shipping & Trading Co., Panama i przemianowana na Mateo. Na przełomie lat 1976/77 r. złomowana. Była to z pewnością inna z Hans-A; z pewno- a dwie następne (pozycje 71 i 72) – na Nowym Przekopie. Tak- ścią chodzi o Heiligenhafena (1923 BRT), biorący udział w operacji „Hannibal”, który po że w tym wypadku szczegółowe badania wraków nie zostały do- wejściu 12.III.1945 r. na amerykańska minę lotniczą w Świnoujściu. Po wojnie podnie- konane; oszacowano jedynie koszt wydobycia – ok. 540.000 zło- siony z dna i reaktywowany jako radziecki Cholmsk z portem macierzystym w Kalinin- gradzie. Złomowany został w 1971 r. w Niemczech Zacjodnich. Na podstawie artykułu tych, co przy szacowanej możliwości pozyskania z każdego Gerda Uwego Detlefsena Niemieckie statki handlowe wojennego programu budowy Han- wraka ok. 1000 ton złomu i ok. 200 ton „ użytków” dawało średni sa A, część II, „Okręty Wojenne nr” 2/2013 (118), str. 62. (przyp. red.)

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 73 Szczecińskie „użytki”

Szkic wraka jednostki typu IX (sądząc z długości kadłuba: 75 m na szkicu i 76,5 w rzeczywistości) – być może U 547. (w zbiorach AP W Szczecinie – zespół „Szczeciński Urząd Morski”) Kanał Swantowita; ma rzece Świętej – dwa lub trzy wraki o.p. prace przy U 902, ale ostatecznie – 22 lipca 1944 roku – podjęto (o dwóch wrakach mówi „Wykaz zatopionych jednostek w Por- decyzję o rezygnacji z dalszej budowy i przestawiono jednostkę cie Szczecińskim” z 1948 roku ale „Zestawienie wraków do wy- na Swante. Jednak w lutym roku 1945, podczas przygotowań do dobycia” z roku 1950 mówi już o trzech „łodziach podwodnych” ewakuacji, przypomniano sobie o tej jednostce (oraz o oczekują- – ponieważ jednak w tym drugim wypadku sporządzono wycenę cym na remont U 108 – jednostka ta również ucierpiała w nalo- ich podniesienia dokument ten wydaje się bardziej wiarygodny). cie 11.04.1944 r.) i dołączono ją do konwoju ewakuacyjnego. Obie „Nowy Przekop” (nazwa używana w latach 1945-49) to to jednostki dowlokły się jedynie do Karsiboru, gdzie ostatecznie samo, co niemiecki Mölln Fahrt (spolszczone jako „Kanał Mu- zostały zatopione (24 kwietnia 1945 roku) na Starej Świnie. Tak lin”), czyli dzisiejszy Przekop Mieleński – dwa wraki. przynajmniej należy przypuszczać na podstawie zdjęcia ukazu- I wreszcie Karsibór (do 1945 niem. Kaseburg lub Caseburg) jącego wraki tych dwóch jednostek zamieszczonego w Książce – wyspa na Zalewie Szczecińskim na południe od wyspy Wo- Piotra Laskowskiego „śladami niemieckich tajnych broni na wy- lin, od której oddzielona jest Starą Świną; traktujemy więc in- spach Wolin i Uznam” a wcześniej w niemieckim opracowaniu formacje o trzech wrakach „przy Karsiborze” i „na Starej Świ- „Gesunken und verschollen”. Podobno następnie (1946) Rosjanie nie” jako tożsame. wydobyli wraku U 108 i przeholowali go z powrotem do Szczeci- Plus jeden wrak w Świnoujściu. na, a wrakiem U 902 zajęło się PRO dopiero w roku 1953. A prze- Została jeszcze Duńczyca (do 1945 niem. Dunzig), czyli stare cież mogłoby się wydawać, że wraka „nieukończonego” U 902 ramię ujściowe Odry w Szczecinie – wprawdzie w dokumentach należałoby szukać w rejonie stoczni… dotyczących podziału wraków figuruje jedynie pozycja „Szczecin Przypomnijmy zatem: U 108, U 547, U 803, U 854, U 902 – 1 o.p.”, ale za to w sprawozdaniach z wydobycia wraków dwa i U 1000 były w rejonie Szczecina-Świnoujścia na pewno (no, razy pojawia się nazwa „Duńczyca”… na 95%), być może zachowały się także jakieś fragmenty jedno- Mamy więc: stek oznaczonych jako U769, U823 i U824 które mogły być ła- Miejsce: Wraki opisane: Wraki wydobyte przez PRO: two wzięte za „pełny” wrak. Sześć, maksymalnie dziewięć U-bo- Rzeka Święta: 3 wraki U-bootów wrak U-boota (1952) otów należących w większości do typu VIIC (U 769, U 803, U 823, U 824, U 902 i U 1000) o wyporności 760/865 ton, IXB (U108) – Stara Świna/ 4 wraki U-bootów 3 wraki U-bootów wyporność 1050/1180 ton i IXC/40 (U 547, U 854) – 1145/1255 Karsibór: (1953, 1953, 1954, 1955) ton. A tymczasem spisano wraki 12 jednostek (z tego jedna mia- Regalica: 2 wraki U-bootów wrak U-boota (1952) ła mieć 250 ton, pięć po 700 ton i dwie – 750 ton, reszta miała być Przekop Mieleński: 2 wraki U-bootów - rzekomo większa) a wydobyto… 1 x 700 ton, 1 x 850 ton, 1 x 1000 Duńczyca (Szczecin): wrak U-boota 2 wraki U-bootów (1952, 1953) ton, 2 x 1200 ton i 3 x 1320 ton. Nie wiemy jednak czy owe wpisa- Świnoujście (port?) wrak U-boota wrak U-boota (1952) ne do sprawozdań „tony” to miara wyporności czy też ciężar zło- 12 wraków 9 wraków mu pozyskanego z danej jednostki (jak wiadomo w „socjalistycz- nej sprawozdawczości” dokonania produkcyjne poszczególnych Już na pierwszy rzut oka na powyższą tabelkę widać, że coś się brygad i zakładów często się w tajemniczy sposób zwielokrotnia- tu nie zgadza: przy Karsiborze zostały opisane trzy wraki a wy- ły; zwłaszcza przed ważnymi rocznicami). dobyto… cztery. Z kolei Na Przekopie Mieleńskim powinny być Znowu jednak mamy pewną zagadkę: zatopionych powinno zatopione dwa okręty podwodne i… nie podniesiono w tym rejo- być 6 (w porywach 9) jednostek typu VII i trzy jednostki typu nie żadnej jednostki. IX; tymczasem wydobyto (jak wygląda z opisu „tonowego”) dwa Jedynym wyjaśnieniem może być teoria, że niektóre wra- wraki jednostek typu VII i 6 typu IX. ki były podnoszone po kilka razy; nawet bez sporządzania „pa- Spróbujmy więc prześledzić co kto wydobył: pierowej” dokumentacji” – ot, zawadzał, więc go po cichy „prze- Wiemy, że Rosjanie (77 ASO) podnieśli w latach 1946/49 2 lub stawiono” w inne miejsce. Wydaje się ponadto, że większość 3 U-booty w rejonie Szczecina i Świnoujścia. Nie wiemy jednak, wraków znajduje się nie tam, gdzie być powinna. Najlepszym czy poniesione przez Rosjan jednostki zostały złomowane, czy po przykładem „wędrówek” wraków w okolicach Szczecina może prostu wydobyte z miejsc, gdzie przeszkadzały i zatopione po- być U 902; wodowany 24 grudnia 1943 roku i zacumowany przy nownie w innym miejscu (czyli czy te same wraki były liczone nabrzeżu wyposażeniowym Bredower Werder został uszkodzony ponownie jako „podniesione” przez PRO). Wydaje się, że dolicza- podczas amerykańskiego nalotu 11 kwietnia 1944 roku i ponow- jąc te trzy poniesione przez 77 ASO wraki do tych wydobytych nie – 13 maja 1944 roku. Przez jakiś czas kontynuowano jeszcze przez PRO, to liczba by się nam zgadzała.

74 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Szczecińskie „użytki”

Dodatkowo w Szczecinie znajdowały się cztery wyprodukowa- 2) jednostka 1200 ton (Szczecin, Duńczyca) ne przez Vulcan Stettiner Maschinenbau AG pontony do wydoby- „U-boot Nr 35 [został] 24 listopada 1952 roku przekazany przez wania wraków – mogłyby one łatwo wzięte za okręty podwodne ekipy PRO Ekspozyturze Przedsiębiorstwa Demontażu Wraków (tym bardziej, że do ich produkcji wykorzystywano także elemen- w Szczecinie. Łódź podwodna szacowana na 1200 ton złomu była ty kadłubów sztywnych (ciśnieniowych) U-bootów typu VII. Nie- demontowana na rzece Duńczyca” co później – w roku 1948 – Stocznia Szczecińska wyprodukowała 3) jednostka 1320 ton (na rzece Święta) – U 547?; (korzystając zapewne z poniemieckich zapasów i planów) dziesięć 4) jednostka 1320 ton (Świnoujście) – U 803? pontonów do wydobywania wraków o udźwigu 230 ton każdy; „ekipa „Rak” wydobyła z rzeki Stara Świna w Świnoujściu wrak były one wykonane z „z segmentów […] niemieckich okrętów pod- okrętu podwodnego odnotowany w rejestrach PRO jako numer 1. wodnych”, miały one 5,2 m średnicy i długość ponad 15 m i były Roboty przy tym okręcie rozpoczęły się w końcu maja 1952 roku podzielone na trzy komory, z których środkowa była największa. i zakończyły się 26 sierpnia tego samego roku. Była to duża łódź „Główną wadę pierwszych polskich pontonów ratowniczych sta- podwodna o wyporności 1320 ton, podniesiona po uszczelnieniu nowił ich ciężar, gdyż były wykonane z elementów okrętów pod- z głębokości 8-11 m przy pomocy pontonów. Miała siedem prze- wodnych, ze stali kilkunastomilimetrowej grubości, ale mimo to działów wodoszczelnych oraz 20 zbiorników balastowych.” spełniły swoją rolę do końca, praktycznie niezniszczalne” – wspo- • 1953: mina Włodzimierz Słowiński. Nie jest do końca jasne czy pontony 5) jednostka 700 ton (Stara Świna) – U 902?; te wyprodukowano używając znalezionych w magazynach szcze- 6) jednostka 1200 ton (Duńczyca?) cińskich stoczni elementów przygotowanych do produkcji „sióde- „W 1953 r. ekipa „Krab” wydobyła U-boota w Karsiborze (700 mek”, na które zamówienia następnie anulowano, czy też „wycięto” ton złomu) a ekipa „Żuk” po uszczelnieniu podniosła pontona- je z wraków wydobytych okrętów – taką możliwość sugeruje Hen- mi U-boota (1200 ton) z Duńczycy w Szczecinie”. Wydobycie ryk Mąka pisząc, iż „…z mniejszych łodzi podwodnych wykrojono mniejszego wraka kosztowało 359.770,53 złotych a większego – dziesięć cylindrycznych pontonów. Wykonane ze stopu amonu i sta- 639.862,78 złotych. li były sztywne i znakomicie spełniały swą rolę w trakcie podnosze- 7) jednostka 1200 ton? (na Starej Świnie) – U 108? nia wraków”. Oczywiście istnieje możliwość, że pontony te zostały Ekipa „Rak” wydobyła „duży okręt podwodny” z głębokości 8 wzięte za „u-booty” i zaliczone do wydobytych wraków… metrów na Starej Świnie Polskie Ratownictwo Okrętowe wydobyło następujące wraki • 1954: (zestawienie na podstawie książki J.K. Sawickiego „Ratownictwo 8) jednostka wydobyta na pozycji 53˚53’N 14˚16’E (Stara Świ- Morskie w Polsce” tom 2): na) – U 1000?; • 1952: „Na Starej Świnie aż do połowy lat 50. można było oglądać wy- 1) jednostka o wyporności 1000 ton (w opisie „na Jez. Dąbie”, stający z wody fragment niemieckiego U-boota. Dopiero w roku zapewne chodzi jednak o jeden z wraków na rzece Mieni); 1954 wydobyła go ekipa PRO; według relacji kapitana Poinca ra-

Wraki U 902 (na pierwszym planie – typ VII; łatwy do identyfikacji dzięki doskonale widocznemu układowi otworów przelewowych) i U 108 (typ IX; ze zdemontowanym pokładem – w głębi). Fotografię wykonano na początku lat 50. na Starej Świnie. Fot. zbiory Reinharda Kramera

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 75 Szczecińskie „użytki” townicy natrafili przy tej okazji na nie zalany przedział, w którym również należało do obowiązku nurków. – Jednego razu musiałem znajdowały się zwłoki marynarzy niemieckich – każdy z nich zgi- wejść do środka U-boota – wspomina Moskal – Jego wewnętrzny nął w wyniku strzału w głowę”. (A. Huza – „Rocznik 25”) rozkład poznałem z typowych planów przekazanych nam przez • 1955: marynarkę wojenną. Schodziłem tam z zamiarem zamknięcia 9) jednostka wydobyta w rejonie Karsiboru (850 ton); włazu wodoszczelnego między maszynownią a przedziałem ru- „W 1955 r. połączone ekipy PRO: „Krab”, „Bóbr” i „Dzik” wraz fowym torpedowni. Ciemno było jak u murzyna w brzuchu, więc z dźwigiem pływającym „DM V” wydobyły U-boota (850 ton zło- macam rękami. Namacałem najpierw drugie wojskowe buty, po- mu) w Karsiborze” tem kości, pas z kaburą pistoletu, jakieś resztki munduru. Po pro- Tak czy inaczej brakuje nam nazw przynajmniej kilku jedno- stu ten ktoś najwyraźniej stał w przejściu, Nie powiem, żeby to stek Ubootwaffe, które w ostatnim okresie wojny zamieniły się było miłe spotkanie. Wzdrygnąłem się. Powiedziałem tym na gó- w rejonie Szczecina i Świnoujścia we wraki (wydobyte następ- rze, że spotkałem topielca. Kazali mi nic nie mówić, tylko go od- nie i przerobione na „użytki”) ale nie odnotowane w literaturze sunąć i drzwi zatrzasnąć. I tak zrobiłem. Niedługo potem wzbu- przedmiotu. rzyła się woda, szerokimi kołami rozpłynęły powietrzne pęcherze. W Szczecinie badania wraków prowadził także (w roku 1951) Wrak wypłynął na powierzchnię. Trzy pary holowników doprowa- Oddział Awaryjno-Ratowniczy Marynarki Wojennej; nurkowie dziły go do Fantu w Szczecinie. Minerzy z marwoju znaleźli czte- wojskowi zbadali m.in. „w rzece Świętej w Szczecinie zatopiony ry torpedy na dziobie, dwie w wyrzutni rufowej i kilka nieuzbrojo- okręt podwodny i w Kanale Duńczyca wraki 2 okrętów podwod- nych w komorze torpedowej okrętu. Długo jednak musieli grzebać nych”. Wojskowi nurkowie wymontowali z badanych wraków wśród drutów i przewodów oraz błotem oblepionego żelastwa, aby kilka „użytków” ale zrezygnowali ostatecznie z ich podnoszenia. przypadkowo nie uruchomić zapłonu bądź napędu śmierciono- Jak odbywały się prace przy podnoszeniu wraków? Cytowa- śnych cygar”. ny już Henryk Mąka przytacza wspomnienie nurka Juliana Mo- Co ciekawe część z owych pochodzących z demontażu U-bo- skala, który przy okazji dokładnie umiejscawia położenie wra- otów „użytków” wracała „na morze”; może o tym świadczyć ków: ­„…­na Starej Świnie, koło wioski Kazimierzowo. Były tam choćby poniższy dokument: trzy takie jednostki każda po siedemdziesiąt metrów i wszystkie TELEFONOGRAM do Przedsiębiorstwo Demontażu Wraków były z torpedami w wyrzutniach. Ta […] leżała płytko, siedem me- PILNE! Ustka, 1 luty 1954 roku. Stocznia Rybacka Nr. 5 w Ust- trów pod wodą. Jej kiosk wystawał ponad powierzchnią. Torpe- ce prosi o pilny przydział z puli użytków morskich następujących dy, choć w pełni uzbrojone i gotowe do odpalenia, nie przeszka- asortymentów: rury miedziane fi 22 – 120 mb., kable elektryczne, dzały nam w wydobywczych robotach. Pracowaliśmy w zasadzie izolowane, jednożyłowe – 60 mb., pompy ręczne, zęzowe – 14 szt, na zewnątrz…Najpierw jak zwykle pracowali żektorami. Poprzez gaśnice ręczne CO2 – 14 szt. dla wyposażenia serii kutrów KU-160. wydarte jamy przewlekali grube liny – stropy, podwiązując je na- Prosimy o przydział użytków w klasie I, możliwie z demontażu ło- stępnie do sześciu pontonów, każdy o uniosie 250 ton. Ale zanim dzi podwodnych. Asygnata Ministerialna 233/54. (-) Borowczak, zaczęto generalne pompowanie trzeba było uszczelnić kadłub. A to inżynier. FOTOKOLEKCJA

Polski ścigacz okrętów podwodnych Czujny typu „Kronstadt” (proj. 122bis) na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku. Fot. zbiory Jana Marczaka

76 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Ścigacz Kumataka typu Umitaka na Maciej S. Sobański pełnej ekspresji fotografii.Tekst Fot. „Ships of the World”

Japońskie ścigacze okrętów podwodnych doby „Zimnej Wojny”

Już I wojna światowa uświadomiła neralnie, okręty te należały do 4 głównych prędkość 20 węzłów, a zasięg okrętów wy- uczestniczącym w niej flotom zagrożenie typów, a mianowicie Typ 1 (odmiany 1 i 3), nosił 2000 Mm przy 14 węzłach. FOTOKOLEKCJA związane z rozpowszechnieniem się okrę- Typ 51 (odmiany 51 i 53), Typ 4 (odmiana 4) Uzbrojenie obejmowało pojedyncze tów podwodnych, które niemal natych- oraz Typ 13 (odmiany 13,28 i 60)2. działo kal. 40 mm L/40 Vickersa, 1 nkm miast stały się jednym z podstawowych Typ 1 stanowiły ścigacze o wyporności kal. 11mm oraz 36 bomb głębinowych. ofensywnych narzędzi walki. Aktywne 298-308 t przy wymiarach 56,1-56,3 x 5,5- Wyporność Typu 13 była zdecydowanie działania okrętów podwodnych, zwłasz- 5,75 x 1,45-2,1 m. Napęd stanowiły 2 silni- większa i wynosiła 460 t przy wymiarach cza pod banderą Kaiserliche Marine, ka diesla o łącznej mocy 2500-3400 KM, 51,0 x 6,7 x 2,75 m. Napęd stanowiły 2 sil- zgodnie ze starą zasadą, że każdej akcji zapewniające prędkość w przedziale 19,9- niki diesla o łącznej mocy 1700 KM, za- odpowiada reakcja, spowodowały rozwój 23,8 węzłów, zaś ich zasięg wynosił 1500 pewniające prędkość 16 węzłów, zaś zasięg zarówno broni jak i wyspecjalizowanych Mm przy prędkości 14 węzłów. sięgał 2000 Mm przy 14 węzłach. jednostek czy taktyki walki z nowym za- Uzbrojenie obejmowało 1 podwój- Uzbrojenie pop obejmowało 36 bomb grożeniem. Wśród nowych typów okrę- nie sprzężone działo kal. 40 mm Vicker- głębinowych na 2 miotaczach oraz zrzut- tów powstały również takie, których za- sa, 1 km kal. 7,7 mm oraz 36 bomb głębi- ni, a artyleryjskie (ostatnich modeli wo- daniem było ściganie podwodnego wroga nowych na 2 zrzutniach i 2 miotaczach, zaś jennej budowy) – 1 działo plot. kal. 80 mm, na wodach przybrzeżnych. Po okresie po- załoga liczyła 60-63 marynarzy i oficerów. 5 dział plot. kal. 25 mm oraz podwójnie czątkowej improwizacji, specjalnie już Typ 51 był zdecydowanie mniejszy, jego sprzężony nkm kal. 13 mm. projektowane jednostki tej klasy pojawi- wyporność sięgała 184,4 t przy wymiarach Japońskie ścigacze okrętów podwod- ły się w składach flot w końcowym okre- 45,0 x 4,8-4,9 x 1,7-1,9 m. Napęd stanowi- nych uczestniczyły intensywnie w toku sie I wojny światowej, zaś swego rodzaju ły 2 silniki wysokoprężne o łącznej mocy działań wojennych, co przyczyniło się do renesans, także z prozaicznych względów 3000 KM, zapewniające prędkość 23 wę- wysokich strat w tej grupie okrętów. Ogó- finansowych, przeżyły w latach trzydzie- złów, zaś zasięg ścigaczy wynosił 800 Mm łem zbudowano 3 jednostki Typu 1, z któ- stych XX stulecia. przy 14 węzłach. rych wojnę przetrwała 1, dla Typu 4 było Okręty takie znalazły się również w skła- Uzbrojenie obejmowało 1 pojedyncze to odpowiednio 9 i 2, dla Typu 13 – 49 oraz dzie japońskiej Cesarskiej Marynarki Wo- działo kal. 40 mm Vickersa oraz 18 bomb 13, a dla Typu 51 – 3 i 23. jennej (IJN), która z uwagi na akwen swego głębinowych na zrzutniach, a załoga liczy- 1. wg Lengerena H, Itani J., Takahary TB, Ścigacze działania operowała także na otaczających ła 41 ludzi. okrętów podwodnych Japońskiej Cesarskiej Marynarki wyspy wodach przybrzeżnych. Ogółem Typ 4 miał wyporność 309 t przy wy- Wojennej cz. I, „OW” nr 16. w latach 1933–1944 flotę zasiliły 64 spe- miarach 56,2 x 5,6 x 2,1 m. Napęd za- 2. wg Lengerena H, Itani J., Takahary TB, Ścigacze okrętów… cjalistyczne jednostki, określane umownie pewniały 2 silniki wysokoprężne o łącz- 3. wg Lengerena H, Itani J., Takahary TB, Ścigacze jako ścigacze okrętów podwodnych1. Ge- nej mocy 2600 KM, pozwalające rozwijać okrętów… cz. III i IV, „OW” nr 18.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 77 Japońskie ścigacze okrętów podwodnych doby „Zimnej Wojny”

Większość sprawnych technicznie ściga- wybuchu otwartego konfliktu zbrojne- W ramach tej formacji utworzono rów- czy op., które przetrwały wojenną zawieru- go na Półwyspie Koreańskim, a więc nie- nież surogat marynarki wojennej pod na- chę, była przez krótki okres po jej zakoń- mal w bezpośrednim sąsiedztwie Wysp Ja- zwą Japońskie Morskie Siły Samoobrony czeniu, wykorzystywana przez Aliantów do pońskich, okupowanych wówczas od 1945 (Kaijo Jieitai, ang. Japan Maritime Self-De- zadań transportowych związanych z repa- przez siły zbrojne USA. Dodajmy, sama Ja- fence Force, JMSDF), którym nadano jed- triacją odległych japońskich garnizonów, ponia została w wyniku przegranej wojnie nak zdecydowanie defensywny charakter, po czym w latach 1947-1948 trafiła na złom, całkowicie zdemilitaryzowana i przymu- co zresztą po prawdzie odpowiadało aktu- pozostałe tymczasem zasiliły w ramach re- sowo zdemokratyzowana, choć pozosta- alnym potrzebom chwili. paracji wojennych floty zdobywców. wiono w niej cesarza jako nominalną gło- Choć za początek „Zimnej Wojny” uwa- Wyrazem totalne wojennej klęski była wę państwa. żane jest wystąpienie Churchilla w amery- podpisana w dniu 2 września 1945 na po- Właśnie wojna koreańska spowodowa- kańskim Fulton (Missouri) w marcu 1946, kładzie zakotwiczonego na wodach Zatoki ła, że w dniu 8 września 1951 r. USA i Japo- to jednak właśnie w Korei osiągnęła ona Tokijskiej okrętu liniowego U.S. Navy Mis- nia podpisały Traktat o wzajemnym bez- pewne swoje apogeum od względem skali souri, bezwarunkowa kapitulacja Japonii, pieczeństwie, który tak naprawdę otworzył bezpośredniego zaangażowania stron, któ- której siły zbrojne zostały niemal całkowi- drogę do stopniowej skrytej remilitaryzacji rego nie pobiły już liczne późniejsze kon- cie zniszczone, co nie ominęło również po- drugiego z partnerów układu. flikty, wliczając w to nawet wojnę wiet- tężnej ongiś floty, pozostawiając z niej je- Jeszcze przed wybuchem konfliktu ko- namską. dynie mizerne resztki4. reańskiego Amerykanie powołali japoń- Zaangażowanie się Japonii w sojusz mi- Z drugiej jednak strony zakończenie II ską Agencję Bezpieczeństwa Morskiego litarny ze Stanami Zjednoczonymi spowo- wojny światowej, a za takie powszechnie (Kaijō Hoan-chō), której głównym zada- dowało, że w dobie „Zimnej Wojny” kraj uważa się właśnie kapitulację Japonii, za- niem było oczyszczenie wód wokół Japonii znalazł się na celowniku Związku Radziec- początkowało otwartą rywalizację między z min (głównie amerykańskich!) zagraża- kiego (abstrahując przy tym o wszelkich dwoma głównymi zwycięskimi mocarstwa- jących żegludze. Równocześnie już w toku historycznych ansów obu stron). ZSRR mi – Stanami Zjednoczonymi i Związkiem samego konfliktu obsadzone japoński- dysponował wcale pokaźną Flotą Oceanu Radzieckim. Rywalizacja ta przebiega- mi „cywilnymi” załogami trałowce i okrę- Spokojnego, posiadającą nie tylko okręty, ła równolegle na wielu płaszczyznach, po- ty desantowe Agencji zostały podporząd- ale także rozbudowaną infrastrukturę ba- czynając od ideologiczno-propangandowej kowane siłom ONZ i wzięły czynny udział zową. Trzeba też pamiętać o wojskach lą- poprzez gospodarczą, a kończąc na mili- w działaniach wojennych w Korei5. dowych i lotnictwie tradycyjnie skoncen- tarnej. Tradycyjną niejako areną tej rywa- W roku 1952 utworzono Japońskie Siły trowanych na Dalekim Wschodzie. lizacji była Europa, lecz już na przełomie lat Bezpieczeństwa, a 1 maja 1954 wszedł w ży- W latach pięćdziesiątych główną siłą 40-tych i 50-tych XX stulecia do ostrej ry- cie Mutual Defence Assistance Agreement ofensywną radzieckiej marynarki wojen- walizacji w swej „najczystszej”, bo militar- zawarty między USA a Japonią. Na mocy nej były może nie najnowocześniejsze, ale nej formie, doszło także w rejonie Dalekie- tego porozumienia Japonia formalni prze- za to nader liczne okręty podwodne, któ- go Wschodu, w czym niewątpliwie istotną stała być terytorium okupowanym przez rolę odegrał fakt utworzenia w roku 1949 amerykańskie siły zbrojne, co de facto po- 4. stan tego, co pozostało po IJN, prezentuje praca Chińskiej Republiki Ludowej. zwoliło na utworzenie z dniem 1 lipca 1954 Fukui S., Japanese naval vessels at the end of Warld War II, London 1992. Ostra konkurencja między mocar- własnych sil zbrojnych pod enigmatyczną 5. wg Makowskiego A., Kubiaka K., Korea 1950-53 stwami bardzo szybko doprowadziła do i mylącą nazwą Japońskie Siły Samoobrony. działania morskie, Gdańsk 2000. Piewszymi ścigaczami zbudowanymi po wojnie były jednostki typu Kari i Kamome, tutaj widoczny Misago. Fot. „Ships of the World”

78 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Eksperymentalny Hayabusa okazał się niezbyt udaną jednostką. Fot. „Ships of the World” re biorąc pod uwagę wyspiarskie położenie Jednostki tej klasy z uwagi na ich re- szący 21,5 t, pozwalał na osiąganie zasięgu Japonii, mogły skutecznie zagrozić nor- latywnie niski stopień skomplikowania, 2000 Mm przy prędkości 12 węzłów. malnemu funkcjonowaniu tego kraju. Stąd mogli Japończycy wdrożyć do produk- Uzbrojenie okrętów składało się z po- też w Japonii postawiono w pierwszym cji niemal od zaraz. I tak też się stało, a za dwójnie sprzężonego działa kal. 40 mm rzędzie właśnie na rozbudowę sił umożli- swego rodzaju wzór przyjęto ostatnie wo- na pokładzie dziobowym, 24-prowad- wiających zwalczanie podwodnego prze- jenne modele ścigaczy okrętów podwod- nicowego miotacza rakietowych bomb ciwnika. W tamtym okresie odbudowująca nych Typu 13, oczywiście odpowiednio je głębinowych „Hedgehog”, odpalające- się tak naprawdę dopiero japońska gospo- modyfikując. go pociski o wadze 29,5 kg, w tym 15,9 darka nie dysponowała jeszcze dostatecz- Wyporność standardowa ścigaczy, kg materiału wybuchowego, 2 burto- nym potencjałem produkcyjnym umoż- choć niektóry określają je mianem szyb- wych miotaczy bomb głębinowych Mk 6 liwiającym szybką rozbudowę marynarki kich patrolowców lub nawet dozorowców, oraz zrzutni rufowej Mk 9. Załoga liczyła wojennej, nawet w zakresie najpotrzebniej- typu Kari wynosiła 310 t przy długości ka- 74 marynarzy i oficerów (choć wg innych szych jednostek. Stąd też chętnie skorzy- dłuba 54,0 m, szerokości 6,5 m i zanurze- źródeł jedynie 70 ludzi). stano z amerykańskiej pomocy wojskowej niu 2,0 m. Okręty wyraźnie nawiązywały Prostą kontynuacją typu Kari stanowił tworząc zaczątki zespołów niszczycieli6 swą płynną sylwetką z niewielkim wypię- typ Kamome, stąd też niektóre źródła trak- oraz eskortowców7 Obok wspomnianych trzeniem nadbudówki do swych wojen- tują oba typy okrętów łącznie. klas do pełnego zestawu okrętów umożli- nych poprzedników. Notabene taką wła- Wyporność ścigaczy okrętów podwod- wiających zwalczanie zagrożenia ze stro- śnie sylwetkę zachowały wszystkie typy nych typu Kamome wynosiła 330 t (stan- ny jednostek podwodnych przeciwnika japońskich powojennych ścigaczy op., za dard) przy długości kadłuba 54,0 m, sze- brakowało jeszcze ścigaczy okrętów pod- wyjątkiem Hayabusy. Napęd stanowiły 6. wg Sobańskiego MS, Zapomniane niszczyciele Zim- wodnych (dozorowców), niezbędnych do 2 licencyjne silniki wysokoprężne Kawasa- nej Wojny, „OW” nr spec 37 „Z dziejów floty japońskiej”, działań w strefie wód przybrzeżnych i we- ki M.A.N. o łącznej mocy 4000 KM, które 2011.. 7. wg Sobańskiego MS, Japońskie eskortowce Zimnej wnętrznych, których na Wyspach Japoń- pracując na 2 śruby napędowe, zapewniały Wojny, „OW” nr spec. 43 „Z dziejów floty japońskiej”, skich nie brakowało. prędkość 21 węzłów. Zapas paliwa wyno- 2013. Ścigacze typ „Kari” Nr Daty Nazwa Stocznia taktyczny poł. stępki wodowania wejścia do służby złomowania Kari 301 Fujinagata, Osaka 18.01.1956 26.09.1956 08.02.1957 1977-1978 Kiji 302 Iino, Maizuru 14,12.1955 11.08.1956 29.01.1957 jw. Taka 303 Fujinagata, Osaka 18.01.1956 17.11.1956 11.03.1957 jw. Washi 304 Iino, Maizuru 14.12.1955 12.11.1956 20.03.1957 jw. Ścigacze typ „Kamone” Nr Daty Nazwa Stocznia taktyczny poł. stępki wodowania wejścia do służby złomowania Kamome 305 Uraga 27.01.1956 03.09.1956 14.01.1957 1977- 1978 Tsubame 306 Zosen, Kure 15.03.1956 10.11.1956 31.01.1957 jw. Misago 307 Uraga 27.01.1956 01.11.1956 11.02.1957 jw.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 79 Japońskie ścigacze okrętów podwodnych doby „Zimnej Wojny”

Ścigacze typ „Umitaka” Nr Daty Nazwa Stocznia taktyczny poł. stępki wodowania wejścia do służby Umitaka 309 Kawasaki, Kobe 13.03.1959 25.07.1959 30.11.1959 Otaka 310 Kure Shipyard 18.03.1959 03.09.1959 14.01.1960 Wakataka 317 Kure Shipyard 05.03.1962 13.11.1962 30.03.1963 Kumataka 318 Fujinaga, Osaka 20.03.1963 21.10.1963 25.03.1964 rokości 6,60 m i zanurzeniu 2,10 m. Napęd nurzeniu 2,0 m. Stanowiący przedmiot kać, bowiem znalazły się one już w progra- stanowiły również 2 licencyjne silniki die- eksperymentu układ napędowy, zbliżony mach budżetowych na lata 1957 (2 szt.), sla, tym razem Mitsui/Burmeister & Wain, do siłowni kombinowanej typu CODAG, 1958 (2 szt.), 1959 (3 szt.), 1961 (2 szt.), 1962 których łączna moc także wynosiła 4000 obejmował turbinę gazową o mocy 5000 (2 szt.), 1963 (1 szt.) Ogółem w latach 1959– KM, zapewniały one jednak jedynie pręd- KM8 oraz 2 licencyjne silniki wysoko- 1966 siły JMSDF zasiliło kolejnych 12 jed- kość 20 węzłów. Zapas paliwa i zasięg były prężne Mitsui-Burmeister & Wain o mocy nostek tej klasy i jak się miało później oka- analogiczne jak w przypadku wcześniej- 4000 KM. Łączna moc układu napędowe- zać były to już ostatnie takie okręty pod szego typu Kari. go sięgała zatem 9000 KM, co zapewnia- banderą Japonii w dotychczasowym rozu- Również identyczne było uzbrojenie oraz ło maksymalną prędkość rzędu 26 węzłów. mieniu ich funkcji, wykształconym tak na- liczebność załóg obu typów ścigaczy. Wynoszący 22 t zapas paliwa gwarantował prawdę jeszcze w okresie międzywojen- Japończycy nie ograniczali się jedynie do zasięg 2000 Mm przy prędkości 12 węzłów. nym i czasach II wojny światowej. powielania wcześniejszych modeli okrętów Uzbrojenie eksperymentalnego ściga- Zbudowane jednostki należały do dwóch tej klasy. Plan budżetowy roku 1954 prze- cza było jak najbardziej konwencjonalne typów – Umitaka i Mizutori, choć z uwa- widywał bowiem także budowę pojedyn- i obejmowało podwójnie sprzężone dzia- gi na występujące między nimi duże podo- czej jednostki eksperymentalnej, na któ- ło kal. 40 mm, miotacz rakietowych bomb bieństwa, część autorów traktuje je łącznie. rej zamierzano sprawdzić nowy, mieszany głębinowych „Hedgehog”, 2 burtowe mio- Wyporność standardowa ścigaczy okrę- układ napędowy, obejmujący obok trady- tacze bomb głębinowych Mk 6 oraz 2 ru- tów podwodnych typu Umitaka9 wyno- cyjnych silników wysokoprężnych również fowe zrzutnie Mk 9. (fakt istnienia tych siła 440 t, a wyporność pełna odpowied- novum w postaci turbiny gazowej. ostatnich jest kwestionowany przez niektó- nio 480 t przy długości kadłuba 60,0 m, Prace powierzono stoczni Mitsubishi re źródła). szerokości 7,1 m i zanurzeniu 2,4 m. na- w Nagasaki, a stępkę pod nowy ścigacz, Hayabusa pozostawał w czynnej służbie pęd stanowiły znów 2 licencyjne silni- który otrzymał nazwę Hayabusa, położo- aż do drugie połowy lat 70-tych XX wieku, ki diesla Mitsui-Burmeister & Wain (na no 23 maja 1956. Jednostkę wodowano 20 a po wycofaniu z linii został w latach 1977- Umitaka i Ohtaka) bądź Babcock & Wil- listopada tego roku, zaś do służby oddano 1978 przebudowany na jacht!, co przedłu- 8. pojawia się także w niektórych źródłach informa- 10 czerwca 1957. żyło byt jednostki o kolejne 10 lat, do roku cja jakoby moc turbiny gazowej miała wynosić, bagate- Wyporność standardowa Hayabusa wy- 1987, gdy została definitywnie wycofana. la , 14 000 KM, co biorąc pod uwagę czas, w którym po- wstał Hayabusa, wydaje się raczej mało prawdopodobne. nosiła 370 t lub jak chcą inni 380 t przy Na kolejne ścigacze okrętów podwod- 9. jednostki określano także mianem dużych patro- długości 58,0 m, szerokości 7,80 m i za- nych JMSDF nie musiało wcale długo cze- lowców bądź szybkich patrolowców.

Wspaniałe ujęcie z lotu ptaka ścigacza Otaka typu Umitaka. Dobrze widoczne rozmieszczenie systemów uzbrojenia na okręcie z początkowego okre- su służby. Fot. „Ships of the World”

80 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Mizutori był prototypem ostatniej serii japońskich ścigaczy. Fot. „Ships of the World” cox na pozostałych. Łączna moc siłowni źródła wskazują, że była liczniejsza i skła- Silniki poruszały 2 śruby napędowe za- wynosiła 4000 KM. Dzięki 2 śrubom na- dała się z 80 ludzi10. pewniając prędkość 20 węzłów. Zapas pa- pędowym jednostki osiągały prędkość 20 Okręty pozostawały w czynnej służbie liwa wynoszący 24 t lub jak chcą inni12 na- węzłów. Zapas paliwa wynoszący 24 t za- do pierwszej połowy lat 80-tych. W latach wet 55 t powalał na zasięg 2000 Mm przy pewniał zasięg 2000 Mm przy prędkości 1984-1985 Wakataka i Kumataka zosta- prędkości 12 węzłów. 12 węzłów. ły przebudowane na jednostki pomocni- Uzbrojenie artyleryjskie obejmowało Uzbrojenie artyleryjskie składało się cze – tendry, które oznaczono jako ASU podwójnie sprzężone działo plot. kal. 40 z podwójnie sprzężonego działa kal. 40 64 i ASU 65. Z tendrów zdemontowano mm L/60 Mk 1 na pokładzie dziobowym, mm L/60 Mk 1, umieszczonego na pokła- uzbrojenie pop, lecz pozostawiono artyle- zaś do zwalczania okrętów podwodnych dzie dziobowym. Do realizacja podstawo- rię i elektronikę, zaś ich załogę ograniczo- służył miotacz rakietowych bomb głębino- wej funkcji, jaką było zwalczanie nieprzy- no do 50 osób11. wych „Hedgehog”, 1 rufowa zrzutnia bomb jacielskich sił podwodnych, służył miotacz Niemal równolegle z typem Umitaka głębinowych Mk 913 oraz 2 potrójne wy- rakietowych bomb głębinowych „Hedge- rozpoczęto budowę serii ścigaczy bardzo rzutnie torped pop kal. 324 mm Typu 68 hog”, rufowa zrzutnia bomb głębinowych podobnego typu Mizutori, z tym jednak, że (na 316, 319 i 320) bądź Mk 4 na pozosta- Mk 9 oraz nowość – 2 potrójne wyrzut- ostatnia z tych jednostek weszła do służby łych ścigaczach serii. nie torped pop kal. 324 mm Mk 4 (na 309 w roku 1966. Elektronika pokładowa obejmowała sys- i 310) bądź Typu 68 (na 317 i 318). Wyporność standardowa ścigaczy typu tem kierowania ogniem artyleryjskim Mk Jednostki otrzymały także wyposaże- Mizutori wynosiła 420 t, a pełna 460 t, 63 GFCS, radar dozoru nawodnego OPS nie elektroniczne w postaci systemu kiero- choć wg innych źródeł było to 420/440- 35 (311-312), OPS 36 (313-316) lub OPS 16 wania ogniem artyleryjskim Mk 63 GFCS, 450 t lub nawet 440/480-500 t przy długo- (319-320) oraz sonar SQS-11A. radar dozoru nawodnego OPS 35 (309 ści kadłuba 60,0 m, szerokości 7,1 m i za- i 310 ), OPS 36 (317) lub OPS 16 (318) oraz nurzeniu 2,30-2,35 m. Napęd tradycyjnie 10. wg „Wojenno-morskije siły inostrannych gosu- sonar SQS-11A. stanowiły 2 licencyjne silniki wysokopręż- darstw. Sprawocznik”, Moskwa 1988. Załoga ścigaczy op. typu Umitaka liczy- ne, w tym przypadku Kawasaki-M.A.N. 11. wg „Jane’s Fighting Ships 1986-87”, London 1986. 12. wg „Jane’s Fighting Ships 1986-87”, London 1986. ła 70 marynarzy i oficerów, choć niektóre model V-8-V o łącznej mocy 3800 KM. 13. wg „Wojenno-morskije siły…

Ścigacze typ „Mizutori” Nr Daty Nazwa Stocznia taktyczny poł. stępki wodowania wejścia do służby Mizutori 311 Kawasaki, Kobe 13.03.1959 22.09.1959 27.02.1960 Yamadori 312 Fujinagata, Osaka 14.03.1959 22.10.1959 18.03.1960 Otori 313 Kure Shipyard 16.12.1959 27.05.1960 13.10.1960 Kasasagi 314 Fujinagata, Osaka 18.12.1959 31.05.1960 31.10.1960 Hatsukari 315 Sasebo 25.01.1960 24.06.1960 15.11.1960 Umidori 316 Sasebo 15.02.1962 15.10.1962 30.03.1963 Shiratori 319 Sasebo 29.02.1964 08.10.1964 26.02.1965 Hiyodori 320 Sasebo 26.02.1965 25.09.1965 26.02.1966

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 81 Japońskie ścigacze okrętów podwodnych doby „Zimnej Wojny”

Załoga ścigaczy op. liczyła 80 maryna- czami okrętów podwodnych powojennej ja- inostrannym fłotam”, Moskwa 1971. rzy i oficerów, choć niektóre źródła podają pońskiej floty, zamykającymi pewien okres Lengeren H., Itani J., Takahara TB., Ścigacze okrętów mniejszą ich liczbę – 70 lub 7514. jej dziejów, zapoczątkowany tak napraw- podwodnych Japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej”, Jednostki typu Mizutori pozostawały dę jeszcze w latach 30-tych. Po prostu , wo- cz. I, cz. II, cz. III i IV, „Okręty Wojenne” nr 16, 17, 18. w służbie czynnej do początków lat 80-tych, bec dynamicznego rozwoju techniki i to nie Makowski A., Kubiak K., Korea 1950-53 działania po czym były stopniowo wycofywane. W la- tylko militarnej, wyczerpała się formuła tej morskie, Gdańsk 2000. tach 1986/1987 roczniki flot wykazywa- klasy, która stała się zwyczajnie nieefektyw- Marczak J., Współczesne okręty wojenne, Warszawa ły w linii już tylko Hiyodori. W latach 1982 na , wobec czego postanowiono z niej zre- 1970. i 1986 Umidori i Shiratori zostały przebu- zygnować. Dotychczasowe zadania zwal- Sobański MS., Zapomniane niszczyciele Zimnej Wojny, dowane na pomocnicze tendry oznaczone czania sił podwodnych potencjalnego „Okręty Wojenne” nr spec. 37 „Z dziejów floty Japoń- ASU 63 i ASU ??. Z ich pokładu zdemonto- przeciwnika przejęły eskortowce i niszczy- skiej”, 2011. wano uzbrojenie pop, pozostawiając artyle- ciele oraz lotnictwo, a funkcje czysto do- Sobański MS., Japońskie eskortowce Zimnej Wojny, ryjskie i elektronikę, a równocześnie ogra- zorowe czy patrolowe w strefie przybrzeż- „Okręty Wojenne” nr spec. 43, „Z dziejów floty Japoń- niczając liczebność załóg do 50 osób. nej okręty rozbudowanej japońskiej Straży skiej”, 2013. Ostatni z serii – Hiyodori miał w latach Ochrony Wybrzeża (Japan Coast Guard). „Wojenno-morskije siły inostrannych gosudarstw. Spra- 1986-1987 zostać przebudowany na służbo- wocznik, Moskwa 1988. wy jacht i kontynuował służbę do roku 1995. Bibliografia Internet Fukui S., Japanese naval vessels at the end of World * * * War II, London 1992. 14. odpowiednio wg Kowalenkowa WA, Ostroumo- wa MN, „Sprawocznik po inostrannym fłotam”, Moskwa „Jane’s Fighting Ships 1986-87”, London 1986. Jednostki typów Umitaka i Mizutori były 1971 oraz Marczaka J, Współczesne okręty wojenne, War- już ostatnimi klasycznymi dużymi ściga- Kowalenkow WA, Ostroumow MN, „Sprawocznik po szawa 1970.

Hatsukari reprezentujący ostatni typ Mizutori. Fotografia z początkowego okresu służby. Fot. „Ships of the World”

POD NASZYM PATRONATEM

Jest to opracowanie źródłowe obejmujące dokumenty, listy, fotografie z archiwum domowe porucznika marynarki Jerzego Hedingera, oficera nawigacyjnego ORP Ryś w 1939 roku. W pracy odnajdujemy także jego dziennik z rejsu dokoła świata na francuskim krążowniku szkolnym Jeanne d’Arc. Większość fotografii nigdy nie była publikowana, a obejmują one okres międzywojenny, czas internowania w Szwecji, służby w PMW w Wielkiej Brytanii w latach 1944- 45 a także okres postępującej demobilizacji i późniejszego pobytu w Kanadzie. Podobnie także dokumenty stanowią ciekawy zbiór z tych samych okresów. Listy odnoszą się zaś nie tylko do czasów wojennych, ale publikowane są także listy rozliczeniowe z lat 80-tych i 90-tych, które rzucają niezwykle ciekawe światło na okres internowania w Szwecji, a zwłaszcza postawę części oficerów, w tym komandorów W. Salomona, czy A. Mohuczego. Opublikowane zostały także dwa wywiady Jerzego Hedingera i jeden jego syna Adama, poświęcony ojcu. Bogatą część źródłową poprze- dzają losy rodziny Hedingerów mieszkających przed wojną w Wielkopolsce, samego porucznika Jerzego Hedingera, a także rys poświęcony dywizjonowi okrętów podwodnych w okresie międzywojennym i losom ORP Ryś w czasie kampanii wrześniowej.

Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2013 www.napoleonv.pl

82 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Norweski Kya typu 207, 3 lipca 1987 r. Hartmut Ehlers (Niemcy) Fot. © HartmutTekst Ehlers

Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej część VIII

10. Eksport U-Bootów szczegółowo ramach zakupiono 5 jednostek za cenę je- • Uzbrojenie: 8 załadowanych, dziobo- 10.1 Typ 207 (Norwegia) dynie 17,4 mln USD. Kwota ta obejmuje wych wyrzutni dziobowych kal. 533 mm Informacje ogólne: koszty związane ze wyszkoleniem załóg, typu Alliant NT-37C, FFV Typ 61 Okręty tego typu były pochodną pro- dostawę części zamiennych i pozostawie- • Urządzenia nawigacyjne: radar nawi- jektu 205. Zostały zbudowane jeszcze nie kilku torped, co uzgodniono dodat- gacyjny Thomson-CSF CALYPSO ze stali magnetycznej i miały większe kowo na piśmie 13 maja 2002 roku. Trzy • Wyposażenie: przelicznik torpedowy możliwości zanurzenia. Budowa 15 tych z sześciu wymienionych okrętów zostały MSI-700, sonar SRS M-1 H, Atlas-GHG jednostek sfinalizowana została dzięki wyremontowane jeszcze w Norwegii. AN 5039A1; środkom wyasygnowanym przez USA – Dane techniczne (w kolejności budowy): • Wyposażenie dodatkowe: peryskop, Offshore Procurement. Ze względów fi- • Wyporność: ↑ 485 m³ (bojowa), ~ 450 tratwa ratunkowa, kotwica, pętla antyma- skalnych miano przydzielić im początko- tons (konstrukcyjna); ↓ 524 m³ gnetyczna (MES-Schleife) wo numery burtowe U.S. Navy. W dniu • Wymiary: długość maksymalna Inne właściwości: 26 maja 1960 roku podpisano umowę na 45,41 m; szerokość 4,65 m; zanurzenie Głębokość zanurzania 180 m, szaco- budowę jednego okrętu typu 207 o nu- 4,0 m/4,3 m (KLW/bojowe) wane pierwotnie zanurzenie przy 370 ts, merze SS-553. Drugi norweski okręt pod- • Napęd: spalinowo-elektryczny, dwa w miarę „starzenia” się – patrz rozdział 5.7, wodny pojawił się amerykańskim progra- czterosuwowe, 12 cylindrowe silniki z do- porównaj też z typem 201 o wyporności mie budowy w kwietniu 1961 roku jako ładowaniem Maybach Mercedes-Benz MB 350 ts/395 ts. Svenner jako jednostka szkol- SS-556. Trzy jednostki sprzedano w latach 820 Db, po 600 KM/441 kW, maksymal- na z dwoma peryskopami, w stanie ory- POD NASZYM PATRONATEM 1989-91 Danii. Te i sześć następnych nor- na moc ciągła przy 1400 min-1; dwa gene- ginalnym kadłub mierzył maksymalnie weskich okrętów podwodnych zmoderni- ratory BBC o mocy 405 kW; jeden dwusto- 46,41 m i wypierał ↑ około 14 m³ więcej. zowano w Norwegii w latach 1989-1993 janowy silnik trakcyjny prądu stałego 1500 Zmodernizowane norweskie okręty pod- według różnych koncepcji. KM/ 1100 kW, sprzężony z wałem napędo- wodne mają długość maksymalną 47,41 m Wspomnianą zmodernizowaną, norwe- wym, energia z akumulatorów. Jedna pię- (Svenner 48,41 m), a wydłużenie ich kadłu- ską szóstkę zamierzano wycofać ze służ- cioskrzydłowa śruba napędowa o średni- bów o 2,0 m spowodowało wzrost objętości by między 2002, a 2005 rokiem. Jak wiado- cy 2,30 m, 2 stery w strumieniu nadążnym. kadłuba sztywnego o około 34 m³, zgod- mo jednak, w dniu 18 stycznia 2002 roku • Prędkość: ↑ > 10,0 w; ↓ 17,0 w, mak- nie z nową definicją dot. wyporności, któ- Polska wyraziła gotowość przejęcia jedne- symalna ra wynosi 459 ts. go z nich do momentu, kiedy zrealizowany • Zasięg: ↓ 141 Mm/6 w, 5000 Mm/8 Prace modernizacyjne, obejmujące m. zostanie zamiar planowanego po 2015 roku w (chrapy) in. wymianę silników wysokoprężnych przejęcia szwedzkiego okrętu podwodnego • Elektrownia: Zasilanie z baterii aku- na MTU 12V493AZ, zainstalowanie nowe- typu NGU. Projekt zatwierdzono i podpi- mulatorów go sonaru Krupp-Atlas CSU-83 oraz no- sano 15 lutego tego samego roku. W jego • Załoga: 17-18 wego przelicznika torpedowego MSI-90U

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 83 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej wykonały stocznie Mjelluma i Karlsena KYA (S 317) i od tego też dnia w służbie. Operacje na Mo- w Urivale, koło Bergen. Rheinstahl-Nordseewerke, Emden rzu Śródziemnym w okresie 10.10.2008– Sprzedane Danii U-booty zmoderni- 26.05.1963 31.3.2009 r, w międzyczasie poddał się w Tur- zowano w Urivale. Ich kadłuby wydłu- 20.02.1964 cji przeglądowi technicznemu i naprawie. żono jedynie o 1,2 m. Po tym zabiegu 15.06.1964 długość maksymalna jednostek wzrosła Odkupiony przez Danię 10.7.1991 r.: ULA, KINN (II) (S 300, S 316) do 46,61 m, a objętość kadłuba sztywne- Nowa nazwa Springeren (S 324), Rheinstahl-Nordseewerke, Emden go o ~20 m3. Zainstalowano na nich rów- 17.10.1991 r. w służbie duńskiej marynarki 21.08.1964 nież nowe silniki spalinowe typu MTU wojennej, zmodernizowany. Wycofany ze 19.12.1964 takie same jak norweskie, zintegrowa- służby 25.11.2004 r., przewidziany na eks- 07.05.1965 ne urządzenie sonaru typu Krupp-Atlas ponat muzealny w Bagenkop/Langeland. Przemianowany na Kinn 12.3.1987 r. PSU-83 i nowy przelicznik torpedowy Otrzymał nową sygnaturę: S 316. Wycofa- Thorn-EMI D3 oraz peryskop obserwa- KOBBEN (S 318) ny ze służby 23.5.1991 r. i formalnie prze- cji okrężnej typu Pilkington Optronics Rheinstahl-Nordseewerke, Emden kazany USA. W 1998 r. złomowany. Jego CK 34. 09.12.1963 kiosk ustawiony został przed byłym bun- 25.04.1964 krem U-bootów „Dora I” w Trondheimie. Nazwa 17.08.1964 Stocznia (Nr budowy) Modernizację ukończono w maju 1991 r. UTSIRA (S 301) Położenie stępki Od 1998 r. w rezerwie. W czerwcu 1999 r. Rheinstahl-Nordseewerke, Emden Wodowany przekazany do utylizacji. Początkowo był 30.10.1964 W służbie przewidziany do przekazania Polsce w cha- 11.03.1965 KAURA (S 315) rakterze jednostki szkolnej pod na zwą Ja- 01.07.1965 Rheinstahl-Nordseewerke, Emden strząb (292), ale ostatecznie, od 9.6.2002 Pod koniec 1991 r. wycofany ze służby, 19.05.1964 r. pełnił rolę rezerwuaru części zamien- w 1998 r. pocięty na złom. 16.10.1964 nych. Wykorzystywany jako laboratorium 05.02.1965 doświadczalne Akademii Marynarki Wo- UTSTEIN (S 302) W październiku 1991 r. przekazany Da- jennej w Gdyni-Oksywiu, następnie udo- Rheinstahl-Nordseewerke, Emden nii i wykorzystany jako rezerwuar części stępniony do wykorzystania jako ekspo- 08.01.1965 zamiennych przeznaczonych celem użycia nat muzealny. Po rekonstrukcji Jastrząb 19.05.1965 ich przy remoncie Sælena (S323). Kadłub drogą lądową został przetransportowany 09.09.1965 pocięty na złom w 1992 r. do Akademii MW od 15 do 17.12.2011 r. Pod koniec 1991 r. wycofany ze służby. i ustawiony przed jej gmachem. W 1998 r. przekazany Muzeum Morskie- KINN (S 316) mu w Horten. Rheinstahl-Nordseewerke, Emden (351) KUNNA (S 319) ?.02.1963 Rheinstahl-Nordseewerke, Emden UTVAER (S 303) 30.11.1963 03.03.1964 Rheinstahl-Nordseewerke, Emden 08.04.1964 16.07.1964 24.03.1965 Zakontraktowany z U.S. Navy; numer 01.10.1964 30.07.1965 taktyczny SS-553. W 1982 r. wycofany ze Modernizację ukończono w grudniu 01.12.1965 służby. W 1990 r. zatopiony we fiordzie 1991 r. 20.10.2004 r. przekazany Polsce z jed- Odkupiony przez Danię 26.8.1989 r.: Borna. noczesną zmianą nazwy na Kondor (297) nowa nazwa Tumleren (S 322). W służbie Norweski Kaura typu 207, 30 październik 1987 r. Fot. © Hartmut Ehlers

84 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Nieustalony z nazwy duński okręt podwodny typu 205. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego marynarki wojennej Danii 20.10.1989 r., ponownie służbie. W 1998 r. w rezerwie, Przejęty 12.6.1967 r. Zmodernizo- zmodernizowany. Wycofany ze służby w czerwcu 1999 r, przekazany do złomo- wany w październiku 1993 r. W dniu 2.2.2004 r. Przez pewien czas noszono się wania, co nastąpiło w 2001 r. 8.9.2003 r. przekazany Polsce, w służbie od zamiarem sprzedania go Bułgarii, ale osta- 24.10.2003 r. jako Bielik (296). W między- tecznie 17.8.2004 r. skreślono go z listy SKOLPEN (S 306) czasie operacje na Morzu Śródziemnym, i pocięto na złom. Rheinstahl-Nordseewerke, Emden między styczniem a kwietniem 2005 r. 01.11.1965 oraz październikiem 2006 a marcem 2007 UTHAUG (S 304) 24.03.1966 i październikiem 2010 r. do lutego 2011 r. Rheinstahl-Nordseewerke, Emden 17.08.1966 31.05.1965 Modernizację ukończono do paź- 10.2 Typ NARHVALEN (Dania) 08.10.1965 dziernika 1989 r. Dnia 13.10.1997 r. pod- Informacje ogólne: budowa licencyjna 16.02.1966 czas marszu pod powierzchnią wody w Danii według projektu typu 205 (zmo- Odkupiony przez Danię 11.7.1990 r.: kolizja z brytyjskim statkiem handlo- dyfikowanego) ze stali antymagnetycznej. 11.7.1990 r., nowa nazwa Sælen, nowa sy- wym Solena, nieznaczne uszkodzenia. Dane techniczne: gnatura: S 323. Od 10.10.1990 r. w służ- W dniu 5.8.2002 r. przekazany Polsce • Wyporność: 455 m³ (bojowa), ~420 ts bie Królewskiej MW Danii. Zatonął i 16.8.2002 r. w służbie pod nazwą Sęp (konstrukcyjna); ↓ 485 m³ 4.12.1990 r. podczas przechodzenia na (295). • Wymiary: długość 45,41 m (mak- holu bez załogi z Kopenhagi do Århus. symalna); szerokość 4,59 m; zanurzenie Podniesiony z dna 17.12.1990 r., przez STADT (S 307) 3,80 m niemiecki pływający dźwig ratowni- Rheinstahl-Nordseewerke, Emden • Napęd: spalinowo-elektryczny skła- czy Roland i dostarczony do Århus gdzie 01.02.1966 dający się z dwóch czterosuwowych, go wyremontowano. Ponownie w służ- 10.06.1966 12 cylindrowych silników wysokopręż- bie 10.8.1993 r. W 2000 r. zamontowanie 15.11.1966 nych typu Maybach Mercedes-Benz MB ulepszonego urządzenia do chłodzenia Jako trzeci przewidziany przez Danię do 820 Db, każdy o mocy z przeciążeniem baterii akumulatorów oraz klimatyzację sprzedaży, lecz po wejściu na skały pod- 600 KM/441 kW przy 1400 min-1, dwa ge- o większej mocy, przewidując służbę na wodne wiosną 1987 r. z powodu nieopła- neratory prądotwórcze BBC 405 kW; jeden Morzu Śródziemnym. calności remontu wycofany ze służby. Za- silnik trakcyjny prądu stałego, dwustoja- Od maja 2002 r. operacje w Zatoce Per- stąpiony przez Kya i w połowie 1989 r. nowy o mocy 1500 KM/ 1100 kW, sprzężo- skiej, u wybrzeży Iranu. W czerwcu 2003 r. złomowany. ny z jednym wałem napędowym; zasilanie przejście do Bahrajnu celem przetranspor- z baterii akumulatorów. Jedna pięcioskrzy- towania do Danii na pokładzie niemiec- STORD (S 308) dłowa śruba napędowa o średnicy 2,30 m, kiego transportowca ładunków ponadnor- Rheinstahl-Nordseewerke, Emden jeden ster w strumieniu nadążnym. matywnych Grietje. Ostatnia działalność 01.04.1966 • Prędkość: ↑ > 10,0 w; ↓ 17,0 w maks. to udział w listopadzie 2004 r. w ćwicze- 02.09.1966 • Zasięg: ↓ 3950 Mm/4 w (chrapy), 228 niach „Joint Military Course“, które odbyły 09.02.1967 Mm/4 w się u wybrzeży Szkocji. Wycofany ze służby Po pracach modernizacyjnych ponow- • Elektrownia: zasilanie z baterii aku- 21.12.2004 r. i przekazany duńskiemu Mu- nie w służbie od 26.10.1990 r. W dniu mulatorów zeum Morskiemu Holmen w Kopenhadze. 25.5.2002 r. przekazany Polsce. Wszedł na • Załoga: 21 (4 oficerów, 17 podoficerów Oksywie 29.5.2002 r. Oddany do służby i marynarzy) SKLINNA (S 305, S 314) 4.6.2002 r. pod nową nawą Sokół (294). • Uzbrojenie: 8 wyrzutni torpedowych Rheinstahl-Nordseewerke, Emden kalibru 533 mm 17.08.1965 SVENNER (S 309) • Urządzenia nawigacyjne: radar nawi- 21.01.1966 Rheinstahl-Nordseewerke, Emden gacyjny Thomson-CSF CALYPSO 27.05.1966 08.09.1966 • Wyposażenie: przelicznik torpedowy W 1988 r. nowa sygnatura S 314. Po mo- 27.01.1967 MSI-700, sonar SRS M-1 H, Atlas-GHG dernizacji ponownie w służbie, 9.1.1989 r. 01.07.1967 AN 5039A1

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 85 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

• Wyposażenie dodatkowe: peryskop, -Benz MB 820, maksymalna moc cią- 01.06.1969 tratwa ratunkowa, kotwica, pętla magne- gła po 600 KM/441 kW, przy 1450 min- 19.10.1971 tyczna (MES-Schleife) 1, generatory AEG o mocy po 405 kW; 08.08.1972 Informacje dodatkowe: zanurzenie do dwustojanowy silnik trakcyjny o mocy Początek modernizacji w stoczni HDW; 190 m. Po modernizacji w Århus Flyde- 5000 KM/3680 kW przy liczbie obrotów nr 258. Ukończona w lipcu 1993 r. dock, wyposażony m.in. w silnik o tej sa- 200 min-1 firmy Siemens AG, sprzężony mej mocy co ww. MTU 12V 493 TY, zin- z jednym wałem, zasilany z akumulato- PROTEUS (S 113) tegrowane urządzenie sonaru STN Atlas rów. Ster krzyżowy, za nim pięcioskrzy- HDW, Kilonia (1224) Elektronik PSU-83 oraz w nową baterię dłowa śruba napędowa. 01.10.1969 akumulatorów brytyjskiego typu Chlori- • Prędkość: ↑ > 11,0 w; ↓ 22,0 w maks, 01.02.1972 de Industrial Batteries Ltd. 12,0 w na chrapach 23.11.1972 • Zasięg: ↓ 8600 Mm/4 w na chrapach Początek modernizacji w Salaminie NARHVALEN (S 320) • Elektrownia: moc z baterii akumulatorów przez HDW, nr A 259. Ukończona w grud- Orlogsværft, Kopenhaga • Załoga: 31 (6 oficerów, 25 innych niu 1995 r. 16.02.1965 członków załogi) Okręty były, zgodnie z kontraktem pod- 10.09.1968 • Uzbrojenie: 8 dziobowych wyrzutni pisanym 5.5.1989 r. z HDW, sukcesyw- 27.02.1970 torpedowych kal. 533 mm z 14 torpedami nie doprowadzane do standardu typu Pierwotnie przewidywana sygnatura: (6 rezerwowych) 206A – Program Poseidon I. Objął on m. S 330. Narhvalen odbył w grudniu 1971 r. • Urządzenia nawigacyjne: radar nawi- in. zamontowanie nowych silników wy- 41 dniowy patrol z Bałtyku do Wysp gacyjny, zestaw radiokomunikacyjny sokoprężnych typu MTU 12V 493 TY60, Owczych (farer. Føroyar, duń. Færøerne, • Wyposażenie: przelicznik torpedowy nowego sonaru typu Krupp-Atlas CSU- niem Färöer – Inseln) i z powrotem, idąc H.S.A. M-8, sonar SRS M-1 H, Atlas – gru- 83-90 z aktywną częścią DBQS-21 i bierną 95% w zanurzeniu. Był to najdłuższy rejs pa hydrofonów GHG AN 5039A1 DUUX-2, urządzenia kierowania ogniem podwodny duńskiego okrętu podwodne- • Wyposażenie dodatkowe: 2 peryskopy, Sperry Unisys Kanaris oraz jednego urzą- go. Początek modernizacji w marcu 1993 r., 2 tratwy ratunkowe, 1 kotwica, pętla de- dzenia EloKa AR-700-S5. Z wyrzutni tor- próby morskie w kwietniu 1995 r., ponow- magnetyzacyjna MES. pedowych istnieje możliwość odpalania nie w służbie we wrześniu 1995 r. W dniu Informacje dodatkowe: pocisków rakietowych typu „Harpoon” 16.10.2003 r. wycofany ze służby. Maksymalne zanurzenie 250 m, ka- i równocześnie do 4 zdalnie kierowanych dłub sztywny ∅ 6,20 m, wysokość 11,30 m. kablem torped. Zapas uzbrojenia wynosi NORDKAPEREN (S 321) 4 częściowe baterie 120 ogniw = 11 500 Ah 10 torped AEG SUT Mod.0 i 4 pociski ra- Orlogsværft, Kopenhaga o masie łącznej 257 t. kietowe typu „Harpoon” UGM-84C. Licz- 20.01.1966 50 t paliwa (+13 t w zbiornikach bala- ba załogi wzrosła o 5 osób i liczy teraz 18.12.1969 stowych)*, 4 t oleju smarnego, 31 t wody 7 oficerów i 29 marynarzy różnych stop- 22.12.1970 sanitarnej łącznie z wyrzutniami torped ni. Trzy będące jeszcze w aktywnej służ- Pierwotnie przewidywana sygnatu- i zbiornikami balastowymi trymu, 19 t bie okręty podwodne mają być od roku ra: S 331. Nordkaperen dzierży dwa rekor- wody pitnej. Autonomiczność: 50 dób. 2015 wycofane ze służby. Jeszcze przed tą dy; był ostatnim okrętem zbudowanym Kubryk załogowy z 15 kojami, kubryk datą Grecja byłaby jednak zainteresowana przez Orlogsverft i jako pierwszy duński podoficerów z 10 i oficerski z 5 kojami. Po- sprzedażą ich innym państwom, które by okręt podwodny przekroczył w zanurzeniu mieszczenie dowódcy z 1 koją, 2 ubikacje. wykazały nimi jakieś zainteresowanie. 22.8.1974 r. Biegun Północny. Zmoderni- zowany od połowy 1995 do 1998 r. W dniu GRECJA PERU 2.2.2004 r. wycofany ze służby. GLAFKOS (S 110) ISLAY (SS-45, SS-35) HDW, Kilonia (1221) HDW, Kilonia (53) 10.3 Typ 209 / 1100 (Grecja, Peru) 01.09.1968 15.05.1971 Informacje ogólne: Okręty powstały na 15.09.1970 11.10.1973 bazie zmodyfikowanego typu 205 i w pro- 06.09.1971 24.01.1975 jekcie IKL-u z wiosny 1967 r. klasyfikowa- Wyjście z Kilonii 8.11.1971 r., przybycie Próby morskie w czerwcu 1974 r., do- ne były najpierw jako 209/0. Kadłuby ze do bazy w Salaminie 7.12.1971 r. Ukończe- starczony 23.8.1974 r. stali antymagnetycznej (Spezialstahl HY nie modernizacji w Salaminie 14.11.1997 r. 80) o większych wymiarach, ze zmienio- przez HDW, nr A 261. Wycofany ze służby ARICA (SS-46, SS-36) nym kształtem rufy; ster krzyżowy (Flos- 9.6.2011 r. HDW, Kilonia (54) senkreuz) przed śrubą napędową, akumu- latory o większej pojemności a co za tym NEREUS (S 111) 1. Formverdrängung, w wolnym tłumaczeniu na ję- idzie większej wydajności napędowej. HDW, Kilonia (1222) zyk polski – wyporność formy – jest określeniem mia- Dane techniczne (stan oryginalny): 15.01.1969 ry, która jest tylko stosowana wyłącznie dla niemieckich • Wyporność: ↑ 1105 m³ (bez zbior- 07.06.1971 okrętów podwodnych. Jej wielkość jest potrzebna m. in. do obliczeń hydromechanicznych (opór, prędkość). ników balastowych), ↓ 1210 m³; 1400 m³ 10.02.1972 Obejmuje ona wszystkie wartości uzyskane podczas ba- (Form1); 980 ts (Typ)2; Początek modernizacji w Salaminie dania płaszcza kiosku i kadłuba na oddziaływanie przez wodę zaburtową, ale też zalewaną przez nią dziobową • Wymiary: długość 54,30 m (maksymal- przez HDW nr A 260 w grudniu 1997 r. część kadłuba, a konkretnie wydrążone (puste w środku) na), szerokość: 6,25 m; zanurzenie 5,40 m Ukończona w marcu 2000 r. części wyposażenia znajdujące się na zewnątrz kadłuba • Napęd: spalinowo-elektryczny, czte- twardego, przez które woda tylko przepływa, a tym sa- mym nie mają one żadnego wpływu na wyporność okrę- ry czterosuwowe 12-cylindrowe silniki TRITON (S 112) tu podwodnego. wysokoprężne typu Maybach Mercedes- HDW, Kilonia (1223) 2. w przypadku wody morskiej = 1,020

86 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

01.11.1971 09.11.1972 że ten atak nie przyniósł sukcesu, mimo że 05.04.1974 07.03.1974 na atakującym okręcie 6 minut po odpale- 04.04.1975 Chrzest 21.11.1972 r. W dniu 24 maja niu torpedy usłyszano niewielką eksplozję Chrzest 17.4.1974 r., przekazany mary- 1982 r. podczas walk o Falklandy/Malwi- z kierunku celu. Co istotne, po wciągnię- narce wojennej 21.1.1975 r. ny dowódca (Capitán de Fragata Rober- ciu przez Arrowa jej holowanej pułapki Obie jednostki w latach 2007-2008 w ra- to Salinas) odpalił z wyrzutni nr VII tor- przeciwtorpedowej okazało się, że urzą- mach programu Delfin II zmodernizowa- pedę w kierunku zauważonego wroga. Ta dzenie jest zniszczone. Zostało to uznane ne w Peru. Zamontowano nową baterię jednak się zakleszczyła, druga z wyrzutni za dowód, iż brytyjska pułapka zadziała- akumulatorów i nowe urządzenie do kiero- nr I również. Dopiero w dniu 15 czerwca ła i zwiodła układ naprowadzania torpe- wania ogniem typu Sepa Mk 3, ulepszoną przeprowadzony atak zakończył się sukce- dy SST-4. Atak na drugi okręt brytyjski zo- wersję sonaru, a na uzbrojeniu znajdują się sem, gdyż załoga usłyszała wybuch a na- stał przeprowadzony w sytuacji szybko torpedy nowej generacji. stępnie silny ogień prowadzony w głębię3. zwiększającej się odległości miedzy San Od 1988 r. w remoncie i modernizowany Luis, a celem. W związku z tym przyczy- 10.4 Typ 209/1200 (Argentyna, w stoczni Domecqa Garcíi w Buenos Aires. ną jego bezskuteczności było prawdopo- Kolumbia, Turcja, Grecja, Peru, Korea Ponownie wodowany w październiku 1994 dobnie wyjście Alacrity poza zasięg torpe- Południowa) r, a w marcu 1995 r. ponownie wcielony dy. Okręt podwodny odpalił w tym czasie Informacje ogólne: kadłub wydłużono do służby. Instalacja nowych akumulato- w kierunku lotniskowca Invincible i jego o około 1,6 m Klasyfikowany początkowo rów również w stoczni Domecqa Garcíi od eskorty w sumie osiem torped z około 7000 jako wariant typu 209/1, z uwagi również 2004 r. Do sierpnia 2005 r. uaktualniono metrów. Cztery z nich były niemieckiego na zwiększoną pojemność zbiorników pali- poziom techniczny urządzenia sonarowe- typu SST-4 kierowane kablem. Błędy po- wowych; projekt IKL-u o sygnaturze IK 68. go, co nastąpiło w latach 2009-2010. pełnione przez obsługę podczas podłącza- Dane techniczne oryginalnego stanu nia końcówek kabli do torped (nie były jednostek argentyńskich: SAN LUIS (S 32) należycie dokręcone i oderwały się po dro- • Wyporność: ↑ 1158 m³ (bez zbiorni- HDW, Kilonia/Tandanor (A 30) dze) spowodowały, że wszystkie chybiły ków balastowych), ↓ 1268 m³; ~1450 m³ 01.10.1970 swoje cele. W 1985 r. przeniesiony do re- (Forma); 1000 ts (Typ); 03.04.1973 zerwy. W 1992 r. rozpoczęto remont i pra- • Wymiary: długość 55,87 m (maks); 24.05.1974 ce modernizacyjne, lecz w styczniu 1997 r. szerokość 6,25 m (7,5 m – maks.); ster Załadunek części rufowej kadłuba i skie- z niego zrezygnowano. Formalnie wycofa- krzyżowy; zanurzenie 5,50 m rowanie do Argentyny 6.12.1972 r. Chrzest ny ze służby 23.4.1997 r. i zakonserwowa- • Maszynownia: typ 209/1100 2.5.1973 r. Udział w konflikcie zbrojnym ny. W maju 2011 r. jeszcze istniał. • Prędkość: ↑ 11,5 w↓ 22,0 w – maks, o Falklandy/Malwiny w 1982 r. W jego Jednostki typu Salta poddano pierw- 12,0 w pod chrapami trakcie okręt przeprowadził trzy ataki tor- szej modernizacji, w trakcie której wy- • Zasięg: ↓ 11 300 Mm/ 4 w, wzgl. 6000 pedowe (Capitán de fregata [kmdr por.] mieniono im silniki wysokoprężne na Mm/8 w pod chrapami, bez nich 400 Fernando Azcueta), dwa z użyciem prze- nowszego typu MTU 12V 493 AZ80 oraz Mm/4w znaczonych do ataku na jednostki nawod- zainstalowano nowe zintegrowane urzą- • Elektrownia: zasilana z baterii akumu- ne niemieckich torped SST-4 oraz jeden dzenie sonarowe typu STN Atlas Elektro- latorów atak przy użyciu amerykańskiej torpe- nik CSU-3, składające się m. in. z: części • Załoga: 31 (5 oficerów, 26 niższych dy typu Mark 37. Celem pierwszych ata- aktywnej AN 526, GHG AN 5039, bier- stopni) ków przeprowadzonych 1 maja 1982 r. były nego urządzenia pomiaru odległości DU- • Uzbrojenie: 8 dziobowych wyrzut- średniej wielkości jednostki brytyjskie wy- UX-2CN oraz akustycznego urządzenia ni torpedowych kal. 533 z 14 torpedami posażone w śmigłowce ZOP, a mianowicie zakłócającego DUUG-1D. Dodatkowo za- (6 rezerwowych) fregata rakietowa typu 22 Brilliant (F90) instalowano radar typu ESM mod. Thales • Środki dowodzenia: radar nawigacyjny oraz fregata typu 12 Yarmouth (F101). DR-2000U. i podwodny system telefonii (UT-Anlage) Oba ataki nie skończyły się powodzeniem, Co do San Luis, to do wiadomości auto- • Systemy bojowe: urządzenie do kiero- a okręty brytyjskie przypuściły trwający ra w sierpniu 2011 r. docierały informacje wania ogniem H.S.A. M-8, sonar SRS M-1 H 20 godzin kontratak za pomocą bomb głę- i to pochodzące z wyższych kręgów ma- Atlas, szumonamierniki (GHG) AN 5039A1 binowych oraz odpalając co najmniej jed- rynarki wojennej Argentyny, że po ukoń- • Wyposażenie: 2 peryskopy, 2 tratwy ną torpedę. Drugi atak argentyńskiego czeniu remontu (patrz również rozdział ratunkowe, ponton, kotwica, pętla dema- okrętu, którego celem był okręt podwod- 10.10) zamierzano przywrócić mu po- gnetyzacyjna (MES) ny przeprowadzono 8 maja. W 12 minut przednią formę i ponownie wcielić do ak- Informacje dodatkowe: zanurzenie, po odpaleniu przeciwpodwodnej torpedy tywnej służby. maksymalna wysokość kadłuba i model Mk 37, z kierunku celu słyszalny był od- baterii 209/1100; 85 t paliwa, autonomicz- głos eksplozji. Wielka Brytania nigdy nie KOLUMBIA ność 40 dób. Jednostki tego typu innych potwierdziła jednakże straty okrętu pod- PIJAO (S 28) państw charakteryzują się nieco innymi wodnego, toteż przypuszcza się, że torpe- HDW, Kilonia (61) danymi technicznymi, wzgl. różnią się też da mogła eksplodować uderzając w dno. nieco wyglądem zewnętrznym, na co autor Ostatni atak miał miejsce 10 maja – podob- 3. Więcej na temat działalności argentyńskich okrę- zwraca szczególną uwagę. nie jak poprzednie przeprowadzony zo- tów podwodnych w konflikcie o Flaklandy/Malwiny czytaj w artykule Aleksandra Mitrofanowa (Litwa) pod stał bez użycia peryskopu. Jego celem były tytułem Argentyńskie okręty podwodne w konflikcie fal- ARGENTYNA fregaty rakietowe typu 21: Arrow (F173) klandzkim. „Okręty Wojenne”, nr 54 (4/2002), Tarnow- SALTA (S 31) i Alacrity (F174). Atak na każdy z okrę- skie Góry oraz w artykule Carlosa E. Zimmermanna – Einsätze der argentinischen U-Boote im Malwinen- HDW, Kilonia/Tandanor (A 29) tów nastąpił przy tym przy użyciu po jed- -Krieg, w „Marine-Rundschau” 3/1984, str. 129-131. 03.04.1970 nej torpedy. Podobnie jak poprzednie, tak- (przyp. red,)

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 87 Tekst

Kolumbijski Pijao typu 209/1200 w Cartagenie, 14 czerwca 1995 r. Fot. © Hartmut Ehlers

01.04.1972 ków napędowych i akumulatorów, nowego YILDIRAY (S 350) 10.04.1974 urządzenia prowadzenia ognia ISUS 90-III Gölcük Tersanesı, Izmit (A 96) 18.04.1975 w miejsce ISUS-80 i nowej Eloki UME-100, 15.05.1976 Chrzest 19.6.1974 r., dostarczo- zamiast dotychczasowego urządzenia typu 20.07.1979 ny 17.4.1975 r. Pierwszy dłuższy remont DR-2000. 30.07.1980 w stoczni HDW od listopada 1990 r. do Oficjalnie rozpoczęcie budowy 1.5.1976, maja 1991 r., drugi w stoczni Cotecmar, TURCJA oddany do służby w Gölcüku 20.6.1981 r. Cartagena de Indias, w latach 1999-2002. ATILAY (S 347) W połowie 2010 r. zapoczątkowano mo- HDW, Kilonia (65) DOĞANAY (S 351) dernizację, także w Cotecmar. 01.12.1972 Gölcük Tersanesı, Izmit (A 214) 23.10.1974 21.03.1980 TAYRONA (S 29) 29.07.1975 16.11.1983 HDW, Kilonia (62) Rozpoczęcie budowy 22.8.1972 r. Data 16.11.1984 01.05.1972 oddania do służby = przekazania = data Pierwotnie planowana nazwa: Titiray. 16.07.1974 chrztu. Oficjalna data chrztu w Gölcüku 18.07.1975 12.3.1976 r. DOLUNAY (S 352) Dostarczony 16.7.1975 r. Pierwszy dłuż- Gölcük Tersanesı, Izmit (A 215) szy remont w stoczni HDW, który ukoń- SALDIRAY (S 348) 27.07.1986 czono w sierpniu 1991 r. Drugi w stoczni HDW, Kilonia (66) 22.07.1988 Cotecmar, Cartagena de Indias, w latach 02.01.1973 21.07.1989 1999-2002. W połowie 2010 r. zapoczątko- 14.02.1975 Po przeprowadzonych intensywnych wano modernizację, także w Cotecmar; od 23.10.1975 próbach został oficjalnie oddany do sluż- połowy 2009 r. Chrzest 29.7.1975 r. razem z Atilay- by 29.6.1990 r. Jednostki początkowo wyposażone były em. Data oddania do służby = przekaza- Opisywane jednostki od samego począt- w silniki wysokoprężne serii MTU 12V 493. nia (podniesienie bandery obowiązuje ku wyposażone były w silniki wysokopręż- W ramach pierwszego wielkiego remontu w przypadku S 350). Oficjalne oddany do ne typu MTU 12V 493. S 349 i S 350, które wymieniono baterie akumulatorów, pod- służby w Gölcüku 15.1.1977 r. Kolizja z ra- zamówiono 22.1.1975 r. Od S 350 składa- czas drugiego dotychczasowy sonar zastą- dzieckim zbiornikowcem Aleksader Besnia ne w Turcji w ramach pakietu materiało- piono mod. CSU 2-2 typu PSU 83-55. Obec- 24.3.1990 r. koło Poyrazu w Bosforze, lek- wego przy asyście niemieckiej. Ostatnie nie załoga składa się z 34 ludzi, w tym 7 kie uszkodzenia. trzy okręty mają na wyposażeniu urządze- oficerów. Autonomiczność wynosi 30 dób. nie do kierowania ogniem H.S.A. Sinbads W grudniu 2008 r. Kolumbia zamówi- BATIRAY (S 349) i urządzenie sonarowe STN Atlas Elek- ła w stoczni HDW dwa pakiety materiało- HDW, Kilonia (95) tronik CSU-3 a w połączeniu z ostatnim we oraz poprosiła o udzielenie jej wsparcia 20.08.1975 wymienionym wyższą obudowę pokładu technicznego przez niemiecką stocznię ce- 24.10.1977 dziobowego. Od roku 2006 były poddawa- lem przeprowadzenia szeroko zakrojonych 20.07.1978 ne pracom związanym na celu przedłuże- prac modernizacyjnych, które zlecono Co- Rozpoczęcie budowy 11.6.1975 r. Ofi- nie ich żywotności i efektów moderniza- tecmarowi. Umowę podpisano 14.1.2009 r. cjalne oddany do służby w Gölcüku cyjnych. Dwa okręty podwodne tego typu Prace obejmowały instalację nowych silni- 7.11.1978 r. zostały w roku 2000 zaoferowane Male-

88 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej zji, wraz z propozycją zbudowania dla niej posażone były w silniki wysokoprężne 15.07.1977 dwóch dalszych typu 209/1400 i wypoży- typu MTU 12V 493, sonar CSU 3-4, Elo- 31.08.1979 czone na pewien okres, gdyż do momentu Ka z urządzeniem DR-7000, urządzenie do 19.12.1980 dostarczenia nowych, te miały służyć jako kierowania ognia H.S.A. Sinbads. Przemianowany na Angamos 19.8.1998 r. jednostki szkolne. Kontrakt dotyczący przeprowadzenia W połowie 2004 r., podczas odbywających S 347 i S 348: załoga 33 osoby (6 ofice- prac modernizacyjnych na trzech z opisy- się wtedy manewrów, przebywał w morzu rów), inne 38 osób (9 oficerów). wanych okrętów (S 117 – S 119) przez stocz- 156 dni. nię Hellenic Shipyards (HS) został podpi- GRECJA sany 31.5.2002 r. przez HDW występującą ANTOFAGASTA (SS-48, SS-32) POSEIDON (S 116) w roli głównego zleceniodawcy, w ramach HDW, Kilonia (132) HDW, Kilonia (106) programu Poseidon II. Po zmodernizowa- 03.10.1977 15.04.1976 niu S 118 w marcu 2009 r. program został 19.12.1979 21.03.1978 anulowany. Zdecydowano się wtedy na za- 22.02.1981 22.03.1979 mówienie dwóch okrętów podwodnych Remont we firmie SIMA, Callao, który typu 209/1400 z komponentami ogniw pa- ukończono w październiku 1996 r. AMPHITRITI (S 117) liwowych mod. BZ. Wspomniane jednostki HDW, Kilonia (107) miały być dostarczone marynarce w roku BLUME, PISAGUA (SS-33) 16.09.1976 2015 lub 2016, lecz i ten zamiar w między- HDW, Kilonia (133) 14.06.1978 czasie upadł. Udało się za to dojść do po- 15.08.1978 14.08.1979 rozumienia w sprawie zbudowania dwóch 19.05.1981 dalszych okrętów w ramach typu 214. 08.04.1982 OKEANOS (S 118) Prace modernizacyjne na S 118 objęły m. Budowę rozpoczęto pod nazwą Blume, HDW, Kilonia (108) in. zwiększenie części dziobowej o 6,5 m przemianowano jeszcze przed wodowaniem. 01.10.1976 dla umieszczenia w niej urządzenia z kom- 16.11.1978 ponentami napędu typu BZ z dwoma mo- PISAGUA, CHIPANA (SS-34) 15.11.1979 dułami PEM, po 120 kW, zainstalowa- HDW, Kiel (134) Modernizacja w ramach programu Po- niu urządzenia do kierowania ognia ISUS 01.11.1978 seidon II – od grudnia 2004 r. do stycznia 90-46, biernego urządzenia pomiaru od- 07.08.1981 2010, ponownie na wodzie od 26.2.2009. ległości Atlas Elektronik PRS-3-4 wspo- 18.03.1983 magającego pracę sonaru, urządzenia Budowę rozpoczęto pod nazwą Pisa- PONTOS (S 119) zakłócającego bieg wrogiej torpedy HDW- gua, ale jeszcze przed wodowaniem okręt HDW, Kilonia (118) -WASS C303/S Circe oraz masztu optro- przemianowano. Przekazanie marynarce 15.01.1977 nicznego. Obecnie można już z okrętu od- opóźnione z powodu kolizji podczas prób 22.03.1979 palać rakiety typu „Sub Harpoon”. 2.4.1982 r. 29.04.1980 Pierwszą parę zamówiono 12.8.1976 r., Pierwsze trzy jednostki to te, na któ- PERU a drugą 21.3.1977 r.; Załoga: 5 oficerów re umowę podpisano 30.10.1975 r., czwar- CASMA, ANGAMOS (SS-47, SS-31) i 30 marynarzy niższych rang. Druga para: ta jest z września 1976 r. Od początku wy- HDW, Kilonia (131) długość kadłuba 56,1 m (maks.).

Tureckie okręty podwodne w Izmirze. Na pierwszym planie Çanakkale, za nim Atilay typu 209/1200 i Birinci Inönü, 28 marca 1981 r. Fot. © Hartmut Ehlers

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 89 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

• Wyporność: ↑ 1164 m³ (bez zbiorni- Udział w „International Fleet Review” LEE EOK GI (SS 071) ków balastowych) ↓ 1275 m³. Wszystkie (IFR 08) na redzie Pusan zorganizowanej Daewoo, Okpo (A 293) jednostki początkowo z silnikami wysoko- 7.10.2008 r. z okazji 60 rocznicy powoła- 1997 prężnymi MTU 12V 493. nia do życia południowo-koreańskiej ma- 26.06.2000 • Sonar: CSU-3Z aktywny i PRS 3-4 rynarki wojennej. 30.11.2001 bierny w przypadku pierwszej pary, zinte- Zamówienia złożono w trzech transzach growane urządzenie typu CSU-3 w przy- PARK WI (SS 065) po 2 jednostki: pod koniec 1987 r., w paź- padku drugiej. Wszystkie z urządze- Daewoo, Okpo (A 249) dzierniku 1989 r. i w styczniu 1994 r. Okrę- niem mierzącym odległość DUUX-2C. 1992 ty te są w stanie zabrać w miejsce torped po Od roku 1986 na wszystkich sukcesyw- 20.05.1994 28 min morskich. Załoga to 33 osoby (6 ofi- nie montowano urządzenie kierowania 03.02.1996 cerów). Napęd stanowią cztery silniki wy- ogniem Sepa Mk 3. Udział w IFR-ze na redzie Pusan sokoprężne MTU 12V 493 AZ80 o mocy po 7.10.2008 r. 800 KM/590 kW każdy. Maksymalna moc KOREA POŁUDNIOWA uzyskana podczas prób pierwszych jed- CHANG BOGO (SS 061) LEE JANG MOO (SS 066) nostek (4 Diesle MTU 12V 396 TE) 3800 HDW, Kilonia (242) Daewoo, Okpo (A 250) PS/2800 KM. Ostatnie trzy okręty przy- 1989 1993 stosowane do odpalania pocisków rakieto- 18.06.1992 17.04.1995 wych typu UGM-84C „Harpoon”. Wszyst- 02.06.1993 29.08.1996 kie jednostki wyposażono w urządzenia do Przekazany 15.10.1992 r. Wyszedł z Ki- kierowania ognia ISUS-83, sonar CSU-83 + lonii na pokładzie jednostki-doku Dock JEONG UN (SS 067) EloKą G.T.E. Ferret/Argo AR-700. Express II 16.4.1993 r. Daewoo, Okpo (A 251) W marcu 2007 r. Korea Południowa za- 1994 proponowała przekazanie dwóch z ww. LEE CHUN (SS 062) 07.05.1996 okrętów podwodnych Indonezji. W zamian Daewoo, Okpo (A 243) 29.08.1997 oczekiwała otrzymania 17 samolotów trans- 1990 portowych typu CASA-Nurtiano CN-234. 14.10.1992 LEE SUN SIN (SS 068) 30.04.1994 Daewoo, Okpo (A 291) 10.5 Typ 209/1300 (Wenezuela, W marcu 1999 r. udział w ćwiczeniach 1995 Ekwador, Indonezja, Chile) „Tandem Thrust” w pobliżu Guam, w jego 21.05.1998 Informacje ogólne: ramach zatopienie 25.3.1990 r. (ks-krążow- 15.06.1999 Kadłuby zasadniczo wydłużono, a same nika Oklahoma City (CL-5) jedną torpedą okręty określano początkowo jako należą- SST-4, poz. 010°57`N i 142°06`E. NA DAE YONG (SS 069) ce do typu 209/2. Był to wariant projektu Daewoo, Okpo (A 292) typu 209/1200 o sygnaturze IK 79 opraco- CHOI MOO SUN (SS 063) 1996 wanego przez biuro konstrukcyjne IK. Daewoo, Okpo (A 244) 15.06.1999 Dane techniczne: 1991 11.2000 • Wyporność: ↑ 1263 m³ (bez zbiorni- 25.08.1993 ków balastowych), ↓ 1370 m³; ~1565 m³ 27.02.1995 (Forma – patrz przypis nr 1)

Grecki Pontos typu 109/1200 w Kanale Kilońskim, 20 maja 1980 r. Fot. © Hartmut Ehlers

90 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Peruwiański Antogfagasta typu 209/1200, 29 czerwca 1981 r. Fot. © Hartmut Ehlers

• Wymiary: długość 59,50 m (maks.); • Urządzenia pozostałe: 2 peryskopy, alizowano. W trakcie prac moderniza- szerokość 6,25 m (7,5 m – maksymalna). 2 tratwy ratunkowe, ponton, kotwica, pętla cyjnych w Kilonii, w związku z zamon- Ster krzyżowy; zanurzenie 5,50 m demagnetyzacyjna (MES-Anlage) towaniem nowego sonaru typu CSU-3-32 • Napęd: spalinowo-elektryczny, cztery, Informacje dodatkowe: głębokość zanu- kadłub uległ wydłużeniu do 61,2 m, od tej czterosuwowe, 12-cylindrowe silniki wy- rzenia 250 m, zapas paliwa normalny 87 t, chwili ↑ ~1320 m³ (bez zbiorników bala- sokoprężne MTU 12V 493 AZ80 GA31L, maksymalny t, autonomiczność 50 dób. stowych), ↓ ~1450 m³. Dodatkowo obudo- o ciągłej mocy łącznej po 800 KM/590 kW wano rufę nowym płaszczem ochronnym, przy 1450 min-1, generator Siemens 425 WENEZUELA wydłużono kiosk i zainstalowano nowe sil- kW; dwu-stojanowy silnik trakcyjny Sie- SÁBALO (S 21, S 31) niki wysokoprężne. mensa AG, moc ciągła 5000 KM/3680 kW HDW, Kilonia (67) przy 200 min-1, moc ciągła po sprzęże- 02.05.1973 EKWADOR niu z wałem napędowym 4600 KM/3386 01.07.1975 SHYRI (S 11, SS-101) kW, zasilanie z baterii akumulatorów. Ster 06.08.1976 HDW, Kilonia (91) krzyżowy, w jego strumieniu pięcioskrzy- Usunięcie szkód pożaru z roku 1979 05.08.1974 dłowa śruba napędowa. a następnie generalny remont przepro- 08.10.1976 • Prędkość: ↑ 11,5 w; ↓ 21,4 w – maksy- wadzony w 1981 r. w Kilonii. Zakrojony 06.11.1977 malna w czasie 1 h; 12,0 w pod chrapami na dużą skalę remont połączony z praca- Remont w roku 1983 w stoczni HDW. • Zasięg: ↑ 7500 Mm/10 w; ↓ 11 200 mi modernizacyjnymi przeprowadzono Drugi remont kapitalny w roku 1994 Mm/4 w lub 8400 Mm/ 8 w pod chrapami, w Kilonii od kwietnia 1990 r. Wyjście do w stoczni Astinave, Guayaquil. Shyri od- 440 Mm/4 w, 230 Mm/8 w ojczyzny 16.11.1992 r. Ponowny remont niosła cieżkie uszkodzenia w wyniku po- • Elektrownia: zasilana z baterii akumu- i modernizacja w stoczni Dianca w Puer- żaru. Ktory wybuchł na jej pokładzie latorów to Cabello, w terminie od 30.12.2004 r. do 2.2.2003 r., ale po remoncie weszła ponow- • Załoga: 33 (5 oficerów, 28 niższych 22.2.2006 r. nie do służby 21.7.2005 r. Zakrojony na rang) dużą skalę remont rozpoczęto 13.10.2009 • Uzbrojenie: 8 dziobowych wyrzutni CARIBE (S 22, S 32) r. w stoczni Asmara w Talcahuano, lecz torped kal. 533 mm z 14 torpedami (6 w re- HDW, Kilonia (68) trzeba bylo go przerwać, w lutym 2010 r., zerwie) 01.08.1973 z uwagi na skutki, które spowodowało tsu- • Urządzenia nawigacyjne: radar nawi- 16.11.1975 nami. Shyri, po zakończeniu prac moder- gacyjny Calypso, zestaw telefonii podwod- 11.03.1977 nizacyjnych rozpoczęła w ostatnich dniach nej (UT-Anlage) Pierwotnie planowano nazwę Congrio. października 2012 r. próby morskie. • Urządzenia operacyjne: przelicznik W 1984 r. remont kapitalny w Kilonii. Za- torpedowy H.S.A. Mk 8 Mod. 24, zintegro- krojony na dużą skalę remont połączony HUANCAVILCA (S 12, SS-102) wany z sonarem STN Atlas Elek­tronik serii z pracami modernizacyjnymi w Kilonii HDW, Kilonia (92) CSU-3 z modułem aktywnym AN407 A9, od października 1992 r. Wyjście do ojczy- 20.01.1975 biernym A526, szumonamierniki (GHG zny 20.2.1995 r. Ponowny remont i moder- 15.03.1977 – AN 5039A1) i bierne urządzenie pomia- nizacja w stoczni Dianca w Puerto Cabello, 16.03.1978 ru odległości DUUX-2; urządzenie EloKa w terminie od 30.12.2006 r. do 12.4.2008 r. Remont w stoczni HDW od kwietnia DR-2000U Planowanej budowy drugiej pary nie zre- 1984 r. Drugi remont kapitalny w roku

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 91 Niemieckie okręty podwodne po II wojnie światowej

1994 w Astinave w Guayaquil. Zakrojone dużą skalę remont miał miejsce w latach SIMPSON (S 21) na dużą skalę prace związane z moderni- 2010-2012 u Daewoo w Pusanie, ponownie HDW, Kilonia (182) zacją rozpoczęto w stoczni Asmara w Tal- w slużbie 6.2.2012 r. 15.02.1982 cahuano, w dniu 21.11.2011 r. Koniec prac Kontrakty podpisano 2.4.1977 r.; zapla- 29.07.1983 zaplanowano na luty 2014 r., po czym jed- nowany trzeci okręt nie został ostatecznie 18.09.1984 nostka rozpocznie serię prób morskich. zamówiony. Załoga 34 osoby (6 oficerów). Zwłoka w pracach wyposażeniowych Autonomiczność 45 dni. Wymiana bate- Obie jednostki wyremontowano w stoczni spowodowana kolizją podczas prób mor- rii akumulatorów w obu jednostkach w la- HDW w latach 1986-1989. Prace remonto- skich 29.3.1984 r. Przekazany i odda- tach 2006-2007. Kontrakt dot. moderni- we w Surabaji obejmowały m. in.: w ymianę ny do służby tego samego dnia. Przybycie zacji obu jednostek podpisano z Asmarem akumulatorów i techniczne „odświeżenie” do Valparaiso 31.8.1984 r. Remont w roku Talcahuano, 9.5.2009 r. Przeprowadzo- sonaru H.S.A. Sinbadsa, montaż urządze- 1991 w Talcahuano. Szeroko zakrojony re- na przy wsparciu francuskiej firmy DCNS nia do kierowania ognia. Remonty przepro- mont rozpoczęto tamże w 2008 r, a z uwa- modernizacja przewiduje m. in. montaż wadzonew Surabaji objęły, m. in. wymianę gi na uszkodzenia doznane przez jednostkę nowych wyrzytni torpedowych typu SUB- baterii akumulatorów, odnowienie urzą- w trakcie tsunami, wywołanego trzęsie- TICS, nowego sonaru typu S-CUBE, do- dzenai do kierowania ogniem typu H.S.A. niem ziemi 27.2.2010 r., wynikło jego kolej- datkowych urządzeń dla nowych torped Sinbad. Podczas pobytów w stoczni remo- ne opóźnienie. typu „Black Shark“ i pocisków rakieto- nowej, Korei Południowej, wyremontowa- Kiosk i cały wysuwany na zewnątrz wych SM-39. no silniki napędowe, wmotowano nowe osprzęt pokładowy na jednostkach chilij- baterie akumulatorów a w miejsce starego skich jest posadowiony o 0,5 m wyżej, niż INDONEZJA urządzenia typu zainstalowano nowe, typu na innych jednostkach tego typu. Powo- CAKRA (401) L-3 LOPAS 8300. Po wmontowaniu nowe- dem są specyficzne warunki morskie pa- HDW, Kilonia (135) go urządzenia do prowadzenia ognia, typu nujące u wybrzeży Chile. Okręty wyróż- 25.11.1977 Kongsberg MSI-90U będzie można odpalać niają się ponadto dodatkowymi wyjściami 10.09.1980 również pociski rakietowe typu „Sub Har- awaryjnymi w przedziałach maszynowni 18.03.1981 poon”. Według informacji stoczniowców, i torpedowym. Remont kapitalny od 1993 roku do jednostki mają obecnie rozwijać maksymal- Prace modernizacyjne przeprowadzone kwietnia 1997 roku w Surabaji. Ponowny ną prędkość ↓ 25 w i schodzić na głębokość w Talcahuano objęły m. in.: zamontowa- zakrojony na dużą skalę remont miał miej- do 257 m. Na pokładzie może przebywać do nie nowych akumulatorów oraz przebu- sce w latach 2004-2006 u Daewoo w Pusa- 50 osób, tzn. załoga plus personel specjalny. dowę wyrzutni torpedowych do odpala- nie, ponownie w slużbie od 3.4.2006 r.. nia torped typu „Black Shark” i pocisków CHILE rakietowych typu SM-39. Zainstalowano NANGGALA (402) THOMSON (S 20) tez nowe urządzenie prowadzenia ognia HDW, Kilonia (136) HDW, Kilonia (181) TITLAT. 14.03.1978 01.11.1980 10.09.1980 28.02.1982 06.07.1981 31.08.1984 (ciąg dalszy nastąpi) Pierwotnie zaplanowana nazwa to Can- Przekazany 7.5.1984 r., przybycie do drasa. Remont kapitalny przeprowadzo- Valparaiso w Chile 21.8.1984 r. Remont Tłumaczenie z języka niemieckiego: no od października 1997 r. do połowy w roku 1990 Talcahuano. Zmodernizowa- Michał Jarczyk 1999 r. w Surabaji. Ponowny zakrojony na ny tamże w latach 2009-2013. Korekta techniczna: Jarosław Palasek

Indonezyjski Nanggala typu 209/1300 w Kilonii, 21 czerwca 1989 r. Fot. © Hartmut Ehlers

92 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Kanonierka Bakinskij Raboczij (eks-Ukraina) radzieckiej Flotylli Kaspijskiej na redzie Baku w latach 1945-1946. Hartmut Ehlers (Niemcy) Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego Tekst

część I Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

1. Prehistoria i pierwszy okres Rok 1796 nie przyniósł jeszcze rozstrzy- Po rozpoczętym procesie upadku im- niepodległości gnięcia, a co za tym idzie żadnych zmian perium carów w marcu 1917 r. dały się na Najdawniejszymi znanymi mieszkań- teryto­rialnych. Jednak po wojnie z lat 1804 terytorium Azerbejdżanu odczuć skutki cami terytorium dzisiejszego Azerbejdża- do 1814, znajdujące się na północ od rzeki puczu bolszewików w Piotrogrodzie, w po- nu byli kaukascy Albańczycy, przynależą- Araks (zwanej też Aras, Rud-e Aras, po tu- staci pewnych rewolucyj­nych machinacji. cy do kaukaskiej grupy językowej. Teren recku Aras Nehri, Araxes, Naxçıvanu (Na- Zrewoltowani marynarze najpierw stanę- ten w ciągu późniejszych stuleciu zamiesz- chiczewan), İrəvanu (Erewań) stając się po li po stronie bolszewickiej komuny, usta- kiwało wiele różnych nacji: Persowie, Rzy- podpisanym w Gulistanie pokoju, rosyjską nawiając jednak w lipcu 1918 r. własną so- mianie, Grecy, Ormianie, Arabowie, Turcy, prowincją. Po kolejnej wojnie persko-rosyj- cjalistyczno-rewolucyjną dyktaturę, czyli Mongołowie i Rosjanie. Pierwszym króle- skiej, 1826-28, mocą traktatu pokojowego „Komitet Centralny Flotylli Kaspijskiej”, stwem, które pojawiło się na omawianym podpisanego w Turkmanczaju rów­nież ww. zwany w skrócie, „Centrokasp”. Jego na- terenie, było królestwo Manna – ok. IX w. dwie ostatnie uzupełniły rosyjski stan po- rodowościowym przeciwnikiem był tzw p.n.e. Przetrwało ono do początku VII w. siadania. Ustalona granica obowiązuje do „Transkaukaski Sejm“, który skutecznie p.n.e., później zaś weszło w skład państwa dzisiaj oddzielając Azerbejdżan od Iranu. :.Nadir Qoli Beg (pers) (هاش ردان :.Medów, w którym następnie rządziły róż- W 1848 r. na półwyspie Apszeron miał 1. Nadir Szah (pers :.także Tahmasp-Qoli Khan (pers ,(گیب یلق ردان هاش ردان :.lub Nadir Szah Afszar (pers (ناخ یلق پسامهت -ne dynastie, aż w XVI w. doszło do pierw- miejsce pierwszy od­wiert, który dał po -października 1688 – 19 czerwca 1747) rzą 22) (راشفا ­szych zbrojnych starć z Turkami i Persami czątek niewiarygodonego rozkwitu gospo i około roku 1600 opisywany obszar stał się darczego. W 1864 r. bracia Siemensowie dził jako Szach Iranu w latach 1736–1747 i był założy- cielem dynastii Afszarydów. Niektórzy historycy nazy- perski. Po zamordowaniu perskiego szacha z Niemiec zakupili w Gedabeku kopalnie wają go ze względu na jego geniusz militarny perskim Nadira Szacha1 w 1747 r., w wyniku roz- miedzi, a w roku 1879 bracia Nobelowie Napoleonem­ albo drugim Aleksandrem Macedońskim. padu imperium, powstały liczne, państwa, utworzyli w Baku pierwsze w świecie to- Utworzył wielkie irańskie im­perium z granicami od rze- 2 ki Indus w Pakistanie po góry Kaukaz na północy i Indie chanaty . Już w połowie XVIII wieku silnie warzystwo z ograni­czoną odpowiedzialno- na wschodzie. W czasie jego rządów dokonywano maso- popierane było w Chanacie Bakijskim bu- ścią. Na początku XX wieku Baku dostar­ wych mordów na podbitej ludności cywilnej, szczególnie niemuzułmańskiej. (przyp. red.) downictwo okrętów i statków cywilnych. czało prawie połowę całej wydobywanej na 2. Chanat – dawny, wschodni ustrój państwowy, któ- Zwalczające się wzajemnie chanaty do- świecie ropy nafto­wej, a w 1867 r. stało się rego panujący władca nosił dziedziczny tytuł chana. stały się w 1800 r. pod wpływy rosnących główną bazą rosyjskiej Flotylli Kaspijskiej, Określenie pochodzenia mongolskiego, lub ureckiego pojawiło się w starożytności. Chanat mógł być podpo- w siłę Persji i Rosji, co doprowadziło do która do tej pory stacjonowała w Astracha- rządkowany innym chanatom lub być częścią kaganatu wy­buchu trzech wojen rosyjsko-perskich. niu nad Wołgą. lub (w erze nowożytnej) sułtanatu. (przyp. red)

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 93 Tekst

Panorama portu bakijskiego z połowy lat. 50. ubiegłego wieku. Widoczny w centrum trzykominowy okręt to były Bakinskij Raboczij przekazany orga- nizacji DOSFŁOT jako stacjonarna jednostka szkolna. Fot. „Awiabaza” stawił czoło bol­szewikom oraz wspierają- sowana zmianami, do których doszło na do udzielenia jakiejkolwiek pomocy, więc cej ich Armii Czerwonej. To sprawiło, że opisywanym obszarze, widzi nagle szansę Bry­tyjczycy byli zmuszeni do obsadzenia utworzona w 1911 r. Partia Równości Mu- zablokowania w pierwszej kolejności Rze- wszystkich kluczowych pozycji swoimi sła- sawat3 ogłosiła 28 maja 1918 r. powstanie szy Niemieckiej i jej tureckiemu sojuszni- bymi siłami, a nawet sami musieli próbo- Niepodległej Demokratycznej Republi- kowi dostępu do kaspijskiej ropy naftowej. wać odeprzeć atakujących Turków, pod- ki Azerbejdżanu, która formalnie trwała W tym celu w Mezopotamii utwor­zono czas kiedy będące na flankach ormiańskie w latach 1918–1920, któ­rej władza ograni- mały korpus ekspedycyjny pod komen- oddziały Centrokaspu w pewnym momen- czała się jedynie do jego północnych tere- dą brygadiera Dunsterville`a, który wyru- cie nagle się ulotniły. W tej sytuacji generał nów. Próba utworzenia z Gruzją i Armenią szył z perskiego portu w Enzeli w drogę na Dunsterville, na własną odpowiedzialność, tzw. Zakaukaskiej Repu­bliki Federacyjnej północ. Owemu korpusowi, zwanemu po- zdecydował się wycofać z Baku, bo nie za nie wypaliła. tocznie „Dunsterforce“, towarzyszył nie- bardzo chciał szafować krwią brytyjskich 26 czerwca 1918 r. utworzono minister- wielki kontyngent Royal Navy pod do- żołnierzy i marynarzy, która by się podczas stwo obrony narodowej, a jego pierwszym wództwem komodora Norrisa. W Baku walk obronnych z pewnością polała i to regularnym oddziałem wojskowym była zamierzano bo­wiem utworzyć małe siły jeszcze dla dosyć wątpliwego reżimu. Po- ochot­nicza jednostka licząca 600 ludzi, morskie, które stamtąd operowałyby na wrót „Dunsterforce`a“ do Enzeli rozpoczął składająca się z muzułmanów. Decyzję Morzu Kaspijskim przeciwko tureckim li- się 15 września, choć jednostki Centro-Ka- o powołaniu własnego wojska, wpawdzie niom komunika­cyjnym. Liczono się też ze spii bezskutecznie próbowały w tym Bry- bardzo skro­mnego, powzięto już w listo- wsparciem udzielonym przez okręty Cen- tyjczykom przeszkodzić. Dwa dni później padzie 1917 r. Postanowienie o utworze- trokaspu, w skład którego wchodziły no- tureckie oddziały wmaszerowały triumfal- niu sił morskich podjęto 5 sierpnia 1918 r. woczesne, eks-rosyjskie kanonierki Kars nie do Baku. Jest rzeczą oczywistą, że samymi żołnie- i Ardagan oraz kilka uzbrojonych parow- To nie był jeszcze ostatni akt, bo udział rzami wywodzących się z Azerbeidżanu ców. Rada centralna Centrokaspu odmó- Brytyjczyków na wodach Morza Kaspij- nie można było z tą liczbą żołnierzy bronić wiła jednak Bry­tyjczykom nie tylko jakie- skiego wprawdzie nie zaczął jeszcze, ale niezależności Azerbejdżanu, nie mówiąc gokolwiek korzystania z ich jednostek, ale i też nie zakończył. Ze swoimi nielicznymi już o powtrzymaniu bolsze­wików. Moż- również ze stoczni remontowej, a na proś- wyczarterowanymi jed­nostkami, a na re- na było mieć nadzieję na pomoc zagrani- bę wyrażenia zgody na włączenie się do dzie zakotwiczyło jeszcze około 40 innych cy, a najb­liżej byli Turcy. W rzeczy samej, obrony miasta i portu przed nadciągający- które uszły z Baku. W tej „flocie“ też roz- oddziały tureckie podeszły w lipcu 1918 mi Turkami, Azerowie grzecznie, ale sta- poczęto wyszukiwanie użytecznych jed- r. pod Baku i po wejściu do miasta i por- nowczo odmówili. Brytyj­czykom udało się nostek, aby na nich rozpocząć działania tu, we wrześniu, zajęły jednostki Centro- jednak wyczarterować kilka jednostek. skierowane przeci­wko tureckim liniom kaspu, których załogi składały się głównie Na lądzie sytuacja wyglądała jednak zu- z Ormian i Rosjan. pełnie inaczej. Baku zna­lazlo się w między- 3. Musawat, w języku azerskim Müsavat (dosł. Rów- W międzyczasie uaktywniła się Wiel- czasie w zasięgu ognia tureckiej artylerii. ność) – azerbejdżańska partia polityczna, początkowo odwołująca się do koncepcji panislamskich, następnie­ ka Brytania, a to z uwagi, że Wielka Woj- Siły zbrojne Centrokaspu, w których prze- odgrywająca wiodącą rolę w ruchu narodowowyzwoleń- na nadal jeszcze trwała. Żywo zaintere- ważali Ormianie nie kwa­pili się jednak czym Azerów. (przyp. red.)

94 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

ły rekonesansu w kierunku północnym. Pierwotnie miał się on odbyć z dwoma jednostkami Centrokaspu, lecz ich za- łogi odmówiły wyjścia w morze z Bry- tyjczykami. Inna jednostka wyszła do Gurjewa (dzisiejszy Atyrau w Kazach­ stanie), miasteczka leżącego na północ- nym wybrzeżu Morza Kaspijskiego, aby dostarczyć zaopatrzenie okrążonym tam biało­gwardyjskim kozakom spod Ura- Flaga Dyktatury Centrokaspijskiej, VII-IX 1918 Flaga państwowa Azerbejdżańskiej Republiki lu. Niebawem eskadra brytyjska zaliczy- Ludowej, IX 1918-IV 1920 zaoptrzeniowym. Pod koniec październi- ła swój chrzest bojowy, kiedy się okaza- ka 1918 r. Brytyjczycy zdążyli już uzbro- ło, że bolszewicy zamierzali na wybrzeżu, • Bibiabat, wzgl. Bibi-Abat, ros. Биби ić i wyposażyć, m.in. w przetransportowa- w Staro-Tierechnojej, w odległości około Эйбат, 3x102 mm; ną z Mezopotamii amunicję, przybyłą na 100 km na północ od Pietrowska (obecnie • Dublin Castle, eks Jupiter, 2x152 mm grzbietach wielbłądów przez perskie łańcu- Machaczkala) zorganizować swój punkt. (pochodził ze składu flotylli Centrokaspu); chy górskie. Celem rozpoznania podeszły tam bry­ • Sława; 1x152 mm i 1x102 mm; Zdawano sobie oczywiście sprawę, że tyjskie jednostki Zoroaster i Ałła Verdi, • Ventuir, również Venture, ros. Вентюр Enzeli4 nie sprawia wymo­gów bazy z uwa- rzucając kotwicę w ukryciu wyspy Cze- (eks brytyjskie Australia); 3x102 mm; gi na brak odpowiedniej infrastruktury, czeń. 8 grudnia 1918 r. ukazali się bolsze­ • Zoroaster; 2x102 mm (w rezerwie); ani z uwagi na swoje położenie geograficz- wicy w składzie 3 uzbrojonych parowców • 12 przybrzeżnych kutrów torpedowych ne, aby stąd przeciwstawić się skutecznie eskortujących trzy transportowce. Gdy (55-ft CMB, dostarczone koleją), 2 torpedy; tureckiej ekspansji w kierunku Transka- się zbliżyli Brytyjczycy przyjęli pojedy- • Edinburgh Castle eks Sojuz (transpor- spasii (Turkmenistan). Port w Krasno- nek i ruszyli z kopyta. Zoroaster zainka- towiec CMB); 1x12-funtowe; wodsku, obecnie Turkmen­baszy, ze swo- sował trzy trafienia, ale dziwnym zbie- • Sergie (transportowiec CMB); 1x12- ją infrastrukturą kolejową wydawał się giem okolicznośći, nie poniósł żadnych -funtowe i 1 plot; już bard­ziej odpowiedni. Komodor Nor- strat. Trzy nieprzyjacielskie jednostki sta- • Aładir Jussainow (Аладир Уссaйнов), ris zaokrętował się na mały sta­tek pasażer- nęły w ogniu, na co bolszewicy się wyco- eks Wołga (Boлга) (okręt-baza wodnosa- sko-towarowy Kruger5 i udał się do Kra- fali. Nazajutrz odkryto poczynione już molotów, w rezerwie); snowodska by przeprowadzić inspekcję, początki przy­szłej bazy, którą zniszczono zostając przez tamtejsze lokalne władze so- ogniem artyleryjskim6. Bandera MW ARL oraz KFSA (Floty Czerwonej Radzieckiego Azerbejdżanu), IX 1918-VII 1920 cjalistyczno-rewolucyjne serdecznie przy- Po przerwie zimowej spędzonej w Baku, witany i grzecznie potraktowany. sprawy potoczyły się błyskawicznie. Od- Zakończenie działań wojennych diame- kryto, że na pewnych elementach flo- tralnie zmieniło sytuację, a co za tym idzie tylli Centrokaspu polegać nie było moż- całe plany. Mała brytyjska eskadra ma­jąc na, ponieważ przez radio informowały na pokładach żołnierzy przybyła do Baku one jednostki czerwonej floty w Astra- 17 listopada 1918 r, gdzie stały jednost- chaniu. W marcu 1919 r. rozkazano bez ki flotylli Centrokaspu. Odpowiednio do względnych ceregieli siłą rozwiązać flotyl- zmienionych warunków politycznych zi- lę Centrokaspu. Jej jednostki pozbawione dentyfikowane na ich masztach bandery zostały możliwości poruszania się i rozbro- należało traktować jako białogwardyjskie. jone. Najlepsze okręty przejęli Brytyjczycy.

Wojsko brytyjskie pod komendą generała Okręty działały teraz pod brytyjską bande- 4. Założone w XVI wieku, w okresie panowania dy- Thompsona liczyło 5000 ludzi. Nakazem rą wojenną a przed nazwą pojawił się skrót nastii Safawidów. Właściwa nazwa to: Bandar-e Anza- chwili okazało się, by miejscowe siły zbroj- H.M.S. Od tego momentu dalsze wydarze- li (do rewolucji islamskiej Bandar-e Pahlavi; także: Pah- levi). W 1805 r. zrównane z ziemią przez Rosjan, któ- ne wyszkolić i powstrzymać dal­sze roz- nia z opisem działań w na Morzu Kaspij- rzy na jego miejscu zbudowali nowoczesne miasto por- przestrzenianie się bolszewików. Brytyj- skim należy rozważać wyłącznie w kate- towe pod nazwą Enzeli. Powstała tu wówczas pierwsza czycy stali na stanowisku, że będą wspierać goriach stracia brytyjsko-bolszewickiego, w Iranie biblioteka publiczna. W czasie pierwszej woj- ny światowej epidemia malarii zdziesiątkowała ludność białogwardzistów, bo reprezentowali legal- więc w niniejszym rozdziale nie będą opi- (przyp. red.) ną wladzę Rosji a nowe kaukaskie republi- sywane. 5. Kruger był pierwszym z wyczarterowanych jedno- stek, który został uzbroj­ony. To jednostka flagowa Roy- kii były i są nadal częścią skła­dową Rosji. W tym okresie brytyjska flotylla na al Navy na Morzu Kaspijskim. Podczas rejsu z komo- Z tego też względu brytyjskie okręty ma- Morzu Kaspijskim składała się w lwiej dorem Norrisem na pokladzie jego uzbrojenie składa- łej eskadry kaspijskiej podniosly bandery części ze zwykłych przybrzeżnych frach- ło się z czterech armat polowych, które zostały przytro- czone na na przednim dziobowym luku wioddącym do z krzyżem świętego Andrzeja, oczekując, towców: jego ładowni. że uda im się włączyć flotyllę centroka- • Kruger (flagowiec – w rosyjskich 6. Po stronie bolszewików udział brały: Kołom- spijską do swojej. Załogi brytyjskich okrę- źródłach spotyka się jeszcze nazwę na (Коломна), (4x100 mm) i Makarow I (Mакаров I) (2x100 mm) oraz uzbrojony parowiec Siewsk (Севск) tów składały się głównie z tuzi­emców, czyli Президент Крюгер – Krüger); 5x102 mm; (2x75 mm) Wega (Вега), Finn osiadł na mieliźnie Azerów i Rosjan oraz pewnej liczby brytyj- • Windsor Castle eks Lejtienant Szmidt, (Финн). Dodatkowo Wolodarskij (Володарский) + nisz- czyciel Rastaropnyj (Расторопный) pod komendą do- skich oficerów i marynarzy różnych rang. eks Gaggi-Gaggi (ros. Гаджи-Гаджи), z by- wódcy Astrachańsko – Kaspijskiej Wojennej Flotylli, Ci ostatni obsługiwali radio­stacje, środki łej Flotylii Centrokaspu, 4x102 mm; Kronberga, który 2 grudnia o godz. 13 wyszedł z Astra- sygnalizacji i armaty. • Ałła Verdi (ros. Алла Верды); rozbrojo- chania obierając kurs na Staro-Tierecznoj, aby w tamtej- szej zatoce wysadzić desant. Źródło: Liszin N.N. Na Ka- Nie marnowano czasu. Na początku ny i wycofany ze z powodu defektu kotłów; spijskom Morje. God biełoj bor’by, izdannuju Morskim grudnia cztery brytyjskie okręty dokona- • Asia, 4x102 mm; żurnałom w Pragie w 1938 g.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tekst

Radzieckie kanonierki Lenin i Krasnyj Azerbajdżan w Baku, lata 1945-1947. Fot. zbiory Siergieja Patjanina • Orlionok (okręt-baza wodnosamolo- ne uznały oficjalnie Azerbejdżan. Ten stan azer. Gəncə) stacjonowały dwie jednostki tów, z flotylli Centrokaspu), 2 wodnosa- został ukrócony przez Armię Czerwoną. artylerii i jedna dywizja górska wyposażona moloty i 2x102 mm; Już w kwietniu 1920 r. oddziały Rosji Ra- w lekkie armaty. Oprócz tego dysponowano • Emmanuel Nobel (zbiornikowiec), dzieckiej przekroczyły­ granice państwo- 3 poci­ągami pancernymi, 4 samolotami i 6 3x152 mm i 1x120 mm; we Azerbejdżanu, wykorzystując oka- samochodami pancernymi. • 2 transportowce; zję, że wojsko zajęte było zwalczaniem Na początku 1920 r. liczebność armii • 1 zbiornikowiec; ormiańskiej partyzantki w zachodniej wzrosła do 40 000 ludzi, doszło 5 czoł- • 1 zbiornikowiec wody. części kraju, więc siłą rzeczy nie było ono gów, 9 samochodów pancernych, 6 samo- Na płaszczyźnie politycznej sprawy w stanie stawić skutecznego i trwałego lotów, 12 wodnosamolotów oraz nabyto przybrały w międzyczasie swój własny ob- oporu. Z ogólnej liczby 30 000 ludzi pole- inny sprzęt. W Gandży produkcję na po- rót. Po tym jak niezależne azerbejdżańskie gło 20 000 lub odniosło rany. Baku zosta- trzeby armii rozpoczęła pewna fabryka. terytorium stało się już w czerwcu 1919 r., ło zajęte 28 kwietnia znajdując się pod rzą- Azer­bejdżan miał jednak spore proble- decyzją podjętą przez konferencję poko- dami czerwonego reżimu okupacyj­nego. my z zakupem broni wśród europejskich jową, najpierw włoskim obszarem man- Kilka miesięcy później obwieszczono po- krajów, bo ciągle de facto, ale też de jure, datowym, a następnie białogwardyjskim. wstanie kolejne republiki związkowej Ro- wchodził w skład istniejącego jeszcze Im- Brytyjskie siły militarne wsparły w swo- sji Radzieckiej. W 1922 roku pod presją perium Osmańskiego, które spogląda- jej ostatniej akcji w sierpniu 1919 r., gar- użycia siły Azerbejdżan utworzył tzw. Za- ło na taką działalność bardzo krytycznym nizon bakijski w przegonieniu bolszewi- kaukaską Federacyjną SRR, wraz z Gru- okiem. Mimo tych kłopotów siły zbrojne, ków z położnych u wejścia do portu wysp zją i Armenią, co równało się z integracją bardzo zresztą zdyscyplinowane, Azerbej- i wyłączeniem z akcji jednej z czerwo- w struktury ZSRR. dżanu osiągnęły dobry i wystarczający po- nych kano­nierek, która działając z małe- ziom wyszkolenia. go perskiego portu Ashurada/Ban­dar-e- 2. Siły zbrojne w latach 1918-1920 Po rozwiązaniu w marcu 1919 r. rewo- Torkman prowadziła coś na wzór piractwa Po utworzeniu pierwszego regularne- lucyjnej flotylli Centrokaspu i wycofaniu na własną rękę. go oddziału wojskowego, co miało miejsce Royal Navy w sierpniu tego roku, pozo­ Ostatnie oddziały brytyjskie opuściły w maju 1918 r., o czym już wyżej wspom­ Baku 24 sierpnia 1919 r., a kilka dni póź- niano, czyli jednostki złożonej z muzuł- Flaga państwowa Azerbejdżańskiej SRR, niej w jej ślady poszły jednostki Brytyjskiej manów, w sile 600 ludzi. Z uwagi na zawi- V 1920-1921 Flotylli Kaspijskiej udając się do Pietrow- rowania, które miały miejsce w następnych ska, gdzie je przekazano oddziałom bia- miesiącach, kiedy to na początku 1919 r. łogwardyjskim Tam też flotyllę oficjalnie, podjęto pewne kroki w celu utworzenia 2 września rozwiązano. prawdziwych struktur wojskowych. W tym Azerbejdżan został uznany w stycz- roku wydatki Azerbejdżanu na armię wyni­ niu 1920 r. przez aliantów z okresu I woj- osły 24% budżetu, co pozwoliło utworzyć ny światowej jako niepodległy kraj. Azer- kontyngent z 25 000 ludźmi. Pod koniec ska delegacja rządowa została przyjęta roku 1919 armia składała się z dwóch dywizji przez prezydenta USA Wood­rowa Wilso- piechoty i jednej dywizji kawalerii. W Gen- na, a 11 stycznia 1920 r. Stany Zjednoczo- ce, a właściwie Gandży (dawniej Giandża,

96 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

Wraz z wejściem bolszewików w kwiet- wojsko. W 1813 r., po wojnach persko-ro- niu 1920 r., wymie­niona mała marynarka syjskich trafiło ostatecznie pod admini- firmowana była najpierw jako „Flota Czer- strację rosyjską. wona Radzieckiego Azerbejdżanu” z Chin- Nazwę miasta zmieniono na Jelizawiet- gizem Ildrym7, jednym z azerskich bolsze- pol (Елизаветполь), na cześć żony cara wików (z wykształcenia inżynier i etniczny Aleksandra I. W okresie pierwszej nie- Kurd). Po niecałych dwóch miesiącach ww. podległości 1918-1920 toczono o nie cięż- mała flotylla została całkowicie wchłonięta kie walki (patrz rozdział 1) i należało do przez radziecką Flotyllę Kaspijską powsta- Azerbejdżanu; w 1923 r. Górskiemu Kara- łą w roku 1931 r. Dopiero po pełnych 72 la- bachowi na­dano status „Autonomicznego Flaga rangowa dowódcy KFSA. tach nad wodami Morza Kaspijskiego za- Obszaru Republiki Radzieckiej, w ramach stawione w Baku okręty stały się jądrem częła powiewać azerska bandera wojenna. Federacji Kaukaskiej”. W 1988 r. jeszcze regularnej azerskiej marynarki wojennej. za czasów ZSRR, Armenia zaczęła wysu- Otóż Brytyjczycy nie zabrali wszystkich 3. Okres drugiej niepodległości wać w stosunku do Azerbejdżanu żąda- wchodzących w skład jej flotyli okrętów, Do 1988 r. Azerbejdżan należał do gro- nia terytorialne, wyciągając po Karabach w tym zdobytych na Centrokaspu, uzbro- na najbardziej zaufanych partnerów mo- swoje ręce. jonych statków handlowych, które na- skiewskiego rządu centralnego. Od 1969 W wyniku masowych demonstracji wy- stępnie przekazali białogwadzistom. Nie r. Przewodniczącym KC KP Azerbejdżanu warty został taki nacisk, że 23 września wszystkie nazwy jednostek, które przeka- był były szef azers­kiego KGB, Gajdar Ali- 1989 r. uchwalono pierwszą deklarację zano Azerbedżajnowi są znane, Poniżej jew (Heydər Əlirza oğlu Əliyev). W kwe- niezależności. W końcu stało się to, co wy- wyliczam do tej pory poznane: stii identyfikowania się Azerów z własnym dawało się być nieuchronne. W nocy 19/20 • krążownik pomocniczy Puszkin narodem obserwuje się od lat 70. XX wie- stycznia 1990 r. do Gandży wkroczyły ra- (uzbroj. parowiec przybrzeżny); ku rosnącą jej rolę w przypadku wy­darzeń dzieckie wojska, co kosztowało oficjalnie • kanonierki Ardagan, Kars, obie zbu- związanych z terytorium Górnego Kara- życie 131 ludzi. To z kolei spowodowało dowane w 1909 r., 640 t, 2x102 mm, 4x75 bachu, choć poprawnie powinno mówić radykalną zmianę dotychczasowych żą- mm; o nim Górski Karabach. Jest to katalizator, dań, bo zaczęto się domagać już „nie tylko • pomocniczy stawiacz min Grecija, dzięki któremu od około 1988 r. udaje się Karabachu”, ale zdecydowano się pójść na 1x120 mm; różne siły społeczne kraju zjednoczyć do • awiza Kursk i Oriel; wspólnej manifestacji. 7. Chingiz Sułtanow Ildyrym oglu (azerski: Çin- giz Sułtanow İldırım oğlu) (1890-1937), bardziej znany • awiza [посыльные суда] Astrabad W czasach nowożytnych historii połu- jako Czyngis Ildyrym; był bolszewickim rewo­lucjonista 1900, 330 t, 5x3-funtowe, i Geok-Tepe 1883, dniowego Kaukazu i Zakaukazia obszar i pierwszym komisarzem ludowym do spraw wojsko- 1026 t, 4x4-funtowe, 4 karabiny maszynowe; Karabachu ze stolicą w Gandży – dawniej wych powoła­nym na to stanowisko na powszechnej fali sowietyzacji Azerbejdżanu, jak zresztą i pozostalych re- • statek hydrograficzny Araks Giandża (azer. Gəncə) należał jako chanat publik związkowych. 7.7.1937 r. aresztowany przez [Araz],1900, 757 t, 4x3-funtowe; do Persji. Po pewnym okresie relatywnej NKWD pod zarzutem prowadzenia działalności kontr- rewolucyjnej i skazany na 10 lat więzienia bez prawa do • holownik portowy Baiłow; niepodleglości (1747-1813) w XVIII wieku korespondencji, co w żargonie enkawu­dzistów w tam- • statek szpitalny Alesgerier. kiedy to w 1804 r. miasto zajęło rosyjskie tym czasie oznaczało natychmiastowe rozstrzelanie.

Trzon radzieckiej Flotylli Kaspijskiej w I połowie lat. 80. ubiegłego wieku. Na czele fregata Sowietskij Dagestan typu Riga (proj. 50), za nią okręt dozoru radiolokacyjnego i dwa trałowce typu T-43 (proj. 254). Fot. „Awiabaza”

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 97 Morskie siły zbrojne Azerbejdżanu

Flaga państwowa (od XI 1990) oraz bandera Bandera wojenna i proporzec HDQ (Hərbi Bandera okrętów pomocniczych handlowa Republiki Azerbejdżanu. Również Dəniz Qüvvələri, Marynarka Wojenna) bandera wojenna od 1992 (26 lipca wywie- stwa i międzynarodowe organizacje, kto- szona na fregacie Bakiniec) do 1997. Bandery wiatów) z prawie 750 000 mieszkańcami. re postanowiły zjawić się na planie. I tak i flagi ustanowione 4 XI 1997 12 maja 1994 r. podpisano rozejm i zgodnie na przykład w 2004 r. rząd Stanów Zjed- całość i domagać się uzyskania swojej zu- z jego postanowieniami wytyczono linię noczonych wdrożył w życie inicjatywę pod pełnej niezawisłości. Nastąpiło zerwanie demarkacyjną. W wyniku konfliktu oko- nazwą „Caspian Guard“. Jej celem było za- wszystkich kontaktów i powiązań z Mo- ło 250 000 Azerów było zmuszonych ucho- gwarantowanie trzem no­wym państwom, skwą, przez kraj przetoczyła się fala ma- dzić z Armenii. które dopiero co wybiły się ponad nie- sowych wystąpień z KP ZSRR. W dniu 30 Po podpisanym zawieszeniu bro- podległość, międzynarodowej pomocy sierpnia 1991 Azerbejdżan ogłosił światu ni, kończącym na pewien okres działa- w utworzeniu przez nich sam­ych pewnego swoją niezależność od Związku Radziec- nia wojenne, nie znikły jednak proble- systemu ochronnego swoich granic mor- kiego i ogłosił pełną niepod­ległość. Par- my, wynikające z geopolitycznej sytuacji skich i znajdujących się pod powierzchnią lament natomiast uchwalił we wrześniu tego rejonu. Do tej pory pięciu państwom morza pól naftowych oraz gazu ziemne- 1991 r. naj­pierw utworzenie ministerstwa mającym dostęp do Morza Kaspijskie- go, a także zająć się ochroną ich linii trans­ obrony narodowej, a 9 paź­dziernika sił go, czyli Azerbejdżanowi, Rosji, Kazach- portowych nad czym sprawiałyby dozór zbrojnych Azebejdżanu. 18 października stanowi, Turkemenistanowi i Iranowi nie międzynarodowe komisje. Do tego docho- 1991 r. nastąpila deklaracja pełnej niepod- udało się dość do jakiegoś konsensusu dziłaby jeszcze odpowiednia pomoc woj­ ległości. Prezydenckim dekretem z dnia w sprawie morskich granic, który zado- skowa, również gospodarcza i polityczna. 18.9.1992 r., dzień 9 października ogło- walałby wszystkich, a to z uwagi na cenne Pierwsza z pomocą pos­pieszyła w 2000 r. szono dniem sił zbrojnych Azerbejdżanu, zasoby energii i ryby, od których te pań- Turcja, z którą również Azerbejdżan utrzy­ lecz 22 maja 1998 r. prezydencki dekret stwa są zależne. Najbardziej „opornym” muje bardzo bliskie stosunki wojskowe, anaulował to święto, ogłaszając zamien- partnerem w negocjacjach był i jest Iran. przekazując jeden patrolowiec, a od 2001 nie dzień 26 czer­wca dniem narodowych Należy w tym przypadku mieć na uwa- r. Stany Zjednoczone zaczęły dostarczać sił zbrojnych. dze, że już w 1998 r. doszło do spięć mię- małe dozorowce. Azerskie wojsko zosta- W międzyczasie konflkt o Górny Ka- dzy Azerbejdżanem a Turkmenistanem, ło dodatkowo przesz­kolone, na wykładach rabach, który ogłosił swoją niepodległość który zarzucał Azerom bezprawne przy- specjalnej taktyki, którą stosuje się celem 2 września 1991 r. rozgorzał na dobre. Do właszenie sobie „nie swoich” pół nafto- skutecznej ochrony platform wiertniczych 1993 r. ormiańska armia zdobyła około wych. i pól naftowych. 18% azerskiego terytorium (Górny Kara- Ta niestabilna sytuacja siłą rzeczy mu- Rok 2008 przyniósł zmiany w podej- bach plus siedem graniczących z nim po- siała zainteresować pewne określone pań- ściu dwóch zwaśnionych sąsiadów – Ar- Azerski średni okręt desantowy D 433 typu Polnocny-B (proj. 771A) w Baku, 24 czerwca 2012 roku. Fot. © Hartmut Ehlers

98 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Azerski trałowiec M 326 typu Sonya (proj. 1265.0) w Baku, 24 czerwca 2012 roku. Fot. © Hartmut Ehlers menii i Azerbejdżanu. W listopadzie 2008 sumy, kierując się następującymi para- • Armia: 85 000 w 5 korpusach i 25 bry- r., prezydenci Alijew i Sarkisjan spotkali metrami: gadach oraz 1 pułk 220 czołgów, 595 in- się w Moskwie z prezydentem Rosji, Mie- Budżet obrony narodowej: 1,6 mld USD; nych pojadów wojskowych; dwiediewem. Zaowocowało to podpisa- • Siła armii: 85 000 plus 550 000 rezer- • Lotnictwo: 8000 ludzi i 106 samolo- niem 2 listopada 2008 r. dwustronnego wistów, siły paramilitarne 20 000, Front tów, łącznie z kilkoma Iljuszynami Ił-76, 35 porozumienia z udziałem rosyjs­kiego pre- Ludowy (ochotnicy) 20 000; śmigłowców; zydenta w sprawie Górskiego Karabachu. • Armie: 74 000 żołnierzy w 19 bryga- • Marynarka wojenna: 2200 ludzi. Tym samym zapoczątkowane zostały roz- dach i 1 pułku, 270 czołgów bojowych, 361 Nadal rozbudowywane i pielęgnowane mowy na temat rozwiązania trwającego innych pojazdów wojskowych; są kontakty z zagranicznymi partnerami. od 15 lat kon­fliktu. • Lotnictwo: 12 000 ludzi, 56 samolotów Azerbejdżan już w roku 2003 przyłączył się Geopolityczna sytuacja regionu wy- bojowych, 15 śmigłowców bojowych, 50 do koalicji USA w wojnie przeciwko Ira- musza na wszystkich pięciu krajach po- samolotów szkolnych, 17 śmigłowców; kowi, wysyłając kontyngent składający się trzebę do trwania z bronią u nogi. W sa- • Marynarka wojenna: 1500 ludzi. z 150 żołnierzy, którzy pozostali tam do mej rzeczy można było zaobserwować O ile budżet obrony narodowej w 2005 r. grudnia 2008 r. Później wysłano również stały wzrost wydatków na wojsko, któ- wynosił, powiedzmy, tylko, około 0,3 mld żołnierzy do Koso­wa oraz jedną grupę do ry trwa do dzisiaj. Azerbejdżan, który USD, to w 2009 r. wzrósł już do mld 2,46 Afganistanu, która w ramach ISAF-u prze- przy obszarze 86 000 km² i linii morskiej USD a w 2010 r. osiągnął wysokość 2,15 bywa tam do dzisiaj. na 800 km, liczył w czerwcu 2007 pra- mld USD. W tym roku pieniądze przekła- wie 8,2 milionów mieszkańców, ze swo- dały się na takie siły: jego bud­żetu wyasygnował w roku 2008 Łączna liczba wojska: 95 000 plus 300 000 Tłumaczenia z języka niemieckiego: na sily zbrojone poniżej przed­stawione rezerwistów, siły paramilitarne 19 500; Michał Jarczyk POD NASZYM PATRONATEM

Amerykański nalot na Japonię z 18 kwietnia 1942 roku należy do najgłośniejszych wydarzeń woj- ny na Pacyfiku. 16 bombowców B-25, którymi dowodził podpułkownik James Doolittle, wystartowa- ło z pokładu lotniskowca Hornet i zbombardowało Tokio, Nagoję oraz Kobe. Niewiele jest faktów hi- storycznych, których sława i rozgłos stałyby w tak rażącej sprzeczności z ich rzeczywistym znaczeniem dla przyszłego biegu zdarzeń. Stało się tak przede wszystkim za sprawą amerykańskiej propagandy wojennej, starającej się za wszelką cenę przedstawić tę akcję, niewątpliwie pomysłową i spektakular- ną – można by wręcz rzec bezczelną – jako niemal równoważącą klęski ponoszone od początku woj- ny z upokorzeniem w Pearl Harbor na czele. Rajd Doolittle’a, za którym nie stał nawet cień racji mili- tarnych, miał bowiem przekonać Amerykanów, że ich przywódcy są w stanie poprowadzić naród do ostatecznego zwycięstwa. Zabieg marketingowy był tak skuteczny, że od ponad pół wieku historio- grafia musi się zmagać z półprawdami czy zgoła mitami, jakie narosły wokół tej operacji amerykań- skich sił zbrojnych. Rajd Doolittle’a na Tokio 18 IV 1942. Uwarunkowania polityczne i strategiczne operacji, opublikowa- na nakładem Wydawnictwa „INFORT EDITIONS” jest kolejną książką Jarosława Jastrzębskiego dotyczą- cą problematyki wojny na Pacyfiku. Poprzednie monografie to: Bitwa na Morzu Koralowym 2-8 V 1942 r., Wydawnictwo „INFORT EDITIONS”, Zabrze 2012, Pearl Harbor 1941, Bellona, Warszawa 2011 oraz Woj- na na Pacyfiku. Kampania hawajska 7-23 XII 1941 roku, Krakowskie Towarzystwo Naukowe, Kraków 2010.

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 99 Prototypowy Zulfiquar przy nabrzeżu. Krzysztof Dąbrowski Fot. Internet Tekst

Pakistańskie fregaty typu F 22P „Zulfiquar”

Wstęp rii co rodziło spekulacje, że część z nich ki, masztu, komina i hangaru są nachy- Z racji położenia geograficznego oraz przeznaczona jest właśnie dla Pakistanu. lone co ma obniżać sygnaturę radarową uwarunkowań politycznych – między in- Choć ostatecznie wszystkie te okręty za- fregat lecz dostępny materiał fotograficz- nymi trudnego sąsiedztwa z Indiami – siliły MW Chin, to faktycznie pod koniec ny i filmowy pokazuje wystające elemen- Pakistan musi posiadać stosunkowo roz- ostatniej dekady ubiegłego wieku Pakistan ty konstrukcji (głównie wykończeniowe) budowane siły zbrojne w tym również podjął z ChRL rozmowy w sprawie zaku- oraz wyposażenia co nieuchronnie zwięk- marynarkę wojenną. Jednak ograniczenia pu czterech nowych fregat wielozadanio- sza skuteczną powierzchnię odbicia radio- finansowe dotychczas powodowały, że pa- wych oraz co istotne transferu technologii lokacyjnego niwelując właściwości stealth. kistańska flota musiała w większości przy- ich budowy. Dość długie negocjacje osta- Wymiary kadłuba to: długość 111,7 m;2 padków zaspakajać swoje potrzeby po- tecznie zakończyły się podpisaniem sto- szerokość 12,4 m i zanurzenie 4,8 m. Moc- przez zakup jednostek wycofanych przez sownego kontraktu dn. 4 kwietnia 2006 r. no wychylona stewa dziobowa, wysokie inne marynarki. W kategorii średnich (dla z terminem przekazania pierwszej jed- nadburcia na dziobie i załamanie poszy- Pakistanu dużych) okrętów była to właści- nostki w 2008 r. Choć takie założenie oka- cia w przedniej części burt mają zapewnić wie jedyna możliwość. Oczywistymi wa- zało się być zbyt optymistyczne to jednak odpowiednia dzielność morską i chronić dami takiego sposobu uzupełniania stanu prace ruszyły szybko naprzód. Nim jed- przed zalewaniem. Systemu uzbrojenia posiadania floty było to, że nabywane jed- nak przedstawione zostanie kalendarium rozmieszczono w następujący sposób: na nostki siłą rzeczy należały do starszych ty- budowy i służby warto wpierw przyjrzeć samym dziobie rakietowe miotacze bomb pów i były zużyte technicznie. Przeprowa- się samym okrętom. głębinowych, za nimi znajduje się wieża dzane remonty oraz modernizacje tylko z armatą średniego kalibru a w superpo- częściowo niwelowały te braki. Ważnym Generalia zycji wyrzutnia rakiet plot.; między masz- sojusznikiem Pakistanu pozostają Chiny Wyporność standardowa i maksymalna tem a kominem rozmieszono zespoły wy- lecz do niedawna okręty budowane przez okrętów wynosi odpowiednio 1950 i 2250 rzutni pocisków przeciwokrętowych, zaś ten kraj na tyle odbiegały od światowych ton. odpowiednio1. Jednostki zbudowano na dachu hangaru znajdują się dwie wie- standardów, że nabycie chińskich okrętów, w dość klasycznym układzie. Nad głów- życzki z działkami systemu obrony bez- szczególnie relatywnie skomplikowanych nym pokładem ciągłym wzniesiony jest pośredniej, dodatkowo z każdej burty na jak fregaty, było niecelowe. Sytuacja ta za- spardek, który w przedniej części rozcią- pokładzie umieszczono wyrzutnie torped częła ulegać zmianie w latach 90. ubiegłe- ga się od burty do burty, a następnie zwę- ZOP. Większość anten systemów elektro- go wieku, kiedy to chińską marynarkę za- ża się na śródokręciu. Sylwetka okrętów nicznych zainstalowano na nadbudów- siliły pierwsze fregaty wielozadaniowe zdominowana jest przez wielopoziomo- ce oraz maszcie poza jedną antena radaru rodzimej budowy typu 053H2G Jiangwei wą nadbudówkę ze skrzynkowym masz- umieszczona między kominem i hanga- I oraz ulepszonego typu 053H3 Jiangwei tem oraz pojedynczy komin. Na rufie znaj- II. Jednostki drugiego z wymienionych ty- duje się lądowisko dla śmigłowca oraz 1. Podawano również wyporność aż 3144 t. pów budowano w relatywnie długiej se- hangar. Powierzchnie boczne nadbudów- 2. Według niektórych źródeł 123,4 m.

100 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Pakistańskie fregaty typu F 22P „Zulfiquar” rem oraz stacją kierowania ogniem syste- wykonanej w tech- mów obrony bezpośredniej znajdują się na nologii stealth. dachu hangaru. Liczebność załogi określa- na jest na łącznie 170-188 oficerów i mary- Rakiety narzy przy czym na okręcie przewidziano przeciwokrętowe możliwość przyjęcia do 212 ludzi. Z w a l c z a n i u celów nawod- Maszyny nych służą poci- Fregaty napędzają dwa zespoły silni- ski przeciwokrę- ków wysokoprężnych w układzie CODAD towe typu C 802. (ang. COmbined Diesel And Diesel)3. Prędkość oraz za- Osiąganiu prędkości maksymalnej słu- sięg pocisku wy- żą dwa licencyjne silniki MTU 12V 1163 noszą 0,9/1,6 Mach TB 83 o mocy 10,5 MW każdy, zaś przy (marszowa/w fazie prędkości ekonomicznej pracują jedy- ataku na cel) i 80- nie dwa silniki marszowe (również licen- 120 km odpowied- Wyrzutnia rakiet przeciwlotniczych FM-90N. Fot. Internet cyjne MTU) o mocy po 6,6 MW. Siłownia nio5. Wymiary to: umożliwia rozwinięcie prędkości maksy- długość 6,392 m, średnica kadłuba 0,36 m dulaire). Na opisywanych okrętach zasto- malnej 27-28 węzłów a zasięg oceniany jest i rozpiętość 1,22 m zaś masa 715 kg z cze- sowano wyrzutnie z ośmioma (dwa rzędy na 4000 mil morskich.4 go 165 kg przypada na głowice bojową. po cztery) pociskami. Rakiety o masie 85,1 Naprowadzanie na cel odbywa się meto- kg mają długość 2,93 m, średnica 0,156 m Artyleria dą aktywną radiolokacyjną. Każdy pocisk i rozpiętość 0,55 m osiągają prędkość 2,4 Główne uzbrojenie artyleryjskie skła- przenoszony jest w prostopadłościennym Mach. Pociski mogą zwalczać cele na pu- da się z pojedynczej armaty kal. 76,2 mm kontenerze transportowo-startowym, któ- łapie do 6000 m, a ich zasięg maksymal- będącej chińską kopią rosyjskiej AK-176. re łączone są w zespoły po cztery. Łącznie Działo strzela pociskiem o masie 12,4 kg jednostki otrzymała osiem pocisków C 802 3. Ten rodzaj siłowni okrętowej składa się z zespołów (prędkość początkowa 980 m/s) z szybko- w dwóch blokach po cztery wyrzutnie. silników wysokoprężnych, z których jeden pracuje pod- strzelnością do 120 wystrzałów na min. czas prędkości ekonomicznej, a drugi jest dodatkowo uruchamiany celem osiągnięcia prędkości maksymalnej na maksymalny dystans 15 500 m. Pod- Rakiety plot. lub podczas większego obciążenia jednostki. stawowa różnica między rosyjskim pier- Obronę przeciwlotniczą ma zapewnić 4. Można się również spotkać z informacją, że zasięg wowzorem a chińska kopią polega na za- system rakietowy FM-90N (chińska wer- wynosi aż 6000 Mm przy prędkości ekonomicznej 18 w. 5. Maksymalny zasięg pocisków w wariancie A wy- instalowaniu armaty w nowej wieży sja rozwojowa francuskiego Crotale Mo- nosi 180 km a w wersji lotniczej przekracza 200 km. Śródokręcie Zulfiguara, dobrze widoczne rozmieszczenie elementów uzbrojenia oraz elektroniki. Fot. Internet

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 101 Pakistańskie fregaty typu F 22P „Zulfiquar”

nymi w radar KLC nia okrętów podwodnych i nawodnych za- 1 oraz opuszczany równo poprzez działania autonomiczne jak sonar Typ 605 i li- też przekazywanie danych taktycznych co nię transmisji da- np. pozwala na wykorzystanie pełnego za- nych taktycznych; sięgu okrętowych pocisków woda-woda. uzbrojenie skła- da się z 1-2 torped Urządzenia elektroniczne ET 52 (patrz wy- Na wyposażenie radiolokacyjne składa- żej) lub lekkich po- ją się radar dozoru morskiego/obserwacji cisków przeciwo- przestrzeni powietrznej SR 60 i radar ob- krętowych TL-10 serwacji przestrzeni powietrznej SUR 17 o zasięgu 15 km, uzupełniane przez radar nawigacyjny KH prędkości 0,85 6. Warto odnotować, ze na własnych okrętach Chiń- Mach i masie gło- czycy zastosowali inne rozwiązanie gdzie działko i sys- wicy bojowej 30 kg; tem kierowania ogniem umieszczone są na wspólnym stanowisku będącym niemal dokładna kopią holender- Trójrurowa wyrzutnia torped ZOP kal. 324 mm. Fot. Internet ich naprowadza- skiego systemu obrony bezpośredniej Goalkeeper. nie odbywa się me- 7. Podawany jest również zasięg 9500 m. ny wynosi 15 000 m i są skuteczne również todą radiolokacyjną. Śmigłowiec pokłado- 8. Dla śmigłowców pokładowych, które muszą długo- trwale przebywać w powietrzu poszukując okrętów pod- przeciwko niewielkim, szybkim i manew- wy znacząco zwiększa możliwości bojowe wodnych lub nawodnych przeciwnika jest to wskaźnik rującym obiektom takim jak rakiety prze- okrętu macierzystego w zakresie zwalcza- bardziej adekwatny aniżeli zasięg. ciwokrętowe. Naprowadzanie odbywa się Zulfiquar przy nabrzeżu stoczniowym, krótko przed udaniem się do Pakistanu. Fot. cjdby.net metodą radiolokacyjną ale możliwe jest też śledzenie celu w podczerwieni.

System obrony bezpośredniej Rakiety plot. uzupełnia system obrony bezpośredniej Typ 730. Na dachu hangaru śmigłowca umieszczone są dwie bezzało- gowe wieżyczki6 każda z jednym siedmio- lufowym działkiem rotacyjnym (blok luf obraca się wokół własnej osi) kal. 30 mm oraz radar kierowania ogniem Typ 347G uzupełniany przez urządzenie optronicz- ne. Maksymalna szybkostrzelność systemu wynosi 5800 wystrzałów na minutę a za- sięg 3000 m.

Uzbrojenie ZOP Pokładowe uzbrojenie ZOP składa się z dwóch sześciolufowych rakietowych miotaczy bomb głębinowych typu RDC 32 (Typ 87) o zasięgu 5000 m oraz dwóch trój- rurowych wyrzutni torped kal. 324 mm dla lekkich samonaprowadzających torpe- dy typu ET 52C kal. o masie 335 kg (34 kg głowica bojowa), prędkości 30 w. i zasięgu 6000 m7.

Wyposażenie lotnicze W rufowej części okrętu znajduje się lą- dowisko i hangar dla śmigłowca pokła- dowego. Maszyny dostarczone Pakista- nowi należały do typu Harbin Z-9EC, pokładowej wersji śmigłowca Z-9, będą- cego licencyjną kopią francuskiego AS365 „Dauphin”. Te dwuosobowe śmigłowce są zaliczane do kategorii średnich; podsta- wowe dane to: długość 13,68 m (z łopata- mi wirnika głównego) i wysokość 3,47 m; masa startowa 4100 kg, prędkość 285 km/h (przelotowa 250-60 km/h) zaś długotrwa- łość przebywania w powietrzu 5 godzin8. Śmigłowiec wyposażona jest między in-

102 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Fregata Saif również po ukończeniu prób stoczniowych, przy nabrzeżu chińskiej stoczni. Fot. cjdby.net

2007. Wykrywanie zanurzonych okrętów ju nowa fregata, którą dowodził kpt. Za- czysta ceremonia oficjalnego wejścia do podwodnych umożliwia kadłubowa sta- hid Iyas, wyszła w drugiej połowie sierp- służby miała miejsce 19 września. Fregata cja hydrolokacyjna Typ 5 natomiast brak nia odwiedzając pod koniec miesiąca Port obok nazwy została oznaczona numerem jest sonaru holowanego. Właściwe wyko- Klang w Malezji, a następnie Colombo na burtowym 251. rzystanie danych napływających od senso- Sri Lance, gdzie 5 września dowódca okrę- rów zapewnia zintegrowany system zarzą- tu złożył wizytę dowódcy tamtejszej MW, Shamsheer 252 dzania informacjami bojowymi oparty na wiceadm. Thisara Samarasinghe. Do Ka- Budowę drugiego okrętu nazwanego używanym na okrętach chińskiej floty sys- raczi okręt dotarł 12 września 2009 r. Uro- Shamsheer (numer burtowy 252) rozpoczę- temie ZKJ-3C. Na środki WRE składają się urządze- Oficjele pakistańskiej floty i stoczni oraz chińscy doradcy po ceremonii przejęcia do służby fregaty Aslat, ostatniej nie przechwytujące emi- z serii. Fot. defence.pak sje (ostrzegające o opro- mieniowaniu przez radar) RWD-8, stacja aktywnych zakłóceń NJ8I-3 oraz wy- rzutnie celów pozornych. Budowa i służba

Zulfiquar 251 Stępkę pod budowę pierwszego okrętu, dla któ- rego przewidziano nazwę PNS (Pakistan Navy Ship) Zulfiquar (wszystkie trzy okręty otrzymały nazwy rodzajów mieczy) położo- no 12 października 2006 r. w szanghajskiej stoczni Hu- dong Zhonghua. Wodowa- nie miało miejsce 5 kwiet- nia 2008 r. a przekazanie gotowej jednostki stronie pakistańskiej 30 lipca 2009 r. W drogę do kra-

Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE 103 Pakistańskie fregaty typu F 22P „Zulfiquar” to 13 lipca 2007 r., również w stoczni Hu- wie własnego potencjału przemysłowego stosowanie turbin w miejsce silników wy- dong, wodowanie nastąpiło 31 październi- i stoczniowego oraz stanowi kolejne po- sokoprężnych zapewniło by lepsze osią- ka 2008 r. a przekazanie Pakistańczykom twierdzenie pakistańsko-chińskiej współ- gi lecz nie zmienia to ogólnie pozytywnej 19 grudnia 2009 r. Okręt przypłynął do pracy. Okręt otrzymał nazwę Aslat (nu- oceny, tym bardziej, że jak się wydaje opi- Pakistanu, po drodze odwiedzając Wiet- mer burtowy 254), zwodowany został nie o tandetności chińskich wyrobów, nam, 23 stycznia 2010 r. 16 czerwca 2011 r., i wcielony do służby w tym przemysłu obronnego, podważa- 18 kwietnia 2013 r. ne są coraz częściej przez pozytywne do- Saif 253 świadczenia zagranicznych użytkowników Trzeci okręt noszący nazwę Saif (numer Konkluzja chińskiego sprzętu wojskowego. Nie mniej burtowy 253) zbudowała ta sama stocz- W udzielonym 22 lipca 2010 r. chiń- ważny fakt budowy czwartej jednostki nia, co poprzednie dwa. Stępkę położo- skim mediom wywiadzie szef sztabu pa- w pakistańskiej stoczni. Powodzenie tego no 4 listopada 2008 r., wodowanie miało kistańskiej MW adm. Bashir stwierdził, przedsięwzięcia otwiera drogę do budowy miejsce 28 maja 2008 r. a przekazanie Pa- że Pakistan jest bardzo zadowolony z fre- kolejnych okrętów, co pozwoli z czasem nie kistanowi 15 września 2010 r. Podobnie gat F22P, które jego zdaniem nie ustępu- tylko zastąpić posiadane jednostki pocho- jak okręty siostrzane, również Saif skła- ją analogicznym jednostkom zachodnim9. dzące „z drugiej ręki” ale również rozbu- dał zagraniczne wizyty, m.in. w Bang- Nawet jeśli nie do końca można zgodzić dować flotę pod względem ilościowym. koku. Pierwszym dowódcą okrętu został się z ta opinią znaczący postęp względem kpt. Muhammad Zubair. starszych, dotychczas posiadanych okrę- Bibliografia tów, jest oczywisty. Po pierwsze ukończe- Roczniki „Combat Fleets” – edycje z różnych lat Aslat 254 nie serii tych jednostek pozwoli na wyco- www.defence.pk Stępkę pod budowę czwartej fregaty fanie części z sześciu eks-brytyjskich fregat www.chinadaily.com.cn położono 10 grudnia 2009 r. na pochyl- typu 21 (PNS Tariq, Babur, Khaibar, Badr, www.SinoDefence.com ni rodzimej stoczni Karachi Shipyard & Shah Jahan i Tippu Sultan), po wtóre są to Materiały ze zbiorów autora i redakcji „OW” Engineering Works, w obecności mini- okręty nowe i zapewne będą miały przed stra przemysłu obronnego Abdul Qay- sobą perspektywę długiej służby, po trze- 9. Adm. Bashir obok poetyckich sformułowań o pa- yum Khana Jatoi, oraz szefa sztabu MW cie wreszcie nie da się ukryć, że mamy kistańsko-chińskiej przyjaźni „głębszej od oceanu i wyż- szej od Himalajów” stwierdził również, że Pakistan goto- adm. Noman Bashira. Podczas oficjal- do czynienia z jednostkami nowoczesny- wy jest dalej rozwijać współpracę wojskową z ChRL mię- nych przemówień oraz w późniejszych mi, wszechstronnie uzbrojonymi i wypo- dzy innymi – uwaga – zapewniając bazy dla chińskiej komentarzach podkreślano, że budowa tej sażonymi. Można mieć wątpliwości co do floty na swoim terytorium. Jeśli tak się stanie Marynar- ka Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej będzie mia- jednostki obok oczywistego wzmocnienia własności stealth, wytknąć brak sonaru ła znaczne ułatwione operowania w obszarze Oceanu In- floty jest ważnym krokiem w rozbudo- holowanego czy wreszcie wskazać, że za- dyjskiego, Morza Arabskiego i Zatoki Perskiej.

SUPLEMENT

W nawiązaniu do artykułu „Tupolewy versus lotniskowce” prezentujemy interesującą fotografię radzieckiego ­bombowca Tu-16K-10-26 (Badger-C) nad amerykańskim lotniskowcem Ranger (CVA-61). Fot. U.S. Navy

104 Nr 120 (4/2013) • OKRĘTY WOJENNE Duński okręt podwodny Norkaperen typu 205, 20 kwietnia 1990 r. Fot. © Hartmut Ehlers

numer specjalny Fot. ECPA-D ECPA-D Fot. 45 www.okretywojenne.pl na kanale l’Aisne na rzece Marna, na rzece obok wioski na kanale l’Aisne skuteczny kamuflażskuteczny na kanałach słonych. wód 14-cm kanonierka odpoczynku podczas chwili Vaudemange. Uwagę przykuwa Uwagę niezwykłeVaudemange. - brą zowa farba na kadłubiezowa jednostki zapewniająca Z dziejów

Z d iejów floty francuskiej floty francuskiej

Red. Michał Piegzik

Luc Feron Krążownik Sfax Émile Bertina

ISBN 978-83-61069-24-9 Maciej S. Sobański Z dziejów floty francuskiej Cena 39,00 zł (5% VAT) Pierwsze okręty „Jeune École” Turecki okręt podwodny Saldiray typu 209/1200 na redzie Izmiru, 6 marca 1997 r. Fot. © Hartmut Ehlers Dmitrij Jakimowicz Argentyńscy legioniści francuskiej floty

Marc Saibène Francuskie kanonierki rzeczne w latach 1915-1917

John Jordan Transportowiec wodnosamolotów Commandant Teste

Luc Feron Force X w Aleksandrii

Gérard Garier Niedościgniona Espérance Jedna z piękniejszych fotografii Suffrena wykonana Robert Dumas (Francja) podczas ćwiczeń. Fot. zbiory Roberta Dumasa Tekst Turecki okręt podwodny Dolunay typu 209/1200 na redzie Izmiru, 7 kwietnia1996 r. Fot. © Hartmut Ehlers John Jordan, Bruno Gire Krążownik De Grasse

Robert Dumas Para rakietowych „Fantomasów” Para rakietowych „Fantomasów” Andrzej Nitka Począwszy od 1956 roku marynarka fran- • ze względu na nadbudówki, które zaję- ki. Niebawem znów ograniczono liczbę fre- cuska próbowała sporządzić projekt nowego ły więcej miejsca niż pierwotnie planowano gat do 2, a trzecią planowaną jednostkę typu okrętu mającego wyporność ok. 5000 zrezygnowano z przewidywanej platformy poświęcono na zakup 42 pokładowych my- ton i zdolnego do skutecznej obrony przed dla śmigłowców. śliwskich samolotów przechwytujących F-8 jednostkami: Zgodnie z ustawą o rozbudowie sił zbroj- „Crusader”, przeznaczonych na wyposaże- Francuskie okręty podwodne • wszelkimi powietrznymi, ponaddźwię- nych w latach 1960-1964, dowództwo Mari- nie lotniskowców Foch i Clemenceau. kowymi, osiągającymi pułap 18 000 m, ne Nationale chcąc „wziąć rakietowy zakręt”, Budowę pierwszej fregaty typu oznaczo- zwalczanymi dzięki nowym pociskom typu rozważało budowę 6 fregat o powyższych nego FLE 60 przewidywano na rok 1960. „Masurca”, będącymi wówczas w stadium charakterystykach. W maju 1960 roku budowę okrętu przyzna- z rakietami balistycznymi – zarys eksperymentów Było to wyzwanie ambitne technologicz- no stoczni Marynarki Wojennej w Lorient. • wszystkimi podwodnymi zarówno ne: rakiety, radary, hydrolokatory, SENIT Druga jednostka miała zostać zbudowana o napędzie klasycznymi jak i nuklearnym (Morski System Przetwarzania Danych Tak- jako część transzy z 1962 roku. Jej wykona- • nawodnymi, a w szczególności kutrami tycznych) zostały opracowane przez krajo- nie powierzono stoczni Marynarki Wojen- rakietowymi uzbrojonym w rakiety „Styx” we ośrodki i w kraju miały być wytwarzane. nej w Breście. dziejów W dniu 4 listopada 1959, ukończono pro- Wszystkie materiały miały być wyso- Nazwy okrętów Suffren i Duquesne jekt okrętu o wyporności 5700 t waszyng- kiej jakości. Liczbę planowanych jedno- nadano jednostkom w dniu 15 stycznia tońskich, uzbrojonego w: stek szybko ograniczono do 5 a potem do 1962 roku. • podwójną wyrzutnię pocisków plot. 3. Dwiema głównymi przyczynami tych Charakteryska okrętów „Masurca” zmian były: Wyporność i wymiary • pojedynczą wyrzutnię pocisków A.S.M • wzrost ceny za jednostkę z 17 do 30 mld – Wyporność = 5715 ton standard „Malafon”, franków • Średnia operacyjna = 6250 ton standard • dwa działa plot. kal. 100 mm, • konieczność finansowania przez Ma- • Pełna = 6833 ton standard • dwa działa plot. kal. 30 mm do obrony rine Nationale przedwczesnej przebudo- – Wymiary kadłuba: • 160 stron bezpośredniej, wy eskortowców i eskadr, których uzbro- • Długość całkowita = 157,62 m • dwie torpedy do zwalczania okrętów jenie i środki wykrywania szybko okazały • Długość pomiędzy pionami = 148 m podwodnych, się przestarzałe na współczesnym polu wal- • Szerokość = 15,74 m Najważniejsze etapy budowy • cena 39 zł Numer Początek prac Nazwa Stocznia Wodowanie Próby wstępne Próby końcowe Wejście do służby kadłuba w suchym doku SUFFREN D 602 Lorient 21-12-62 15-05-65 23-10-65 01-10-67 20-07-68 DUQUESNE D 603 Brest 01-02-65 12-02-66 27-07-68 01-08-69 01-04-70

128 Nr 45 (Specjalny) • OKRĘTY WOJENNE

Zapomniane ścigacze JMSDF www.okretywojenne.pl NR 4/2013 (120) lipiec-sierpień • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Eskortowiec „Albatros” Magazyn Magazyn miłośników spraw wojennomorskich Krążowniki typu „Hirado” Kanonierki typu „Kars”

OKRĘTY WOJENNE Nr 4/2013 (120)

Fot. U.S. Navy U.S. Fot.

na fotografii wykonanej w połowie 1898 roku. 1898 połowie w wykonanej fotografii na

wojennym kamuflażu w okręt Tutaj amerykański. pancernik pierwszy – Texas