Archeologia Obszarów Leśnych the Archaeology of Woodlands

19-21 kwietnia 2018 Program konferencji (19-21 April 2018), 01 Conference programme Białowieża, Poland Abstrakty 02 Abstracts

Wykaz uczestników i organizatorów 03 List of participants and organizers

Archeologia obszarów leśnych

w The Archaeology of Woodlands 19-21 kwietnia 2018 (19-21 April 2018), Białowieża, Poland Archeologia obszarów leśnych

The Archaeology of Woodlands

Białystok 2018 Organizatorzy/Organizers: Pracownia Archeologii Nieodległej Przeszłości Uniwersytetu w Białymstoku School of Archaeology, Geography and Environmental Science University of Reading European Association of Archaeologists Association for Environmental Archaeology Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej Zarząd Główny Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Olsztynie Białowieski Park Narodowy Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej w Białymstoku

Patroni/Patrons: Narodowy Instytut Dziedzictwa Marszałek Województwa Podlaskiego

Organizacja konferencji jest finansowana ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę

Redaktorzy / Editors: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Aleksander Pluskowski, Jarosław Sobieraj

ISBN: 978-83-942895-8-4

Skład i łamanie / Layout design: [email protected] Spis treści [Table of Content]

Program konferencji [Conference programme] ...... 10

Książka abstraktów [Abstracts book] ...... 29

Referat wprowadzający

Małgorzata Latałowa Osady śródleśnych jezior i torfowisk – źródło informacji o dawnej działalności człowieka w warunkach ograniczonej eksploracji archeologicznej [Sediments of mid-forest lakes and mires – a source of information on past human activity in the context of limited archaeological exploration] ...... 30

Sesja 1, część 1 [Session 1, part 1] LiDAR, metody geofizyczne i interdyscyplinarna weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych [LiDAR, geophysical methods and the interdisciplinary verification of non-invasive research]

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Janusz Budziszewski, Kamil Niedziółka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze – na przykładzie badań w Puszczy Białowieskiej [Cultural and natural heritage – examples from research in Białowieża Primeval Forest] ...... 32

Rafał Zapłata, Krzysztof Stereńczak Puszcza Białowieska – dziedzictwo archeologiczne w świetle najnowszych badań . Od koncepcji badania zabytków archeologicznych – przez metody nieinwazyjne – po ochronę i zarządzanie zasobami kulturowymi na terenach leśnych [Puszcza Białowieska (Białowieża Forest) – archaeological heritage in the light of the latest research . From the concept of researching archaeological monuments – via non-invasive methods – to the protection and management of cultural resources in forested areas] ...... 33

Catherine Barnett, Krystyna Truscoe, Nicholas Pankhurst, Daniel Wheeler Excavation and analysis of a series of late prehistoric sites within Pamber Forest near Silchester UK . Past woodland exploitation and implications for present and future management ...... 35

Fabian Welc, Jerzy Nitychoruk, Rafał Solecki, Kamil Rabiega, Jacek Wysocki Integracja danych LiDAR/ALS oraz wyników profilowań geofizycznych (GPR) do celów nieinwazyjnego rozpoznania zasobów archeologicznych na zalesionych obszarach Warmii i Mazur (Polska północno-wschodnia) [Integration of LiDAR and geophysical methods in non-invasive surveys of forested areas of the Warmia and Masuria regions (north-eastern Poland)] ...... 36 4 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Iwona Hildebrandt-Radke, Mateusz Stróżyk, Janusz Czebreszuk, Mateusz Jaeger, Łukasz Pospieszny, Mateusz Cwaliński, Jakub Niebieszczański Zastosowanie metody geomorfologiczno-litologicznej do weryfikacji rezultatów nieinwazyjnych badań kur- hanów z epoki brązu w Smoszewie (Las Krotoszyn, Wielkopolska) [Application of the geomorphological-lithological method to verify the results of non-invasive tests of the Bronze Age barrows in Smoszewo (Krotoszyn Forest, Wielkopolska)] ...... 39

Sesja 1, część 2 [Session 1, part 2]

Hrvoje Potrebica, Janja Mavrović Mokos Sunken Landscapes: Iron Age Archaeology in Woodlands – Integrated Approach (case study Požega Valley, Croatia) ...... 40

Mateusz Sosnowski, Jerzy Czerniec, Michał Jankowski, Agnieszka M . Noryśkiewicz Osadnictwo na obszarze Natura 2000 – Sandr Wdy, gm . Osie, pow . świecki, woj . kujawsko-pomorskie (Polska północna) [Past human settlement in the eastern part of the Bory Tucholskie forest complex, in the Natura 2000 Area – Sandr Wdy (northern Poland)] ...... 41

Tomasz Krzywicki Domniemane cmentarzyska kurhanowe na pograniczu dawnych Prus Wschodnich i Suwalszczyzny (Polska północno-wschodnia) [Alleged barrow cemeteries on the borderline of former East Prussia and Suwałki region (north-eastern Poland)] ...... 43

Marcin Engel, Cezary Sobczak Nieinwazyjne rozpoznanie ośrodków grodowych międzyrzecza Biebrzy i Supraśli (Polska północno-wschodnia) [Non-invasive identification of strongholds between the Biebrza and Supraśl rivers (north-eastern Po- land)] ...... 44

Maciej Karczewski, Piotr Banaszuk, Andrzej Kamocki Leśne miasta na przedpolu Twierdzy Osowiec (Polska NE) . Wykorzystanie LiDAR w badaniach dziedzictwa archeologicznego I wojny światowej [Forest towns within the foreland of the Osowiec Fortress (north-eastern Poland) . The use of LiDAR in research on World War I heritage] ...... 46

Sesja 1, część 3 [Session 1, part 3]

Adam Cieśliński, Waldemar Kowalczyk, Jacek Niegowski, Jarosław Sobieraj, Grzegorz Wanat „Kręgi zbożowe” w lasach? O pożytkach i pułapkach prospekcji lidarowej (Polska północno-wschodnia) [„Crop circles” in forests? On the benefits and pitfalls of LiDAR prospection (north-eastern Poland)] . . . . . 47

Przemysław Makarowicz, Jakub Niebieszczański, Iwona Hildebrandt-Radke, Jan Romaniszyn Krajobrazy funeralne cmentarzysk kurhanowych z późnego neolitu i środkowej epoki brązu w lasach dorzecza górnego Dniestru [The funerary landscapes of the late Neolithic and Middle Bronze Age barrow cemeteries in the forests of the upper Dniester] ...... 48 Spis treści [Table of Content] 5 Łukasz Miechowicz Archeologia lasów Kotliny Chodelskiej (Polska południowo-wschodnia) [The archaeology of the forests of the Chodelska valley (south-eastern Poland)] ...... 49

Sesja 2 [Session 2] Interdyscyplinarne badania nad relacjami człowiek-las w przeszłości [Interdisciplinary research on human- forest relationships in the past]

Katarzyna Kajukało, Katarzyna Marcisz, Marina Frontasyeva, Piotr Kołaczek, Dmitri Mauquoy, Michał Słowiński, Mariusz Lamentowicz Wielowskaźnikowe, wysokorozdzielcze badania paleoekologiczne torfowisk jako źródło informacji o prze- szłości relacji człowiek-środowisko (Polska północna) [High-resolution multi-proxy palaeoecological research as a source of information about past human-environment relations (northern Poland)] ...... 53

Piotr Papiernik, Piotr Kittel, Mirosław Makohonienko, Agnieszka Mroczkowska, Daniel Okupny, Joanna Rennwanz, Joanna Wicha Osadnictwo ludności kultury pucharów lejkowatych w rejonie Wietrzychowic w świetle badań interdyscyplinarnych (Polska centralna) [Settlement of the Funnel Beaker Culture in the Wietrzychowice area in the light of interdisciplinary research (central Poland)] ...... 55

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska, Magdalena Moskal-del Hoyo „Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las” – o relacji człowiek-las w pradziejach i w czasach nowożyt- nych na przykładzie interdyscyplinarnych badań wielokulturowego zespołu osadniczego w Ulowie na Roz- toczu Środkowym (Polska południowo-wschodnia) [„We were not there, there was a forest, we will be gone, there will be a forest” – the human-forest relationship in prehistory and modern times using the example of interdisciplinary research on the multicultural settlement complex in Ulów village in Central Roztocze (south-eastern Poland)] ...... 57

Michał Jankowski, Piotr Łuczkiewicz, Marcin Sykuła, Agnieszka Noryśkiewicz, Jörg Kleemann Historyczna relacja działalności człowieka i środowiska leśnego na stanowisku archeologicznym w Malbor- ku-Wielbarku, Polska północna (cmentarzysko z okresu przedrzymskiego i rzymskiego) [The historical relations of human activity and the forest environment at the archaeological site in Malbork-Wielbark, northern Poland (a cemetery from the pre-Roman and Roman periods)] ...... 59

Jadwiga Anna Barga-Więcławska Wpływ różnych form gospodarki człowieka na bioróżnorodność w lasach w okresie 5000 lat . Wyniki badań malakofauny [The effect of different forms of human economy on biodiversity in forests over a 5000 year period . The results of malacofauna studies] ...... 61

Marek Majewski, Łukasz Marszałek Zmiany zalesienia w rejonie jeziora Jasień (Polska północna) zapisane w osadach stokowych i na mapach archiwalnych [Forestation changes in the area of Lake Jasień (Northern Poland) recorded in slope sediments and archival maps] ...... 62

Mariusz Wyczółkowski, Aneta Gołębiowska-Tobiasz, Cezary Sobczak Late medieval and early-modern mining and smelting activity in north-eastern Poland and its impact on the environment – assumptions of the research program ...... 63 6 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Tomasz Kalicki, Paweł Przepióra, Marcin Frączek, Piotr Kusztal Potencjał geoarcheologiczny Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego (województwo święto- krzyskie, Polska południowo-wschodnia) ...... 64 The geoarchaeological potential of the Suchedniów-Oblęgorek Landscape Park and its buffer zone (Święto- krzyskie Voivodeship, south-eastern Poland) ...... 64

Sesja 3 [Session 3] Pradzieje, wczesne średniowiecze, okres nowożytny [Prehistory, Early Middle Ages, Modern Period]

Oleg Voronenko The results of archaeological research in the Mesolithic-Neolithic in the forest areas of the Upper Dnieper . . 66

Alena Kaleczyc Settlements from the Stone Age in the area of West Polesie and their distribution in ecological niches (West Belorussia) ...... 67

Marcin Maciejewski Czy to ma sens? Poszukiwanie miejsca złożenia skarbu przedmiotów brązowych ze Stołężyna (Polska północ- no-zachodnia) [Is there any sense? The search for the location of the Stołężyn Hoard (north-western Poland)] 69

Jakub Niebieszczański, Andrzej Michałowski, Milena Teska Badania nieinwazyjne na obszarach leśnych . Wyniki prospekcji magnetometrycznej na stanowisku Mirosław 37, pow . pilski (Polska północno-zachodnia) [Non-invasive research in forested areas . The results of magnetometric prospecting at the site of Mirosław 37, Piła county (north-western Poland)] ...... 70

Mariusz Wyczółkowski, Izabela Mellin-Wyczółkowska Ścieżkami lasu Tauro . „Archeologia leśna” na terenie dawnej Barcji – w dwadzieścia lat później (Polska pół- nocno-wschodnia) [By the paths of the Tauro forest . „Woodland archeology” in the area of the former Prus- sian Bartia – twenty years later (north-eastern Poland)] ...... 71

Piotr Wawrzyniak, Paweł Banaszak, Artur Rewekant, Mateusz Wawrzyniak A rural cemetery from the XIX century in Bratian, Nowomiejski District, north-western Poland, in the light of archaeological studies ...... 72

Sesja 4 [Session 4] Archeologia XX w . [The Archaeology of 20th century]

Anna Zalewska, Dorota Cyngot, Jacek Czarnecki, Szymon Domagała „Wysoki las pomiedzy pozycjami zniknał całkowicie…” . Człowiek i las na polu bitwy i na pobojowisku Wielkiej Wojny: dziedzictwo batalistyczne na terenach zalesionych – z perspektywy archeologicznej [“The tall forest between the lines disappeared completely…” Man and forest on the battlefield and on the and post-battle of the Great War: Heritage in forested areas – from the archaeological perspective] ...... 75 Spis treści [Table of Content] 7 Olgierd Ławrynowicz Metody lokalizacji jam grobowych z czasu II wojny światowej na obszarze lasów podłódzkich (Polska centralna) [Methods for locating graves from World War II in the forests near Lodz (central Poland)] ...... 76

Mariusz Dziekański Wizjonerski projekt V-1, V-2 uderza w ziemię . Poszukiwania reliktów „Wunderwaffe” w rejonie gminy Sawin (woj . lubelskie, Polska południowo-wschodnia) [The visionary project V-1, V-2 hits the ground . The search for the remains of „Wunderwaffe” in the area of Sawin commune (Lublin Voivodeship, south-eastern Poland)] . . 77

Paulina Gorazd-Dziuban Ochrona wraków samolotów z okresu II wojny światowej na terenach leśnych północno-zachodniej części województwa podkarpackiego (Polska południowo-wschodnia) [The protection of aircraft wrecks from World War II in the forested areas of the north-western part of the Podkarpackie Province (south-eastern Poland)] . 78

Sesja 5, część 1 [Session 5, part 1] Zintegrowana ochrona dziedzictwa przyrodniczego i archeologicznego na obszarach leśnych [The integrated protection of natural and archaeological heritage in forested areas]

Agata Byszewska Dziedzictwo archeologiczne obszarów leśnych – wspólna odpowiedzialność [The archaeological heritage of woodlands – collective responsibility] ...... 81

Emmet Byrnes Protecting and managing archaeology in woodlands and the archaeology of woodlands in Ireland: legal frameworks, policies and practices ...... 82

Erin Gibson Lived Landscape or State Forest? Examining Heritage in the Adelphi State Forest, Cyprus ...... 83

Jarosław Rola, Adam Standio, Łukasz Plica, Jarosław Szczepkowski W rytm gospodarki leśnej – archeologiczne penetracje w granicach odnowień Nadleśnictw Zdrojowa Góra i Kaczory w latach 2010/2011 – 2017/2018 (Polska północno-zachodnia) [To the rhythm of forest management – archaeological investigations within the renewed limits of the Zdrojowa Góra and Kaczory Forest districts in 2010/2011 – 2017/2018 (north-western Poland)] ...... 84

Agata Karwecka, Agnieszka Krawczewska Dyskurs konserwatorski nad wyzwaniami ochrony stanowisk archeologicznych w obszarze leśnym na przy- kładzie grodziska w Kociałkowej Górce, gm . Pobiedziska, powiat poznański (Polska zachodnia) [Conservational discourse of challenges concerning the protection of archaeological sites within forested areas as illustrated by an example of the stronghold in Kociałkowa Góra, com . Poniedziska, Poznań District western Poland)] . . 85

Sesja 5, część 1 [Session 5, part 1]

Adam Standio, Jarosław Rola, Łukasz Plica, Jarosław Szczepkowski Zabytek i co dalej? W poszukiwaniu złotego środka między archeologią i gospodarką leśną (północna część basenu Noteci, Polska północno-zachodnia) [A monument and what next? In search of a golden middle ground between archaeology and forestry (north part of Noteć river basin, north-western Poland)] . . . . . 87 8 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Barbara Niezabitowska-Wiśniewska, Jerzy Nitychoruk, Tadeusz Wiśniewski Rezerwat przyrody Piekiełko koło Tomaszowa Lubelskiego (Polska południowo-wschodnia) – ochrona dziedzictwa przyrodniczego a badania naukowe [The Nature Reserve of Piekiełko near Tomaszów Lubelski (south-eastern Poland) – the protection of natural heritage and scientific research] ...... 88

Wiesław Skrobot Iławski Biskupin . Relikty osady obronnej Klein Stärkenau – ich społeczne i publiczne miejsce w kształtowaniu prorozwojowych polityk lokalnych [The Biskupin of Iława . The relics of the fortified settlement of Klein Stär- kenau – their social and public role in shaping local pro-development policies (north-eastern Poland)] . . . 89

Małgorzata Karczewska Leśne cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej . Identyfikacja i ochrona zabytków archeologicznych (Polska północno-wschodnia) [Forest war cemeteries of the First World War . Identifying and protecting archaeological remains (north-eastern Poland)] ...... 92

Dawid Kobiałka Żywe monumenty, zintegrowane dziedzictwo – naziemne skanowanie laserowe rytów na drzewach (Polska północno-zachodnia) [Living monuments, an integrated heritage – terrestrial laser scanning of trees with carvings (north-eastern Poland)] ...... 93

Iwona Hildebrandt-Radke, Przemysław Makarowicz, Żanna Nikołajewna Matwiiszyna Wpływ zalesienia na procesy podepozycyjne zachodzące w kurhanach z epoki brązu w Bukivnej w dorzeczu górnego Dniestru (Ukraina) [The influence of afforestation on post-depositional processes in the Bronze Age barrows in Bukivna, upper Dniestr Basin (Ukraine)] ...... 95

Sesja posterowa [Poster session]

Edyta Kłusakiewicz, Tomasz Kalicki Wskaźniki antropocenu na obszarach leśnych (Polska południowo-wschodnia) [The Anthropocene indicators in forest areas (south-eastern Poland)] ...... 98

Krystyna Truscoe Developing remote sensing methodologies for the investigation of archaeology of woodlands in the hinterland of Iron Age Oppida . A case study of Pamber Forest near Silchester UK ...... 99

Michał Paczkowski Puszcza Kampinoska (Polska centralna) . Metody i problemy badań archeologicznych [Kampinos Forest (central Poland) . Methods and problems of archaeological research] ...... 100

Iwona Lewoc, Kamil Niemczak Zaginione cmentarzyska mazurskich lasów [The missing cemeteries of Masuria’s forests] ...... 101

Mariusz Wyczółkowski, Zuzanna Wyczółkowska Na skraju Grosse Wildniss . Analiza przestrzenna wybranych obszarów leśnych na zachód od Wielkich Jezior Mazurskich [On the edge of the Grosse Wildniss . Spatial analysis of selected forest areas west of the Great Masurian Lakes] ...... 102 Spis treści [Table of Content] 9 Katarzyna Zdeb, Konrad Szostek Badania weryfikacyjne dawnych założeń dworskich w Polsce centralnej [Verification studies of former manors in central Poland] ...... 103

Dawid Kobiałka Dziedzictwo w lesie – przypadek rosyjskiej manierki z pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku (woj . pomorskie, Polska północna) [Heritage in the forest – the case of a Russian canteen at a prisoner of war camp in Czersk (Pomeranian province, northern Poland)] ...... 104

Barbara Wielgus Archeologia (nie)dawnego osadnictwa? Badania opuszczonej wsi poniemieckiej Sandwinkel na terenie Nad- leśnictwa Barlinek (Polska północno-zachodnia) [Settlement archaeology of the contemporary past . A survey of the formerly German village within the Barlinek Forest Inspectorate area (north-western Poland)] . . . 105

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Hanna Olczak, Dariusz Krasnodębski, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski Puszcza Białowieska . Badania kurhanu w Postołowie, stan . 11 [Białowieża Primeval Forest: Burial Mound at the Forestry Postołowo 11 Archaeological Site] ...... 106

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Dariusz Krasnodębski, Jagoda Mizerka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski Puszcza Białowieska . Stanowisko Wilczy Jar 2 [Białowieża Forest: Wilczy Jar, site 2] ...... 107

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Dariusz Krasnodębski, Jagoda Mizerka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski Puszcza Białowieska . Stanowisko Leśnictwo Sacharewo 3 [Bialowieza Forest . Sacharewo forest district – site 3] . 108

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski Tajemniczy kurhan w Waśkach, stan . 1, Puszcza Białowieska [The mysterious mound in Waśki, Site 1, Bialo- wieza Forest] ...... 109

Lista autorów i organizatorów konferencji [List of conference authors and organizers] ...... 111

Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands

19-21 kwietnia 2018 (19-21 April 2018), Białowieża, Poland

Program konferencji [Conference programme] 12 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands 18 kwietnia [April 18]

16:00-19:00

user-plus Rejestracja uczestników konferencji [Conference registration] 19 kwietnia [April 19]

8:00-9:00

user-plus Rejestracja uczestników konferencji [Conference registration]

9:00-9:30

Handshake Otwarcie konferencji [Opening ceremony]

COMMENTS Wystąpienia [Speeches]:

prof. zw. dr hab. Roberta Ciborowskiego, Rektora Uniwersytetu w Białymstoku Star [Rector of the University of Bialystok],

dr Michała Krzysiaka, Dyrektora Białowieskiego Parku Narodowego Star [Director of the Białowieża National Park].

Referat wprowadzający

9:30-10:00:

Małgorzata Latałowa (Wydział Biologii Uniwersytetu Gdańskiego [Faculty 01 of Biology, University of Gdansk]), Osady śródleśnych jezior i torfowisk – źródło informacji o dawnej działalności człowieka w warunkach ograniczonej eksploracji archeologicznej. [Sediments of mid-forest lakes and mires – a source of information on past human activity in the context of limited archaeological exploration]. Program konferencji / Conference programme 13 Sesja 1, część 1 [Session 1, part 1] LiDAR, metody geofizyczne i interdyscyplinarna weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych [LiDAR, geophysical methods and the interdisciplinary verification of non-invasive research] 10:00-10:20

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Janusz Budziszewski, Kamil Niedziółka, 02 Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze – na przykładzie badań w Puszczy Białowieskiej. [Cultural and natural heritage – examples from research in Białowieża Primeval Forest]. 10:20-10:40

Rafał Zapłata1, Krzysztof Stereńczak2 (1Zakład Konserwacji Zabytków i Ochrony 03 Krajobrazu, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, 2Instytut Badawczy Leśnictwa [1Department of Monument Conservation and Landscape Protection, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw, 2Forest Research Institute]), Puszcza Białowieska – dziedzictwo archeologiczne w świetle najnowszych badań. Od koncepcji badania zabytków archeologicznych – przez metody nieinwazyjne – po ochronę i zarządzanie zasobami kulturowymi na ternach leśnych. [Puszcza Białowieska (Białowieża Forest) – archaeological heritage in the light of the latest research. From the concept of researching archaeological monuments – via non-invasive methods – to the protection and management of cultural resources in forested areas]. 10 :40 -11: 0 0

Catherine Barnett1, Krystyna Truscoe2, Nicholas Pankhurst2, Daniel Wheeler2 (1Senior 04 Research Fellow, SAGES, Department of Archaeology, University of Reading, 2SAGES, Department of Archaeology, University of Reading), Excavation and analysis of a series of late prehistoric sites within Pamber Forest near Silchester UK. Past woodland exploitation and implications for present and future management. 11: 0 0 -11:20

Fabian Welc1, Jerzy Nitychoruk2, Rafał Solecki1, Kamil Rabiega1, Jacek Wysocki1 05 (1Instytut Archeologii UKSW Warszawa, 2Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej [1Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw, 2Pope John Paul II State High School in Biała Podlaska]), Integracja danych LiDAR/ALS oraz wyników profilowań geofizycznych (GPR) do celów nieinwazyjnego rozpoznania zasobów archeologicznych na zalesionych obszarach Warmii i Mazur (Polska północno-wschodnia). [Integration of LiDAR and geophysical methods in non-invasive surveys of forested areas of the Warmia and Masuria regions (north-eastern Poland)]. 14 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands 11:20 -11:40

Iwona Hildebrandt-Radke1, Mateusz Stróżyk2, Janusz Czebreszuk3, Mateusz Jaeger4, 06 Łukasz Pospieszny5, Mateusz Cwaliński3, Jakub Niebieszczański3 (1Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2Muzeum Archeologiczne, Poznań, 3Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 4Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 5Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział Poznań [1Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań, 2Archeological Museum in Poznań, 3Institute of Archeology, Adam Mickiewicz University in Poznań, 4Institute of European Culture, Adam Mickiewicz University in Poznań, 5Institute of Archaeology and Ethnology PAS, Poznań Branch]), Zastosowanie metody geomorfologiczno-litologicznej do weryfikacji rezultatów nieinwazyjnych badań kurhanów z epoki brązu w Smoszewie (Las Krotoszyn, Wielkopolska). [Application of the geomorphological-lithological method to verify the results of non-invasive tests of the Bronze Age barrows in Smoszewo (Krotoszyn Forest, Wielkopolska)]. 11:40-12:00 12:00-12:30

COMMENTS Dyskusja [Discussion] Coffee Przerwa kawowa [Coffee break]

Sesja 1, część 2 [Session 1, part 2] LiDAR, metody geofizyczne i interdyscyplinarna weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych [LiDAR, geophysical methods and the interdisciplinary verification of non-invasive research] 12:30-12:50

Hrvoje Potrebica, Janja Mavrović Mokos (University of Zagreb), Sunken Land 07 scapes: Iron Age Archaeology in Woodlands – Integrated Approach (case study Požega Valley, Croatia). 12:50-13:10

Mateusz Sosnowski1, Jerzy Czerniec2, Michał Jankowski3, Agnieszka M. 08 Noryśkiewicz1 (1Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, 3Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [1Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University in Toruń, 2Institute of Archaeology and Ethnology PAS, Warsaw, 3Faculty of Earth Sciences, Nicolaus Copernicus University in Toruń]), Osadnictwo na obszarze Natura 2000 – Sandr Wdy, gm. Osie, pow. świecki, woj. kujawsko-pomorskie (Polska północna). [Past human settlement in the eastern part of the Bory Tucholskie forest complex, in the Natura 2000 Area – Sandr Wdy (northern Poland)]. Program konferencji / Conference programme 15 13:10-13:30

Tomasz Krzywicki (Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut 09 Badawczy, Warszawa [State Geological Institute-State Research Institute]), Domniemane cmentarzyska kurhanowe na pograniczu dawnych Prus Wschodnich i Suwalszczyzny (Polska północno-wschodnia). [Alleged barrow cemeteries on the borderline of former East Prussia and Suwałki region (north- eastern Poland)]. 13:30-13:50

Marcin Engel, Cezary Sobczak (Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum 10 Archeologicznego w Warszawie [Section of the Balts Archaeology, State Archaeological Museum in Warsaw]), Nieinwazyjne rozpoznanie ośrodków grodowych międzyrzecza Biebrzy i Supraśli (Polska północno-wschodnia). [Non-invasive identification of strongholds between the Biebrza and Supraśl rivers (north- eastern Poland)]. 13:50-14:10

Maciej Karczewski1, Piotr Banaszuk2, Andrzej Kamocki2 (1Pracownia Archeologii 11 Nieodległej Przeszłości, Uniwersytet w Białymstoku, 2Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Białostocka [1Facility of Archaeology of the Contemporary Past, University of Białystok, 2Faculty of Construction and Environmental Engineering]), Leśne miasta na przedpolu Twierdzy Osowiec (Polska NE). Wykorzystanie LiDAR w badaniach dziedzictwa archeologicznego I wojny światowej. [Forest towns within the foreland of the Osowiec Fortress (north-eastern Poland). The use of LiDAR in research on World War I heritage]. 14:10-14:30 14:30-16:00

COMMENTS Dyskusja [Discussion] Utensils Przerwa na obiad [Lunch break]

15:30-18:30

Warsztaty terenowe: Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Puszczy images Białowieskiej [Field workshop: Natural and cultural heritage of the Bialowieza Forest] Prowadzący warsztaty [Leaders of the workshop]: Małgorzata Latałowa, Marcelina Zimny, Ewa Natalia Moroz-Keczyńska, Andrzej Keczyński.

Warsztaty będą odbywały się równolegle z obradami konferencji [The workshop will take place in parallel with the conference sessions]. 16 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Sesja 1, część 3 [Session 1, part 3] LiDAR, metody geofizyczne i interdyscyplinarna weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych [LiDAR, geophysical methods and the interdisciplinary verification of non-invasive research] 16:00-16:20

Adam Cieśliński1, Waldemar Kowalczyk2, Jacek Niegowski3, Jarosław Sobieraj4, 12 Grzegorz Wanat5 (1Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2Olsztyn, 3Toruń, 4Dział Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, 5Nadleśnictwo Nowe Ramuki [1Institute of Archaeology, Warsaw University, 4Departament of Archaeology Museum of Warmia and Mazury in Olsztyn, 5Forest Inspectorate Nowe Ramuki]), „Kręgi zbożowe” w lasach? O pożytkach i pułapkach prospekcji lidarowej (Polska północno-wschodnia). [„Crop circles” in forests? On the benefits and pitfalls of LiDAR prospection (north-eastern Poland)]. 16:20-16 .50

Przemysław Makarowicz1, Jakub Niebieszczański1, Iwona Hildebrandt-Radke2, Jan 13 Romaniszyn1 (1Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [1Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań, 2Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań]), Krajobrazy funeralne cmentarzysk kurhanowych z późnego neolitu i środkowej epoki brązu w lasach dorzecza górnego Dniestru. [The funerary landscapes of the late Neolithic and Middle Bronze Age barrow cemeteries in the forests of the upper Dniester]. 16:50-17:10

Łukasz Miechowicz (Instytut Archeologii i Etnologii PAN [Institute of Archaeology 14 and Ethnology PAS]), Archeologia lasów Kotliny Chodelskiej (Polska południowo- wschodnia). [The archaeology of the forests of the Chodelska valley (south-eastern Poland)]. 17:10-17:30 19:00 Kolacja i spotkanie towarzyskie Dyskusja [Discussion] COMMENTS Users [Dinner and socializing] Program konferencji / Conference programme 17 20 kwietnia [April 20]

8:00-12:00

Warsztaty terenowe: Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Puszczy images Białowieskiej. [Field workshop: Natural and cultural heritage of the Bialowieza Forest]. Prowadzący warsztaty [Leaders of the workshop]: Małgorzata Latałowa, Marcelina Zimny, Ewa Natalia Moroz-Keczyńska, Andrzej Keczyński.

Warsztaty będą odbywały się równolegle z obradami konferencji [The workshop will take place in parallel with the conference sessions]. Sesja 2 [Session 2] Interdyscyplinarne badania nad relacjami człowiek-las w przeszłości [Interdisciplinary research on human- forest relationships in the past] 9:00-9:20

Katarzyna Kajukało1, Katarzyna Marcisz1, Marina Frontasyeva2, Piotr Kołaczek3, 15 Dmitri Mauquoy4, Michał Słowiński5, Mariusz Lamentowicz1 (1Pracownia Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2Department of Neutron Activation Analysis, Frank Laboratory of Neutron Physics Joint Institute for Nuclear Research, Russia, 3Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 4School of Geosciences, University of Aberdeen, Great Britain; 5Zakład Zasobów Środowiska i Geozagrożeń, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 1[ Facility of Ecology and Wetland Monitoring, Adam Mickiewicz University in Poznań, 3Department of Biogeography and Palaeoecology, Adam Mickiewicz University in Poznań, 5Department of Environmental Resources and Geohazards, Institute of Geography and Spatial Organization PAS]), Wielowskaźnikowe, wysokorozdzielcze badania paleoekologiczne torfowisk jako źródło informacji o przeszłości relacji człowiek- środowisko (Polska północna). [High-resolution multi-proxy palaeoecological research as a source of information about past human-environment relations (northern Poland)]. 9:20-9:40

Piotr Papiernik1,2, Piotr Kittel3, Mirosław Makohonienko4, Agnieszka Mroczkowska3, 16 Daniel Okupny5, Joanna Rennwanz6, Joanna Wicha2 (1Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, 2Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, 3Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki,4 Zakład Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, 5Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, 6Instytut Archeologii i Etnologii PAN [1Archaeological and Ethnographic Museum in Łódź, 2Professor Konrad Jażdżewski Archaeological 18 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Research Foundation, 3Department of Geomorphology and Paleogeography, Faculty of Geographical Sciences, University of Lodz, 4Department of Geology and Paleogeography of the Quaternary, Adam Mickiewicz University in Poznań, 5Institute of Geography, Pedagogical University KEN, 6Institute of Archeology and Ethnology PAS]), Osadnictwo ludności kultury pucharów lejkowatych w rejonie Wietrzychowic w świetle badań interdyscyplinarnych (Polska centralna). [Settlement of the Funnel Beaker Culture in the Wietrzychowice area in the light of interdisciplinary research (central Poland)]. 9:40-10:00

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska1, Magdalena Moskal-del Hoyo2 (1Instytut 17 Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN [1Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska Univeristy in Lublin, 2W. Szafer Institute of Botany PAS]), „Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las” – o relacji człowiek-las w pradziejach i w czasach nowożytnych na przykładzie interdyscyplinarnych badań wielokulturowego zespołu osadniczego w Ulowie na Roztoczu Środkowym (Polska południowo-wschodnia). [„We were not there, there was a forest, we will be gone, there will be a forest” – the human-forest relationship in prehistory and modern times using the example of interdisciplinary research on the multicultural settlement complex in Ulów village in Central Roztocze (south-eastern Poland)]. 10:00-10:20

Michał Jankowski1, Piotr Łuczkiewicz2, Marcin Sykuła1, Agnieszka Noryśkiewicz3, 18 Jörg Kleemann4 (1Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 3Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 4Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Szczeciński [1Faculty of Earth Sciences, Nicolaus Copernicus University in Toruń, 2Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin, 3Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University in Toruń, 4Institute of History and International Relations, University of Szczecin]), Historyczna relacja działalności człowieka i środowiska leśnego na stanowisku archeologicznym w Malborku-Wielbarku, Polska północna (cmentarzysko z okresu przedrzymskiego i rzymskiego). [The historical relations of human activity and the forest environment at the archaeological site in Malbork-Wielbark, northern Poland (a cemetery from the pre-Roman and Roman periods)]. 10:20-10:40

COMMENTS Dyskusja [Discussion] Program konferencji / Conference programme 19 10 :40 -11: 0 0

Jadwiga Anna Barga-Więcławska (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 19 [Jan Kochanowski University in Kielce]), Wpływ różnych form gospodarki człowieka na bioróżnorodność w lasach w okresie 5000 lat, wyniki badań malakofauny. [The effect of different forms of human economy on biodiversity in forests over a 5000 year period. The results of malacofauna studies in Poland and Europe]. 11: 0 0 -11:20

Marek Majewski, Łukasz Marszałek (Instytut Geografii i Studiów Regionalnych, 20 Akademia Pomorska w Słupsku [Institute of Geography and Regional Studies, Pomeranian University in Słupsk]), Zmiany zalesienia w rejonie jeziora Jasień (Polska północna) zapisane w osadach stokowych i na mapach archiwalnych. [Forestation changes in the area of Lake Jasień (Northern Poland) recorded in slope sediments and archival maps]. 11:20 -11:40

Mariusz Wyczółkowski1, Aneta Gołębiowska-Tobiasz2, Cezary Sobczak3 (1Muzeum 21 im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Kętrzyn, 2Západoceská Univerzita v Plzni, Katedra Archeologie, 3Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie [1Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn, 2Department of Archaeology, University of West Bohemia in Pilsen, 3Section of the Balts Archaeology, State Archaeological Museum in Warsaw]), Późnośredniowieczna i wczesnonowożytna działalność wydobywcza i hutnicza w północno-wschodniej Polsce i jej oddziaływanie na środowisko – założenia programu badawczego. [Late medieval and early-modern mining and smelting activity in north-eastern Poland and its impact on the environment – assumptions of the research program]. 11:40 -12: 0 0

Tomasz Kalicki, Paweł Przepióra, Marcin Frączek, Piotr Kusztal (Zakład 22 Geomorfologii, Geoarcheologii i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach [Department of Geomorphology, Geoarchaeology, and Evironmental Managment, Institute of Geography, Jan Kochanowski University in Kielce]), Potencjał geoarcheologiczny Suchedniowsko- Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego (województwo świętokrzyskie, Polska południowo-wschodnia). [The geoarchaeological potential of the Suchedniów- Oblęgorek Landscape Park and its buffer zone (Świętokrzyskie Voivodeship, south-eastern Poland)]. 12:00-12:20 12:20-12:40

COMMENTS Dyskusja [Discussion] Coffee Przerwa kawowa [Coffee break] 20 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Sesja 3 [Session 3] Pradzieje, wczesne średniowiecze, okres nowożytny [Prehistory, Early Middle Ages, Modern Period] 12:40-13:00

Oleg Voronenko (Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus), 23 The results of archaeological research in the Mesolithic-Neolithic in the forest areas of the Upper Dnieper. 13:00-13:20

Alena Kaleczyc (Instytut Historii Narodowej Akademii Nauk Białorusi [Institute 24 of History of the National Academy of Sciences of Belarus]), Засяленне тэрыторыі Заходняга Палесся ў эпоху камня і рассяленне ў экалагічных нішах [Osadnictwo na obszarze Zachodniego Polesia w epoce kamienia i jego rozmieszczenie w niszach ekologicznych. / Settlements from the Stone Age in the area of West Polesie and their distribution in ecological niches (West Belorussia)]. 13:20-13:40

Marcin Maciejewski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego [Institute 25 of Archaeology, University of Wroclaw]), Czy to ma sens? Poszukiwanie miejsca złożenia skarbu przedmiotów brązowych ze Stołężyna (Polska północno- zachodnia). [Is there any sense? The search for the location of the Stołężyn Hoard (north-western Poland)]. 13:40-14:00

Jakub Niebieszczański, Andrzej Michałowski, Milena Teska (Instytut Archeologii, 26 Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań]), Badania nieinwazyjne na obszarach leśnych. Wyniki prospekcji magnetometrycznej na stanowisku Mirosław 37, pow. pilski (Polska północno-zachodnia). [Non-invasive research in forested areas. The results of magnetometric prospecting at the site of Mirosław 37, Piła county (north-western Poland)]. 14:00-14:20

Mariusz Wyczółkowski1, Izabela Mellin-Wyczółkowska2 (1Muzeum im. Wojciecha 27 Kętrzyńskiego, Kętrzyn, 2Mazurska Pracownia Archeologiczna „Rudka” [1Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn, 2Masurian Archaeological Facility „Rudka”]), Ścieżkami lasu Tauro. „Archeologia leśna” na terenie dawnej Barcji – w dwadzieścia lat później Polska północno-wschodnia). [By the paths of the Tauro forest. „Woodland archeology” in the area of the former Prussian Bartia – twenty years later (north-eastern Poland)]. Program konferencji / Conference programme 21 14:20-14:40

Piotr Wawrzyniak1, Paweł Banaszak1, Artur Rewekant2, Mateusz Wawrzyniak3 28 (1Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska mgr Alina Jaszewska, 2Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie, 3Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [1Archaeological-Conservation Facility of Msc. Alina Jaszewska, 2State High School of Applied Sciences in Konin, 3Institute of Achaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań]), XIX-wieczny cmentarz wiejski w Bratianie, pow. nowomiejski, Polska północno-wschodnia, w świetle badań archeologicznych. [A rural cemetery from the XIX century in Bratian, Nowomiejski District, north-estern Poland, in the light of archaeological studies]. 14:40-15:00 15:00-16:00

COMMENTS Dyskusja [Discussion] Utensils Przerwa na obiad [Lunch break]

Sesja 4 [Session 4] Archeologia XX w . [The Archaeology of 20th century] 16:00-16:20

Anna Zalewska1,2,3, Dorota Cyngot2,3, Jacek Czarnecki3, Szymon 29 Domagała2,3 (1Instytut Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 3Zespół Archeologiczne Przywracanie Pamieci o Wielkiej Wojnie, IAE PAN [1Institute of Archaeology, Maria Curie- Skłodowska University in Lublin, 2Institute of Archaeology and Ethnology PAS, 3Team of Archaeological Restoring Memory of the Great War, Institute of Archaeology and Ethnology PAS]), „Wysoki las pomiedzy pozycjami zniknał całkowicie…”. Człowiek i las na polu bitwy i na pobojowisku Wielkiej Wojny: dziedzictwo batalistyczne na terenach zalesionych – z perspektywy archeologicznej. [“The tall forest between the lines disappeared completely…” Man and forest on the battlefield and on the and post-battle of the Great War: Heritage in forested areas – from the archaeological perspective]. 16:20-16:40

Olgierd Ławrynowicz (Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego [Institute 30 of Archaeology, University of Lodz]), Metody lokalizacji jam grobowych z czasu II wojny światowej na obszarze lasów podłódzkich (Polska centralna). [Methods for locating graves from World War II in the in the forests near Lodz (central Poland)]. 22 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands 16:40-17:00

Mariusz Dziekański (Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 31 w Lublinie [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin]), Wizjonerski projekt V-1,V-2 uderza w ziemię. Poszukiwania reliktów „Wunderwaffe” w rejonie gm. Sawin (woj. lubelskie, Polska południowo- wschodnia). [The visionary project V-1, V-2 hits the ground. The search for the remains of „Wunderwaffe” in the area of Sawin commune (Lublin Voivodeship, south-eastern Poland)]. 17:00-17:20

Paulina Gorazd-Dziuban, Piotr Mleczko (Instytut Archeologii Uniwersytetu 32 Rzeszowskiego [Institute of Archaeology, University of Rzeszów]), Ochrona wraków samolotów z okresu II wojny światowej na terenach leśnych północno-zachodniej części województwa podkarpackiego (Polska południowo-wschodnia). [The protection of aircraft wrecks from World War II in the forested areas of the north-western part of the Podkarpackie Province (south-eastern Poland)]. 17:20-17:70

COMMENTS Dyskusja [Discussion]

17:40-18:40

COMMENTS Panel dyskusyjny [Discussion panel] Metodologia i metodyka badań archeologicznych prowadzonych na obszarach leśnych [Methodologies of archaeological research conducted in forest areas] Program konferencji / Conference programme 23 21 kwietnia [April 21]

8:00-12:00

Warsztaty będą odbywały się równolegle z obradami konferencji [The workshop will take place in parallel with the conference sessions]. Sesja 5, część 1 [Session 5, part 1] Zintegrowana ochrona dziedzictwa przyrodniczego i archeologicznego na obszarach leśnych [The integrated protection of natural and archaeological heritage in forested areas] 8:30-9:00

Agata Byszewska (Narodowy Instytut Dziedzictwa [State Heritage Institute]), 33 Dziedzictwo archeologiczne obszarów leśnych – wspólna odpowiedzialność. [The archaeological heritage of woodlands – collective responsibility]. 9:00-9:20

Emmet Byrnes (Department of Agriculture, Food & the Marine), Protecting 34 and managing archaeology in woodlands and the archaeology of woodlands in Ireland: legal frameworks, policies and practices. 9:20-9:40

Erin Gibson (Marie Skłodowska-Curie Research Fellow Archaeology, University 35 of Glasgow), Lived Landscape or State Forest? Examining Heritage in the Adelphi State Forest, Cyprus. 9:40-10:00

Jarosław Rola1, Adam Standio2, Łukasz Plica2, Jarosław Szczepkowski2 (1Muzeum 36 Okręgowe w Pile, 2Nadleśnictwo Zdrojowa Góra [1Regional Museum in Piła, 2Zdrojowa Góra Forest District]), W rytm gospodarki leśnej – archeologiczne penetracje w granicach odnowień Nadleśnictw Zdrojowa Góra i Kaczory w latach 2010/2011 – 2017/2018 (Polska północno-zachodnia). [To the rhythm of forest management – archaeological investigations within the renewed limits of the Zdrojowa Góra and Kaczory Forest districts in 2010/2011 – 2017/2018 (north-western Poland)]. 24 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands 10:00-10:20

Agata Karwecka, Agnieszka Krawczewska (Starostwo Powiatowe w Poznaniu, Wy- 37 dział Powiatowy Konserwatora Zabytków [Poznań District Office, Faculty of District Historic Conservation]), Dyskurs konserwatorski nad wyzwaniami ochrony stanowisk archeologicznych w obszarze leśnym na przykładzie grodziska w Kociał- kowej Górce, gm. Pobiedziska, powiat poznański (Polska zachodnia). [Conser- vational discourse of challenges concerning the protection of archaeological sites within forested areas as illustrated by an example of the stronghold in Kociałko- wa Góra, com. Poniedziska, Poznań District (western Poland)]. 10:20-10:40

Coffee Przerwa kawowa [Coffee break]

Sesja 5, część 2 [Session 5, part 2] 10 :40 -11: 0 0

Adam Standio2, Jarosław Rola1, Łukasz Plica2, Jarosław Szczepkowski2 (1Muzeum 38 Okręgowe w Pile, 2Nadleśnictwo Zdrojowa Góra [1Regional Museum in Piła, 2Zdrojowa Góra Forest District]), Zabytek i co dalej? W poszukiwaniu złotego środka między archeologią i gospodarką leśną (północna część basenu Noteci, Polska północno-zachodnia). [A monument and what next? In search of a golden middle ground between archaeology and forestry (north part of Noteć river basin, north-western Poland)]. 11: 0 0 -11:20

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska1, Jerzy Nitychoruk2, Tadeusz Wiśniewski1 (1Instytut 39 Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 2Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej [1Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin, 2Faculty of Economics and Technical Sciences, Pope John Paul II State High School in Biała Podlaska]), Rezerwat przyrody Piekiełko koło Tomaszowa Lubelskiego (Polska południowo-wschodnia) – ochrona dziedzictwa przyrodniczego a badania naukowe. [The Nature Reserve of Piekiełko near Tomaszów Lubelski (south-eastern Poland) – the protection of natural heritage and scientific research]. 11:20 -11:40

Wiesław Skrobot (Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy/Collegium Polonicum Słubice 40 [Polish-German Research Institute, Collegium Polonicum Słubice]), Iławski Biskupin. Relikty osady obronnej Klein Stärkenau – ich społeczne i publiczne miejsce w kształtowaniu prorozwojowych polityk lokalnych. [The Biskupin of Iława. The relics of the fortified settlement of Klein Stärkenau – their social and public role in shaping local pro-development policies (north-eastern Poland)]. Program konferencji / Conference programme 25 11:40 -12: 0 0

Małgorzata Karczewska (Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej [Central 41 and Eastern Europe Research Center]), Leśne cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej. Identyfikacja i ochrona zabytków archeologicznych (Polska północno-wschodnia). [Forest war cemeteries of the First World War. Identifying and protecting archaeological remains (north-eastern Poland)]. 12:00-12:20

Dawid Kobiałka (Instytut Archeologii i Etnologii PAN [Institute of Archaeology 42 and Ethnology PAS]), Żywe monumenty, zintegrowane dziedzictwo – naziemne skanowanie laserowe rytów na drzewach (Polska północno-zachodnia). [Living monuments, an integrated heritage – terrestrial laser scanning of trees with carvings (north-eastern Poland)]. 12:20-12:40

Iwona Hildebrandt-Radke1, Przemysław Makarowicz2, Żanna Nikołajewna 43 Matwiiszyna3 (1Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2Instytut Archeologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, w Poznaniu, 3Instytut Geografii, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy 1[ Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań, 2Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań, 3Institute of Geography, National Academy of Science of Ukraine]), Wpływ zalesienia na procesy podepozycyjne zachodzące w kurhanach z epoki brązu w Bukivnej w dorzeczu górnego Dniestru (Ukraina). [The influence of afforestation on post- depositional processes in the Bronze Age barrows in Bukivna, upper Dniestr Basin (Ukraine)].

Sesja posterowa [Poster session] 12:40-13:40

Edyta Kłusakiewicz, Tomasz Kalicki (Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii 44 i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego [Department of Geomorphology, Geoarchaeology, and Evironmental Managment, Institute of Geography, Jan Kochanowski University in Kielce]), Wskaźniki antropocenu na obszarach leśnych (Polska południowo-wschodnia). [The Anthropocene indicators in forest areas (south-eastern Poland)].

Krystyna Truscoe (SAGES I Department of Archaeology I University of Reading), 45 Developing remote sensing methodologies for the investigation of archaeology of woodlands in the hinterland of Iron Age Oppida. A case study of Pamber Forest near Silchester UK. 26 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Michał Paczkowski (Pracownia Archeologicznych Badań Ratowniczych Państwowego 46 Muzeum Archeologicznego w Warszawie [Archaeological Facility of Rescue Research, State Archaeological Museum in Warsaw]), Puszcza Kampinoska (Polska centralna). Metody i problemy badań archeologicznych. [Kampinos Forest (central Poland). Methods and problems of archaeological research].

Iwona Lewoc, Kamil Niemczak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 47 [Institute of Archaeology, University of Warsaw]), Zaginione cmentarzyska mazurskich lasów. [The missing cemeteries of Masuria’s forests].

Mariusz Wyczółkowski1, Zuzanna Wyczółkowska2 (1Muzeum im. Wojciecha 48 Kętrzyńskiego, Kętrzyn, 2Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [1Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn, 2Institute of Archaeology, University of Warsaw]), Na skraju Grosse Wildniss. Analiza przestrzenna wybranych obszarów leśnych na zachód od Wielkich Jezior Mazurskich. [On the edge of the Grosse Wildniss. Spatial analysis of selected forest areas west of the Great Masurian Lakes].

Katarzyna Zdeb, Konrad Szostek (Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała 49 Stefana Wyszyńskiego [Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Badania weryfikacyjne dawnych założeń dworskich w Polsce centralnej. [Verification studies of former manors in central Poland].

Dawid Kobiałka (Instytut Archeologii i Etnologii PAN Warszawa [Institute 50 of Archaeology and Ethnology PAS]), Dziedzictwo w lesie – przypadek rosyjskiej manierki z pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku (woj. pomorskie, Polska północna). [Heritage in the forest – the case of a Russian canteen at a prisoner of war camp in Czersk (Pomeranian province, northern Poland)].

Barbara Wielgus (Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 51 w Poznaniu [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań]), Archeologia (nie)dawnego osadnictwa? Badania opuszczonej wsi poniemieckiej Sandwinkel na terenie Nadleśnictwa Barlinek (Polska północno-zachodnia). [Settlement archaeology of the contemporary past. A survey of the formerly German village within the Barlinek Forest Inspectorate area (north-western Poland)].

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Hanna Olczak, 52 Dariusz Krasnodębski, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski (Zespół projektu NCN: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [„Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest” NCN project team, Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Puszcza Białowieska. Badania kurhanu w Postołowie, stan. 11. [Białowieża Primeval Forest: Burial Mound at the Forestry Postołowo 11 Archaeological Site]. Program konferencji / Conference programme 27 Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Dariusz 53 Krasnodębski, Jagoda Mizerka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski (Zespół projektu NCN: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [„Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest” NCN project team, Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Puszcza Białowieska. Stanowisko Wilczy Jar 2. [Białowieża Forest: Wilczy Jar, site 2].

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Dariusz 54 Krasnodębski, Jagoda Mizerka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski (Zespół projektu NCN: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [„Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest” NCN project team, Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Puszcza Białowieska. Stanowisko Leśnictwo Sacharewo 3. [Bialowieza Forest. Sacharewo forest district – site 3].

Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Michał Jakubczak, 55 Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski (Zespół projektu NCN: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [„Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest” NCN project team, Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]), Tajemniczy kurhan w Waśkach, stan. 1, Puszcza Białowieska. [The mysterious mound in Waśki, Site 1, Bialowieza Forest]. 13:40-14:00

Coffee Przerwa kawowa [Coffee break]

14:00-15:00 COMMENTS Panel dyskusyjny [Discussion panel] Społeczny wymiar archeologii obszarów leśnych i rola archeologów w zintegrowanej ochronie dziedzictwa przyrodniczego i archeologicznego na obszarach leśnych [Public archaeology and the role of archaeologists in the integrated protection of natural and archaeological heritage in forest areas]

15:00-15:20

times-circle Zamknięcie konferencji [Close of the conference]

Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands

19-21 kwietnia 2018 (19-21 April 2018), Białowieża, Poland

Książka abstraktów [Abstracts book] 30 Referat wprowadzający [Introductory lecture] Małgorzata Latałowa

01 Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin, Wydział Biologii Uniwersytetu Gdańskiego [Laboratory of Palaeoecology and Archaeobotany, Department of Ecology, Faculty of Biology, University of Gdansk]

Osady śródleśnych jezior i torfowisk – źródło informacji o dawnej działalności człowieka w warunkach ograniczonej eksploracji archeologicznej W ostatnich latach przybywa doskonałych, nieinwa- dów śródleśnych zbiorników akumulacji biogenicz- zyjnych technik zarówno geofizycznych, jak i skano- nej. Obecnie gwałtownie rośnie możliwość łączenia wania laserowego powierzchni Ziemi, które otwierają tych różnych kategorii danych, które z jednej strony nowe horyzonty przed badaniami archeologicznymi pozwalają odtworzyć skalę zjawisk osadniczych i ich trudno dostępnych ostępów leśnych. Techniki te, nie form w przestrzeni fizyczno-geograficznej, z drugiej tylko umożliwiają zlokalizowanie potencjalnie inte- natomiast, zrekonstruować zakres przemian środowi- resujących obiektów, lecz także pozwalają na ocenę ska biotycznego w rejonie wykorzystywanym przez ich zasięgu przestrzennego oraz skali występowania określone społeczności. Referat zostanie zilustrowany na określonym obszarze. Dotychczas, z wyjątkiem przykładami wyników badań paleoekologicznych znaczących form pozostawionych przez dawne cywi- na śródleśnych stanowiskach, zarówno tych, które lizacje, takich jak skupiska kurhanów czy grodziska, czekają na weryfikację skali lokalnego osadnictwa obecność osadnictwa na terenach zalesionych do- metodami archeologicznymi i geofizycznymi, jak kumentowały na ogół nieliczne archeologiczne sta- i tych, których wnioski dotyczące skali przemian nowiska i przypadkowe znaleziska oraz, nie zawsze osadniczych są obecnie w pełni potwierdzane meto- doceniane, wyniki analiz paleoekologicznych osadami skanowania lidarowego.

Sediments of mid-forest lakes and mires – a source of information on past human activity in the context of limited archaeological exploration Recently, the use of non-invasive technics based oecological studies of mid-forest sedimentation on geophysical methods and laser scanning basins were not always acknowledged. Nowadays of the Earth’s surface, which open new horizons there is growing opportunity for integrating differ- for archaeological investigations of hardly acces- ent data categories, which on the one hand enables sible forest wilderness, is distinctly increasing. the reconstruction of the scale of settlement devel- These techniques not only provide the opportunity opment and distribution of its forms in geographi- to indicate the locations of potentially interesting cal space, on the other hand to reconstruct changes sites and monuments but also enable us to assess in the biotic environment in the area used by par- the spatial extent and scale of past settlement activ- ticular societies. The lecture is illustrated by the re- ity in the area. To date, with the exception of sub- sults of palaeoecological case-studies conducted stantial traces left by past civilizations, like agglom- in mid-forest sites in both situations – when they erations of burial mounds, or strongholds, past still need archaeological and geophysical verifica- human activity in forested areas was documented tion concerning the scale of local settlement activ- mainly due to limited number of archaeological ity and when they perfectly corroborate with data sites and single objects, and the results of palae- already obtained by LIDAR scanning. Sesja 1 [Session 1]

LiDAR, metody geofizyczne i interdyscyplinarna weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych

[LiDAR, geophysical methods and the interdisciplinary verification of non-invasive research] 32 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, 02 Janusz Budziszewski, Kamil Niedziółka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski

Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]

Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze – na przykładzie badań w Puszczy Białowieskiej Na początku 2017 roku, dzięki finansowemu geofizyczne, odwierty i sondaże wytypowanych wsparciu NCN, ruszył trzyletni projekt zaty- obiektów antropogenicznych oraz analizy geo- tułowany „Dziedzictwo kulturowe i przyrodni- morfologiczne czy przyrodnicze. Wszystkie cze Puszczy Białowieskiej”, którego celem jest pozyskane dane zostaną zintegrowane w środo- określenie działalności człowieka w puszczy wisku GIS. i sposób jego adaptacji w tym wyjątkowym Celem wystąpienia jest pokazanie możliwo- kompleksie przyrodniczym. Drugim ważnym ści badawczych i wstępnych wyników weryfikacji elementem projektu jest ukazanie wpływu śro- w Puszczy Białowieskiej, w obszarach rezerwatów dowiska puszczy na społeczności od czasów i w Białowieskim Parku Narodowym na podsta- prehistorycznych do współczesnych. W pozna- wie dotychczasowych badań. Już wstępne wyniki waniu tej wielowątkowej różnorodności wyko- badań pokazują puszczę jako miejsce, gdzie ślady rzystujemy archeologię nieinwazyjną z analizą działalności człowieka zachowane zostały w unika- danych pochodzących z lotniczego skaningu la- towym stanie. Jednak nowe dane i nowe możliwo- serowego (ALS, LIDAR), którą traktujemy jako ści to także nowe problemy: metodologiczne, in- metodę wiodącą oraz weryfikacje powierzch- terpretacyjne, etyczne oraz społeczne, i to również niowe. Uzupełnieniem powyższych są badania chcielibyśmy zasygnalizować.

Cultural and natural heritage – examples from research in Białowieża Primeval Forest In January 2017 the three-year research project test excavations and complex laboratory analyses „Cultural and natural heritage of Białowieża will be used. All acquired data will be integrated Forest” was launched, financed by the Nation- through a GIS platform. al Science Centre, whose aims is to determine The aim of the presentation is to show the re- human activity in the Forest and its adapta- search possibilities and first results of verification tion in this unique natural complex. The sec- in Białowieża Forest, also in Białowieża National ond important element of the project is to show Park based on previous research. They already in- the influence of the environment of the Forest dicate that traces of human activity have been pre- on societies from prehistoric to modern times. served in a unique state. However, new data and new In this interdisciplinary examination non-in- opportunities also include new problems: method- vasive methods with the help of ALS as a lead ological, interpretative, ethical and social, and they method, field verification, geophysical surveys, will be also touched on in this presentation. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 33 Rafał Zapłata1, Krzysztof Stereńczak2

1Zakład Konserwacji Zabytków i Ochrony Krajobrazu, 03 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [1Department of Monument Conservation and Landscape Protection, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw], 2Instytut Badawczy Leśnictwa [Forest Research Institute]

Puszcza Białowieska – dziedzictwo archeologiczne w świetle najnowszych badań. Od koncepcji badania zabytków archeologicznych – przez metody nieinwazyjne – po ochronę i zarządzanie zasobami kulturowymi na terenach leśnych Referat ma na celu przedstawienie koncepcji które wpływa na stan i zachowanie obiektów za- rozpoznawania, ochrony, zarządzania i popula- bytkowych, tworząc zarazem specyficzne warunki ryzowania dziedzictwa kulturowego (archeolo- rozpoznawania, badania, ochrony i zarządzania gicznego) na terenach leśnych wraz z prezentacją oraz uczytelniania zasobów dziedzictwa archeolo- poszczególnych elementów realizacji ww. kon- gicznego. Wiedza o sytuacji stanowi m.in. podsta- cepcji, przy zastosowaniu głównie innowacyjnych wę wypracowania prewencyjnych mechanizmów technologii. Przede wszystkim zostanie omówio- przeciwdziałających niszczeniu zabytków i rodzą- ne zagadnienie rozpoznania zasobów kulturo- cych się zagrożeń, m.in. przy współpracy ze środo- wych na terenach leśnych, z podkreśleniem roli wiskiem leśników. i znaczenia najnowszych metod nieinwazyjnych, Referat kończy podsumowanie wraz z wnio- zwłaszcza skanowania laserowego (LiDAR). skami końcowymi i postulatami badawczo-kon- Uwaga jest kierowana w stronę przykładowego serwatorskimi, które m.in. stanowią kolejny etap obszaru, obiektu jakim jest Puszcza Białowieska działań w Polsce na rzecz opracowania mechani- – obszary lasów gospodarczych, jak i Białowieski zmów poznawczo-ochronnych dziedzictwa arche- Park Narodowy, gdzie od 2016 r. prowadzone są ologicznego. Prezentacja wpisuje się w działania pierwsze tego typu szerokopłaszczyznowe, mul- związane z zadaniami „Inwentaryzacja dziedzictwa tidyscyplinarne prace, ukierunkowane w stronę kulturowego“, które są wykonywane w ramach dziedzictwa archeologicznego. zlecenia Skarbu Państwa, Państwowego Gospodar- Referat ma również na celu przeanalizowanie stwa Leśnego Lasy Państwowe, Dyrekcji General- i przedyskutowanie specyfiki środowiska leśnego, nej Lasów.

Puszcza Białowieska (Białowieża Forest) – archaeological heritage in the light of the latest research. From the concept of researching archaeological monuments – via non-invasive methods – to the protection and management of cultural resources in forested areas The paper will present the concept of identifica- while using mostly innovative technologies. Firstly, tion, protection, management and popularisation the issue of identifying cultural heritage in forested of cultural (archaeological) heritage in forested areas will be discussed, with a particular emphasis areas, accompanied by a presentation of particular on the role and significance of the latest non-inva- elements of realising the aforementioned concept sive methods, especially laser scanning (LiDAR). 34 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Attention is focused on the sample area – tutes the basis for working out measures to pre- Białowieża Forest – utilised forest areas as well vent the destruction of monuments and emerging as Białowieża National Park – where the first threats, e.g. in cooperation with forestry workers. such large-scale, multi-disciplinary work geared The paper ends in a summary, with final conclu- towards archaeological heritage has been carried sions and research-conservation demands, which out since 2016. constitute the next stage in the process of work- The paper is also an attempt at analysing ing out mechanisms and identification-protection and discussing the specificity of the forest envi- procedures for archaeological heritage in Poland. ronment which affects the state and preservation The presentation fits in with tasks related to “In- of historic objects, while creating specific con- ventorying cultural heritage“, which are carried out ditions for identifying, researching, protecting within the assignment commissioned by the State and managing, as well as exhibiting archaeolog- Treasury – the State Forests National Forest Hold- ical heritage. Awareness of the situation consti- ing – General Forest Management. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 35 Catherine Barnett1, Krystyna Truscoe2, Nicholas Pankhurst2, Daniel Wheeler2 04 1Senior Research Fellow, SAGES, Department of Archaeology, University of Reading, 2SAGES, Department of Archaeology, University of Reading

Excavation and analysis of a series of late prehistoric sites within Pamber Forest near Silchester UK. Past woodland exploitation and implications for present and future management Pamber Forest is a designated Site of Special Sci- the recovery of high quality samples and se- entific Interest, managed by private landowners quences that allow examination of the history for forestry on the fringes and by the Wildlife of these woodlands. The radiocarbon dating Trust within. It was designated due to the pres- programme, analysis of charcoal and pollen, ence of ancient coppice and a rich associated along with finds and features, have provided fauna. However, this took no account of the an- insights into human-environment relationships tiquity of the managed landscape, nor fluctu- over the key transitional period of late prehisto- ations in anthropogenic activity and vegetation ry to the Roman Conquest. Further, they have dynamics over time. Integrated prospection, enabled comparison with the modern day eco- including lidar and aerial photograph survey, system. We have been working in collaboration as described by Truscoe, has led to the discovery with the landowners, land managers and des- of a series of previously unknown late prehis- ignatory body (Natural England) to ensure toric (Bronze Age and Iron Age) sites, including appropriate continued woodland management, enclosures and linear monuments. Targeted cor- coupled with mitigation of impact to the newly ing, survey and excavation of these has enabled discovered archaeological resource. 36 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Fabian Welc1, Jerzy Nitychoruk2, Rafał Solecki1, 05 Kamil Rabiega1, Jacek Wysocki1 1Instytut Archeologii UKSW Warszawa [1Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw], 2Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej [Pope John Paul II State High School in Biała Podlaska]

Integracja danych LiDAR/ALS oraz wyników profilowań geofizycznych (GPR) do celów nieinwazyjnego rozpoznania zasobów archeologicznych na zalesionych obszarach Warmii i Mazur (Polska północno-wschodnia) Prospekcja obszarów zalesionych stała się moż- stanowisk na zalesionej wyspie jeziora Radomno liwa dopiero kilkanaście lat temu wraz z poja- dowiodła niezbicie, jak wielkie korzyści przyno- wieniem się lotniczego skanowania laserowego si wykorzystanie numerycznych modeli terenu (ALS/LiDAR). Pozwoliło to uzyskać przestrzenną (DEM), które zostały skorelowane z wynikami (3-D) dokumentację rozpoznanych wcześniej, jak prospekcji geofizycznej wraz z płytkimi wiercenia- i dotychczas nieznanych obiektów archeologicz- mi. Przyjęta metodyka badań pozwoliła nie tylko nych. Dzięki prospekcji z użyciem ALS/LiDAR na przestrzenne (3-D) udokumentowanie formy oraz wybranych metod geofizycznych, w ramach badanego obiektu, ale również umożliwiła rozpo- realizowanego przez Państwową Szkołę Wyższą znanie jego stratygrafii archeologicznej i budowy w Białej Podlaskiej i Instytut Archeologii UKSW geologicznej. Wyniki przeprowadzonych badań projektu finansowanego przez NCN (NCN:U- dowiodły, że w badaniach nieinwazyjnych obsza- MO-2016/21/B/ST10/03059/ID:335021/nr rej. rów leśnych niezbędna jest integracja danych ALS/ 2016/21/BST10/03059) zidentyfikowano na ob- LiDAR z wynikami badań geofizycznych i geoar- szarze Warmii i Mazur niezwykle interesujące i za- cheologicznych. Otrzymujemy dzięki temu dosko- razem enigmatyczne stanowiska z okresu wczesnej nałe narzędzie do badań zasobów archeologicznych epoki żelaza. Zastosowana zintegrowana, niein- zlokalizowanych na obszarach dotychczas niedo- wazyjna prospekcja archeologiczna jednego z tych stępnych dla klasycznej prospekcji archeologicznej.

Integration of LiDAR and geophysical methods in non-invasive surveys of forested areas of the Warmia and Masuria regions (north-eastern Poland) Till recently, archaeological resources of north- of recognized and also unknown archaeological -eastern Poland have only partially been rec- sites preserved in the forested areas of Warmia ognized due to the presence of a large number and Masuria. Thanks to ALS/LiDAR prospec- of lakes and dense forested areas. This par- tion a significant number of unknown archae- ticularly applies to the Warmian−Masurian ological structures have been identified so far. Voivodship. Reliable prospection of forested ar- Among them oval-shaped hillforts, surrounded eas in Poland has become possible just over ten by perfectly spaced concentric moats and ram- years ago with the appearance of Airborne Laser parts, located mainly on islands and in wetland Scanning (ALS) and Light Detection and Rang- areas, have raised particular attention. Based ing (LiDAR) techniques. These techniques al- on field prospection and results of preliminary low for the obtaining of 3-D documentation excavations, these objects have been considered Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 37 as Iron Age hillforts. It should be emphasized cover, recognition of these archaeological sites that despite the fact that some of these structures required application of integrated geoarchaeo- were already subject of archaeological research, logical prospection coupled with LiDAR and se- available data still do not give enough informa- lected geophysical methods (ground-penetrating tion concerning their function and time when radar and magnetometry). The prospection re- they were built of. One of the best preserved ob- sults are next imported to the GIS environment, jects of this type preserved on the Radomno Lake which allowed us to plan archaeological excava- island, located several kilometres to the south tions in places guaranteeing acquisition of data of Iława town. Due to this fact the object was for dating of the object and recognizing its stra- the first to be the subject of integrated remote tigraphy. sensing research conducted in 2017 in the frame Integrated geoarchaeological prospection of the project founded by Polish National Sci- of the hillfort preserved on the Radomno Lake is- ence Centre (NCN): Correlation of prehistoric land has emphasized the benefits of using LiDAR and early medieval settlement phases in northeast in combination with the results of geophysical Poland with the changes of the natural environment prospection and shallow drillings. The applied in the light of lacustrine sediments study (ID: UMO- methodology enabled documenting the form 2016/21/B/ST10/03059/ID:335021/no.2016/21/ of the hillfort, and for recognising its stratigra- BST10/03059). The main of the project is to in- phy and geological structure. The obtained results vestigate how the activity of ancient human so- clearly indicate that integration of LiDAR data cieties in Warmia and Masuria region was influ- with results of geophysical prospecting is indis- enced by environmental changes. Archaeological pensable in future archaeological surveys. The re- sites situated near lakes, especially those located sult is a perfect tool for the remote sensing of ar- on islands and mostly very forested, are studied chaeological objects located in forest areas and so in the frame of the project. Due to dense forest far not available for classical archaeology. 38 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Iwona Hildebrandt-Radke1, Mateusz Stróżyk2, Janusz 06 Czebreszuk3, Mateusz Jaeger4, Łukasz Pospieszny5, Mateusz Cwaliński3, Jakub Niebieszczański3

1Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań], 2Muzeum Archeologiczne, Poznań [Archaeological Museum in Poznań], 3Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Archeology, Adam Mickiewicz University in Poznań], 4Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of European Culture, Adam Mickiewicz University in Poznań], 5Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział Poznań [Institute of Archaeology and Ethnology PAS, Poznań Branch]

Zastosowanie metody geomorfologiczno-litologicznej do weryfikacji rezultatów nieinwazyjnych badań kurhanów z epoki brązu w Smoszewie (Las Krotoszyn, Wielkopolska) Badania rozpoczęte w roku 2008 miały na celu Od roku 2013 rozpoczęto nowy projekt nieinwazyjne rozpoznanie i dokumentację cmen- pod nazwą: Kurhany kultury mogiłowej w Lesie tarzyska kurhanowego kultury mogiłowej w Smo- Krotoszyn, na pograniczu śląsko-wielkopolskim szewie. Na podstawie kwerendy archiwalnej oraz (2013/09/N/HS3/02917). Jego celem jest próba weryfikacji terenowej wykonanej przy okazji odkrycia reguł w lokalizacji kurhanów względem badań ratowniczych kurhanu nr 15, zewidencjo- cech środowiskowych, np. hydromorfometrycz- nowano 30 obiektów kurhanowych. Zachowanie nych, typów form terenu i ich charakterystyki nasypów było możliwe, gdyż w większości znaj- litologicznej. Innym z celów projektu jest we- dują się w obszarze leśnym Dąbrowy Krotoszyń- ryfikacja uzyskanych do tej pory rezultatów -ba skiej. Na obszarach rolniczych, w wielu miejscach, dań nieinwazyjnych wykonanych dla kurhanów, zastosowanie pługa parowego od drugiej połowy w tym prospekcji magnetometrycznej, poprzez XIX wieku przyczyniło się do zniszczenia wszel- odwierty geologiczne w miejscach wykazujących kich nierówności terenu, w tym kurhanów. W ra- anomalie magnetyczne. Próbki osadów z wierceń mach badań nieinwazyjnych przeprowadzono geologicznych wykonywanych w centralnej części na cmentarzysku lotniczy skaning laserowy (ALS), kurhanu oraz w środkowej i zewnętrznej części a następnie wykonano na jego podstawie nume- płaszcza opracowano sedymentologicznie i geo- ryczny model terenu (NMT), określono parame- chemicznie. Charakterystyka litologiczna miała try wysokościowe kurhanów, stan zachowania odpowiedzieć na pytanie, czy kurhany budowano obiektów oraz potencjalne zagrożenia, dodatkowo z osadów najbliższego otoczenia, czy w ich bu- dla części stanowiska przeprowadzono prospekcję dowie wewnętrznej uwidacznia się intencjonalne magnetometryczną. W wyniku badań nieinwazyj- zróżnicowanie litologiczne, a także czy w litologii nych zarejestrowano 176 obiektów, z czego 124 po i geochemii rejestruje się zapis dawnej obrzędowo- weryfikacji zaklasyfikowano jako kurhany. ści sepulkralnej. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 39 Application of the geomorphological-lithological method to verify the results of non-invasive tests of the Bronze Age barrows in Smoszewo (Krotoszyn Forest, Wielkopolska) The research, which started in 2008, was aimed In 2013 a new project was launched under at the non-invasive diagnosis and documentation the name: Barrows of the grave culture in the Kro- of the burial mound of grave culture in Smosze- toszyn Forest, on the border between Silesia wo. From an archival survey and field verifica- and Wielkopolska. 2013/09/N/HS3/02917. It aims tion carried out on the occasion of the rescue to discover patterns in the location of barrows con- survey of barrow no. 15, thirty mound objects cerning environmental features, e.g. hydromor- were recorded. The preservation of embank- phometric ones, types of landforms and their lith- ments was possible because most of them are ological characteristics. Another of the objectives located in the forest area of Dąbrowa Kroto- of the project was to verify the results of non-in- szyńska. In agricultural areas, in many places, vasive tests performed for mounds, including the use of a steam plough since t\he second half magnetometric prospection, through geological of the nineteenth century contributed to the de- drilling in places exhibiting magnetic anoma- struction of all the existing terrain relief uneven- lies. Samples of sediments from geological bore- ness, including barrows. As part of non-invasive holes conducted in the central part of the mound tests, aerial laser scanning (ALS) was performed and the middle and outer part of the mantle were at the cemetery, followed by the numerical ter- sedimentologically and geochemically developed. rain model (NMT). On this basis, height pa- The lithological characteristics were to answer rameters of barrows, the condition of the objects the question whether the burial mounds were and potential threats to them were determined. built from the sediments of the immediate envi- Additionally, magnetometric prospection was ronment, or whether in their internal structure performed for a part of the site. As a result the intentional lithological variation is visible, of non-invasive tests, 176 objects were registered, and whether the record of the old sepulchral rite of which 124 were classified as burial mounds. is recorded in lithology and geochemistry. 40 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Hrvoje Potrebica, Janja Mavrović Mokos

07 University of Zagreb

Sunken Landscapes: Iron Age Archaeology in Woodlands – Integrated Approach (case study Požega Valley, Croatia) Discovery of burial mound cemetery with rich mound cemeteries and a hillfort. However, due burial mounds and princely graves near the vil- to their position in heavily forested areas imme- lage of Kaptol established Požega Valley as one diate spatial context of sites in the Valley, as well of the most important areas of the Hallstatt as their broader landscape framework remained Cultural Complex. Prestigious items originating unknown. Modern science methods involving from Central Europe and Alpine region, as well LiDAR scanning and extensive geophysics sur- as from Balkan Peninsula, suggested the existence veys, completely changed our perspective and in- of unique community living on the south-eastern terpretation paradigm, both in spatial and dia- border of the Eastern Hallstatt Circle. Seventeen chronical sense. Now we know that site Kagovac, years of continuous Iron Age research in the Val- in Kaptol’s immediate vicinity, is just like Kaptol ley generated a vast amount of data regarding a complex site with two burial mound cemeteries the material culture, as well as the spatial dis- and a large fortified settlement. We also became tribution of archaeological features. Kaptol was aware of more contemporary sites in the Valley recognized as a complex site with two burial and surrounding hills. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 41 Mateusz Sosnowski1, Jerzy Czerniec2, Michał Jankowski3, Agnieszka M . Noryśkiewicz1 08 1Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu [Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University in Toruń], 2Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie [Institute of Archaeology and Ethnology PAS, Warsaw], 3Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [Faculty of Earth Sciences, Nicolaus Copernicus University in Toruń]

Osadnictwo na obszarze Natura 2000 – Sandr Wdy, gm. Osie, pow. świecki, woj. kujawsko-pomorskie (Polska północna) Prezentowany materiał jest podsumowaniem prowadzone badania pozwoliły na wydzielenie pierwszego etapu badań prowadzonych nad osad- obszaru o powierzchni około 170 hektarów, który nictwem we wschodniej części kompleksu leśnego zdaje się przedstawiać w pełni zachowany układ Bory Tucholskie, na obszarze Natura 2000 – Sandr przestrzenny osiedla ludzkiego, z widocznym po- Wdy. Charakterystyka obszaru badań, duży kom- działem na część mieszkalną oraz na przestrzeń pleks leśny niedostępny dla klasycznych archeolo- związaną z prowadzeniem gospodarki rolnej. Re- gicznych badań powierzchniowych, sprawiła, że zultaty dotychczasowych badań archeologicznych, dopiero zastosowanie nowoczesnych metod z za- wsparte o dane palinologiczne i glebowe, zdają kresu geomatyki (analizy numerycznego modelu się wskazywać na tezę, że na badanym obszarze terenu), pozwoliło na wskazanie miejsca do prze- leśnym mamy do czynienia z unikatowym zjawi- prowadzenia klasycznych badań archeologicznych, skiem w pełni zachowanego, nieleśnego systemu zarówno powierzchniowych, jak i wykopalisko- osadniczo-gospodarczego, wstępnie datowanego wych (w wymiarze badań sondażowych). Prze- na okres wpływów rzymskich.

Past human settlement in the eastern part of the Bory Tucholskie forest complex, in the Natura 2000 Area – Sandr Wdy (northern Poland) The presented material is a summary of the first aration of an area of approximately 170 hectares, stage of research on settlements in the eastern which seems to present a fully preserved spatial part of the Bory Tucholskie forest complex, layout of the human settlement, with a visible in the Natura 2000 Area – Sandr Wdy. Charac- division into the residential part and the space teristics of the research area, a large forest com- associated with running the agricultural econo- plex not available for classical archaeological my. Preliminary results of archaeological survey, surface survey, made it possible to use the mod- supported by palynological and soil data, seem ern methods of geomatics (analysis of the Digi- to indicate that we are dealing with a unique tal Terrain Model), to indicate the place to carry phenomenon, a fully preserved spatial layout out classical archaeological survey, both surface of the human settlement, pre-dated to the peri- and excavation. The research allowed for the sep- od of Roman Iron Age. 42 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Tomasz Krzywicki

09 Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa [State Geological Institute-State Research Institute]

Domniemane cmentarzyska kurhanowe na pograniczu dawnych Prus Wschodnich i Suwalszczyzny (Polska północno-wschodnia) Lotniczy skaning laserowy LIDAR daje ogromne jest nad wschodnim brzegiem jeziora Hańcza, pole do popisu również amatorom. Jako geolog na zachód od wsi Łopuchowo, gdzie w pobliżu kartujący wymienione w tytule obszary, mia- stromego zbocza rynny Hańczy, na wierzchowi- łem możliwość długotrwałych penetracji tereno- nie, w lesie odnotowałem istnienie kilkudziesięciu wych tego rejonu. Już na początku lat 80. XX w. podobnych kopców, co potwierdziła znowu mapa moją uwagę zwróciła Góra Zamkowa położona LIDAR. W obu stanowiskach kurhany są niewiel- na południowo-wschodnich obrzeżach Puszczy kie, o średnicy dochodzącej do 2 m i wysokości ok. Rominckiej w dawnych Prusach Wschodnich. 0,5 m. Trudno oczywiście mnie jako nieprofesjo- Na niemieckich mapach nazwa tego wysokiego naliście oceniać oba te stanowiska, szczególnie jeśli wzgórza brzmi „Pillnekalnis” (z litewskiego pilia- nie prowadzono tam badań. Jednakże wizualne kalnis = góra zamkowa), co wskazuje na jego funk- porównanie ich ze skupiskami kurhanów opisywa- cję jako grodziska. Jednak szczyt wzniesienia i jego nych przez C. Sobczaka (2015) na Suwalszczyźnie południowe zbocze pokryte są około 30 kopcami, (Szeszupka, Wodziłki, Smolniki, Wielki Otrok które można by utożsamiać z kurhanami. Mapy i in.) jest uderzające. Stanowiska kultury sudow- LIDAR, a potem po trzydziestu latach wizja tere- skiej z okresu późnorzymskiego i wędrówek ludów nowa potwierdziły moje wcześniejsze obserwacje. badane przez P. Szymańskiego w Puszczy Boreckiej Jednakże dostępne prace archeologów, a w szcze- (2009) i opisywane przez M. Karczewskiego (2011) gólności praca C. Sobczaka (2015), nie wskazują na Suwalszczyźnie również wykazują pewne wizu- na rejestrację tego stanowiska. Podobna sytuacja alne podobieństwa do zarejestrowanych powyżej. Literatura: Karczewski M., 2011 – Archeologia środowiska w badaniach nad obrządkiem pogrzebowym i innymi aspektami zachowań symbolicznych związanych ze sferą sacrum na obszarze zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego w strefie pojeziernej [w:] Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na Pojezierzach. Bogucki. Wyd. Nauk. Poznań. Sobczak C., 2015 – Lotnicze skanowanie laserowe wybranych obszarów Suwalszczyzny i jego weryfikacja terenowa. [w:] Materiały do archeologii Warmii i Mazur. T.1., red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman. Warszawa-Białystok. Szymański P., 2009 – Stanowisko 2. Kurhany w Czerwonym Dworze. [w:] IV Konferencja Paleobota- niki czwartorzędu. Późnoglacjalne i holoceńskie zmiany środowiska abiotycznego i ich zapis paleobotaniczny. Jeziorowskie 16-19 czerwca 2009. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 43 Alleged barrow cemeteries on the borderline of former East Prussia and Suwałki region (north-eastern Poland) The LIDAR air laser scanning gives plenty of pos- A similar situation can be observed on the eastern sibilities not only to professional archeologists, but shore of Lake Hańcza, west of the village of Łopu- also to amateurs. As a geologist I had the oppor- chowo. Near the steep slope of the Hańcza gut- tunity of long-term field penetration while map- ter, on the plateau covered by the forest, I noticed ping the areas of East Prussia and the Suwałki several dozen similar mounds, confirmed later region. Already at the beginning of the 1980s, by the LIDAR map. In both sites, the barrows are I became interested in the area of the hill Góra small, with a diameter of up to 2 m and a height Zamkowa, located southest of the Romincka For- of about 0.5 m. Obviously, it is difficult for me est in the former East Prussia. On the old Ger- as a non-professional to assess both sites, especial- man maps, the name of this hill is „Pillnekalnis” ly if no research has been carried out there. How- (from Lithuanian piliakalnis meaning hillfort), ever, the similarity to clusters of barrows described which indicates the settlement function. Howev- by C. Sobczak (2015) in the Suwałki region (Sz- er, the top of the hill and its southern slope are eszupka, Wodziłki, Smolniki, Wielki Otrok covered with about 30 mounds, which could be and others) is striking. One can also notice some identified as barrows. LIDAR maps and my field visual similarities to the sites of Sudovian Culture work thirty years later confirmed my previous ob- from the late Roman Period and the Migration servations. However, the available archaeological Period studied by P. Szymański in the Borec- research and in particular the work of C. Sobczak ka Forest (2009) and by M. Karczewski (2011) (2015), do not list this specific archaeological site. in the Suwałki region. Literature: Karczewski M., 2011 – Archeologia środowiska w badaniach nad obrządkiem pogrzebowym i innymi aspektami zachowań symbolicznych związanych ze sferą sacrum na obszarze zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego w strefie pojeziernej [in:] Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na Pojezierzach. Bogucki. Wyd. Nauk. Poznań. Sobczak C., 2015 – Lotnicze skanowanie laserowe wybranych obszarów Suwalszczyzny i jego weryfikacja terenowa. [in:] Materiały do archeologii Warmii i Mazur. T.1., red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman. Warszawa-Białystok. Szymański P., 2009 – Stanowisko 2. Kurhany w Czerwonym Dworze. [in:] Materiały IV Konferencji Paleobotaniki czwartorzędu. Późnoglacjalne i holoceńskie zmiany środowiska abiotycznego i ich zapis paleobotaniczny. Jeziorowskie 16-19 czerwca 2009. 44 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Marcin Engel, Cezary Sobczak

10 Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie [Section of the Balts Archaeology, State Archaeological Museum in Warsaw]

Nieinwazyjne rozpoznanie ośrodków grodowych międzyrzecza Biebrzy i Supraśli (Polska północno-wschodnia) W referacie przedstawimy wyniki badań projek- wysoczyznowe osady obronne, cmentarzyska kur- tu Nieinwazyjne rozpoznanie ośrodków grodowych hanowe. Stanowiska te tworzą unikalny krajobraz międzyrzecza Biebrzy i Supraśli realizowanego kulturowy północno-wschodniej Polski. w ramach programu MKiDN „Dziedzictwo Kul- Projekt jest realizowany przez Dział Arche- turowe”, priorytet 5 „Ochrona Zabytków Arche- ologii Bałtów PMA przy współpracy z Muzeum ologicznych”. Podlaskim w Białymstoku i Stowarzyszeniem W ramach projektu wykonane zostało lotnicze Przyjaciół Państwowego Muzeum Archeolo- skanowanie laserowe (LiDAR, ALS) wraz ze zdję- gicznego. ciami lotniczymi i weryfikacją terenową pozyska- Oprócz wyników badań projektu w naszym nych wyników. Projekt jest kontynuacją badań referacie przedstawimy także nowe odkrycia gro- z lat 2012, 2013 i 2015. Polega na nieinwazyjnej dzisk w międzyrzeczu Biebrzy i Supraśli, dokonane identyfikacji i ewidencji stanowisk posiadających dzięki analizie NMT dostarczonego przez ISOK, własną formę krajobrazową, takich jak grodziska, a następnie zweryfikowane w terenie.

Non-invasive identification of strongholds between the Biebrza and Supraśl rivers (north-eastern Poland) In the presentation we will show the re- Museum in Warsaw in cooperation with the Pod- sults of the Project: Non-invasive recognition laskie Museum in Białystok and State Archaeo- of the hillfort centers in the interfluves of the Bie- logical Museum Friends Association. brza and the Supraśl rivers implemented as part In addition to the results of the Project’s re- of the operational Program of the Ministry search, in our paper we will also present new of Culture and National Heritage of the Republic discoveries of the hillforts in the interfluves of Poland - „Cultural Heritage”, priority 5 „Pro- of the Biebrza and the Supraśl rivers, made thanks tection of Archaeological Monuments”. to Digital Elevation Model analysis provided Aerial laser scanning (LiDAR, ALS) was car- by ISOK (IT system of the Country’s Protec- ried out as part of the Project, together with aerial tion Against Extreme Harazds) and then verified photographs and field verification of the obtained in the field. results. Until recently, only ten hillforts were known The Project is a continuation of research from in the area between the Biebrza and the Supraśl riv- 2012, 2013 and 2015. It consists of non-invasive ers. Thanks to LiDAR and Digital Elevation Models identification and registration of the sites with in last few years several new relics of fortifications their own landscape forms such as hillforts, de- have been registered in this area. Moreover, dozens fensive settlements, burial mounds, etc. These of mounds, supposed barrows, have been discovered sites co-create the unique cultural landscape as part of a researches carried out in 2017. of the North-Eastern Poland. The results of the Project allow us to look The Project is carried out by the Balts Archae- again at the prehistoric and early medieval cultur- ology Department of the State Archaeological al landscape of these areas. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 45 Maciej Karczewski1, Piotr Banaszuk2, Andrzej Kamocki2

1Pracownia Archeologii Nieodległej Przeszłości, Uniwersytet w Białymstoku 11 [Facility of Archaeology of the Contemporary Past, University of Białystok], 2Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Białostocka [Faculty of Construction and Environmental Engineering]

Leśne miasta na przedpolu Twierdzy Osowiec (Polska NE). Wykorzystanie LiDAR w badaniach dziedzictwa archeologicznego I wojny światowej Na początku XX w. zabagniona dolina rzeki Bie- Identyfikacja i rozpoznanie powierzchniowe brzy odgrywała ważną strategiczną rolę w obronie materialnych reliktów działań I wojny światowej północno-zachodniej granicy ówczesnego Impe- na przedpolu Twierdzy Osowiec było możliwe rium Rosyjskiego. Przeprawy przez rzekę broniła dzięki wykorzystaniu podczas badań Archeolo- Twierdza Osowiec, wzniesiona pod koniec XIX w. gicznego Zdjęcia Polski cyfrowego modelu terenu W czasie I wojny światowej twierdza potwierdziła opartego na danych LiDAR. Model ten posłużył swoją strategiczną rolę zatrzymując dwukrotnie także jako podstawa badań inwentaryzacyjnych ofensywę wojsk niemieckich. Jej oblężenia miały pozostałości obozu wojskowego oraz do wstępnej miejsce w dniach 21-29 września 1914 r. i 15 lute- analizy uwarunkowań geomorfologicznych jego go – 22 sierpnia 1915 r. Na międzypolach i przed- lokalizacji w terenie. Uzyskane dotychczas wyniki polu twierdzy, w kompleksach leśnych: Rudzkim, potwierdzają niezwykłą przydatność cyfrowych Białaszewskim i Toki oraz w mniejszych lasach, modeli terenu w badaniach archeologicznych na powierzchni około 300 km2, przetrwały ma- nad materialnymi reliktami działań militarnych terialne relikty obu oblężeń. Zachowały się tu I wojny światowej. Wskazują także na liczne nie tylko pozostałości rozbudowanej sieci oko- ograniczenia, ujawnione podczas szczegółowej pów i schronów polowych. Na zapleczu forty- analizy genezy, rozplanowania, funkcji i chrono- fikacji polowych armii niemieckiej znajdują się logii obiektów przestrzennych. Ograniczenia te pozostałości 52 obozów wojskowych z reliktami wynikały przede wszystkim z rozdzielczości prze- około 3.400 półziemianek i ziemianek oraz to- strzennej cyfrowego modelu terenu, która zgod- warzyszące im obiekty gospodarcze, magazyny nie z metodyką przyjętą przez Głównego Geodetę wojskowe, nasypy kolejki wąskotorowej zbudo- Kraju wynosi 1 m. Model wysokościowy o takiej wanej specjalnie na potrzeby oblężenia w 1915 r., rozdzielczości terenowej przydatny jest do iden- a także sieć drożna. Ponadto, w okresie od końca tyfikacji makro- i mezoform rzeźby terenu, zde- sierpnia 1915 r. do końca 1918 r., strona niemiec- cydowanie natomiast nie nadaje się do obiektów ka urządziła tu trzynaście cmentarzy wojennych małowymiarowych (jamy magazynowe i śmietni- na których pochowani zostali polegli żołnierze skowe) lub wtórnie antropogenicznie przekształ- obu walczących stron. Od początku 2017 r. relik- conych (zdenudowane ziemianki lub zniszczone ty te są chronione jako stanowiska archeologiczne ciągi drożne). Problemy w kartometrycznej in- o łącznej powierzchni ponad 60 km2. W 2017 r. terpretacji obiektów małych są także wynikiem jeden z obozów wojskowych, znajdujący się w ob- mniejszej dokładności pionowej i poziomej mo- rębie wielkoobszarowego stanowiska Sojczynek deli uzyskanych na podstawie lotniczego skanin- 20/1 (AZP 30-81), został objęty szczegółowymi gu laserowego w standardzie I ISOK, który był badaniami inwentaryzacyjnymi. W ich wyniku stosowany poza dużymi miastami. Gęstość chmu- zadokumentowano pozostałości 67 półziemianek ry punktów w tym standardzie to z reguły 4 pkt/ i ziemianek, liczne jamy magazynowe i śmietni- m2, a dokładność wysokościowa i sytuacyjna sza- skowe, sieć drożną oraz końcowy odcinek nasypu cowana błędem średnim wynosi odpowiednio kolejki wąskotorowej. 0,15 i 0,50 m. 46 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Forest towns within the foreland of the Osowiec Fortress (north-eastern Poland). The use of LiDAR in research on World War I heritage At the beginning of the 20th century, the marshy bage pits, a road network and the final section valley of the river Biebrza has played an important of the narrow-gauge railway embankment. role in the defence of the north-western border Identification and surface recognition of ma- of the Russian Empire. The fortress built here at terial relics of the activities of World War I with- the close of the 19th century stood guard against in the area of the foreground of Osowiec Fortress incursions across the swampy lands of the Bie- was possible thanks to the a digital terrain mod- brza river basin. During World War I the for- el (DTM) based on LiDAR data, used during tress’ strategic role was confirmed, and success- the Polish Archaeological Record research. This fully blocked the offensives of the German army. model also served as the basis for inventory studies The siege of the fortress took place on September of the remains of the military camp and for pre- 21-29, 1914 and February 15 – August 22, 1915. liminary analysis of geomorphological conditions In the foreground of the fortress, in the for- of its location in the area. The results obtained so far est complexes of Ruda, Białaszewo and Toki confirm the extraordinary usefulness of digital ter- (as well as in smaller forests), on an area of about rain models in archaeological research on the ma- 300 km2, material relicts of both sieges have sur- terial relics of military operations of World War I. vived: the extensive network of trenches and field They also indicate numerous limitations, revealed shelters, remains of 52 German army camps with during a detailed analysis of the genesis, layout, the relicts of 3,400 dugouts accompanied by var- function and chronology of archaeological fea- ious types of service buildings, along with army tures. Spatial resolution of the DTM, which was warehouses, narrow-gauge railway embankments elaborated with 1m pixel size, was the major limi- that were built precisely for the needs of besieg- tation of the cartometric interpretation of archae- ing the fortress in 1915, and also the road net- ological structures. The spatial resolution, howev- work. Furthermore, between the end of August er, is high and allows differentiating macro-land 1915 and the end of 1918, the Germans estab- and mezo-land forms, cannot be applied to map lished thirteen war cemeteries here, ones in which of micro-land forms (e.g, storage and garbage pits) soldiers from both sides were buried. or structures modified by human activity (e.g., From the beginning of 2017 these relics are inundated dugouts, altered traffic routes). Prob- protected as archaeological sites with a total lems with GIS-based archaeological interpreta- area of over 60 km2. In 2017, one of the military tion of small structures were the result of small- camps, located at the area of the large area site er vertical and horizontal accuracy (accordingly Sojczynek 20/1 (AZP 30-81), has been covered 0.15 and 0.50 m) as well as scanning density (only by detailed inventory research. As a result, rem- 4 points per square meter). Unfortunately, Air- nants of 67 half- dugouts and dugouts were doc- borne Laser Scanning in this standard (ISOK I) umented, as well as: numerous storage and gar- has been used outside of urban areas. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 47 Adam Cieśliński1, Waldemar Kowalczyk2, Jacek Niegowski3, Jarosław Sobieraj4, Grzegorz Wanat5 12 1Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [Institute of Archaeology, Warsaw University,], 2Olsztyn, 3Toruń, 4Dział Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie [Departament of Archaeology Museum of Warmia and Mazury in Olsztyn], 5Nadleśnictwo Nowe Ramuki [Forest Inspectorate Nowe Ramuki]

„Kręgi zbożowe” w lasach? O pożytkach i pułapkach prospekcji lidarowej (Polska północno-wschodnia) Z natury swojej lasy skrywają przed ludzkim ilości śladów, przypominających „kręgi zbożowe”. wzrokiem znaczne połacie terenu. Jeden ze sposo- Przed pasjonatami, zza komputerów część z nich bów ich najbardziej efektywnego „podglądania” dostrzegali już wcześniej leśnicy, część znana była stanowi teledetekcja, w tym zwłaszcza zdjęcia archeologom. Niektóre doczekały się nawet opisów lotnicze/satelitarne i LiDAR – narzędzia, które przez badaczy zjawisk paranormalnych. Ich natura w ostatnich latach stały się powszechnie dostępne. i geneza stanowiły jednak prawdziwą zagadkę, któ- Z ich pomocą nieustannie, dzień po dniu, odkry- rej rozwiązanie (w sensie ogólnym – archeologicz- wane są w lasach mniej lub bardziej tajemnicze ne) przedstawia wystąpienie. struktury. Część z nich posiada oczywisty charak- Co warto podkreślić, punkt wyjścia dla prezen- ter naturalny, część – w tym obiekty zabytkowe – towanych dociekań, stanowiła życzliwa współpraca antropogeniczny. Interpretacja tych śladów bywa i wymiana informacji pomiędzy przedstawicielami jednak daleka od oczywistości. wielu środowisk. Tak amatorami, jak i profesjona- Prospekcja LiDAR obszarów leśnych północ- listami z różnych dziedzin, zainteresowanymi wy- nej Polski ujawniła w ostatnich latach ogromne jaśnieniem opisywanego fenomenu.

„Crop circles” in forests? On the benefits and pitfalls of LiDAR prospection (north-eastern Poland) By their nature, forests conceal significant areas fore the enthusiasts in front of their computers, of land from human sight. One of the most effec- some of them were already known to foresters, tive methods of „peeking in” is remote sensing. some were seen by archaeologists. Some even have In particular, aerial / satellite photographs and Li- been described by the paranormal phenomena DAR – the tools that have become commonly investigators. Their nature and genesis however available in recent years. With their help more or have remained a real mystery, which this paper less mysterious structures in forests are constantly, attempts to solve (in the general sense – archae- day by day, discovered. Some of them have an ob- ological). vious natural character, some – including antique What is worth emphasizing, the starting point objects – anthropogenic. Interpretation of these for the presented investigations was the friendly traces however could be far from obviousness. cooperation and exchange of information between The LiDAR prospection of the forest areas representatives of many environments. Both am- of northern Poland revealed in recent years huge ateurs and professionals in various domains were amounts of traces that resemble „crop circles”. Be- interested jointly in explaining the phenomenon. 48 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Przemysław Makarowicz1, Jakub Niebieszczański1, 13 Iwona Hildebrandt-Radke2, Jan Romaniszyn1 1Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań], 2Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań]

Krajobrazy funeralne cmentarzysk kurhanowych z późnego neolitu i środkowej epoki brązu w lasach dorzecza górnego Dniestru Prezentacja dotyczy nieinwazyjnych badań cmen- 24 cmentarzyska, składające się w niekiedy z ponad tarzysk kurhanowych z późnego neolitu oraz środ- kilkuset kurhanów. Przeprowadzone badania niein- kowej epoki brązu w Zachodniej Ukrainie. Jest ona wazyjne, a także analizy przestrzenne w systemach efektem międzynarodowego projektu badawczego, informacji geograficznej pozwoliły odtworzyć krajo- który miał na celu skatalogowanie wspomnianych braz funeralny i ustalić zasady jego tworzenia w oma- nekropoli w byłym województwie stanisławowskim. wianych epokach archeologicznych. Na terenie Europy Środkowo-Wschodniej Wykazano istnienie skomplikowanych ukła- w XIX wieku rozpoczął się okres mechanizacji rol- dów przestrzennych kurhanów tworzących nictwa, który doprowadził do masowego niszczenia cmentarzyska, takie jak aranżacje liniowe czy li- stanowisk archeologicznych, zwłaszcza tych o własnej niowo-grupowe, które rozpościerają się często formie krajobrazowej, takich jak kurhany. Jedynymi na przestrzeni kilku lub kilkunastu kilometrów. obszarami, na których krajobrazy funeralne zdołały Ponadto odtworzono preferencje lokacji komplek- się zachować były lasy. Dużą część dorzecza Górne- sów cmentarzyskowych, które w każdym przypad- go Dniestru tworzą rozległe obszary leśne, na terenie ku sytuowane były na wyniosłościach terenu po- których zarejestrowano w toku niniejszych badań nad dolinami dużych rzek.

The funerary landscapes of the late Neolithic and Middle Bronze Age barrow cemeteries in the forests of the upper Dniester Presentation concerns the non-invasive research in which 24 barrow cemeteries were registered of the Late Neolithic and Middle Bronze Age bar- during this research. These funerary complex- row cemeteries in Western Ukraine. This study es comprise in some examples more than a few is a result of the international research project hundred mounds. Non-invasive research and GIS that aimed to catalogue the discussed necropolises studies reconstructed the funerary landscapes in the former Stanisławów voivodeship. and allowed to outline the location preferences The area of Central-Eastern Europe witnessed of the Late Neolithic and Middle Bronze Age so- the beginning of agriculture mechanization pro- cieties in constructing cemeteries. cess from XIXth century onwards. This resulted A complicated spatial arrangements of bar- in the mass destruction of archaeological sites, rows were documented, forming alignments or especially those with clear morphological bound- linear groups spread often for more than a doz- aries like burial mounds. Therefore, the only areas en of kilometers. The research also reconstructed in which such heritage monuments are still pre- the landscape preferences of the barrow necropo- served are forest complexes. Vast part of the up- lises which were erected on the ridges and high- per Dniester Basin embraces an extended forest lands above the valleys. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 1 [Session 1] 49 Łukasz Miechowicz

Instytut Archeologii i Etnologii PAN 14 [Institute of Archaeology and Ethnology PAS]

Archeologia lasów Kotliny Chodelskiej (Polska południowo-wschodnia) Referat prezentuje archeologiczne dziedzictwo szych w kraju. Na obszarach leśnych otaczających kulturowe zlokalizowane na obszarach leśnych grodzisko w ostatnich latach odkryto wczesnośre- w Kotlinie Chodelskiej oraz metody jego badań dniowieczne cmentarzyska kurhanowe oraz wał i dokumentacji. podłużny, ponadto szereg stanowisk z innych epok. Kotlina Chodelska położona w zachodniej czę- W ramach działalności misji archeologicznej w Cho- ści Lubelszczyzny, należy do jednego z najbogat- dliku stworzono projekt „archeologii lasu“. Składają szych pod względem dziedzictwa archeologicznego się nań: rozpoznanie, ewidencja i badania dziedzic- regionów w Polsce. Szczególnie liczne są stanowiska twa kulturowego skrytego w lasach, jego populary- z okresu epoki brązu oraz wczesnego średniowiecza. zacja (m.in. w formie filmu i wirtualnych spacerów), W regionie tym możemy badać zależności pomię- współpraca z Lasami Państwowymi. W trakcie prac dzy czterema, blisko siebie położonymi grodami archeologicznych wypracowano specjalną metodykę funkcjonującymi w okresie od VIII do XI w., ota- badań obszarów leśnych z zastosowaniem najnow- czającymi je osadami, cmentarzyskami i elementami szych technologii (m.in. skaning laserowy LiDAR, fortyfikacji stałej. Centralny punkt osadnictwa wcze- dokumentacja 3D z ziemi, fotogrametria, badania snośredniowiecznego stanowi rozległe, trójwałowe geofizyczne). Składają się nań także badania archi- grodzisko w Chodliku z VIII-X w., jedno z najwięk- walne, powierzchniowe i wykopaliskowe.

The archaeology of the forests of the Chodelska valley (south-eastern Poland) This paper presents Chodelka River Valley forest early medieval burial mounds and a longitudi- areas’ archaeological heritage and methods of its nal shaft were discovered in recent years, as well research and documentation. as a number of sites from other eras. In the course Chodelka River Valley located in the western of the archaeological mission in Chodlik, the „for- part of Lublin Voivodeship is one of the richest est archeology” project has been created. It con- archaeological regions in Poland. Archaeological sists of: recognition, documentation and research sites dated to the Bronze Age and early Middle of cultural heritage hidden in forests, its populari- Ages are particularly numerous. This region allows zation (movies and virtual walks), and cooperation us to study relations between four strongholds dat- with the State Forests. Archaeological researches ed to the 8th-9th c., the villages surrounding them, consists of archival research, surveys and excava- cemeteries, and fortifications. The central point tion works. During excavations a special method- of the early medieval settlement is the extensive, ology for research in the forest areas was created, three-rampart fortified settlement in Chodlik dat- and the latest technologies (including LiDAR La- ed to the 8th-10th c., one of the largest in the coun- ser Scanning, 3D documentation from the earth, try. In the forest areas surrounding the settlement photogrammetry, geophysical surveys) were used.

Sesja 2 [Session 2]

Interdyscyplinarne badania nad relacjami człowiek-las w przeszłości

[Interdisciplinary research on human-forest relationships in the past] 52 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Katarzyna Kajukało1, Katarzyna Marcisz1, 15 Marina Frontasyeva2, Piotr Kołaczek3, Dmitri Mauquoy4, Michał Słowiński5, Mariusz Lamentowicz1

1Pracownia Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Facility of Ecology and Wetland Monitoring, Adam Mickiewicz University in Poznań], 2Department of Neutron Activation Analysis, Frank Laboratory of Neutron Physics Joint Institute for Nuclear Research, Russia, 3Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Department of Biogeography and Palaeoecology, Adam Mickiewicz University in Poznań], 4School of Geosciences, University of Aberdeen, Great Britain; 5Zakład Zasobów Środowiska i Geozagrożeń, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN [Department of Environmental Resources and Geohazards, Institute of Geography and Spatial Organization PAS]

Wielowskaźnikowe, wysokorozdzielcze badania paleoekologiczne torfowisk jako źródło informacji o przeszłości relacji człowiek-środowisko (Polska północna) Prezentujemy pierwsze wyniki projektu, którego województwo pomorskie), gdzie zrekonstruowa- celem jest analiza synchroniczności susz i poża- liśmy przeszłe wystąpienia pożarowe z wykorzy- rów (w gradiencie kontynentalizmu) w ostatnich staniem makroskopowych i mikroskopowych 4000 lat. Badania skoncentrowane są na testo- węgli drzewnych, a datowania radiowęglowe po- waniu hipotezy o synchroniczności susz i po- zwoliły na przeanalizowanie częstotliwości zmian żarów z wykorzystaniem wysokorozdzielczej i powiązanie ich ze zmianami antropopresji. Wy- i wielowskaźnikowej analizy osadów torfowisk niki wsparte zostały przez analizy: palinologicz- Polski północnej. Przewidywane wyniki pozwo- ną, geochemiczną, ameb skorupkowych oraz ma- lą określić zakres wpływu działalności człowieka kroszczątków roślinnych, co pozwoliło uzyskać na zmiany w krajobrazie, zrekonstruować prze- możliwie kompletny obraz długoterminowych szły reżim pożarowy obszaru Polski północnej zmian ekosystemu. oraz wskazać jego powiązania z aktywnością Prezentacja wskaże potencjał wykorzystania wie- człowieka w regionie. lowskaźnikowych badań paleoekologicznych do ilo- Przykładem wykorzystanym w prezentacji ściowego określenia relacji człowiek-środowisko jest stanowisko Głęboczek (powiat starogardzki, w przeszłości. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 53 High-resolution multi-proxy palaeoecological research as a source of information about past human-environment relations (northern Poland) We present the first results of a project which seeks currence of fire activity using charcoal particles to explore the synchroneity of droughts and fires accumulated in peat profile samples (macro- (along a continentality gradient) during the last scopic and microscopic charcoal). An extensive 4000 years. The research is based upon high-res- radiocarbon chronology allows us to reconstruct olution, multi-proxy analyses of peat deposits changes in the frequency of fires and relate them in northern Poland. Results are expected to deter- to changes caused by human impact. The re- mine the influence of a range of human activities sults are combined with pollen, testate amoebae on landscape changes, reconstruct changes in fre- and plant macrofossil analyses to better under- quency of fires and relate them to regional human stand the long-term ecosystem dynamics. impact. This multi-proxy approach is essential in order We present results from the Głęboczek peat- to quantify anthropogenic disturbances in the en- land (starogardzki district, Pomeranian voivod- vironment and to disentangle human impacts ship) where we are reconstructing the past oc- from long-term climatic changes. 54 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Piotr Papiernik1,2, Piotr Kittel3, Mirosław Makohonienko4, 16 Agnieszka Mroczkowska3, Daniel Okupny5, Joanna Rennwanz6, Joanna Wicha2

1Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi [Archaeological and Ethnographic Museum in Łódź], 2Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego [Professor Konrad Jażdżewski Archaeological Research Foundation,], 3Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki [Department of Geomorphology and Paleogeography, Faculty of Geographical Sciences, University of Lodz], 4Zakład Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu, Uniwersytet im. A. Mickiewicza [Department of Geology and Paleogeography of the Quaternary, Adam Mickiewicz University in Poznań], 5Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN [Institute of Geography, Pedagogical University KEN], 6Instytut Archeologii i Etnologii PAN [Institute of Archeology and Ethnology PAS]

Osadnictwo ludności kultury pucharów lejkowatych w rejonie Wietrzychowic w świetle badań interdyscyplinarnych (Polska centralna) Badania archeologiczne w rejonie Wietrzychowic walnych oraz rozpoznania otoczenia megalitów rozpoczął prof. K. Jażdżewski w 1934 r., a następ- zastosowano również dwie metody prospekcji nie kontynuował je w latach 60. i 70. zespół pod geofizycznej (pomiary magnetyzmu Ziemi i me- Jego kierunkiem. Kolejny etap badań wznowiony todę elektrooporową) oraz badania geochemicz- został w 2009 r. Głównym celem nowego projek- ne. Prospekcjami objęto m.in. zalesione otoczenie tu jest przeprowadzenie badań interdyscyplinar- grobowców w Wietrzychowicach oraz nieodległą nych, których efektem będzie uzyskanie pełnego osadę KPL w Osieczu Małym. Dla potwierdzenia obrazu osadnictwa ludności kultury pucharów lokalizacji archiwalnych grobowców kujawskich lejkowatych (KPL) w otoczeniu cmentarzysk me- szczególnie owocne okazało się zastosowanie zdjęć galitycznych w Wietrzychowicach i Gaju na tle lotniczych. Badaniami geofizycznymi oraz wyko- środowiskowym. Na program ten składają się pra- pem sondażowym ustalono m.in. szczegółową lo- ce zmierzające do rozpoznania wykopaliskowego kalizację grobowca kujawskiego sygnalizowanego stanowisk KPL i weryfikacji danych archiwal- przez prof. K. Jażdżewskiego na granicy lasu wie- nych. Uzupełniają je intensywne archeologiczne trzychowickiego, na wschód od zasadniczego zgru- badania powierzchniowe, prospekcje nieinwazyj- powania megalitów. ne oraz kompleksowe badania paleośrodowisko- Prace w bezpośrednim otoczeniu grobowców we. Charakter prac w obszarze Parku Kulturowe- w Wietrzychowicach prowadzone są w trudnych go Wietrzychowice musiał uwzględniać zalesienie warunkach wysokopiennego lasu. Dotychczas, terenu starodrzewem. w obrębie 28 niewielkich wykopów rozlokowa- W wyniku badań powierzchniowych zloka- nych na obszarze około 2 ha, przebadano wyko- lizowano w rejonie Wietrzychowic około 30 nie- paliskowo powierzchnię 11,23 arów. Podczas ich znanych wcześniej stanowisk archeologicznych, lokalizowania pomocne okazały się wyniki badań z których trzynaście związana jest z KPL. Do po- nieinwazyjnych. Materiały zabytkowe KPL, głów- szukiwań grobowców znanych z przekazów archi- nie fragmenty naczyń, odkryto we wszystkich wy- Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 55 kopach. Poza nimi udokumentowano także źró- KPL), jak również kości zwierzęce. Pobrane zostały dła z innych okresów. Najszerszym zakresem prac próbki i profile osadów, które są podstawą szcze- wykopaliskowych objęto stanowisko w Osieczu gółowych rekonstrukcji paleośrodowiskowych Małym, gdzie odkryto pozostałości długotrwałej warunków funkcjonowania osadnictwa KPL. osady ludności KPL, najprawdopodobniej użyt- Na podstawie wykonanych datowań radiowęglo- kowników cmentarzyska megalitycznego w Wie- wych i obserwacji stratygraficznych można stwier- trzychowicach. dzić, że rynna polodowcowa w Wietrzychowicach Istotnym elementem programu są bada- i Osieczu Małym zajęta była w schyłku vistulianu nia środowiskowych uwarunkowań osadnictwa i początkach holocenu przez niewielkie zbiorniki z młodszej epoki kamienia. Zrealizowano m.in. jeziorne. Najpóźniej w okresie atlantyckim uległy rozpoznanie geomorfologiczne i geologiczne oto- one zatorfieniu. Ludność KPL nie miała bezpo- czenia grobowców w Wietrzychowicach oraz osady średniego dostępu do otwartego lustra wody, ale w Osieczu Małym. W rynnie subglacjalnej w bez- użytkowała mokradło porośnięte przez las olszowy. pośrednim sąsiedztwie grobowców i osady udoku- Prowadzone analizy palinologiczne oraz makro- mentowano występowanie osadów organogenicz- skopowych pozostałości roślinnych, subkopalnych nych. W dnie rynny w Osieczu przebadano kilka szczątków bezkręgowców i analizy geochemicz- wykopów metodą „na mokro”, które w całości ne nakreślają charakter lokalnych siedlisk oraz zostały wyeksplorowane technikami archeologicz- umożliwiają określenią kierunku ich użytkowania nymi. Odkrywano zabytki ceramiczne (głównie w neolicie.

Settlement of the Funnel Beaker Culture in the Wietrzychowice area in the light of interdisciplinary research (central Poland) Archaeological research in the Wietrzychowice two methods of geophysical prospection (magnet- area was initiated by prof. K. Jażdżewski in 1934, ic gradiometry and soil electrical resistance meas- and then continued in the 1960s and 1970s under urements) and also geochemical prospection were his direction. The next stage of this research was used. Prospects include the wooded surroundings resumed in 2009. The main goal of the new proj- of tombs in Wietrzychowice and a nearby settle- ect is to conduct interdisciplinary research, which ment of FBC in Osiecz Mały. In order to confirm will result in a complete recognition of the set- the archival locations of the Kuyavian tombs, tlement of Funnel Beaker Culture (FBC) com- the use of aerial photographs turned out to be munities against the palaeoenvironmental back- particularly fruitful. Geophysical prospection ground in the vicinity of megalithic cemeteries and a sondage excavation have made it possible, in Wietrzychowice and Gaj. This program con- amongst others, to determine a detailed loca- sists of excavations of FBC sites and verification tion of the Kuyavian tomb documented by prof. of archival data. They are supplemented by in- K. Jażdżewski situated on the border of the Wie- tense archaeological surface survey, non-invasive trzychowice forest, east of the main megalith prospections and comprehensive paleoenviron- group. mental research. The character of the undertaken The excavations in the immediate vicinity study in the Wietrzychowice Cultural Park area of the Wietrzychowice tombs are conducted in dif- had to take into account afforestation of the area ficult conditions of a high-growing forest. So far, with old trees stands. within 28 small archaeological trenches situated As a result of archaeological field-walking in the area of about 2 ha, an area of 11.23 acres was survey in the Wietrzychowice area, approxi- excavated. The results of non-invasive prospection mately 30 previously unknown sites were docu- proved helpful for the location of the trenches. mented, 13 of which are related to FBK. In order The FBC artefacts, mainly potsherds, were dis- to search for tombs known from archival sources covered in all excavations. Materials from other and to recognize the environment of megaliths, periods were also documented. The widest range 56 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands of excavations covered the site in Osiecz Mały, and sediment cores were collected from trench- where the remains of a long-lasting settlement es. They are the subject of detailed recon- of the FBC communities were discovered, most struction of palaeoenvironmental conditions likely users of the megalithic cemetery in Wie- of the functioning of the FBC communities. trzychowice. Based on radiocarbon dating and stratigraphic A study of environmental determinants observations, it can be concluded that the sub- of the Late Stone Age settlement is an impor- glacial channel in Wietrzychowice and Osi- tant component of the project. Among others ecz Mały was filled by small lakes in the Late geomorphological and geological mapping Weichselian and the early Holocene. At the lat- of the surroundings of the Wietrzychowice ne- est in the Atlantic period, they were trans- cropolis and the Osiecz Mały settlements was formed into swamps. The FBC communities realized. In the subglacial channel in the im- did not have an access to the open fresh water mediate vicinity of the tombs and settlement, reservoirs, but they used the wetland overgrown the occurrence of biogenic deposits has been by the alder forest. The conducted palynologi- documented. In the subglacial channel bottom cal as well as plant macrofossils, subfossil in- at Osiecz site, several excavations were tested vertebrates remains and geochemical analyses using the wet-site archaeology methods. Pot- allow for the reconstruction of local habitats sherd (mainly FBC), as well as animal bones, and are aimed at determining the direction were discovered during this works. Samples of their use in the Neolithic. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 57 Barbara Niezabitowska-Wiśniewska1, Magdalena Moskal-del Hoyo2 17 1Instytut Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska Univeristy in Lublin,], 2Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN [W. Szafer Institute of Botany PAS]

„Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las” – o relacji człowiek-las w pradziejach i w czasach nowożytnych na przykładzie interdyscyplinarnych badań wielokulturowego zespołu osadniczego w Ulowie na Roztoczu Środkowym (Polska południowo-wschodnia) W okolicach Ulowa (pow. tomaszowski, woj. lu- w Ulowie rozpoczęto w 2001 r. Od kilku lat pro- belskie) na Roztoczu Środkowym odkryto zespół wadzone tam prace mają charakter interdyscypli- stanowisk archeologicznych datowanych od okre- narny (m.in. badania archeologiczne, geomorfolo- su paleolitu po XVII-XVIII w. W chwili obecnej giczno-geologiczne, paleobotaniczne, datowania liczy on 30 stanowisk archeologicznych, z któ- radiowęglowe, analiza Numerycznego Modelu rych 22 położone są na obszarach leśnych, w tym Terenu). Umożliwiły one przeprowadzenie re- w obrębie rezerwatu ścisłego puszczy jodłowej konstrukcji i interpretacji pradziejowych i histo- „Zarośle”. Przed rozpoczęciem badań w Ulowie, rycznych procesów osadniczych na tle środowiska powszechnie przyjmowano, że obszar Rozto- naturalnego. Dały również odpowiedź na pytanie cza był niekorzystnym miejscem dla osadnictwa o przyczyny lokalizacji wielokulturowego zespołu pradziejowego. Za jedną z przyczyn takiego sta- osadniczego. W przypadku mikroregionu osad- nu rzeczy, oprócz braku wód powierzchniowych niczego Ulowa, relację człowiek-las rozpatrywać i utrudnionym dostępie do wód gruntowych, można w kilku aspektach. Z jednej strony ma uznawano znaczne zalesienie tego obszaru. Prze- ona odniesienie do konieczności wypracowania łożyło się to również na długoletni brak zaintere- metodyki badań prowadzonych na obszarach le- sowania okolicami Ulowa, gdzie w trakcie badań śnych. Z drugiej, głównie dzięki badaniom antra- powierzchniowych (AZP), prowadzonych tylko kologicznym, rozpatrywać można ją w kontekście na polach ornych, odkryto jedynie dwa stano- odtworzenia szaty leśnej eksploatowanej przez wiska archeologiczne. Badania wykopaliskowe ludność pradziejową.

„We were not there, there was a forest, we will be gone, there will be a forest” – the human-forest relationship in prehistory and modern times using the example of interdisciplinary research on the multicultural settlement complex in Ulów village in Central Roztocze (south-eastern Poland) In the vicinity of Ulów (Tomaszów commune, olithic to the 17th-18th century. At the moment, Lublin voivodship) in Central Roztocze a com- the complex comprises 30 archaeological sites, plex of archaeological sites was discovered which of which 22 are situated in forested area, partly are dated to the times spanning from the Palae- in the strict reserve of the fir forest „Zarośle”. 58 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Before the excavations in Ulów, it was com- struction and interpretation of the pre-historical monly assumed that the area of Roztocze was and historical settlement processes on the back- unfavourable for pre-historical settlement. One ground of the natural environment. They also of the reasons for this assumption, apart from provided an answer to the question of the causes the lack of surface waters and difficult access and origins of the location of the multicultural to ground water, was the relatively dense forest- settlement complex here. In the case of the mi- ation of this area. This caused a prolonged ab- croregion of Ulów settlement, the relation for- sence of interest in this territory, where during est-human being can be considered with respect surface surveys (AZP) carried out only on the ar- to a number of aspects. On the one hand, there able fields, only two archaeological sites were is a relation to the need for establishing a special recorded. Archaeological excavations in Ulów methodology of studies carried out in forested began in 2001. For a number of years these ex- areas. On the other hand, it is mainly thanks aminations were interdisciplinary in character to the anthra-ecological studies that the relation (archaeological, geomorphological, palaeobotan- can be perceived in the context of reconstruction ical, radiocarbon dating, analysis by Digital Ter- of the forest structure exploited by the prehistor- rain Model). These studies allowed for a recon- ical people. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 59 Michał Jankowski1, Piotr Łuczkiewicz2, Marcin Sykuła1, Agnieszka Noryśkiewicz3, Jörg Kleemann4 18 1Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [Faculty of Earth Sciences, Nicolaus Copernicus University in Toruń], 2Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin], 3Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University in Toruń], 4Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Szczeciński [Institute of History and International Relations, University of Szczecin]

Historyczna relacja działalności człowieka i środowiska leśnego na stanowisku archeologicznym w Malborku-Wielbarku, Polska północna (cmentarzysko z okresu przedrzymskiego i rzymskiego) Stanowisko z okresu przedrzymskiego, rzymskiego bielicowych i murszastych. Zapis lito- i pedostraty- i wędrówek ludów w Malborku-Wielbarku, eponi- grafii w profilach wykopów archeologicznych do- miczne dla całej kultury wielbarskiej, jest jednym kumentuje także dwa post-rzymskie etapy długo- z największych jej cmentarzysk, obejmującym ogó- trwałego panowania lasu i rozwoju gleb rdzawych łem około 2000 pochówków. W chwili obecnej oraz dwa etapy odlesiania terenu, użytkowania teren nekropoli jest porośnięty lasem mieszanym, przez człowieka i uruchamiania osadów eolicz- co implikuje szereg trudności w trakcie eksplora- nych, deluwialnych i agrogenicznych. Procesy gle- cji stanowiska. Badania paleopedologiczne prze- botwórcze rozwijające się pod roślinnością leśną prowadzone w 2017 r. wykazały, że cmentarzysko prawdopodobnie miały decydujący wpływ na słaby zostało założone na pierwotnych leśnych glebach stan zachowania szczątków ludzkich.

The historical relations of human activity and the forest environment at the archaeological site in Malbork-Wielbark, northern Poland (a cemetery from the pre-Roman and Roman periods) The site in Malbork-Wielbark is the epony- Podzolic and Mucky soils. The record of litho- mous site for the whole Wielbark culture, dated and pedostratigraphy in archaeological excavation to the pre-Roman, the Roman and the Migration profiles also documents two post-Roman stages periods. It is one of the largest cemeteries of this cul- of long-term forest dominance and the develop- ture, encompassing a total of about 2500 burials. ment of Rusty soils as well as two stages of de- At present, the area of the necropolis is overgrown forestation, human management and activation with mixed forest, which implies a number of dif- of aeolian, colluvial and agrogenic sediments. ficulties during the exploration of the site. Paleop- Soil-forming processes developing under for- edological research carried out in 2017 showed est vegetation probably had a decisive influence that the cemetery was founded on primeval forest on the poor state of human remains preservation. 60 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Jadwiga Anna Barga-Więcławska

19 Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach [Jan Kochanowski University in Kielce]

Wpływ różnych form gospodarki człowieka na bioróżnorodność w lasach w okresie 5000 lat. Wyniki badań malakofauny W lasach znajdują się liczne dowody działalno- Badania ślimaków mikropowierzchni technolo- ści człowieka na danym terenie w przeszłości: gicznych górnictwa krzemienia z okresu neolitu kurhany, grodziska, pola górnicze krzemienia, w Krzemionkach, historycznych kamienioło- pola górnicze rudy żelaza, miedzi i ołowiu, ka- mów w Górach Świętokrzyskich i powierzchni mieniołomy, mielerze, piece dymarskie, ruiny technologicznych historycznego hutnictwa żela- średniowiecznych zamków, fortalicje, użytko- za na terenie Starachowic, Samsonowa, Bobrzy, wane współcześnie budowle zabytkowe, kuźni- Skarżyska-Rejowa i Machor przeprowadzono po ce, zakłady wielkopiecowe, średniowieczne huty raz pierwszy. Dla różnych powierzchni archeolo- szkła i masowe groby z okresu I i II wojny świato- gicznych ustalono warunki ekologiczne i gatunki wej. Badania roślin i malakofauny w środowisku wskaźnikow roślin i mięczaków. Określono wzor- różnych obiektów zabytkowych w lasach prze- ce przyrodniczo-kulturowe-techniczne dla róż- prowadzono w ostatnich trzydziestu latach XX nego typu zabytków archeologicznych w lasach. i w XXI w. W badaniach historii i stanu środo- Opracowanie stanowi próbę określenia wpły- wiska przyrodniczego szczególną rolę odgrywają wu różnej działalności gospodarczej człowieka rośliny i mięczaki, które jako skamieniałości lub w lasach na środowisko naturalne lasu w okre- szczątki subfosylne dobrze zachowują się w osa- sie 5000 lat. Badania autorki przeprowadzone dach i w glebie. W najnowszych dokumentach w środkowo-wschodniej Polsce na Przedgórzu UNESCO, historii ludzkości nadano szerszy Iłżeckim i w Górach Świętokrzyskich wykazały, wymiar, którym jest środowisko i jego własna że środowisko przyrodnicze zabytków techni- historia (ICOMOS-TICCIH, Zasady Dubliń- ki zachowało abiotyczne i biotyczne informacje skie, 2011). Składnikami wartości dziedzictwa górniczego procesu technologicznego w neolicie kulturowego w lasach są ich „wartości historycz- i procesu hutniczego żelaza w okresie historyczno-dokumentacyjne” i wartość środowiska. Eli- nym. Środowisko przyrodnicze w archeologii minacja lasów, zapoczątkowana 5000 lat temu przemysłu ma wartość dokumentu techniczne- na potrzeby pasterstwa, rolnictwa i górnictwa go. Badania malakofauny i roślinności zabyt- krzemienia, na dużych obszarach Europy miała ków archeologicznych wykazały, że każdy rodzaj charakter trwały. Przeprowadzono badania roślin działalności gospodarczej człowieka wywołuje i mięczaków na terenie różnych stanowisk arche- charakterystyczny dla tej dzialalności efekt przy- ologicznych: kurhanów, grodzisk, ruin budowli rodniczy. Wzorce przyrodnicze różnych typów historycznych, pól górniczych krzemienia z okre- stanowisk archeologicznych w lasach mają zna- su neolitu, średniowiecznych pól górniczych rudy czenie praktyczne. Są podstawą identyfikacji, żelaza i ołowiu oraz historycznych kamienio- interpretacji kulturowej, technicznej i przyrodni- łomów w lasach. Zbadano roślinność i ślimaki czej wartościowania zabytków, rewitalizacji i eks- na terenie zabytkowych hut żelaza z XVII-XX w. pozycji turystycznej. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 61 The effect of different forms of human economy on biodiversity in forests over a 5000 year period. The results of malacofauna studies Woods harbor numerous evidences of past hu- century. Molluscan studies on technological man activity in a given area: mound graves, forti- microsurfaces of Neolithic flint mining fields fied settlements, flint mining fields, iron, copper in Krzemionki, historic quarries in the Holy and lead ore mining fields, quarries, charcoal Cross Mountains and on technological surfaces piles, ancient furnaces-bloomeries, ruins of medi- of historic ironworks in the area of Starachowice, eval castles, fortalices, historic structures current- Smasonów, Bobrza, Skarżysko-Rejowa and Ma- ly in use, smithies, blast furnaces, medieval glass- chory were conducted for the first time. The stud- works, and mass graves from World War I and II. ies involved determination of ecological condi- Studies of plants and malacofauna in the envi- tions and plant and molluscan indicator species ronment of different heritage sites in forests have at different archaeological surfaces. Natural, cul- been carried out over the last 30 years in the 20th tural and technical models were defined for dif- and 21st century. Plants and molluscs play an ex- ferent types of archaeological features in forests. ceptional role in the studies of history and pres- The article is an attempt to determine the effect ent condition of natural environment because of human economic activity in forests on natural they are well preserved as fossils or sub-fossil re- forest environment over a period of 5000 years. mains in sediments and soils. In the newest UN- The studies of the author carried out in cen- ESCO documents, history of humankind was tral-eastern Poland in the Iłżeckie Foreland given a wider dimension, which is the environ- and in the Holy Cross Mountains, demonstrated ment and its own history (ICOMOS-TICCIH that the natural environment of technical herit- Dublin Principles, 2011). The values of cultural age sites preserved abiotic and biotic information heritage in forests include their “values for histo- regarding the technological processes of mining ry and its documentation” and value of the envi- in Neolithic and iron metallurgy in historical ronment. Deforestation initiated 5000 years ago times. In industrial archeology, natural environ- due to development of pastoral farming, agricul- ment has the value of a technical document. Mal- ture and flint mining over large areas of Europe acofauna and plant studies at archaeological sites was permanent. The present studies aimed to in- demonstrated that each type of human economic vestigate plants and molluscs at different archaeo- activity produced environmental effects charac- logical sites: mound graves, fortified settlements, teristic of this activity. Environmental patterns ruins of historic buildings, Neolithic flint mining of different archaeological sites in woods have fields, medieval iron, copper and lead ore min- a practical importance since they are the basis for ing fields and historic quarries in forests. Plants defining cultural, technical and natural identity and molluscs were examined in the area of his- of heritage sites, their revitalization and opening toric ironworks dating back to the 17th – 20th to tourists. 62 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Marek Majewski, Łukasz Marszałek

20 Instytut Geografii i Studiów Regionalnych, Akademia Pomorska w Słupsku [Institute of Geography and Regional Studies, Pomeranian University in Słupsk]

Zmiany zalesienia w rejonie jeziora Jasień (Polska północna) zapisane w osadach stokowych i na mapach archiwalnych Głównym celem opracowania było uchwycenie 1189 cal. AD, 68,2%) do 470±70 BP (1395- zmian powierzchni leśnych w okresie od czasów 1491 cal. AD, 68,2%). Zarejestrowana w formie prehistorycznych po współczesne. Wykorzysta- serii stokowych kolejna faza deforestacji przyno do tego analizę budowy geologicznej siedmiu padła na XVII stulecie. Wskazują na to delu- form terenu oraz interpretację materiałów karto- wia antropogeniczne młodsze od dat 315±70BP graficznych przedstawiających sytuacje dla okresu (1495-1643 cal. AD, 68,2%) oraz 350±40BP 1843-2017. Pierwszy, zapisany w osadach stoko- (1485-1612 cal. AD, 68,2%). wych proces wylesiania miał miejsce w okresie W pierwszej połowie XIX wieku lasy zajmowa- lateńskim i rzymskim. Do redukcji powierzchni ły poniżej 20% powierzchni i jest to być może naj- leśnych dochodziło także w czasie całego średnio- niższa wartość zalesienia analizowanego obszaru. wiecza. Karczowanie lasów i zwyżka powierzch- Od drugiej połowy XIX stulecia notuje się wzrost ni pól uprawnych przyczyniły się do wzmożenia odsetka powierzchni leśnych: 29,2% w roku 1877, denudacji w tym okresie, co zapisane zostało 49,1% w roku 1941, 61% w roku 1954 i aż 69,2% w postaci deluwiów zalegających na węgielkach w roku 2017. Uchwycone zmiany to efekt polityki drzewnych o wieku od 1600±50 BP (416-535 cal. leśnej prowadzonej przez władze niemieckie, a po AD, 68,2%) (MKL-1620) przez 900±50BP (1119- II wojnie światowej przez władze polskie.

Forestation changes in the area of Lake Jasień (Northern Poland) recorded in slope sediments and archival maps The main objective of the study was to capture gistered in the form of slope series, the next pha- changes in forest areas from prehistoric to con- se of deforestation took place in the seventeenth temporary times. The analysis of the geological century. This is indicated by the anthropogenic structure of seven terrain forms and the interpre- diluvia younger than 315 ± 70BP (1495-1643 cal. tation of cartographic materials depicting the si- AD, 68.2%) and 350 ± 40BP (1485-1612 cal. AD, tuation for the period 1843-2017 were used for 68.2%). this purpose. The first process of deforestation In the first half of the nineteenth century, recorded in the slope sediments took place in La forests occupied about 20% of the area and this Tène and Roman periods. The reduction of forest is perhaps the lowest forestation value of the an- area occurred also during the whole Middle Ages. alysed area. Since the second half of the 19th Forest clearing and the growth of the arable land century, the percentage of forest areas has been area contributed to the increase of denudation increasing: 29.2% in 1877, 49.1% in 1941, 61% in this period, which was recorded in the form in 1954 and as much as 69.2% in 2017. The cap- of diluvia lying on charcoal aged from 1600 ± tured changes are the effect of the change 50 BP (416-535 cal. AD, 68.2%) (MKL-1620) in the forest policy conducted by the German through 900 ± 50BP (1119-1189 cal. AD, 68.2%) authorities, and after the Second World War to 470 ± 70 BP (1395-1491 cal. AD, 68.2%). Re- by the Polish authorities. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 2 [Session 2] 63 Mariusz Wyczółkowski1, Aneta Gołębiowska-Tobiasz2, Cezary Sobczak3 21 1Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Kętrzyn [Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn], 2Západoceská Univerzita v Plzni, Katedra Archeologie [Department of Archaeology, University of West Bohemia in Pilsen], 3Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie [Section of the Balts Archaeology, State Archaeological Museum in Warsaw] Późnośredniowieczna i wczesnonowożytna działalność wydobywcza i hutnicza w północno-wschodniej Polsce i jej oddziaływanie na środowisko – założenia programu badawczego W dotychczasowych badaniach nad przeszłością i hutniczej oraz opracowanie modelu zarządzania północno-wschodniej Polski, problem wydobycia w celu ochrony i publicznego dostępu do zlokali- i przeróbki surowców mineralnych nie został jeszcze zowanych stanowisk archeologicznych. dokładnie zbadany. Przykładem tego jest brak pu- W wyniku wstępnych poszukiwań w lasach, blikacji dotyczących wydobycia i wykorzystania złóż na miejscach znanych z dokumentów z XIV-XVI wie- rudy darniowej w prehistorii, średniowieczu i epoce ku, zidentyfikowano obszary górnictwa odkrywkowego nowożytnej. Na podstawie zachowanych dokumen- rudy żelaza. Kolejnym etapem prac będzie wyszukiwa- tów, można opisać rozwój wydobycia i przerobu tego nie miejsc wytopu rudy, lokalizowanie potencjalnych minerału, od czasów państwa Zakonu Krzyżackie- kuźnic i związanych z nimi osad. Badanie zmian środo- go. W kilku przypadkach można określić skalę pro- wiska przyrodniczego pomoże natomiast w określeniu dukcji hutniczej. skali antropopresji. Badanie zmian w środowisku natu- Celem przygotowanego programu badawczego ralnym pomoże oszacować skalę antropopresji. jest znalezienie miejsc wydobycia i wytopu rud że- Podczas prezentacji zostaną przedstawione wy- laza, określenie poziomu i charakteru zmian w śro- niki wcześniejszej weryfikacji archiwalnej i tereno- dowisku wynikających z działalności wydobywczej wej oraz założenia programu badawczego.

Late medieval and early-modern mining and smelting activity in north-eastern Poland and its impact on the environment – assumptions of the research program In previous research in the past of north-eastern allurgical activities and developing a management Poland, the problem of mining and processing of min- model for the protection of and public access eral resources has not been extensively studied yet. An to localized archaeological sites. example of this is the lack of publications regarding As a result of preliminary prospection in wood- the extraction and use of bog ore deposits in prehisto- lands, on places known from documents from ry, in the Middle Ages and the modern period. Based the 14th-16th centuries, areas of surface mining on the preserved documents, it is possible to describe of iron ore were identified. The next stage of works the development of mining and processing of this min- will be searching for places for smelting ore, locat- eral, since the times of the Teutonic Order. In several ing potential smelters and connected settlements. cases, the scale of the smelting can be reconstructed. The study of changes in the natural environment The aim of the prepared research program will help to estimate the scale of anthropopressure. is to find sites of mining and smelting of iron During the presentation, the results of previ- ores, to define the level and character of changes ous archival and field verification as well as the as- in the environment as a result of mining and met- sumption of a research program will be presented. 64 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Tomasz Kalicki, Paweł Przepióra, 22 Marcin Frączek, Piotr Kusztal Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach [Department of Geomorphology, Geoarchaeology, and Evironmental Managment, Institute of Geography, Jan Kochanowski University in Kielce]

Potencjał geoarcheologiczny Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego (województwo świętokrzyskie, Polska południowo-wschodnia) Założony w 1988 roku Suchedniowsko-Oblęgor- dzo mocno uprzemysłowione. Działalność licz- ski Park Krajobrazowy położony jest w północnej nych kuźnic i fryszerek była uzależniona z jednej części województwa świętokrzyskiego. Obejmuje strony od siły wodnej rzek, a z drugiej od bazy on swoim obszarem lasy uznawane za pozostało- surowcowej – rud żelaza i węgla drzewnego pro- ści dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Powierzchnia dukowanego na obszarach leśnych. Współczesne parku wynosi ponad 21 tys. ha. Na niemal całym mapy cyfrowe ukazują wiele doskonale zachowa- jego terenie napotkać można liczne stanowiska nych śladów poeksploatacyjnych i poprodukcyj- oraz zabytki z okresu wczesnego i późnego śre- nych. Tereny okolicznych lasów noszą również dniowiecza, a także ślady historycznego osadnic- liczne ślady po działaniach zbrojnych m.in. sys- twa, górnictwa i hutnictwa. Obecny stan rozpo- tem okopów najprawdopodobniej pochodzących znania archeologicznego ogranicza się wyłącznie z okresu I wojny światowej. do niezalesionych terenów zbadanych w ramach Materiały archiwalne oraz współczesne obser- Archeologicznego Zdjęcia Polski. Liczne mate- wacje terenowe wskazują na duży potencjał tego riały archiwalne, w tym stare mapy, pokazują, że obszaru w badaniach archeologicznych i geoarche- okoliczne tereny były w ostatnich stuleciach bar- ologicznych.

The geoarchaeological potential of the Suchedniów-Oblęgorek Landscape Park and its buffer zone (Świętokrzyskie Voivodeship, south-eastern Poland) The Suchedniów-Oblęgorek Landscape Park was cent centuries. The activity of numerous forges founded in 1988. It is located in the northern part and other factories depended, on the one hand, of the Świętokrzyskie Voivodeship. There are forests on the strength of river water, and on the other considered as remnants of the former Świętokrzysk- hand on the resource base – iron ore and charcoal ie Forest. The park area is over 21,000 ha. produced in forest areas. Almost all of its area features numerous sites Modern digital maps show many perfectly and objects from the early and late Middle Ages, preserved post-exploitation and post-production as well as traces of historical settlement, mining traces. The areas of the surrounding forests also and metallurgy. The current state of archaeolog- bear numerous traces of military activities, among ical reconnaissance is limited only to unforeseen others a system of trenches most likely from areas made as part of the Archaeological Map the period of the First World War. of Poland (AZP). Many archival materials, in- Archival materials and modern field observa- cluding old maps, show that the surrounding tions indicate a large potential of this area in ar- areas have been very heavily industrialized in re- chaeological and geoarchaeological studies. Sesja 3 [Session 3]

Pradzieje, wczesne średniowiecze, okres nowożytny

[Prehistory, Early Middle Ages, Modern Period] 66 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Oleg Voronenko

23 Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus.

The results of archaeological research in the Mesolithic-Neolithic in the forest areas of the Upper Dnieper More than a third of the territory of the Republic gical research of the archaeological monuments of Belarus is covered with forests. In this regard, of the Mesolithic-Neolithic in the forests of the re- a focused study of the archaeological monuments gion of the Upper Dnieper. It will discuss the im- in the territories covered by forest, is a promising pact of the ancient population on the environment direction for modern Belarusian archeology. based on available data. In the last decade, the report’s author took It should be noted that in modern conditions part in archaeological research on the monuments the archaeological monuments located in forests of the Stone Age, located in the forest. are less vulnerable to the threat of destruction, The paper presents the results of archaeolo- than in open areas. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 3 [Session 3] 67 Alena Kaleczyc

Instytut Historii Narodowej Akademii Nauk Białorusi 24 [Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus]

Settlements from the Stone Age in the area of West Polesie and their distribution in ecological niches (West Belorussia) In the paper the results of the more than 20 years gical cultures in ecological niches) are analyzed of archaeological research of the territory by the cartographic method. of the West Woodland (Bielowejskaya Puchza In order to solve the problems of economic, including) are represented. Chronological iden- social, cultural and spiritual spheres of the repre- tification of the materials from archaeological sentatives of these cultures, 138 support settle- settlements with a wide chronological range ments on 5 maps (geomorphological, landscape, (the Stone and Bronze ages) is carried out with soil, pra-valleye schemes and sapropel deposits) help of the typological and technological analy- were created. The results of the work are illustra- sis. The results of researching the problem of set- ted with the inventory tables and the indicated tlement of migrants (creators of 15 archaeolo- maps. 68 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Marcin Maciejewski

25 Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego [Institute of Archaeology, University of Wroclaw]

Czy to ma sens? Poszukiwanie miejsca złożenia skarbu przedmiotów brązowych ze Stołężyna (Polska północno-zachodnia) Datowany na koniec epoki brązu (V OEB – ca. przedmiotów metalowych lokalizacja jest znana, 950-800/750 BC) skarb przedmiotów brązowych to tak ogólne informacje mają już wartość naukową. ze Stołężyna, gm. Wapno odkryty został prawdo- Jednak chcąc ustalić specyfikę opisywanej konstruk- podobnie na początku XX wieku. Zapisy archi- cji wymagane jest ustalenie dokładnej lokalizacji. walne wskazują, że miało to miejsce w lesie, we Z jednej strony wspomniane informacje na temat wsi Stołężyn, w „dużym nasypie kamiennym”. niwelacji konstrukcji kamiennej sugerować mogą, że Spisane w 1915 roku relacje świadków donoszą, że wskazanie tego miejsca nie będzie możliwe. Z dru- wspomniany nasyp został zniwelowany, a kamienie giej, świadomość odmienności specyfiki gospodarki wykorzystano do budowy drogi, brak jednak infor- leśnej względem rolniczej, pozwala mieć nadzieję, macji na temat dokładnej lokalizacji tego miejsca. że pewne pozostałości konstrukcji kamiennej nadal Relacja wskazująca, że artefakty metalowe złożono będą możliwe do lokalizacji. W tym kontekście pod- w monumentalnej konstrukcji jest bardzo intere- stawowa analiza numerycznych modeli terenu two- sująca, szczególnie w kontekście znalezisk z Roska, rzonych w oparciu o skanowanie laserowe nie wydaje gm. Wieleń i Kaliszanek, gm. Wągrowiec. Podob- się metodą mogącą dać jednoznaczne wskazania. nie, skarby te zostały złożone w obrębie konstrukcji Mając na uwadze wskazaną wcześniej specyfikę z elementami kamiennymi. Taki kontekst depozycji skarbu ze Stołężyna (historię odkrycia, potencjał na- przedmiotów metalowych podważa powielaną w li- ukowy oraz specyfikę strefy jego zalegania), jesienią teraturze archeologicznej interpretację wskazującą 2017 roku podjęto prace terenowe mające na celu na przypadkowość aktu składania zestawów przed- wskazanie miejsca jego złożenia. Przyjęto założenie, miotów metalowych w epoce brązu. że najskuteczniejszą metodą będzie penetracja lasu Konstrukcja związana ze skarbem z Roska, gm. w poszukiwaniu jakichkolwiek większych skupień Wieleń zachowała się nienaruszona do lat 30. XX kamieni oraz weryfikacja tych miejsc z użyciem wy- wieku, głównie dzięki temu, że dopiero wtedy wy- krywacza metalu, z nadzieją odnalezienia drobnych karczowano porastający ten obszar las. Rozpoznana przedmiotów brązowych pominiętych przez przy- ona została wykopaliskowo na początku XXI wieku. padkowych odkrywców w początkach XX wieku. Konstrukcja związana z zespołem z Kaliszanek, gm. Od samego początku zakładano, że tego typu „ba- Wągrowiec nadal jest wyraźną składową krajobrazu, dania powierzchniowe” będą się wiązać z szeregiem której charakter (konstrukcja w typie Roska albo utrudnień jak nawigowanie w lesie i dokumentowa- kurhan) nadal wymaga weryfikacji. Podobnie jest nie realnie objętej prospekcją strefy, stanem wegeta- z miejscem depozycji skarbu ze Stołężyna, dlatego cji i próbami ustalenia najwłaściwszego okresu dla ustalenie jego lokalizacji jest wyjątkowo interesujące. prowadzenia takich badań; dostępnością niektórych Bardziej skomplikowana wydaje się kwestia lo- stref lasu np. młodniki, zbiorowiska o bogatym pod- kalizacji reliktów wspomnianej konstrukcji. W tym szyciem. Celem referatu jest zaprezentowanie tych przypadku zapis, że znajdowała się w ona w lesie trudności i dyskusja nad tym, w jaki sposób można w korelacji z dostępnymi źródłami kartograficzny- prowadzić systematyczne „badania powierzchniowe” mi pozwala wskazać prawdopodobną strefę złożenia na obszarach leśnych oraz na ile są one właściwą me- skarbu. Od początku XX wieku, w okolicy wsi Sto- todą dla lokalizacji reliktów osadnictwa, które nie łężyn istnieje jeden kompleks leśny. Mając na uwa- miały szans zachować się na obszarach objętych go- dze, że jedynie w przypadku około 20% depozytów spodarką rolniczą. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 3 [Session 3] 69 Is there any sense? The search for the location of the Stołężyn Hoard (north-western Poland) A hoard of bronze artifacts dated at the end Bearing in mind that the location is known of Bronze Age (period V of the Bronze Age – only in cases of about 20% of deposits of met- ca. 950-800/750 BC) was found in Stołężyn, al objects, such general information is already Wapno commune, at the beginning of the 20th of scientific value. Nevertheless, in order to de- century. According to archival records this was termine the character of the described construc- found in a forest in Stołężyn village in “a large tion, it is necessary to show its exact location. stone heap”. The witness’ account written down The abovementioned information about level- in 1915 specifies that the aforementioned heap ling the stone construction may imply that it was levelled, and the stones were used for build- might be impossible to determine that place. ing a road. However, there is no precise informa- On the other hand, the awareness of the di- tion concerning the location of this place. The re- verse character of forest management in relation port, which indicates that the metal artefacts to the agricultural one allows us to hope that were deposited in a monumental construction, certain remains of the stone construction will is very interesting, particularly as far as findings still be possible to find. Taking it into consider- from Rosko, Wieleń commune and Kaliszanek, ation, the numeric terrain models basic analysis Węgrowiec commune are concerned. These created on the basis of laser scanning does not hoards were also deposited in constructions with seem to be the right method to provide unam- stone elements. This mode of deposit of metal biguous indications. objects call into question the interpretation re- Considering the specific nature of the Stołężyn peated in archaeological literature suggesting hoard (the history of its discovery, scientific the randomness of deposits of metal objects sets potential as well as the character of its depos- in the Bronze Age. it zone) field work was undertaken in autumn The construction connected with the hoard 2017, in order to determine its location. It was from Rosko, Wieleń commune remained unim- assumed that the most effective method would paired until the 1930s, mainly due to the fact be forest penetration in search of any larger stone that just then the forest growing in this area clusters along with verification of these places was cleared. It was excavated at the beginning by means of a metal detector, hoping to indicate of the 21st century. The construction related minor bronze objects which were omitted by stray to the Kaliszanka group, Wegrowiec commune finders at the beginning of 20th century. From is still an integral component of the landscape, the very beginning it was assumed that these whose character (Rosko type or mound type con- sorts of „surface researches” would be associated struction) still needs verification. This situation with a number of difficulties such as navigating is similar to a deposit place of Sołężyn hoard, in the forest and documenting the studied are- therefore the determining of its location is of great as; the state of the vegetation and attempts to set significance. the most proper period to conduct these research- The location of the remains of the mentioned es; accessibility of some forest areas e.g. coppic- construction seems to be more complex. In this es, forested community with rich undergrowth. case, the very record, that it was located in a for- The aim of this paper is to present these difficul- est, together with all available cartographical ties and discuss how one can conduct a systematic sources allow us to determine the probable lo- „surface researches“ in forest areas along with how cation of the hoard deposit. At the beginning they can be used to determine the location of set- of the 20th century there is only one forested tlement remains which could not have survived complex in the proximity of Stołężyn village. in agricultural areas. 70 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Jakub Niebieszczański, Andrzej Michałowski, Milena Teska

26 Instytut Archeologii, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań]

Badania nieinwazyjne na obszarach leśnych. Wyniki prospekcji magnetometrycznej na stanowisku Mirosław 37, pow. pilski (Polska północno-zachodnia) Niniejsza prezentacja dotyczy nieinwazyjnych ba- Na stanowisku kurhanowym Mirosław 37, dań na stanowisku Mirosław 37, w których zasto- udało się zadokumentować szereg anomalii, które sowano metodę prospekcji magnetometrycznej. świadczyły o ludzkiej aktywności na tym obsza- Pomiary gradientu pola magnetycznego wyko- rze. Weryfikacja wykopaliskowa, która nastąpiła rzystywane są w archeologii od ponad 50 lat, jed- po wykonanych i zinterpretowanych pomiarach nakże rzadko wykonywane są na terenie zalesio- magnetycznych pozwoliła na skonfrontowanie nym z uwagi na trudności metodyczne. Niemniej ustaleń obu metod badanego stanowiska archeolo- jednak, używając jednosensorowych urządzeń gicznego. W przypadku wspomnianych prospekcji pomiarowych, pozwalających na sprawne poru- nieinwazyjnych, główny nacisk położono na strefę szanie się między drzewostanem oraz poszyciem, zlokalizowaną między kurhanami, co pozwoliło obszary leśne coraz częściej stają przedmiotem ustalić pozostałości miejsc obrzędowych lub in- badań magnetometrycznych w kontekście arche- nych aktywności związanych z ludzką działalnością ologii. rytualną lub gospodarczą.

Non-invasive research in forested areas. The results of magnetometric prospecting at the site of Mirosław 37, Piła county (north-western Poland) The following presentation focuses on the non-in- The magnetometric view of the barrow ne- vasive research in Mirosław 37 site during which cropolis in Mirosław 37, revealed a series of mag- magnetometry prospection was used. The magnetic anomalies, which were the evidence of hu- netic field gradient measurements are being man activity in the past. After the interpretation used in archaeology for more than 50 years now, of magnetic properties of the site, an excavation however their usage in forested area is still lim- method of verification was conducted. This -al ited due to the environmental obstacles. Despite lowed us to confront both methods – non-inva- the dense vegetation cover, the application of sin- sive prospection with conventional archaeological gle sensor measurement sets, allows us to ably fieldworks. In case of the discussed site, the re- move between the trees and lower vegetation. search was focused on the area between the burial Thus, the sites located in forested areas witness mounds. It revealed the traces of ritual activity growing number of magnetometric prospection connected with the barrows as well as other forms in recent years. of human presence in the past. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 3 [Session 3] 71 Mariusz Wyczółkowski1, Izabela Mellin-Wyczółkowska2

1Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Kętrzyn 27 [Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn], 2Mazurska Pracownia Archeologiczna „Rudka” [Masurian Archaeological Facility „Rudka”]

Ścieżkami lasu Tauro. „Archeologia leśna” na terenie dawnej Barcji – w dwadzieścia lat później (Polska północno-wschodnia) W 1326 r. opisane zostały granice pruskiej ziemi kulturowego. W czasie wystąpienia, zaprezento- Bartia. W dokumencie, po raz pierwszy wymie- wane zostaną dotychczasowe wyniki programu nione zostały nazwy lasów znajdujących się na gra- „archeologii leśnej” oraz wyniki projektów badaw- nicach tego pruskiego terytorium plemiennego. czych zrealizowanych na tym terenie. Większość z tych obszarów do dzisiaj zajmują lasy. W referacie zostaną przedstawione uwagi do- Od końca ubiegłego stulecia, autorzy realizują tyczące metodyki prac oraz uwagi związane z pro- na tym terenie program badawczy. Celem projektu blematyką ochrony i dostępu do najstarszych ele- jest lokalizowanie i weryfikacja stanowisk arche- mentów krajobrazu kulturowego zlokalizowanych ologicznych i elementów historycznego krajobrazu na terenach leśnych.

By the paths of the Tauro forest. „Woodland archeology” in the area of the former Prussian Bartia – twenty years later (north-eastern Poland) In the year 1326, the boundaries of the Prussian landscape. During the presentation, the results land Bartia were described. In the document, for of the “woodland archaeology” project and the re- the first time, were mentioned the names of for- sults of research projects carried out on this area ests on the borders of this Prussian tribal territory. will be presented. Most of these areas are still occupied by forests. Comments on the methodology of work Since the end of the last century, the authors car- and comments related to the issues of protec- ried out a research program in this area. The aim tion and access to the oldest elements of cultur- of the project is to locate and verify archaeolog- al landscape located in forest areas will also be ical sites and elements of the historical cultural presented. 72 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Piotr Wawrzyniak1, Paweł Banaszak1, 28 Artur Rewekant2, Mateusz Wawrzyniak3 1Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska mgr Alina Jaszewska [Archaeological-Conservation Facility of Msc. Alina Jaszewska], 2Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie [State High School of Applied Sciences in Konin], 3Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, [Institute of Achaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań] XIX-wieczny cmentarz wiejski w Bratianie, pow. nowomiejski, Polska północno- wschodnia, w świetle badań archeologicznych W latach 2015-2016 przeprowadzono badania ar- lasem sosnowym, przy drodze leśnej prowadzącej cheologiczne dawnego cmentarza wiejskiego w miej- z Bratiana do miejscowości Kaczek, kilkaset metrów scowości Bratian, pow. nowomiejski. Miały one od zabudowań wsi. W wyniku badań odsłonięto całe charakter ratunkowy i były związane z budową ob- założenie, użytkowane zapewne w 2. połowie XIX – wodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. W rejestrze początkach XX wieku przez miejscową społeczność. AZP teren cmentarza ujęto na obszarze nr 30-53 pod Wyeksplorowano 232 groby z pochówkami dzieci nr 32 jako stanowisko Bratian 23, natomiast w ewi- i osób dorosłych wraz z wyposażeniem, w tym dewo- dencji zabytków Warmińsko-Mazurskiego Woje- cjonaliami charakterystycznymi dla obrządku rzym- wódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie ów skokatolickiego oraz pozostałości dawnych urządzeń obszar opisano jako pozostałość dawnego cmentarza cmentarnych. Ujawniono ślady ekshumacji osób po- ewangelickiego. W świadomości lokalnej społeczno- chowanych w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza ści nekropola funkcjonowała pod nazwą „Cmenta- w 1945 roku, a także zniszczenia na samym cmentarek” i była wskazywana jako miejsce osób zmarłych rzu wywołane tymi działaniami. na cholerę oraz poległych podczas II wojny światowej. W opinii prowadzących badania decyzja o prze- Cmentarz założono na kilkunastoarowym wypłasz- prowadzeniu obwodnicy przez teren cmentarza, po- czeniu niewielkiego wzniesienia zlokalizowanego strzeganego przez miejscową społeczność jako miejsca przy północnym skraju doliny rzeki Wel, w terenie pochówku ich przodków, była nad wyraz pochopna pagórkowatym i porośniętym kilkudziesięcioletnim i nie do końca przemyślana. A rural cemetery from the XIX century in Bratian, Nowomiejski District, north-western Poland, in the light of archaeological studies In the years 2015-2016 archaeological explorations is hummocky, with old pine trees, near the forest track were carried on in the Bratian, Nowomiejski District from Bratian to Kaczek, several hundred metres from in the area of the former rural cemetery. These investi- the village. The archaeological explorations uncovered gations had the form of rescue activity connected with the whole cemetery which was probably used from road building in the vicinity of Nowe Miasto Lubawsk- the second part of the XIX century to the beginning ie. In the AZP register the area of the cemetery was in- of the XX century by the local society. 232 graves were cluded in the region 30-53 and numbered 32 as Bratian explored including children and adults bones with 23 site. However, in the index of the Warmian-Mazu- Roman Catholic devotional articles and the remains rian Conservator of Monuments this area is described of cemetery installations. In the immediate vicinity as a remainder of former evangelical cemetery. The lo- of the cemetery traces of exhumations coming from cal community knew this necropolis as “Cmentarek” the year 1945 were revealed. The local community and it was consider to be the burial ground of causal- considers the cemetery as a place where their ances- ities of the Second World War and those who died tors are buried. That is why in the opinion of the re- of cholera. The cemetery was founded on flat terrain searchers who conducted the explorations the decision of several acres which is the part of a small hill locat- of building the road which crossed the cemetery was ed near the north border of the Wel valley. The site too inconsiderate and not fully justified. Sesja 4 [Session 4]

Archeologia XX w.

[The archaeology of 20th century] 74 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Anna Zalewska1,2,3, Dorota Cyngot2,3, 29 Jacek Czarnecki3, Szymon Domagała2,3 1Instytut Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin], 2Instytut Archeologii i Etnologii PAN [Institute of Archaeology and Ethnology PAS], 3Zespół Archeologiczne Przywracanie Pamieci o Wielkiej Wojnie, IAE PAN [Team of Archaeological Restoring Memory of the Great War, Institute of Archaeology and Ethnology PAS]

„Wysoki las pomiedzy pozycjami zniknał całkowicie…”. Człowiek i las na polu bitwy i na pobojowisku Wielkiej Wojny: dziedzictwo batalistyczne na terenach zalesionych – z perspektywy archeologicznej „Przestrzeliwane przez cały czas drzewa szybko nie Pamieci o Wielkiej Wojnie (APP) od 2014 r. padały i leżały przed pozycjami w dzikim nieła- W tym celu zaprezentujemy komparatystycznie dzie. Drzewostan przy naszych pozycjach i za nimi wyniki powierzchniowych badań archeologicznie był w o wiele lepszym stanie sytuacji, od czasu nych i zintegrowanych studiów nad krajobrazem do czasu waliło sie tam jakies drzewo z podobnym – w odniesieniu do dwóch gmin Bolimów (woj do grzmotu trzaskiem” – to jeden z niewielu za- łódzkie) i Wiskitki (woj. mazowieckie). Wnioski pisów zródłowych, poprzez który mozliwy jest zobrazujemy m.in. wytworzonymi w ramach pro- waski wglad zarówno w konkretne złozone relacje jektu APP mapami na które składają się wekto- człowiek-las, będące wynikowa Wielkiej Wojny. ryzacje obiektów wojennej architektury polowej W naszym wystapieniu odniesiemy się do wyni- i infrastruktury zaplecza frontu. Wektoryzacje ków korelacji danych archiwalnych (źródła pisane te powstały na bazie zrektyfikowanych archiwal- i wizualne), archeologicznych, kartograficznych nych zdjęć lotniczych z 1915 roku oraz NMT (nu- i etnograficznych – dzieki którym uzyskalismy merycznego modelu terenu) utworzonego z uży- nieco szerszy wglad w tego typu relacje oraz ciem danych z lotniczego skanowania laserowego w role i znaczenia lasu w czasie wojny. Skupimy (dane ALS). W podsumowaniu, postaramy sie się na tym, jaką rolę las odgrywał w prowadzeniu dowieś tezy, ze w odniesieniu do badanego przez wojny oraz na procesie deforestacji krajobrazu, nas obszaru pobojowiska, las sprzyjał trwaniu któremu narzucono rolę pola bitwy. Mowa będzie materialnej pamięci o Wielkiej Wojnie. Zarówno o jednym z odcinków frontu wschodniego w re- z Puszczą Bolimowską jak i z zagajnikami i inny- jonie Rawki i Bzury (w centralnej Polsce), które- mi zalesionymi miejscami na terenie zbadanych go materialne pozostałości rozpoznajemy w toku gmin łączymy funkcję “strazniczą” wobec dzie- trwającego projektu Archeologiczne Przywraca- dzictwa batalistycznego trudnej przeszłości. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 4 [Session 4] 75

“The tall forest between the lines disappeared completely…” Man and forest on the battlefield and on the and post-battle of the Great War: Heritage in forested areas – from the archaeological perspective “The trees had been shot through so many times of the ongoing research project entitled Archaeo- that they collapsed to the ground and lay there, logical Revival of the Memory of the Great War (eng. in front of the lines, in heaped disorder. Those grow- ARM = pl. APP) since 2014. To this end, we will ing to the sides and behind our positions were not present a comparative results of archaeological non much better, every once in a while a tree would invasive survey and integrated landscape studies fall with a thunderous thump” – the quoted frag- – conducted in two gminas: Bolimów (Łódzkie ment is one of few surviving accounts offering Voivodship) and Wiskitki (Mazowiecke Voivod- a narrow insight into the unique and complex ship). Outcomes will be illustrated, among other relationship between people and the surrounding forms, with maps developed during the APP proj- forests, as dictated by the context of the Great ect. Those maps include vectorisations of battle- War. In our presentation, we wish to address ob- field architecture and behind-the-lines infrastruc- servations made by correlating archival (written ture. The vectorisations were based on rectified and visual accounts), archaeological, cartograph- archival aerial photographs from 1915 and DTM ic and ethnographic data with a view to gaining (Digital Terrain Model) generated using airborbe a somewhat more comprehensive understanding laser scanning data (ALS data). In the recapitula- of this type of relationships and the significance tion, we aim to substantiate the thesis according of forests in a time of war. We will focus on what to which, in the case of the researched former bat- role the forest played in conducting the war as well tleground, the forest greatly facilitated the preser- as on the process of deforestation of warscape. vation of the material memory of the Great War. We will consider one of the sections of the WWI The Bolimów Forest as well as other coppices Eastern Front located in the region of the Raw- and wooded areas in the vicinity of the studied ka and Bzura rivers (central Poland), whose ma- gminas served in our opinion as “custodians” terial remains we have been able to study as part of battlefield heritage of troubled past. 76 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Olgierd Ławrynowicz

30 Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego [Institute of Archaeology, University of Lodz]

Metody lokalizacji jam grobowych z czasu II wojny światowej na obszarze lasów podłódzkich (Polska centralna) W referacie autor przedstawi metody lokalizacji (1939-1940) oraz publicznej egzekucji stu Polaków mogił ofiar egzekucji, które miały miejsce na te- w Zgierzu (1942). Na przestrzeni kilku sezonów renach Lasu Okręglik i Lasu Lućmierskiego pod badawczych wypracowane zostały metody wielo- Łodzią w czasie II wojny światowej. W lasach tych etapowych, interdyscyplinarnych badań ukierun- od 2011 r. pracownicy Instytutu Archeologii Uni- kowanych na lokalizację jam grobowych na tere- wersytetu Łódzkiego prowadzą badania, których nach kompleksów leśnych, takich jak analiza źródeł celem jest lokalizacja oraz eksploracja jam grobo- kartograficznych oraz planów zagospodarowania wych, stanowiących mogiły ofiar zbiorowych eg- lasu, wywiady etnograficzne z mieszkańcami oko- zekucji przedstawicieli miejscowych elit intelek- lic badanych kompleksów leśnych, archeologiczne tualnych w ramach niemieckiej Intelligenzaktion badania nieinwazyjne oraz sondażowe.

Methods for locating graves from World War II in the forests near Lodz (central Poland) In his paper, the author will present the meth- zaktion (1939-1940) and the public execution ods of locating the graves of the execution vic- of one hundred Poles in Zgierz (1942). Over tims that took place in the area of the Okręg- the several research seasons there were devel- lik Forest and the Lućmierz Forest near Lodz oped methods of multi-stage interdisciplinary during World War II. Since 2011, the Institute research aimed at finding grave pits in forest of Archeology of the University of Lodz has complexes, such as cartographic source analysis conducted research in these forests aimed at and forest management plans, ethnographic in- locating and exploring the mass graves of exe- terviews with residents of the forest complexes cution victims of representatives of local intel- studied, archaeological non-invasive and survey lectual elites, as part of the German Intelligen- research. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 4 [Session 4] 77 Mariusz Dziekański

Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 31 [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin]

Wizjonerski projekt V-1, V-2 uderza w ziemię. Poszukiwania reliktów „Wunderwaffe” w rejonie gminy Sawin (woj. lubelskie, Polska południowo-wschodnia) Minęły już 73 lata od czasu użycia przez Niem- naocznych świadków. Mimo, że V-1 i V-2 w za- ców podczas II wojny światowej bomb latających łożeniu miały spadać na niezamieszkane tereny V-1 i rakiet V-2. Mimo zdobycia V-2 przez Armię bagienne i lesiste, w zbiorowej pamięci społecznej Krajową, historia jej testowania na terenie Pol- przetrwały dramatyczne wspomnienia i pamięć ski wciąż nie jest w pełni poznana. Tymczasem ofiar tamtych wydarzeń. Pomimo znanych prze- w rejonie Sawina, niewielkiej miejscowości blisko kazów odszukanie miejsc upadku tylko na ich wschodniej granicy, zachowały się ślady po prób- podstawie jest rzeczą bardzo trudną, a często nym wystrzeleniu „Cudownej Broni”, jak była wręcz niemożliwą. Z biegiem lat większość z nich ona wówczas określana w III Rzeszy. Poza wi- uległa częściowej niwelacji i stała się nieczytelna docznymi reliktami w postaci lejów, które utrwa- w terenie – szczególnie w lasach. Poszukiwania liły się na powierzchni gruntu, do dziś odkrywa- reliktów uderzenia V-1 i V-2 zostały przeprowa- ne są drobne odłamki, a nawet większe fragmenty dzone na podstawie danych z obrazowania terenu poszycia. Oprócz materialnych pozostałości prze- (LIDAR) oraz weryfikacji odkrytych obiektów prowadzonych testów zachowały się także relacje na terenie.

The visionary project V-1, V-2 hits the ground. The search for the remains of „Wunderwaffe” in the area of Sawin commune (Lublin Voivodeship, south-eastern Poland) It has been 73 years since the Germans used numerous memories of eye witnesses. Despite V-1 flying bombs and V-2 rockets. Despite that V-1 and V-2 were supposed to land on un- the fact that the Polish Home Army captured occupied swamps and forests, a lot of dramatic a V-2 rocket, the history of the rocket tests memories and memories of the rockets’ victims on Polish territory is still not fully known. have remained among the local community. Meanwhile, in Sawin region, a small town Still, it is very difficult, if not impossible, to lo- close to the eastern border, there have been cate places where the rockets have landed basing numerous discoveries of traces of test launch- on these memories. Throughout the years, most es of the “Wonder Weapon,” as they called it of the places have been subject to leveling and are in the Third Reich. Apart from visible relics now indiscernible in the terrain – especially of craters, which can be spotted on the ground, in the forests. The relics of V-1 and V-2 landing up until now one can find small and large frag- were searched for using LIDAR (Light Detec- ments of the plating. Apart from the materi- tion and Ranging) and verification of the ob- al remnants of the conducted tests, there are jects discovered in the local forests. 78 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Paulina Gorazd-Dziuban

32 Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego [Institute of Archaeology, University of Rzeszów]

Ochrona wraków samolotów z okresu II wojny światowej na terenach leśnych północno-zachodniej części województwa podkarpackiego (Polska południowo-wschodnia) Okres drugiej wojny światowej przyniósł katastro- ochronę nadal zalegających w ziemi wraków. Ni- falne straty we wszystkich możliwych aspektach niejszy referat zaprezentuje w zwięzły sposób jak życia. Pomimo ciężkich działań wojennych, okresu chronione są miejsca katastrof lotniczych, jak wy- komunizmu i niełatwej współczesnej historii, dzie- gląda współpraca interdyscyplinarna naukowców dzictwo jaki pozostało na obszarze północno-za- oraz kooperacja z pracownikami służb leśnych. chodniej części obecnego województwa podkar- Ukazany zostanie model zachowania dziedzictwa packiego wymaga jego zachowania dla przyszłych drugowojennego oraz to, w jakim stopniu wpłynę- pokoleń. Dlatego współpraca podjęta przez arche- ło to na mieszkańców obszarów, na których szcząt- ologa, historyka i pasjonatów lotnictwa ma na celu ki samolotów zostały zlokalizowane.

The protection of aircraft wrecks from World War II in the forested areas of the north-western part of the Podkarpackie Province (south-eastern Poland) World War II brought great loss in all possible In this lecture, in a concise manner we would aspects of life. Despite mass military actions, like to demonstrate ways of protecting air crash communism and complicated modern history, sites and show how scientists and forest services the legacy of the north-west part of the Sub- work together. An example of a pattern of pre- carpathian district needs to be kept for future serving the legacy of World War II is to be generations. That’s why cooperation between shown together with its effect on local residents archaeologists, historians and aviation enthu- living in the areas where the aircraft wrecks siasts aims to preserve still buried remains. have been found. Sesja 5 [Session 5]

Zintegrowana ochrona dziedzictwa przyrodniczego i archeologicznego na obszarach leśnych

[The integrated protection of natural and archaeological heritage in forested areas] 80 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Agata Byszewska

33 Narodowy Instytut Dziedzictwa [State Heritage Institute]

Dziedzictwo archeologiczne obszarów leśnych – wspólna odpowiedzialność Dzieje człowieka od zarania były związane z lasem. działań konserwatorskich, gdyż oprócz niekwestio- Nie jest to jednak związek oparty na symbiozie. nowanych korzyści naukowych, ujawnił się szereg O ile las może istnieć bez człowieka, to dla człowie- zagrożeń dla dziedzictwa archeologicznego. ka możliwość korzystania z jego dobrodziejstw była Panuje przekonanie, że środowisko leśne jest gwarantem przetrwania. Od tysięcy lat człowiek gwarantem dobrego stanu zachowania reliktów traktował las jako miejsce zamieszkania i schronie- dziedzictwa archeologicznego i stanowi jego swo- nia, źródło budulca i surowca drzewnego, a także istą ochronę. To samo środowisko bywa jednak ele- różnorodnego pożywienia (polowania, bartnictwo, mentem destrukcyjnym. Rodzaj pokrywy roślinnej zbieractwo). Działalność człowieka na terenach po- powoduje szereg zniszczeń w nawarstwieniach kul- krytych lasem pozostawiła po sobie ślady w posta- turowych, przykładem może być destrukcja warstw ci stanowisk archeologicznych, tj. relikty grodów, kulturowych spowodowana przez systemy korzenio- osad, miejsc produkcji hutniczej. we drzew porastających stanowiska archeologiczne W zależności od uwarunkowań środowisko- w lesie. Zagrożeniem są również zwyczaje leśnych wych, klimatycznych i działalności człowieka, zasięg ssaków (lisy, borsuki) kopiących swoje kryjówki obszarów leśnych podlegał dynamicznym zmianom w sposób absolutnie niezgodny z metodyką, lecz – następowało nie tylko odlesienie części terenów, zgodny z ich naturą. Jak wspomniano wyżej, więk- lecz również zalesienie obszarów wcześniej zajętych szość lasów jest efektem prowadzonej gospodarki le- przez człowieka. W ten sposób las „pochłaniał” to, co śnej – wycinka, nasadzenia, wszelkie inne prace leśne pozostawiał po sobie człowiek. W efekcie tych pro- wykonywane często bez porozumienia z konserwa- cesów leśne środowisko stanowi nie tylko skarbnicę torem i bez nadzoru archeologa stanowią zagrożenie, dóbr natury, ale jest również skarbcem dóbr kultury szczególnie dla tej części stanowisk archeologicznych w postaci reliktów przeszłości. nie posiadających własnej formy terenowej. Jest Niedostępność obszarów leśnych dla badań to kolejny aspekt, na który należy zwrócić uwagę; archeologicznych, brak możliwości prospekcji po- dużą część zasobu archeologicznego znajdującego wierzchniowej (np. w ramach AZP), lotniczej itp. się na terenie obszarów leśnych stanowią stanowiska stanowiła poważne ograniczenie możliwości po- niczym nie wyróżniające się w terenie, niemożliwe znawczych i utrudniała określenie wielkości zasobu do odkrycia przy pomocy LIDAR-u, a tym samym dziedzictwa archeologicznego. Biorąc pod uwagę, że narażone na zniszczenie. prawie 30% powierzchni kraju jest pokryte lasami Podstawowym zagrożeniem dla stanowisk arche- był to niebagatelny problem. Sytuacja uległa zmianie ologicznych położonych na obszarach leśnych, które dzięki wykorzystaniu technologii skanowania lotni- uległo intensyfikacji dzięki powszechnemu dostępo- czego LIDAR, pozwalającej na nieinwazyjne rozpo- wi do danych LIDAR są nielegalne poszukiwania znanie obszarów leśnych pod kątem obecności stano- z użyciem wykrywaczy metali. Zlokalizowane przy wisk archeologicznych o własnej, nawet niewielkiej pomocy geoportalu stanowisko archeologiczne staje formie terenowej. Uzyskano dostęp do dotychczas się łatwym łupem dla rabusiów. Położenie zabytku niedostępnego zasobu. Ujawnione bogactwo relik- w głębi lasu, z dala od siedzib ludzkich miało do- tów dawnego osadnictwa i działalności człowieka, tychczas walor obronny. Obecnie sprzyja rabusiom. wymagające opracowania metod weryfikacji nowo- Las jest dobrem nas wszystkich. Ochrona jego pozyskanych danych, stało się polem dla działań zasobów, w tym dziedzictwa archeologicznego, które badawczych. Jednocześnie stanowi wyzwanie dla kryje się na jego obszarach, stanowi wspólną odpo- Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 81 wiedzialność służb ochrony zabytków, gospodarzy dóbr natury i dziedzictwa kulturowego. Współpra- lasów, a także wszystkich jego użytkowników. Zarzą- ca służb konserwatorskich oraz służb leśnych oraz dzanie dziedzictwem naturalnym i archeologicznym przede wszystkim działania edukacyjne są jedynym wymaga wypracowania form współdziałania pozwa- gwarantem dobrego stanu zachowania reliktów prze- lających zachować równowagę pomiędzy ochroną szłości na obszarach leśnych.

The archaeological heritage of woodlands – collective responsibility The history of people from the beginning was sites and constitutes its specific protection. However, associated with the forest. However, this is not it could be a destructive element as well. The type a relationship based on symbiosis. A forest can ex- of plant cover causes extensive damage to strat- ist without people, but people cannot exist without ified cultural layers. For example, the root systems a forest. For thousands of years people have ben- of trees growing on archaeological sites in the forest efited of the forest. It was treated as a place of res- have a very destructive impact. The habits of forest idence and shelter, a source of building material mammals (foxes, badgers) digging their hiding places and wood raw material, as well as a source of various in a way that is methodologically inconsistent, but foods (hunting, beekeeping, gathering). Thousands consistent with their nature is a threat for archaeo- of years of human activity in the forest have left traces logical layers. As mentioned above, most forests are in the form of archaeological sites such as the remains the result of forest management – deforestation, for- of settlements, metallurgical sites, etc. est planting, etc. Most of these works need to be car- Depending on environmental, climatic and hu- ried out with archaeological supervision. Especialy man conditions, the extent of forest areas is subject vulnerable are those archaeological sites, which have to dynamic changes – not only deforestation of some no visible field form. This archaeological resources areas, but also afforestation of previously occupied ar- are very hard to discover with LIDAR, thus are more eas. As a result of these processes, the forest environ- exposed to destruction. ment is not only a treasury of natural assets, but also The basic threat to archaeological sites located a treasury of cultural goods in the form of the relics in forest areas that has been intensified due to wide- of the past. spread access to LIDAR data is illegal exploration Our understanding had been significantly limit- with metal detectors. The archaeological site, located by the inaccessibility of forest areas for archaeolog- ed with the geoportal, is an easy target for robbers. ical research and the lack of the possibility of surface The location of the archaeological site in the forest, or aerial prospection. Determining the size of the ar- far from human residences, has had a protective val- chaeological heritage resource within the wooded ar- ue so far. Currently, it is an encouraging factor for eas was extremely difficult. Considering that almost robbers. 30% of the country’s area is covered by forests it was The forest is the common good. The protection a significant problem. The situation has changed of its resources, including the archaeological heritage, due to the use of LIDAR air scanning technology, is the joint responsibility of the monument protection allowing for non-invasive identification of forest areas services, forest authorities, and all its users. It is im- in terms of the presence of archaeological sites. Ac- portant to develop such forms of cooperation of rel- cess to the previously unavailable resources has been evant services in order to strike a balance between obtained. Revealing the wealth of relics of old settle- the protection of natural assets and cultural heritage. ments and human activity within the woodlands re- The cooperation of conservation services and forest quires that the methods for verifiying new data needs services as well as, above all, educational activities to be developed. At the same time, it is a challenge is the only guarantor of a good state of preservation for conservation authorities. Apart from undisputed of relics of the past in forest areas. The archaeologi- scientific benefits, a number of threats to the archae- cal heritage management of the woodlands requires ological heritage have been revealed. a perfect cooperation between conservation and for- It is believed that the forest environment is a guar- est authorities as well as, a great amount educational antee of a good state of preservation of archaeological activities at the basic level. 82 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Emmet Byrnes

34 Department of Agriculture, Food & the Marine

Protecting and managing archaeology in woodlands and the archaeology of woodlands in Ireland: legal frameworks, policies and practices The presentation will present a brief overview by Directive 2014/52/EU) insofar as it applies of the history of forestry in Ireland, in particular to forestry activities. The main focus will be on ar- the national programmes for re-afforestation over chaeological procedures in place in the Depart- the 20th century, followed by a more detailed ac- ment of Agriculture for assessing and mitigating count of the legal frameworks, policies, and prac- the impacts of applications for statutory licences tices (both historical and current) in place to pro- and/or financial supports for initial afforestation, tect and manage archaeology in woodlands felling, forest road development, aerial fertilisa- and the archaeology of woodlands in Ireland. tion, forest improvement, and forest reconstitu- Attention will be given to the main changes in- tion projects. It will conclude with a short syn- troduced with the Forestry Act 2014 and the For- opsis of the remaining problems, possible future estry Regulations 2017 and the impact of the EIA threats to the archaeological resource, and pro- Directive (Directive 2011/92/EU, as amended posals to mitigate these. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 83 Erin Gibson

Marie Skłodowska-Curie Research Fellow Archaeology, 35 University of Glasgow

Lived Landscape or State Forest? Examining Heritage in the Adelphi State Forest, Cyprus The Adelphi State Forest, located in the foothills ilies were forced to relocate to those rural villages of the Troodos Mountains, Cyprus, is a tensioned lying outside the State Forest boundaries. and contested landscape. Shepherds and their This paper draws on archaeological survey families once inhabited the forest – drew on its re- data and community based heritage research sources to feed their flocks, supply wood to make to investigate the effects that demarcation had, charcoal and pine resin for pitch. Under the Brit- and continues to have, on perceptions of Cy- ish Colonial administration the forest was demar- prus’ State Forest. I argue that bodily engage- cated; the boundary between State Forest and pri- ment with the forest landscape was an essential vately owned land was marked out with forestry part of the process of heritage formation. When cairns, and interactions with the forest and its re- stopped, the forest slowly shifted from a ‘lived’ sources were prohibited in order to ‘protect the for- to a ‘natural’ landscape. Today villagers are start- est from grazing and felling’(SA1/556/1942 Red ing the process of reconnecting with their ‘lived’ 9-8). By 1940 most villages and seasonal settle- forest through school trips, picnics and village ments within the forest were abandoned and fam- outings. 84 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Jarosław Rola1, Adam Standio2, Łukasz Plica2, 36 Jarosław Szczepkowski2 1Muzeum Okręgowe w Pile [Regional Museum in Piła], 2Nadleśnictwo Zdrojowa Góra [Zdrojowa Góra Forest District]

W rytm gospodarki leśnej – archeologiczne penetracje w granicach odnowień Nadleśnictw Zdrojowa Góra i Kaczory w latach 2010/2011 – 2017/2018 (Polska północno-zachodnia) W ciągu kilku ostatnich lat odkryto znaczącą licz- dzone w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski bę nowych stanowisk archeologicznych na terenach spełniły pokładane w nich oczekiwania na obsza- leśnych, a zasięgi wielu znanych do tej pory zostały rach objętych gospodarką rolną, ale kompletnie nie powiększone. Stało się to możliwe dzięki udostęp- sprawdziły się na terenach zalesionych. Na tych ob- nieniu wyników lotniczego skanowania laserowe- szarach badania powierzchniowe prowadzić można go powierzchni ziemi LiDAR. Ta bez wątpienia w granicach tak zwanych odnowień – w miejscach, rewolucyjna metoda prospekcji archeologicznej ma które po przeprowadzonym zrębie przygotowano jednak przynajmniej jedną wadę – umożliwia reje- do posadzenia nowego lasu. Takie właśnie penetra- strację wyłącznie tych stanowisk archeologicznych, cje sukcesywnie prowadzone są od 2010 r. w grani- które charakteryzują się własną formą terenową. cach odnowień Nadleśnictwa Zdrojowa Góra, zaś Poza zasięgiem możliwości LiDAR-a pozostają sta- od 2016 r. także Nadleśnictwa Kaczory. Artykuł nowiska płaskie. Podstawową metodą ich rejestra- prezentuje uzyskane jak dotąd wyniki oraz wyni- cji są natomiast badania powierzchniowe. Prowa- kające z nich wnioski.

To the rhythm of forest management – archaeological investigations within the renewed limits of the Zdrojowa Góra and Kaczory Forest districts in 2010/2011 – 2017/2018 (north-western Poland) During the few last years numerous new ar- during the Polish Archaeological Record (AZP) chaeological sites were discovered in forest ar- and whilst they fulfilled expectations on agricul- eas, and the ranges of many known ones were tural land they completely failed within forested enlarged. It was possible thanks to the results areas. of the LiDAR air laser surface scanning tech- Within this area surface research can be led nique. However, this undoubtedly revolutionary within so-called forest renewals, i.e. places where technique of archaeology prospection has at least trees were cut down and they are prepared for one disadvantage – it enables only these archae- planting a new forest. Such penetration have been ological sites which are characterized with their successively run since 2010 in the Forest Inspector- own terrain form to be registered. Flat sites are ate of Zdrojowa Góra, and since 2016 in the For- out of reach for LiDAR. The basic registration est Inspectorate of Kaczory. This article presents method are then surface methods. They were led the results obtained and the conclusions. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 85 Agata Karwecka, Agnieszka Krawczewska

Starostwo Powiatowe w Poznaniu, Wydział Powiatowy Konserwatora Zabytków 37 [Poznań District Office, Faculty of District Historic Conservation]

Dyskurs konserwatorski nad wyzwaniami ochrony stanowisk archeologicznych w obszarze leśnym na przykładzie grodziska w Kociałkowej Górce, gm. Pobiedziska, powiat poznański (Polska zachodnia) Proponowane wystąpienie stawia sobie za cel powierzchni poddawany jest silnej presji czło- przybliżenie aktualnej problematyki wczesnośre- wieka. Okolice Kociałkowej Górki to wysoczyzna dniowiecznego grodziska w Kociałkowej Górce, morenowa pagórkowata, o dużych deniwelacjach potocznie zwanego Szwedzkimi Okopami, poło- terenu, która stanowi interesujące miejsce aktyw- żonego na obszarze leśnym ziemi pobiedziskiej, ności dla miłośników uprawiania sportów moto- w środkowej Wielkopolsce. Poruszone rozważania cyklowych. skupią się na zagadnieniu rozmaitych poszukiwań Byłoby wskazanym i pożytecznym aby podjąć skutecznych strategii działania oraz podejmowa- zabiegi na rzecz zachowania grodziska, by chronić nia prób współczesnych metod ochrony zagrożo- ten wyjątkowy obiekt przyrodniczo-kulturowy nego stanowiska archeologicznego. w przestrzeni, a także w świadomości współcze- Utworzony w 1993 roku Park Krajobrazowy snych. Istotnym zadaniem jest doprowadzenie Promno znajduje się w zachodniej części kom- do nienaruszania obiektu i aby mógł funkcjono- pleksu lasów czerniejewskich i obejmuje tereny wać w naturalnej strukturze krajobrazu. Tylko pomiędzy miejscowościami Pobiedziska, Bisku- od nas zależy, jak długo i w jakim stanie zachowa- pice i Kociałkowa Górka. Przeważającą formą my to cenne świadectwo przeszłości dla obecnych użytkowania terenu są tutaj lasy, które stanowią i przyszłych pokoleń. Mamy nadzieję, że nasze około 60% powierzchni. Dużym walorem parku refleksje pomogą w programowaniu działań -za jest rzeźba, która charakteryzuje się znacznym pobiegawczych dewastacji wspólnego dziedzictwa urozmaiceniem. Obszar parku pomimo małej archeologicznego.

Conservational discourse of challenges concerning the protection of archaeological sites within forested areas as illustrated by an example of the stronghold in Kociałkowa Góra, com. Poniedziska, Poznań District western Poland) Conservational protection of archaeological uated within a forested area in the neighbour- heritage within areas covered with forests ap- hood of Pobiedziska, in central Wielkopolska pears to be particularly challenging. The issue (Greater Poland). The considerations will be fo- will be discussed herein on the basis of prob- cused on searching for various successful strat- lems regarding an early medieval stronghold egies of operations and attempts to implement in Kociałkowa Górka, commonly known modern methods of protecting endangered ar- as „Swedish trenches” (Szwedzkie Okopy), sit- chaeological sites. 86 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands The Promno Landscape Park, established to keep this unique area of natural and cultural in 1993 is located in a western part of the Czernie- value in its original location and also respect- jewo forest complex and it covers an area between ing the awareness of contemporary people. It the localities of Pobiedziska, Biskupice and Kociałko- would be important not to alter the monument wa Górka. An important value of the park is its re- and allow it to exist within the natural structure lief, characterised by significant variability. The area of a landscape. It depends only on us, for how of the park, although quite small, is under strong long and in what condition we preserve this val- human pressure. A vicinity of Kociałkowa Górka uable evidence of the past for present and future is a moraine upland with significant terrain devalua- generations. We hope that our considerations tions, which attracts motorcycling sports lovers. might help to plan preventive actions to cease It would be a needed and useful example demolition of this common archaeological her- of care towards the protection of a stronghold itage. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 87 Adam Standio2, Jarosław Rola1, Łukasz Plica2, Jarosław Szczepkowski2 38 1Muzeum Okręgowe w Pile [Regional Museum in Piła], 2Nadleśnictwo Zdrojowa Góra [Zdrojowa Góra Forest District]

Zabytek i co dalej? W poszukiwaniu złotego środka między archeologią i gospodarką leśną (północna część basenu Noteci, Polska północno-zachodnia) Elementy dziedzictwa kulturowego, którego częścią elementów dziedzictwa kulturowego, jak również są zabytki archeologiczne, w znaczącej liczbie za- metod ich ochrony. Od 2010 roku takie prace pro- chowały się na terenach zalesionych. Z każdą kolej- wadzone są w Nadleśnictwie Zdrojowa Góra. Two- no wprowadzaną metodą rejestracji okazuje się, że rzona jest Mapa Dziedzictwa Kulturowego będąca dotychczasowe próby ich liczebnego oszacowania, częścią Leśnej Mapy Numerycznej. Zapisywane jest z wielu powodów są poważnie zaniżone. Niemniej, w niej każde tego typu odkrycie w postaci podsta- już obecny stan rozpoznania powoduje, że na te- wowych informacji umożliwiających identyfikację renach administrowanych przez Lasy Państwowe oraz wskazówek odnoszących się do prowadzonych niezbędnym staje się wypracowanie sposobu ewi- w jego granicach zabiegów gospodarczych. Dane te dencjonowania znanych już i nowo odkrywanych staną się też częścią Planu Urządzania Lasu.

A monument and what next? In search of a golden middle ground between archaeology and forestry (north part of Noteć river basin, north-western Poland) Elements of culture heritage, which archaeo- as well as a method for their protection. Since logical monuments are part of, in most cases 2010 such work has been conducted in the For- were preserved within forest areas. With each est Inspectorate of Zdrojowa Góra. There result- registration method consecutively introduced, it ed in the Map of Cultural Heritage being a part is found that up to now, all attempts to estimate of the Forest Numeric Map. There is registered their quantity have been seriously understated, each discovery in the form of basic information for many reasons. However, even the present allowing identification and indications referring state of recognition requires the necessity to de- to the economic activity performed in the area. velop a method for already known and new- This data will also become part of the Forest Ar- ly discovered elements of cultural heritage, rangement Plan. 88 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Barbara Niezabitowska-Wiśniewska1, Jerzy 39 Nitychoruk2, Tadeusz Wiśniewski1 1Instytut Archeologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie [Institute of Archaeology, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin], 2Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej [Faculty of Economics and Technical Sciences, Pope John Paul II State High School in Biała Podlaska]

Rezerwat przyrody Piekiełko koło Tomaszowa Lubelskiego (Polska południowo-wschodnia) – ochrona dziedzictwa przyrodniczego a badania naukowe W 2017 r. w obrębie rezerwatu przyrody „Pie- z geologiczną, jak i archeologiczną interpreta- kiełko” koło Tomaszowa Lubelskiego prze- cją tego miejsca, prace te ujawniły cały szereg prowadzono badania geologiczne i sondażo- problemów. Dotyczyły one w głównej mierze we, wykopaliskowe badania archeologiczne. sposobu organizacji i przebiegu badań w od- Oprócz zaskakujących wyników, pozwalają- niesieniu do przepisów ochrony dziedzictwa cych na obalenie wielu mitów związanych tak przyrodniczego.

The Nature Reserve of Piekiełko near Tomaszów Lubelski (south-eastern Poland) – the protection of natural heritage and scientific research In 2017, within the nature reserve „Piekiełko” chaeological interpretation of this place, near Tomaszów Lubelski, geological exami- these studies revealed a number of problems. nation and archaeological excavations were The problems mainly concerned the way carried out. Apart from the surprising results the studies were organized and carried out allowing for the dispelling of many myths with respect to the laws for the protection connected with both the geology and the ar- of natural heritage. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 89 Wiesław Skrobot

Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy/Collegium Polonicum Słubice 40 [Polish-German Research Institute, Collegium Polonicum Słubice]

Iławski Biskupin. Relikty osady obronnej Klein Stärkenau – ich społeczne i publiczne miejsce w kształtowaniu prorozwojowych polityk lokalnych Osada znana w literaturze prahistorycznej jako Obecnie relikty osady, podobnie jak pozostałe Klein Stärkenau (dawny Kreis Rosenberg) należy stanowiska kompleksu starzykowsko-piotrkow- do najciekawszych stanowisk archeologicznych skiego, jak nazywają go archeolodzy, porośnięte są z wczesnej epoki żelaza, przebadanych w okresie lasem. Pierwsza powojenna dokładna terenowa lo- przedwojennym na pograniczu Prus Wschod- kalizacja osady stała się udziałem piszącego te sło- nich i Zachodnich. Badania prowadzone w latach wa podczas badań powierzchniowych metodą AZP 1929-1931 przez Waldemara Heyma, dyrekto- w 2005 roku. ra Muzeum Zachodniopruskiego w Kwidzynie, Relikty Iławskiego Biskupina powinny zo- ujawniły wyjątkowo interesujący obraz zespołu stać odsłonięte, wyeksponowane i zagospodaro- osadniczego, którego centralnym punktem była wane – jako ważne świadectwo najdawniejszej osada na cyplu prawie całkowicie dziś zeutrofizo- przeszłości, a ponadto wykorzystane do celów wanego Jeziora Piotrkowskiego Małego. Rozpla- rozwojowych mikroregionu, z perspektywą od- nowanie osady i jej usytuowanie w kompleksie działywania makroregionalnego. Poza celami osadniczym, jak też prawdopodobieństwo istotne- ochronno-konserwatorskimi, edukacyjnymi go oddziaływania terytorialnego w okresie funk- i promocyjnymi, działania sformułowane wokół cjonowania, pozwalają na obrazowe porównanie wielowątkowego programu „Iławski Biskupin” osady do powszechnie znanych reliktów osady mogą być osnową innowacyjnej metodologii biskupińskiej. Stąd nieformalna nazwa – Iławski kształtowania polityk lokalnych na bazie dzie- Biskupin (stanowisko znajduje się na terenie po- dzictwa kulturowego. Propozycje takich działań wiatu iławskiego), zaproponowana przez autora będą przedmiotem rozważań proponowanego niniejszego referatu. referatu.

The Biskupin of Iława. The relics of the fortified settlement of Klein Stärkenau – their social and public role in shaping local pro-development policies (north-eastern Poland) The settlement, known in the prehistorical litera- ed on a headland at a eutrophic part of the Pi- ture as Klein Stärkenau (former Kreis Rosenberg), otrkowskie Małe lake that is existing to date. is one of the most fascinating archaeological sites The layout of the settlement and its location from the early Iron Age in the border region be- in the settlement system, as well as the proba- tween East and West Prussia, and it was explored bility of its significant impact on neighboring in the pre-war period. areas when the settlement was inhabited, allow The exploration carried out during the years for its illustrative comparison to the widely 1929-1931 by Waldemar Heym, the director known relics of the Biskupin settlement. For of the West Prussian Museum in Kwidzyn, re- that reason, the author of this lecture has cho- vealed a unique picture of a settlement system sen to refer to it informally as the Biskupin with its central point being a settlement locat- of Iława. 90 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands The relics of the settlement, like all other sites cient past. They shall also serve the development of the Starzykowo-Piotrkowo system, are today of the micro-region, with their potential also covered with forest. The first precise location for macro-regional impact. The actions centered of this settlement was given by the author of this around the multi-thematic project “The Biskupin lecture in 2005 as a result of his AZP study (Ar- of Iława” have multiple purposes: to protect cheologiczne Zdjęcie Polski, Archaeological Pic- and preserve, educate and advertise. But besides ture of Poland). the aforementioned, they can also serve as a foun- The relics of the Biskupin of Iława deserve dation for an innovative method for shaping local to be revealed, exposed and to be subject to a de- policies based on cultural heritage. Proposals for velopment plan as an important witness of the an- such actions will be presented in this lecture. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 91 Małgorzata Karczewska

Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej 41 [Central and Eastern Europe Research Center]

Leśne cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej. Identyfikacja i ochrona zabytków archeologicznych (Polska północno-wschodnia) Cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej mieniały tereny leśne, głównie skraje lasów. Tak w centralnej i wschodniej Europie są ważnym położone nekropole określano odrębną nazwą świadectwem wydarzeń, które doprowadziły „Waldfriedhof” (cmentarz leśny). Nekropole te do ukształtowania się nowego europejskiego ładu były urządzane w ściśle określony sposób, ich pod koniec drugiej dekady XX w. Pomimo tego, granice wyznaczały rowy i wały ziemne. Wszyst- przez niemal stulecie pozostawały one zapomnia- kie elementy tego typu cmentarzy wykonywane nymi, a często wręcz niechcianymi elementami były przy użyciu lokalnych surowców: piasku, dziedzictwa kulturowego. Współcześnie, narasta kamieni i drewna. Stosowano także lokalne ro- zainteresowanie badaczy i miłośników przeszło- śliny do wyznaczania granic i ozdabiania terenu ści, materialnymi korelatami wydarzeń Wielkiej nekropoli. Wojny. Jest to szczególnie dobrze widoczne na po- Obecnie, po upływie stu lat od założenie, ziomie regionalnym, wśród mieszkańców, którzy cmentarze te, w większości pozbawione opieki chcą znać historię i dziedzictwo swoich rodzin- przez niemal cały czas swego istnienia, posiada- nych okolic. ją wszystkie cechy stanowisk archeologicznych Organizacja wojennych miejsc pochówków o własnych formach terenowych. Ich wykrywa- żołnierzy poległych na Wschodzie w czasie nie, weryfikacja i inwentaryzacja jest możliwa I wojny światowej nie była dziełem przypadku. przy wykorzystaniu metodologii badań arche- Już jesienią 1915 r. niemieckie Ministerstwo ologicznych, zaś ochrona i sprawowanie opieki Wojny rozpoczęło prace zmierzające do opra- nad tą kategorią zabytków może być sprawowa- cowania zasad upamiętniania poległych żołnie- ne w oparciu o zasady stosowane dla stanowisk rzy. Zwerbowano do nich artystów i architek- archeologicznych. tów, którzy odbyli szereg podróży na Wschód, W referacie przedstawione zostaną efekty w trakcie których zapoznali się z lokalnym kra- badań nad cmentarnictwem wojennym I wojny jobrazem. Następnym etapem było sformułowa- światowej, prowadzonych w ramach projektu nie szczegółowych zasad lokowania, rozplano- Heritage and Threat (HeAT) na terenach leśnych wania i urządzania cmentarzy, na których mieli Podlasia, w tym w Puszczy Knyszyńskiej. Pra- spocząć żołnierze obu walczących stron. Głów- ce polegały na identyfikacji z wykorzystaniem nym celem przyjętym przy wznoszeniu cmen- źródeł historycznych i efektów skanowania la- tarzy wojennych na Wschodzie było zapewnie- serowego terenu, weryfikacji i inwentaryzacji nie poległym żołnierzom miejsca spoczynku metodami archeologicznymi nowej kategorii sta- na nekropolach, których lokalizacja oraz forma nowisk archeologicznych, za jakie należy uznać zapewniała przetrwanie na terenach obcych relikty cmentarzy wojennych z czasów Wielkiej państw. Zasadą tą kierowano się przy wyborze Wojny. Zaprezentowane zostaną także sposoby lokalizacji cmentarzy, które miały być zakładane ochrony instytucjonalnej tej kategorii zabytków bądź w strefach sacrum, bądź w miejscach od- oraz zagrożenia, które miały wpływ na ich stan osobnionych, z dala od siedzib ludzkich. Jako zachowania w przeszłości oraz te, które oddzia- jedną z najlepszych lokalizacji, instrukcje wy- łują współcześnie. 92 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Forest war cemeteries of the First World War. Identifying and protecting archaeological remains (north-eastern Poland) War cemeteries of World War I in Central primarily on the edge of forests. Necropolises sit- and Eastern Europe are important evidence uated this way were called “Waldfriedhof” (forest of the events which led to shaping a new European cemetery). These necropolises were established order at the end of the second decade of the 20th in a strictly defined way: their borders were de- century. Nonetheless, for almost a century they marcated by ditches and earthen embankments. remained forgotten, and often even unwanted All the elements of this kind of cemetery were elements of cultural heritage. Nowadays, the in- built using local materials: sand; rocks, and wood. terest of researchers and history-lovers in the ma- Local plants were also used to demarcate borders terial remains of the Great War is increasing. and to decorate the necropolis’s area. This is particularly visible on the regional level, Today, one-hundred years after the ceme- among local people who want to know the history teries were founded, only to be deprived of care and heritage of their own ‘neck of the woods’. throughout almost all the time since, a majority The organization of wartime burials for of them have all the attributes of archaeological soldiers killed in the East during World War sites having their own surface forms. Detecting, I was not a coincidence. As early as in the fall verifying, cataloguing is possible thanks to the use of 1915 the German Ministry of War began work of the methodology of archaeological research, which lead to developing rules for commemo- and preserving and caring for this category of rel- rating fallen soldiers. Artists and architects were icts can be performed based on the rules applied persuaded to join the task, and they later carried for archaeological sites. out a number of trips to the East, during which The report will present the outcomes of re- they became acquainted with the local landscape. search into the war cemeteries of World War I, The subsequent stage was that of devising detailed conducted within the project Heritage and Threat rules for situating, planning, and arranging grave- (HeAT), within the forests of the Podlasie region, yards where the soldiers of both sides in the con- including Knyszyn Forest. The work involved flict were meant to rest. The main goal agreed identifying (using historical sources and the re- upon in building the war cemeteries in the East sults of laser surface scanning), verifying, and cat- was to assure a resting place for the fallen in ne- aloguing (using archaeological methods for this cropolises whose location and form ensured new category of archaeological sites, as the relicts their preservation on lands of foreign countries. of war cemeteries of the Great War have to be rec- This was the principle adhered to when select- ognized). The report will also present institution- ing the site for cemeteries that were established al methods for protecting this category of relicts whether in sacred grounds or in isolated locations, and the risks which influenced their state of pres- far from human settlements. The instructions ervation in the past – and those that affect them indicated forest grounds as one of the best sites, today. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 93 Dawid Kobiałka

Instytut Archeologii i Etnologii PAN 42 [Institute of Archaeology and Ethnology PAS]

Żywe monumenty, zintegrowane dziedzictwo – naziemne skanowanie laserowe rytów na drzewach (Polska północno-zachodnia) Rycie na drzewach zdaje się być powszechną prak- wanego dziedzictwa, gdzie to co naturalne i to co tyką kulturową. Jednak nawet banalne, zwyczajne kulturowe współtworzy dziedzictwo jako takie. Za ślady na korze mogą być materiałem o wymiarze studium przypadku posłużą buki zwyczajne spod historycznym i kulturowym. Jako archeolog do- Chyciny (woj. lubuskie) na powierzchni, których dałbym, że ryty na drzewach są także źródłem znajdują się m.in. ryty z czasów II wojny świato- archeologicznym. wej pozostawione przez jeńców wojennych i przy- Akt rycia zmienia, transformuje samo drzewo. musowych pracowników. Jedenaście drzew zostało W ten sposób drzewo z rytami staje się obiektem zadokumentowanych przy pomocy naziemnego kulturowym. Jednak drzewa z rytami żyją, rosną, skanowania laserowego. Omówienie wstępnych rozwijają się, zmieniają. W moim wystąpieniu wyników badań terenowych oraz refleksji powsta- proponuję rozumienie takich drzew jako specy- łych w ich trakcie stanowi zasadniczy cel mojego ficznej formy monumentów, przykładu zintegro- wystąpienia.

Living monuments, an integrated heritage – terrestrial laser scanning of trees with carvings (north-eastern Poland) It seems that carving on trees is a common They are an example of integrated heritage where cultural practice. However, even banal signs the cultural and the natural constitute heritage on bark are the historical and cultural record. as such. An assemblage of 11 common beeches From the archaeological point of view, they are with carvings, dated to the Second World War simply the archaeological record. that grow near Chycina (Lubuskie province, The practice of carving changes and trans- Poland), is used as a case study. The carvings forms trees. As a consequence, they become on trees were documented by using a terres- a cultural structure. Nonetheless, the carved trial laser scanning. Discussing and present- trees get older. In my paper, I propose to con- ing the preliminary results are the main goals ceive such trees as a specific kind of monuments. of this paper. 94 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Iwona Hildebrandt-Radke1, Przemysław Makarowicz2, 43 Żanna Nikołajewna Matwiiszyna3 1Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Institute of Geoecology and Geoinformation, Adam Mickiewicz University in Poznań], 2Instytut Archeologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, w Poznaniu [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań], 3Instytut Geografii, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy [Institute of Geography, National Academy of Science of Ukraine]

Wpływ zalesienia na procesy podepozycyjne zachodzące w kurhanach z epoki brązu w Bukivnej w dorzeczu górnego Dniestru (Ukraina) Społeczności „komarowskie” z epoki brązu, po- wyługowanych gleb czarnoziemnych utworzo- dobnie jak ludność całego trzcinieckiego kręgu nych w warunkach lasostepu, pod roślinnością kulturowego charakteryzowało bardzo duże zróż- trawiastą, w klimacie umiarkowanie ciepłym i do- nicowanie zachowań funeralnych. Cmentarzyska statecznej ilości opadów. Czarnoziemny charakter „komarowskie” zakładano bez wyjątku na wy- procesów glebotwórczych potwierdzają liczne kre- eksponowanych formach terenu górujących nad towiny (aktywność fauny glebowej). otoczeniem. Umiejscawiano je na płaskowyżach Na powierzchni kurhanów występują gle- lessowych, szczególnie na ich krawędziach. Bardzo by darniowo-bielicowe lub brunatno-bielicowe. charakterystyczną cechą jest bliskość cieków wod- Uformowały się one na sztucznie podwyższonej nych. Nekropole często spotykane są na terasach powierzchni o charakterze nasypu zbudowanego nadzalewowych, na wododziałach rzek. Występu- z materiału aleurytowego. W porównaniu z pro- ją jako cmentarzyska płaskie i kurhanowe. Nekro- filami gleb współczesnych występującymi poza pole kurhanowe, położone na obszarze leśnym, są kurhanami różnią się prawie całkowitym usunię- lepiej zachowane. Liczba kurhanów na cmentarzy- ciem materiału próchniczego kurhanu. Ponadto skach waha się od kilku do kilkudziesięciu. Jed- zaobserwowano w profilach gleb na kurhanach nym z większych skupisk jest cmentarzysko w Bu- intensywne procesy wmywania na znacznej głębo- kivnej, gdzie udokumentowano powierzchniowo kości. Świadczy to o odmiennych warunkach śro- 59 kurhanów. Położone jest ono po prawej stronie dowiskowych w jakich budowano kurhany i w ja- Dniestru, w regionie Wyżyny Południowopol- kich tworzył się profil gleby współczesnej. Zmiana skiej. Badania mikromorfologiczne gleb na kurha- warunków środowiskowych oraz procesy glebowe nach i podkurhanowych pozwalają na stwierdze- wpływały na stan pozostałości archeologicznych nie, że powstały one w odmiennych warunkach w kurhanie oraz skład mineralny oraz geochemicz- środowiskowych. Gleby pod kurhanem mają cech ny nasypu kurhanu. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja 5 [Session 5] 95 The influence of afforestation on post-depositional processes in the Bronze Age barrows in Bukivna, upper Dniestr Basin (Ukraine) The „Komarov” communities from the Bronze created in the forest-steppe conditions, under Age, as well as the population of the entire the grassy vegetation, in a moderately warm cli- Trzciniec culture, expressed a diversity of funer- mate and enough rainfall. The black earth nature ary behaviour. Without exception, „Komarov” of the soil-forming processes is confirmed by nu- cemeteries were founded on the exposed land- merous molehills (the activity of soil fauna). forms towering above their surroundings. They On the surface of the mounds, howev- were located on loess plateaus, especially on their er, there are turf-podzolic or brown-podzolic edges. A characteristic feature is the proximity soils. They developed on an artificially elevated of watercourses. Necropolises are often found embankment built of siltite material. In com- on meadow terraces and drainage divides. They parison with the profiles of contemporary appear as flat and mound burial grounds. Barrow soils occurring outside the mounds, they dif- necropolises, located in forest areas, are better fer in the almost total removal of the humus. preserved. The number of mounds in cemeter- Besides, intensive illuvial processes at consid- ies varies from several to several dozens. One erable depths were observed in soil profiles of the more significant clusters of such forms on the mounds. It testifies to the different envi- is the cemetery in Bukivna, where 59 barrows ronmental conditions in which burial mounds were documented. It is located on the right side were built and in which the modern soils were of the Dniester, in the southern part of the Pod- formed. The change of environmental condi- olia Upland. Micromorphological studies of soils tions and soil processes influenced the state on and under the barrows allow stating that they of the archaeological remains in the barrows developed in different environmental conditions. as well as the mineral and geochemical compo- The soils under the barrows are leached black soils sition of the burial mounds.

Sesja posterowa [Poster session] 98 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Edyta Kłusakiewicz, Tomasz Kalicki

44 Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego [Department of Geomorphology, Geoarchaeology, and Evironmental Managment, Institute of Geography, Jan Kochanowski University in Kielce]

Wskaźniki antropocenu na obszarach leśnych (Polska południowo-wschodnia) Antropocen, którego pojęcie zostało wprowadzo- Coraz częściej śmieci znajdują zastosowanie ne do literatury przez P. Crutzena i E. Stoermera jako źródło informacji w naukach zajmujących (2000), coraz częściej bywa uznawany za najmłod- się badaniem przeszłości, m.in. w archeologii. szą jednostkę stratygraficzną. Oznacza on okres Wynika to z tego, że wiele rodzajów odpadów intensywnej antropopresji, kiedy to ludzkość cechuje się długim czasem rozkładu, dlatego upatrywana jest jako główna przyczyna sprawcza po setkach lub nawet tysiącach lat mogą wciąż zmian zachodzących na kuli ziemskiej. być obecne w środowisku. Wskutek powodzi Jednym ze skutków ubocznych ludzkiej dzia- część śmieci może być rozprowadzana na więk- łalności są śmieci. Współczesne „zaśmiecanie” jest sze odległości i włączana w osady fluwialne. powszechnym i ogólnoświatowym zjawiskiem. Niektóre z nich mogą też zostać wymieszane Bardzo dużym problemem są „dzikie wysypiska”, ze ściółką lub powierzchniową warstwą gleby. a szczególnie te, które występują na obszarach le- Śmieci mogą stanowić cenny materiał do badań śnych. Najbardziej narażone są lasy znajdujące się archeologicznych prowadzonych w przyszłości, w niewielkiej odległości od ośrodków miejskich jednak należy mieć na uwadze ich negatywny (np. lasy koło Skarżyska-Kamiennej) lub położone wpływ na środowisko przyrodnicze obszarów na terenie miast (np. w Kielcach). leśnych.

The Anthropocene indicators in forest areas (south-eastern Poland) The Anthropocene is more often considered More and more rubbish is used as a source as the youngest stratigraphical unit. Its scientif- of information in the sciences dealing with ic notion has been introduced to the literature the study of the past, among others in archaeolo- by P. Crutzen and E. Stoermer in 2000. It means gy. It is due to the fact that many kinds of waste the period of intensive anthropogenic pressure, are characterized by long periods of decomposi- when people were seen as a main cause of changes tion, therefore it can still be present in the en- taking place on the Earth. vironment after hundreds or even thousands Waste is one of the side effect of human activ- of years. During floods, part of the waste can ity. Littering is a common and global phenome- be distributed over long distances and included non in the present day. „Wild dumps”, especially in fluvial deposits. Part of them could be also these which occur in forest areas, are a very big mixed with forest litter or topsoil. Waste could problem. The biggest danger is connected with be used as a valuable material for archaeological forests located close to urban centres (e.g. forests research, conducted in the future, but it should near Skarżysko-Kamienna) or within cities (e.g. be kept in mind its negative impact on forest en- in Kielce). vironments. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 99 Krystyna Truscoe

SAGES I Department of Archaeology I University of Reading 45

Developing remote sensing methodologies for the investigation of archaeology of woodlands in the hinterland of Iron Age Oppida. A case study of Pamber Forest near Silchester UK A multi-faceted, non-intrusive, approach was photographs and satellite imagery for the entire applied to survey of the hinterland of Calleva landscape. The project focus was on the Late Iron (143 km 2 study area) in order to contextualise Age, but all archaeological features were recorded. the oppidum. Lidar was obtained from the Envi- The survey results were used to target sites for ronment Agency at 1 m and 0.25 m resolution multi-disciplinary ground investigation. Pamber and processed using the Relief Visualisation To- Forest is presented as a highly successful case stu- olboox. Lidar was principally used to survey are- dy for development of methodologies and appro- as of woodland and combined with a systematic aches to prospection used in the wider landscape examination of the historic and modern aerial study. 100 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Michał Paczkowski

46 Pracownia Archeologicznych Badań Ratowniczych Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie [Archaeological Facility of Rescue Research, State Archaeological Museum in Warsaw]

Puszcza Kampinoska (Polska centralna). Metody i problemy badań archeologicznych W przeciwieństwie do terenów wzdłuż Wisły, blemem jest analiza wpływu gospodarki leśnej skąd znanych jest kilka tysięcy stanowisk, obszar na obiekty archeologiczne. Metodyka prac łączy Kampinoskiego Parku Narodowego jest prak- tradycyjną archeologię, wspartą wynikami do- tycznie nierozpoznany archeologicznie. Krajobraz tychczasowych badań paleośrodowiskowych oraz Puszczy Kampinoskiej stanowią kontrastujące nowoczesne technologie (GIS, ALS itp). Bada- ze sobą równoleżnikowo ułożone pasma wydm nia terenowe prowadzone są w całości na terenie przedzielonych pasami bagiennymi. W zależności Kampinoskiego Parku Narodowego. Stosowane od rodzaju gospodarki były to okolice atrakcyjne są głównie metody nieinwazyjne, wsparte bada- pod względem osadniczym (ludy łowiecko-zbie- niami sondażowymi. Szczególnie istotna jest więc rackie) lub stanowiły zaplecze gospodarze dla lud- współpraca ze służbami leśnymi i Parkiem mająca ności rolniczej. Badania archeologiczne rozpoczę- na celu inwentaryzację oraz ochronę dziedzictwa te jesienią 2017 roku skupiają się na działalności archeologicznego w zgodzie z zasadami ochrony człowieka w pradziejach i średniowieczu, jednak- przyrody. Bardzo istotną częścią projektu są dzia- że dokumentowane są także obiekty współczesne łania o charakterze popularyzatorskim i eduka- (XIX w., I i II wojna światowa). Istotnym pro- cyjnym.

Kampinos Forest (central Poland). Methods and problems of archaeological research The difference between the areas along the Vis- ysis of the influence of forest management tula, where several thousand archaeological on archaeological objects. The methodology sites are known and the area of the Kampinos combines traditional archeology and the re- National Park with a few hundred, is clearly sults of published paleoenvironmental research visible. The landscape of the Kampinos For- and modern technologies (GIS, ALS, etc.). Field est is a mosaic of sand dunes separated by bogs research is carried out entirely in the Kampinos and marshes. Depending on the type of econo- National Park. Non-invasive methods support- my, these areas were attractive to hunter-gath- ed by surveys are mainly used. Cooperation erers societies or they were occasionally pene- with Foresters and the National Park is there- trated by agricultural cultures. Archaeological fore particularly important, aiming at find- research which started in autumn 2017 focuses ing and protecting the archaeological heritage on human activities in prehistory and the Mid- in accordance with respecting the principles dle Ages, but also younger objects and struc- of nature preservation. A very important part tures (19th century, World War I and II) will of the project is popularizing the results and ed- be documented. An important issue is the anal- ucational activities. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 101 Iwona Lewoc, Kamil Niemczak

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 47 [Institute of Archaeology, University of Warsaw]

Zaginione cmentarzyska mazurskich lasów Na początku 2017 roku grupa studentów oraz i wykopalisk staraliśmy się wykorzystywać różne- absolwentów archeologii zrzeszonych w inicjaty- go rodzaju narzędzia (GIS, LiDAR, wykrywacze wie Terra Desolata rozpoczęła realizację projektu metali) w celu jak najlepszego poznania terenu. pn. Inwentaryzacja i weryfikacja stanowisk arche- W planach mamy również badania geofizyczne. ologicznych z okresu wpływów rzymskich i okresu Podczas naszego pobytu na Mazurach staraliśmy wędrówek ludów (I-VII w. n.e.) w mikroregionie się dbać również o dobre kontakty z administracją jezior Mojtyny, Nawiady i Wielki Zyzdrój. Znacz- Lasów Państwowych oraz władzami Mazurskiego na część poszukiwanych przez nas stanowisk Parku Krajobrazowego. Wierzymy w to, iż ścisła znajduje się w lesie. W trakcie prac udało nam współpraca na linii archeolog-leśnik może przy- się zlokalizować archiwalne stanowisko w Wólce nieść jedynie pozytywne rezultaty. W trakcie refe- Prusinowskiej (niem. Pruschinowen Wolka), gdzie ratu przedstawimy przebieg naszych poszukiwań następnie przeprowadziliśmy pierwsze współcze- i ich efekty, trudności jakie napotkaliśmy i sposo- sne badania. Zarówno na etapie poszukiwań jak by ich rozwiązywania.

The missing cemeteries of Masuria’s forests At the beginning of 2017, a group of archaeology of our discovery and excavation we tried to use students and graduates started to realize a scien- different tools (GIS, LiDAR, metal detectors). tific program called Cataloguing and verifica- We are planning geophysical research. During tion of archaeological sites from the Roman Period our stay in Masuria, we took care of good rela- and Migration Period (1st – 7th c. A.D.) in the mi- tionships with the local management of the State croregion of Mojtyny, Nawiady and Wielki Zyzdrój Forests and the authorities of the Masurian Land- Lakes. We called our group Terra Desolata. Many scape Park. We believe that close cooperation archaeological sites which we are looking for are between archaeologists and foresters can bring located in the forests. During this work we found only positive results. During the lecture, we will an archival cemetery in Wolka Prusinowska present the course and effects of our research, (germ. Pruschinowen Wolka) and we conducted the difficulties that we encountered and the ways the first modern excavation there. In the course we solved them. 102 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Mariusz Wyczółkowski1, Zuzanna Wyczółkowska2

48 1Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Kętrzyn [Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn], 2Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [Institute of Archaeology, University of Warsaw]

Na skraju Grosse Wildniss. Analiza przestrzenna wybranych obszarów leśnych na zachód od Wielkich Jezior Mazurskich Na początku XIV wieku wschodnią część pań- Na badanym obszarze, większość kompleksów le- stwa Zakonu Krzyżackiego zajmowały duże ob- śnych istnieje w granicach opisanych w nadaniach szary lasów nazywane Grosse Wildnis – wielkimi z XIV i XV w. pustkowiami. Był to teren pogranicza, przez wiele Na posterze przedstawiona zostanie analiza dziesięcioleci miało to negatywny wpływ na osad- przestrzenna źródeł historycznych i kartograficz- nictwo. Dopiero od połowy XIV wieku rozpoczę- nych wybranych terenów leśnych. Wykorzysta- to akcję kolonizacji zachodniej części Pojezierza ne zostaną mapy wielkoskalowe a także bardziej Mazurskiego. Analiza dokumentów historycz- szczegółowe mapy własnościowe wykonywane nych (począwszy od XIV w.) oraz materiałów kar- od XVII w. Przeanalizowany zostanie przebieg gra- tograficznych (od końca XVI w.), pozwala prze- nic lasów, szlaki komunikacyjne i ewolucja form śledzić zmiany osadnictwa zachodzące na tym osadnictwa. Uzyskane wyniki stanowią podstawę obszarze. Już w dokumentach z XIV w. znajdu- do prowadzenia prospekcji terenowej i weryfikacji jemy informacje o lasach przekazywanych przez chronologii lokalizowanych elementów krajobrazu Zakon do użytkowania mieszkańcom miast i wsi. kulturowego w tym stanowisk archeologicznych.

On the edge of the Grosse Wildniss. Spatial analysis of selected forest areas west of the Great Masurian Lakes At the beginning of the 14th century, the east- to use for the inhabitants of towns and villages. ern part of the Teutonic Order’s state was occu- In the studied area, the majority of forest com- pied by large forest areas called Grosse Wildnis plexes exist within the limits described in the 14th – large wastelands. It was a border area, for many and 15th century grants. decades it had a negative impact on settlement. The poster will present a spatial analysis of his- The colonization of the western part of the Mas- torical and cartographic sources of selected forest uria Lake District began first in the mid-14th areas. Large-scale maps as well as more detailed century. The analysis of historical documents ownership maps made from the 17th century will (from the 14th century) and cartographic mate- be used. The boundaries of forests, communica- rials (from the end of the 16th century) allows tion routes and the evolution of settlement forms us to follow the changes of settlement patterns will be analyzed. The results are the basis for field taking place in this area. Already in the docu- survey and for verification of the chronology ments from the 14th century, we find information of localized cultural landscape elements, includ- about the forests granted by the Teutonic Order ing archaeological sites. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 103 Katarzyna Zdeb, Konrad Szostek

Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego 49 [Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]

Badania weryfikacyjne dawnych założeń dworskich w Polsce centralnej W posterze zostaną przedstawione wyniki badań staną poddane badaniom. W ten sposób dobrano weryfikacyjnych dawnych założeń dworskich miejsca będące nowożytnymi założeniami podwor- obecnie znajdujących się w granicach lasów. Pro- skimi. jekt „Badania weryfikacyjne założeń parkowo- Drugim etapem badań było przeprowadzenie -dworskich w północnej części dawnego woje- w wybranych miejscach nieinwazyjnych poszuki- wództwa warszawskiego” realizowany jest przez wań zabytków oraz badań powierzchniowych, aby Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała rozpoznać miejsca przyszłych prac badawczych. Stefana Wyszyńskiego i Stowarzyszenie Naukowe Podjęto również próbę obserwacji w terenie wi- Archeologów Polskich Oddział w Warszawie. docznych pozostałości po zabudowaniach. Na- Celem prowadzonych badań jest wykorzysta- stępnie, w wybranych miejscach przeprowadzono nie metod archeologii nieinwazyjnej do identyfi- badania geofizyczne. Przeprowadzona weryfikacja kacji pozostałości po XVII-XIX-wiecznych zabu- źródeł historycznych miała na celu bliższe pozna- dowaniach dworskich, które obecnie znalazły się nie historii nowożytnej rejonu, jak i przybliżenie w obrębie lasów. historii materialnej i życia codziennego dawnej W pierwszym etapie badań przeprowadzono szlachty mazowieckiej. Ponadto celem projektu kwerendę archiwalną w materiałach historycznych była inwentaryzacja zabytków nieruchomych, pra- oraz zbiorach Narodowego Instytutu Dziedzictwa, wie całkowicie niewidocznych ze względu na gęste aby wyselekcjonować obszary, które następnie zo- zalesienie terenu.

Verification studies of former manors in central Poland This poster will present the results of the verifica- subjected to research. In this way, places were tion studies of former manor houses, currently lo- chosen that were modern archaeological sites. cated within the forests. The project „Verification The second step of the research was to car- studies of park and manor grounds in the northern ry out in some places non-invasive searches part of the former Warsaw voivodship” is carried for monuments and surface studies to identi- out by the Institute of Archaeology of the Cardi- fy places for future research. An attempt was nal Stefan Wyszynski University and the Polish made to observe visible remains of buildings Archaeological Association Scientific Association in the landscape. Then, geophysical surveys in Warsaw. were carried out at selected locations. The ver- The aim of the conducted research is the use ification of historical sources was aimed at of non-invasive archaeology methods to identify getting acquainted with the modern histo- residues from the 17th-19th century in manorial ry of the region, as well as the approxima- buildings, which are now within the forests. tion of the material history and everyday life In the first stage of the research, an archival of the former Mazovian nobility. In addition, query was carried out in the historical materials the project aimed to inventorise the immovable and collections of the National Heritage Institute monuments, almost completely invisible due in relation to the select areas which will then be to the dense forestation of the area. 104 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Dawid Kobiałka

50 Instytut Archeologii i Etnologii PAN Warszawa [Institute of Archaeology and Ethnology PAS]

Dziedzictwo w lesie – przypadek rosyjskiej manierki z pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku (woj. pomorskie, Polska północna) Archeologia lasów stanowi nową i ważną gałąź żołnierskie, leje po pociskach itd.). Składową ar- badań archeologicznych. Zwykle takie badania cheologii lasów jest również kultura materialna sprowadzają się do rozpoznania i dokumentacji związana z działalnością człowieka. różnych przykładów dziedzictwa kulturowe- Poster prezentuje jeden przykład tak rozumia- go (np. kurhany, mielerze, grodziska, megality) nej archeologii lasów. Jest nim rosyjska manierka na terenach zalesionych. Jednak archeologia lasów z czasów pierwszej wojny światowej znaleziona to także studia nad reliktami niedawnej przeszło- w lasach pod Czerskiem (woj. pomorskie), na te- ści (okopy pierwszo- i drugowojenne, ziemianki renie dawnego obozu jenieckiego.

Heritage in the forest – the case of a Russian canteen at a prisoner of war camp in Czersk (Pomeranian province, northern Poland) Woodland archaeology is a new branch of archae- as some would have put it – microhistories. ological research. Put simply, it consists of dif- In other words, it is as if woodland archae- ferent methods used to discover and document ology had very close relations with landscape various categories of archaeological data. A rela- archaeology. However, the idea of my poster tively good state of preservation of heritage (e.g. is that woodland archaeology is also about mate- megaliths, barrows, strongholds up to and includ- rial culture found while researching woodlands. ing trenches dated to the First and Second World A certain Russian canteen found on the territory Wars) in the woodlands gives opportunities of a previous prisoner of war camp in Czersk dat- to document, analyze and sketch more complex – ed to the First World War is used as a case study. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 105 Barbara Wielgus

Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 51 [Institute of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań]

Archeologia (nie)dawnego osadnictwa? Badania opuszczonej wsi poniemieckiej Sandwinkel na terenie Nadleśnictwa Barlinek (Polska północno-zachodnia) XX wiek, współczesność, historia najnowsza… przedmiotów życia codziennego dawnych miesz- Archeolodzy podjęli badania tego okresu dopie- kańców. ro niedawno, a wiele zagadnień wciąż pozostaje Jednocześnie Sandwinkel jest interesujący niewyjaśnionych. Przykładem takiej sytuacji jest ze względu na możliwość obserwacji procesów możliwość prowadzenia prac badawczych w miej- podepozycyjnych. Teren ten jako pierwszy w po- scach opuszczonych przez migrującą ludność, wojennej Polsce został objęty akcją zalesienia oraz które obecnie rejestrujemy jako stanowiska arche- od ponad 70 lat jest zarządzany przez Lasy Pań- ologiczne „powstałe” w wyniku II wojny świato- stwowe. Pozwala to na zarejestrowanie wpływu wej. Wiele z nich znajduje się obecnie na gruntach lasu na stanowiska archeologiczne oraz pozostało- zarządzanych przez Lasy Państwowe. ści kultury materialnej na gospodarkę leśną. Przykładem takiego stanowiska jest wieś Rozważania te pozwalają spojrzeć na jedno Sandwinkel, która znajduje się na terenie Nad- zagadnienie nie tylko z perspektywy badacza prze- leśnictwa Barlinek. Jest to jeden z wielu śladów szłości – archeologa, który dociera do zapomnia- obecności ludności niemieckiej na Pomorzu Za- nych osiedli „z zewnątrz”. Równie ważny jest punkt chodnim. Wyróżnia się jednak ona skalą zacho- widzenia leśnika, który styka się z zapomnianym wanych pozostałości w krajobrazie – budynków dziedzictwem prawie codziennie i często staje się mieszkalnych i gospodarczych, układu wsi oraz jedynym świadkiem istnienia takich miejsc.

Settlement archaeology of the contemporary past. A survey of the formerly German village within the Barlinek Forest Inspectorate area (north-western Poland) Eras including the 20th century, the contemporary Sandwinkel is at the same time interesting due past and recent history have recently been studied to the potential of the observation of the post-depo- by archaeologists, yet there are many unsolved issues. sitional processes. This area was the first in the post- One of the possibilities for such research is explo- war Polish territories to be covered by the af- ration of the caused by the migrations abandoned forestation program. For more than 70 years it areas, which are nowadays registered as the archaeo- is managed by the State Forests which allow the ob- logical sites created as a consequence of The Second servation of the forest influence on archaeological World War. Many of them are located at the territo- sites and on the influence of the archaeological res- ries managed by the State Forests. idues on the forest. One of those sites is the Sandwinkel village, Such consideration enables to look at this matter placed at the Barlinek Forest Inspectorate area. It not only as the researcher of the past – an archae- is one of the countless signs of the German populace ologist, who reaches the forgotten settlements “from presence in the West Pomerania. It stands out from the outside”. Equally important is the foresters point the other sites with its number of the landscape re- of view who not only has an everyday contact with mains such as outbuildings and residential buildings, the forgotten heritage but is frequently the only wit- village layout and the inhabitant’s everyday items. ness of the existence of such places. 106 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, 52 Kamil Niedziółka, Hanna Olczak, Dariusz Krasnodębski, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski

Zespół projektu NCN: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie [„Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest” NCN project team, Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw]

Puszcza Białowieska. Badania kurhanu w Postołowie, stan. 11 Badane stanowisko znajduje się na terenie Re- z dużych kamieni (o długości ok. 0,5–1 m), zerwatu Szczekotowo i położone jest na nie- na obszarze o średnicy ok. 3 m. wielkim wyniesieniu, przylegającym od za- Jeszcze przed rozpoczęciem badań na szczycie chodu do doliny rzeki Łutowni. W jego skład nasypu, pomiędzy kamieniami obstawy, widoczne wchodzi pięć kurhanów. Jeden z nich opisy- było niewielkie zagłębienie, wskazujące na dawny wany był już przez A. Götzego (1929). Pozo- wkop rabunkowy. W trakcie prac odsłonięto znisz- stałe kurhany (nr 2-5), znajdujące się w oddz. czony grób młodej kobiety wyposażonej w kolię 214C, odkryte zostały jesienią 2016 r. w wy- z paciorków, zachowanych przeważnie fragmenta- niku badań Instytutu Archeologii i Etnologii rycznie oraz zagłębienie przykurhanowe z warstwą PAN. W następnym roku w ramach projektu bruku i licznymi fragmentami naczyń glinianych „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Pusz- datowanych wstępnie na 2. połowę XI – 1. połowę czy Białowieskiej” przebadano jeden z kopców XIII w., prawdopodobnie na XII wiek. Znalezione (kurhan nr 3) o średnicy ok. 10 m i wysokości na złożu wtórnym fragmenty ceramiki pradziejo- względnej ok. 0,6–0,8 m. Na szczycie nasypu wej związane są z okresem od wczesnej epoki żelaza znajdowała się częściowo zniszczona obstawa do okresu wpływów rzymskich.

Białowieża Primeval Forest: Burial Mound at the Forestry Postołowo 11 Archaeological Site The site Forestry Postołowo 11 is a medieval buri- ect „Cultural and Natural Heritage of the Białow- al mound, located in the Reserve Szczekotowo, ieża Forest”, conducted by the Institute of Arche- in the western part of Białowieża Primeval For- ology of Cardinal Stefan Wyszyński University est (compartment 213/214). In the Szczekotowo in Warsaw. In the mound a partly destroyed skeleton Range a number of archaeological sites are situ- of a woman was discovered. In the grave and near to it ated, dated from the Neolithic Period to the 18th about 20 glass beads were found, belonging to a neck- century AD. lace offered to the buried woman. In a pit located The site Forestry Postołowo 11 occupies a small next to the eastern site of the mound sherds of two elevation on the western bank of the Łutownia river. pottery vessels were discovered. Based on a prelimi- The cemetery consists of 5 small earthen mounds, nary analysis of the finds, the barrow could be dat- surrounded by stone enclosures. In 2017 one ed between the 2nd half of 11th and the beginning of the barrows (No 3) was excavated as part of a proj- of 13th century. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 107 Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Dariusz Krasnodębski, Jagoda Mizerka, 53 Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski

Puszcza Białowieska. Stanowisko Wilczy Jar 2 Stanowisko Leśnictwo Wilczy Jar 2 znajduje się archeologiczny o wymiarach 10x2 m obejmował w oddziale 306C Puszczy Białowieskiej, w Nad- południową i środkową część nasypu wału oraz leśnictwie Hajnówka. Odkryte zostało w roku fragment majdanu. W rezultacie przeprowadzo- 2016, w trakcie badań powierzchniowych pro- nych prac we wnętrzu obiektu zaobserwowano wadzonych przez Instytut Archeologii i Etnolo- celowo ułożony fragment bruku oraz cztery nie- gii PAN. W następnym roku w ramach projektu wielkie jamy/zagłębienia, w tym dwie antropo- „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Pusz- geniczne. W sąsiedztwie tych obiektów okryto czy Białowieskiej” przeprowadzono rozpozna- w trzech warstwach przepalone kości, a obok nie sondażowe obiektu o średnicy zewnętrznej nich fragmenty ceramiki datowane na okres ok. 17 m i wysokości względnej dochodzącej pradziejów. Ten ciekawy obiekt jest na chwilę do 0,5 m. Najwyższym jego elementem był obecną jedynym, na terenie Puszczy Białowie- kamienno-ziemny wał, częściowo zniszczony skiej, nawiązującym do późniejszych tzw. goro- od strony zachodniej przez lisie nory. Wykop dišč-svjatilišč.

Białowieża Forest: Wilczy Jar, site 2 Site 2 at Wilczy Jar Forestry is located in the 306C the flat “courtyard”. It was intersected by a trial branch of the Białowieża Forest (Hajnówka trench (dimensions: 10 x 2 m). As a result a num- Forestry Superintendence). It was discovered ber of interesting findings was noticed i.e. a piece in 2016 during a surface survey carried out of cobblestone as well as burned bones within by the Institute of Archaeology and Ethnology the layer of soil saturated by charcoal. All of them of the Polish Academy of Sciences. In 2017 a field were located inside the embankments. What investigation was conducted as a part of the pro- is important, the bone remains were accompanied ject „Cultural and natural heritage of the Bialow- by fragments of at least one vessel, which can be ieża Forest”. initially dated to the Period of Roman Influence. The outer diameter of this object reaches This interesting object with prehistoric origin about 17 m with a relative height of 0.6 m. Its is currently the one and only known of this type. main element can be described as a round em- To some extent it may also refer to the so-called bankment made of stones and earth surrounding early medieval gorodišče-svjatilišče. 108 Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, 54 Kamil Niedziółka, Dariusz Krasnodębski, Jagoda Mizerka, Michał Jakubczak, Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski

Puszcza Białowieska. Stanowisko Leśnictwo Sacharewo 3 Stanowisko znajduje się na terenie Puszczy Bia- Badania w 2017 roku w ramach projektu pt. łowieskiej w oddziale 413A, w Nadleśnictwie „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Hajnówka, Leśnictwie Sacharewo. Położone Białowieskiej” przeprowadzono na kurhanie ozna- jest na niewielkim cyplu, w widłach rzeki Le- czonym numerem 3 położonym na północnym śnej na zachód od stanowiska i bezimiennego skraju skupiska kopców. Jego średnica wynosi ok. cieku na północ od niego. Stanowisko znane 9 m, a wysokość względna ok. 0,5 m. Pod warstwą jest od lat 90. XX wieku z inwentaryzacji M. ściółki zadokumentowano trzy fragmenty cerami- Oszmiańskiego i z późniejszych badań po- ki, w tym jeden prawdopodobnie z okresu średnio- wierzchniowych. W 2016 roku w trakcie badań wiecza. Nasyp tworzyła jednolita warstwa piasku, Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w War- w której znaleziono 26 fragmentów ceramiki pra- szawie na stanowisku zarejestrowano dzie- dziejowej, łączonej wstępnie z kulturą wielbarską sięć kopców o nieznanej funkcji i chronologii. lub z okresem wpływów rzymskich. W północnej Na trzech z nich wykonano wiercenia świdrem części wschodniego profilu wykopu, odkryto okrą- geologicznym. Kopce układają się w trzech rzę- gły obiekt –najprawdopodobniej dołek posłupowy dach, o przebiegu W – E. o niewielkiej miąższości.

Bialowieza Forest. Sacharewo forest district – site 3 The site is located in Białowieża Forest, section Excavations conducted in 2017 as part of a pro- 413A, Forest Division Hajnówka, Forest Dis- ject “Cultural and Natural Heritage of the Białow- trict Sacharewo. It is situated on a small cape at ieża Forest” were carried out on barrow 3 located the fork of Leśna River west of the site and an un- at the northern edge of the cluster of mounds. It named watercourse located to the north. The site is about 9 meters in diameter, with about 0.5 me- has been known since the 1990s, from an inven- tre relative height. Under the forest litter three tory of M. Oszmiański and a surface survey per- fragments of ceramic products were identified, one formed in the later years. In 2016, during a re- of which was dated most probably to Middle Ages. search conducted by the Institute of Archaeology The embankment was formed by a uniform layer and Ethnology of the Polish Academy of Scienc- of sand in which 26 fragments of ancient ceramics es in Warsaw, as many as 10 mounds were iden- were found, initially dated back to the period of Ro- tified at the site, their function and chronology man influence (probably the ceramics should be as- unknown. The mounds are arranged in three sociated with the Wielbark culture). In the northeast-west oriented rows. On three of the said ern part of the east profile of the excavation a feature mounds drilling was performed using a geolog- of circular shape was discovered, most probably ical drill. a former posthole of insignificant thickness. Książka abstraktów [Abstracts book], Sesja posterowa [Poster session] 109 Przemysław Urbańczyk, Joanna Wawrzeniuk, Kamil Niedziółka, Michał Jakubczak, 55 Magdalena Rutyna, Roman Szlązak, Michał Szubski

Tajemniczy kurhan w Waśkach, stan. 1, Puszcza Białowieska Badane stanowisko położone jest w niewielkim wcześniej skupiska w odległości 0,3 km. Część lasku w pobliżu miejscowości Waśki, w gminie nasypów kurhanów zniszczonych zostało przez Narew, przy zachodnim skraju Puszczy Ladzkiej. współczesną orkę przeciwpożarową. Cmentarzysko kurhanowe w Waśkach wzmianko- W 2017 roku w ramach projektu pt. „Dzie- wane było po raz pierwszy przez F. Pokrowskiego dzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowie- w XIX wieku, a w drugiej połowie XX wieku mię- skiej” na jednym z kopców położonym niedaleko dzy innymi przez W. Sarnowską czy J. Jaskanisa. drogi, o średnicy 11 m, ze zniszczonym nasypem Stanowisko z siedmioma kurhanami zostało wpisa- wykonano sondaż o wymiarach 6x6 m. W trakcie ne do rejestru zabytków województwa białostockie- prac niestety nie zadokumentowano żadnych zabyt- go (dzisiaj podlaskiego) pod nr 125/A i 126/A jako ków ruchomych, ale pomimo tego wydaje się, że obiekt datowany na okres wczesnego średniowie- można interpretować obiekt jako kurhan. Wskazuje cza (VIII – XII wiek). W trakcie ponownej analizy na to zachowany charakterystyczny obiekt, w po- numerycznego modelu terenu (NMT) okazało się, staci rowka o miąższości 15-20 cm, przebiegającego że omawiane stanowisko obejmuje jedenaście kop- dookolnie w połowie średnicy kopca, który posiada ców. Kurhany zlokalizowane są po dwóch stronach analogie w innych założeniach funeralnych z terenu współczesnej drogi leśnej. Sześć z nich położonych Puszczy Białowieskiej, datowanych na okres wpły- jest na północ od drogi, trzy pozostałe, na połu- wów rzymskich. Hipoteza ta w przypadku tego kur- dnie. Kolejne dwa kopce związane ze stanowiskiem hanu wymaga potwierdzenia chociażby w datowa- znajdują się na północny zachód od opisywanego niu pobranych prób.

The mysterious mound in Waśki, Site 1, Bialowieza Forest Site 1 is located in a small wood nearby vil- In 2017, as part of the project titled “Cultur- lage Waśki, Narew commune, at the west edge al and natural heritage of the Białowieża Forest”, of the Ladzka Forest. The mounds in Waśki were the investigation was performed on a 6 by 6 me- first mentioned by F. Pokrowski in the 19th centu- tres area on one of the mounds situated by the track ry, and then in the second half of the 20th centu- (11 meters in diameter, with a destroyed embank- ry by, i. a. W. Sarnowska and J. Jaskanis. The site ment). Unfortunately, during the performed work with seven barrows was entered into the register no portable artefacts were obtained, yet it seems of historic monuments of the Białystok prov- that the mound can be interpreted as a barrow ince (currently the Podlasie province) under no. nonetheless. This is supported by a characteristic 125/A and 126/A as a feature dated back to Ear- preserved feature, specifically, a 15-20 cm thick ly Middle Ages (the 8th – 12th century). During concentric ditch half the diameter of the mound, a subsequent analysis of the digital terrain model analogous to such forms found in other funeral (DTM) the site in question proved to comprise structures in the Białowieża Forest dated back eleven mounds. to the Period of Roman Influence.

Archeologia obszarów leśnych The Archaeology of Woodlands

19-21 kwietnia 2018 (19-21 April 2018), Białowieża, Poland

Lista autorów i organizatorów konferencji [List of conference authors and organizers] 112 Lista autorów i organizatorów konferencji Mgr Paweł Banaszak Dr Emmet Byrnes Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Forest Service – Department of Agriculture, mgr Alina Jaszewska Food and the Marine Archaeological-Conservation Laboratory Agriculture House, Kildare Street, of Alina Jaszewska MA Dublin 2, DO2 WK12, Ireland; ul. gen. J. Bema 24, 62-020 Swarzędz; [email protected] [email protected] Mgr Agata Byszewska Dr hab . Piotr Banaszuk, prof . PB Narodowy Instytut Dziedzictwa Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, National Heritage Board of Poland Politechnika Białostocka ul. M. Kopernika 36/40, 00-924 Warszawa; Faculty of Civil and Environmental Engineering, [email protected] Bialystok University of Technology ul. Wiejska 45E, 15-351 Białystok; Dr hab . Adam Cieśliński [email protected] Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski Dr inż . Jadwiga Anna Barga- Institute of Archaeology, Faculty of History, Więcławska University of Warsaw Instytut Biologii, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, Wydział Matematyczno Przyrodniczy, 00-001 Warszawa; Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach [email protected] Institute of Biology, Faculty of Mathematics and Natural Science, Mgr Mateusz Cwaliński Jan Kochanowski University in Kielce Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, ul. M. Krzyżanowskiej 7 m 26, 25-435 Kielce; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Institute of Archaeology, Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań Dr Catherine Barnett ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; School of Archaeology, [email protected] Geography and Environmental Science, Department of Archaeology, Mgr Dorota Cyngot University of Reading Instytut Archeologii i Etnologii, Whiteknights, PO Box 227, Reading, RG6 6AB, Polska Akademia Nauk United Kingdom; Institute of Archaeology and Ethnology, [email protected] Polish Academy of Sciences al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; Dr Janusz Budziszewski [email protected] Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Mgr Jacek Czarnecki Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Projekt: Archeologiczne Przywracanie Pamięci w Warszawie o Wielkiej Wojnie, Instytut Archeologii i Etnologii, Institute of Archaeology, Polska Akademia Nauk Faculty of History and Social Sciences, Project: Archaeological Restoring Memory Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw of the Great War, Institute of Archaeology ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; and Ethnology, Polish Academy of Sciences [email protected] al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa [List of conference authors and organizers] 113 Prof . dr hab . Janusz Czebreszuk Dr Marina Frontasyeva Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Department of Neutron Activation Analysis, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Frank Laboratory of Neutron Physics, Institute of Archaeology, Faculty of History, Joint Institute for Nuclear Research Adam Mickiewicz University in Poznań Joliot-Curie str. 6, 141980 Dubna, ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; Moscow Region, Russia; [email protected] [email protected]

Mgr Jerzy Czerniec Dr Erin Gibson Instytut Archeologii i Etnologii, Marie Skłodowska-Curie Research Fellow, Archaeology, University of Glasgow Polska Akademia Nauk Gregory Building, University of Glasgow, Institute of Archaeology and Ethnology, G12 8QQ, Scotland; Polish Academy of Sciences [email protected] al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; [email protected] Mgr Aneta Gołębiowska-Tobiasz Katedra archeologie, Západočeská Univerzita v Plzni Mgr Szymon Domagała Department of Archaeology, Projekt: Archeologiczne Przywracanie Pamięci University of West Bohemia in Plzen o Wielkiej Wojnie, Instytut Archeologii i Etnologii, ul. Królewska 69/29, 30-081 Kraków; Polska Akademia Nauk [email protected] Project: Archaeological Restoring Memory of the Great War, Institute of Archaeology Mgr Paulina Gorazd-Dziuban and Ethnology, Polish Academy of Sciences Instytut Archeologii, Wydział Socjologiczno- al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski [email protected] Institute of Archaeology, Faculty of Sociology and History, University of Rzeszów Mariusz Dziekański ul. A. Matuszczaka 1/11, 35-081 Rzeszów; Instytut Archeologii, Wydział Humanistyczny, [email protected] Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Institute of Archaeology, Faculty of Humanities, Dr hab . Iwona Hildebrandt- Maria Curie-Skłodowska University in Lublin Radke, prof . UMK Hredków 27, 22-106 Sawin; Instytut Geoekologii i Geoinformacji, [email protected] Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Dr Marcin Engel Institute of Geoecology and Geoinformation, Faculty of Geographical and Geological Sciences, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Adam Mickiewicz University in Poznań State Archaeological Museum in Warsaw ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; ul. Długa 52, 00-241 Warszawa; [email protected] [email protected] Dr hab . Mirosław J . Hoffmann, Dr Marcin Frączek prof . UWM Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Department of Geomorphology, Geoarchaeology Institute of History and International Relations, and Evironmental Managment, Institute Faculty of Humanities, of Geography, Jan Kochanowski University in Kielce University of Warmia and Mazury in Olsztyn ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; ul. K. Obitza 1, 10-725 Olsztyn; [email protected] [email protected] 114 Lista autorów i organizatorów konferencji Dr Mateusz Jaeger Dr hab . Tomasz Kalicki, prof . UJK Instytut Kultury Europejskiej, Instytut Geografii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Wydział Matematyczno Przyrodniczy, Institute of European Culture, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Adam Mickiewicz University in Poznań Institute of Geography, ul. J. Kostrzewskiego 5, 62-200 Gniezno; Faculty of Mathematics and Natural Science, [email protected] Jan Kochanowski University in Kielce ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; Mgr Michał Jakubczak [email protected] Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk Institute of Archaeology and Ethnology, Dr Andrzej Kamocki Polish Academy of Sciences Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, ul. G. Morcinka 14/6, 01-496 Warszawa; Politechnika Białostocka [email protected] Faculty of Civil and Environmental Engineering, Bialystok University of Technology Dr hab . Michał Jankowski, ul. Wiejska 45E, 15-351 Białystok; prof . UMK [email protected] Katedra Gleboznawstwa i Kształtowania Krajobrazu, Wydział Nauk o Ziemi, Dr Małgorzata Karczewska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej Department of Soil Science and Landscape Central and Eastern Europe Research Center Management, Faculty of Earth Sciences, pl. Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1, Nicolaus Copernicus University in Toruń 15-420 Białystok; ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń; [email protected] [email protected] Dr hab . Maciej Karczewski, Mgr Alina Jaszewska prof . UwB Zarząd Główny Stowarzyszenia Naukowego Pracownia Archeologii Nieodległej Przeszłości, Archeologów Polskich Uniwersytet w Białymstoku Main Board of the Scientific Association Facility of Archaeology of the Contemporary Past, of Polish Archaeologists University of Białystok ul. Długa 52, 00-241 Warszawa; pl. Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1, [email protected] 15-420 Białystok; Mgr Katarzyna Kajukało [email protected] Pracownia Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Mgr Agata Karwecka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Powiatowego Konserwatora Zabytków, Laboratory of Wetland Ecology and Monitoring, Starostwo Powiatowe w Poznaniu Faculty of Geographical and Geological Sciences, Faculty of District Monument Conservator, Adam Mickiewicz University in Poznań District Office in Poznań ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; ul. J. Słowackiego 8, 60-823 Poznań; [email protected] [email protected]

Prof . dr Alena Kaleczyc Mgr inż . Andrzej Keczyński Institute of History, Białowieski Park Narodowy National Academy of Sciences of Belarus Białowieża National Park Academic str. 1, 220072 Minsk, Belarus; Park Pałacowy 11, 17-230 Białowieża; [email protected] [email protected] [List of conference authors and organizers] 115 Dr hab . Piotr Kittel, prof . UŁ Waldemar Kowalczyk Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Warmińsko Mazurskie Stowarzyszenie Instytut Nauk o Ziemi, Historyczno-Kolekcjonerskie Wydział Nauk Geograficznych, Historical-Collectors Association of Warmia and Mazury Uniwersytet Łódzki al. Warszawska 80/3, 10-084 Olsztyn; Department of Geomorphology [email protected] and Paleogeography, Institute of Earth Sciences, Faculty of Geographical Sciences, University of Łódź Mgr Dariusz Krasnodębski ul. G. Narutowicza 88, 90-139 Łódź; Instytut Archeologii i Etnologii, [email protected] Polska Akademia Nauk Institute of Archaeology and Ethnology, Dr hab . Jörg Kleemann, prof . US Polish Academy of Sciences Katedra Archeologii, Instytut Historii al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; [email protected] i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Szczeciński Mgr Agnieszka Krawczewska Department of Archaeology, Institute of History Wydział Powiatowego Konserwatora Zabytków, and International Relations, Starostwo Powiatowe w Poznaniu University of Szczecin Faculty of District Monument Conservator, ul. Krakowska 71-79, 71-017 Szczecin; District Office in Poznań [email protected] ul. J. Słowackiego 8, 60-823 Poznań; [email protected] Dr Edyta Kłusakiewicz Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii Dr Tomasz Krzywicki i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy Uniwersytet Jana Kochanowskiego State Geological Institute Department of Geomorphology, – National Research Institute Geoarchaeology, and Evironmental Managment, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; Institute of Geography, Jan Kochanowski [email protected] University in Kielce ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; Mgr Piotr Kusztal [email protected] Zakład Geomorfologii, Geoarcheologii i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Dr Dawid Kobiałka Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Department of Geomorphology, Geoarchaeology Instytut Archeologii i Etnologii, and Evironmental Managment, Polska Akademia Nauk Institute of Geography, Institute of Archaeology and Ethnology, Jan Kochanowski University in Kielce Polish Academy of Sciences ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; [email protected] [email protected] Prof . dr hab . Mariusz Lamentowicz Dr Piotr Kołaczek Pracowania Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Laboratory of Wetland Ecology and Monitoring, Department of Biogeography and Palaeoecology, Department of Biogeography and Palaeoecology, Adam Mickiewicz University in Poznań Adam Mickiewicz University in Poznań ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; [email protected] [email protected] 116 Lista autorów i organizatorów konferencji Prof . dr hab . Małgorzata Latałowa Dr Marek Majewski Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Instytut Geografii i Studiów Regionalnych, Katedra Ekologii Roślin, Wydział Matematyczno Przyrodniczy, Wydział Biologii, Akademia Pomorska w Słupsku Uniwersytet Gdański Institute of Geography and Regional Studies, Laboratory of Palaeoecology and Archaeobotany, Faculty of Mathematics and Natural Sciences, Department of Plant Ecology, Pomeranian University in Słupsk Faculty of Biology, ul. Partyzantów 27, 76-200 Słupsk; University of Gdańsk [email protected] ul. Wita Stwosza 59, 80-308 Gdańsk; [email protected] Dr hab . Przemysław Makarowicz, prof . UAM Mgr Iwona Lewoc Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet Warszawski Institute of Archaeology, Faculty of History, Institute of Archaeology, Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań University of Warsaw ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; ul. Julianowska 26/5, 03-338 Warszawa; [email protected] [email protected] Dr hab . Mirosław Makohonienko, Dr Olgierd Ławrynowicz prof . UAM Instytut Archeologii, Zakład Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Uniwersytet Łódzki Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Institute of Archaeology, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Faculty of Philosophy and History, Department of Geology and Paleogeography University of Łódź of the Quaternary, ul. G. Narutowicza 65, 90-131 Łódź; Institute of Geoecology and Geoinformation, [email protected] Adam Mickiewicz University in Poznań ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; Dr hab . Piotr Łuczkiewicz, [email protected] prof . UMCS Instytut Archeologii, Dr Katarzyna Marcisz Wydział Humanistyczny, Pracowania Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Zakład Biogeografii i Paleoekologii, Institute of Archaeology, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Faculty of Humanities, Laboratory of Wetland Ecology and Monitoring, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin Department of Biogeography and Palaeoecology, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin; Adam Mickiewicz University in Poznań [email protected] ul. B. Krygowskiego 10, 61-680 Poznań; [email protected] Dr Marcin Maciejewski Instytut Archeologii, Wydział Nauk Mgr Łukasz Marszałek Historycznych i Pedagogicznych, Instytut Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Wrocławski Akademia Pomorska w Słupsku Institute of Archaeology, Faculty of Historical Institute of Geography and Regional Studies, and Pedagogical Sciences, University of Wroclaw Pomeranian University in Słupsk ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław; ul. Partyzantów 27, 76-200 Słupsk; [email protected] [email protected] [List of conference authors and organizers] 117 Prof . dr Żanna Nikołajewna Mgr Jagoda Mizerka Matwiiszyna Projekt: Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Department of Paleogeography, Puszczy Białowieskiej, Institute of Geography, Instytut Archeologii, National Academy of Sciences of Ukraine Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Volodymyrska str. 44, 01030 Kyiv, Ukraine; w Warszawie [email protected] Project: Cultural and natural heritage of the Bialowieża Forest, Dr Dmitri Mauquoy Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw School of Geosciences, ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; University of Aberdeen [email protected] Elphinstone Road, Aberdeen AB24 3UF, United Kingdom; Mgr Piotr Mleczko [email protected] Instytut Historii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Dr . Sc . Janja Mavrović-Mokos Uniwersytet Rzeszowski Department of Archaeology, Institute of History, Faculty of Humanities and Social Sciences, Faculty of Sociology and History, University of Zagreb University of Rzeszów I. Lucica 3, HR-10000 Zagreb, Croatia; Lubzina 301, 39-102 Lubzina; [email protected] [email protected]

Mgr Izabela Mellin-Wyczółkowska Mgr Ewa Natalia Moroz-Keczyńska Mazurska Pracownia Archeologiczna „Rudka” Białowieski Park Narodowy Masurian Archaeological Facility „Rudka” Białowieża National Park ul. Bałtycka 18, 11-400 Kętrzyn; Park Pałacowy 11, 17-230 Białowieża; [email protected] [email protected]

Dr hab . Andrzej Michałowski, Dr Magdalena Moskal-del Hoyo prof . UAM Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Archeologii, Polska Akademia Nauk W. Szafer Institute of Botany, Wydział Historyczny, Polish Academy of Sciences Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków; Institute of Archaeology, [email protected] Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań Mgr Agnieszka Mroczkowska ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, [email protected] Instytut Nauk o Ziemi, Wydział Nauk Geograficznych, Dr Łukasz Miechowicz Uniwersytet Łódzki Instytut Archeologii i Etnologii, Department of Geomorphology and Paleogeography, Polska Akademia Nauk Institute of Earth Sciences, Institute of Archaeology and Ethnology, Faculty of Geographical Sciences, Polish Academy of Sciences University of Łódź al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; ul. G. Narutowicza 88, 90-139 Łódź; [email protected] [email protected] 118 Lista autorów i organizatorów konferencji Dr Jakub Niebieszczański Prof . dr hab . Jerzy Nitychoruk Pracownia Archeologii Śródziemnomorskiej Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych, Epoki Brązu, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Instytut Archeologii, Pawła II w Białej Podlaskiej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Faculty of Economics and Technical Sciences, Laboratory of Mediterranean Bronze Age Pope John Paul II State School of Higher Archaeology, Education in Biała Podlaska Institute of Archaeology, ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska; Adam Mickiewicz University in Poznań [email protected] ul. Umultowska 89D p. 2.135, 61-614 Poznań; [email protected] Dr hab . Agnieszka Noryśkiewicz Instytut Archeologii, Dr Kamil Niedziółka Wydział Nauk Historycznych, Projekt: Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Puszczy Białowieskiej, Instytut Archeologii, Institute of Archaeology, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Faculty of History, w Warszawie Nicolaus Coprenicus University in Toruń Project: Cultural and natural heritage ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń; of the Bialowieża Forest, [email protected] Institute of Archaeology, Cradinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Dr Daniel Okupny ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Instytut Geografii, [email protected] Wydział Geograficzno-Biologiczny, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Mgr Jacek Niegowski Narodowej w Krakowie ul. Rybaki 32a/9, 87-100 Toruń; Institute of Geography, [email protected] Faculty of Geography and Biology, Pedagogical University of Cracow Mgr Kamil Niemczak ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków; Instytut Archeologii, [email protected] Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski Mgr Hanna Olczak Institute of Archaeology, Projekt: Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Faculty of History, Puszczy Białowieskiej, University of Warsaw Instytut Archeologii, Aleja Zjednoczenia 13/34, 01-829 Warszawa; Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego [email protected] w Warszawie Project: Cultural and natural heritage Dr Barbara Niezabitowska- of the Bialowieża Forest, Wiśniewska Institute of Archaeology, Instytut Archeologii, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Wydział Humanistyczny, ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie [email protected] Institute of Archaeology, Faculty of Humanities, Maria Curie-Skłodowska Mgr Michał Paczkowski University in Lublin Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin; State Archaeological Museum in Warsaw [email protected]. ul. Długa 52, 00-241 Warszawa; lublin.pl [email protected] [List of conference authors and organizers] 119 Nicholas Pankhurst BA Dr Paweł Przepióra School of Archaeology, Instytut Geografii, Geography and Environmental Science, Wydział Matematyczno Przyrodniczy, Department of Archaeology, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach University of Reading Institute of Geography, Whiteknights, PO Box 227, Faculty of Mathematics and Natural Science, Reading, RG6 6AB, United Kingdom; Jan Kochanowski University in Kielce n.a.pankhurst@reading ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce; [email protected] Dr Piotr Papiernik Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi Kamil Rabiega Archaeological and Ethnographic Museum in Łódź Instytut Archeologii, Plac Wolności 14, 91-415 Łódź; Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, [email protected] Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Mgr inż . Łukasz Plica Institute of Archaeology, Nadleśnictwo Zdrojowa Góra Faculty of History and Social Sciences, Forest Inspectorate Zdrojowa Góra Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw al. Poznańska 126, 64-920 Piła; ul. J. Słowackiego 28, 62-700 Turek; [email protected] [email protected]

Dr Aleksander Pluskowski, Dr Joanna Rennwanz Assoc . Prof . Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych, Department of Archaeology, Instytut Archeologii i Etnologii, University of Reading Polska Akademia Nauk Whiteknights, PO Box 227, Centre for Studies into Late Antiquity and Early Reading, RG6 6AB, United Kingdom; Medieval Times, a.g.pluskowski@reading Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences Dr Łukasz Pospieszny ul. Rubież 46, 61-612 Poznań; Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych, [email protected] Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk Dr Artur Rewekant Centre for Studies into Late Antiquity and Early Wydział Kultury Fizycznej i Ochrony Zdrowia, Medieval TimesInstitute of Archeology Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie and Ethnology, The Faculty of Physical Education Polish Academy of Sciences and Health Preservation, ul. Rubież 46, 61-612 Poznań; State High School of Applied Sciences in Konin [email protected] ul. Przyjaźni 1, 62-510 Konin; [email protected] Prof . Hrvoje Potrebica, Ph .D . Department of Archaeology, Dr Jarosław Rola Faculty of Humanities and Social Sciences, Muzeum Okręgowe w Pile University of Zagreb Regional Museum in Piła I. Lucica 3, HR-10000 Zagreb, Croatia; ul. Browarna 7, 64-920 Piła; [email protected] [email protected] 120 Lista autorów i organizatorów konferencji Mgr Jan Romaniszyn Dr Jarosław Sobieraj Instytut Archeologii, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie Wydział Historyczny, Museum of Warmia and Mazury in Olsztyn Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Zamkowa 2, 10-074 Olsztyn; [email protected] Institute of Archaeology, Faculty of History, Dr Rafał Solecki Adam Mickiewicz University in Poznań Instytut Archeologii, ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, [email protected] Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Mgr Magalena Rutyna Institute of Archaeology, Instytut Archeologii, Faculty of History and Social Sciences, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego [email protected] w Warszawie Institute of Archaeology, Mgr Mateusz Sosnowski Faculty of History and Social Sciences, Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Institute of Archaeology, Faculty of History, [email protected] Nicolaus Coprenicus University in Toruń Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń; Dr Wiesław Skrobot [email protected] Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy, Mgr inż . Adam Standio Collegium Polonicum w Słubicach Nadleśnictwo Zdrojowa Góra Polish-German Research Institute, Forest Inspectorate Zdrojowa Góra Collegium Polonicum in Słubice al. Poznańska 126, 64-920 Piła; ul. Jana Pawła II 3a/14, 14-100 Ostróda; [email protected] [email protected] Dr inż . Krzysztof Stereńczak Dr Michał Słowiński Instytut Badawczy Leśnictwa Zakład Zasobów Środowiska i Geozagrożeń, Forest Research Institute ul. Braci Leśnej 3, 05-090 Sękocin Stary; Instytut Geografii i Przestrzennego [email protected] Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk Mgr Mateusz Stróżyk Department of Environmental Resources Muzeum Archeologiczne w Poznaniu and Geohazards, Archaeological Museum in Poznań Institute of Geography and Spatial Organization, ul. Wodna 27, 61-781 Poznań; [email protected] Polish Academy of Sciences ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; Mgr Marcin Sykuła [email protected] Katedra Gleboznawstwa i Kształtowania Krajobrazu, Wydział Nauk o Ziemi, Mgr Cezary Sobczak Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Department of Soil Science and Landscape Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Management, Faculty of Earth Sciences, State Archaeological Museum in Warsaw Nicolaus Copernicus University in Toruń ul. Długa 52, 00-241 Warszawa; ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń; [email protected] [email protected] [List of conference authors and organizers] 121 Inż . Jarosław Szczepkowski Krystyna Truscoe MA Nadleśnictwo Zdrojowa Góra School of Archaeology, Geography Forest Inspectorate Zdrojowa Góra and Environmental Science, al. Poznańska 126, 64-920 Piła; Department of Archaeology, [email protected] University of Reading Whiteknights, PO Box 227, Mgr Roman Szlązak Reading, RG6 6AB, United Kingdom; [email protected] Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Prof . zw . dr hab . Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Przemysław Urbańczyk w Warszawie Instytut Archeologii, Institute of Archaeology, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Faculty of History and Social Sciences, w Warszawie Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Institute of Archaeology, ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw [email protected] ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-936 Warszawa; [email protected] Konrad Szostek Instytut Archeologii, Oleg Voronenko MA Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Institute of History, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego National Academy of Sciences of Belarus w Warszawie Academic str. 1, 220072 Minsk, Belarus; [email protected] Institute of Archaeology, Faculty of History and Social Sciences, Mgr inż . Grzegorz Wanat Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Nadleśnictwo Nowe Ramuki ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Forest Inspectorate Nowe Ramuki [email protected] Nowy Ramuk 19, 10-687 Olsztyn; [email protected] Mgr Michał Szubski Instytut Archeologii, Dr Joanna Wawrzeniuk Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, w Warszawie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Institute of Archaeology, w Warszawie Faculty of History and Social Sciences, Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Faculty of History and Social Sciences, ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; [email protected] [email protected] Dr Milena Teska Mgr Mateusz Wawrzyniak Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Institute of Archaeology, Faculty of History, Institute of Archaeology, Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań Adam Mickiewicz University in Poznań ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; [email protected] [email protected] 122 Lista autorów i organizatorów konferencji Mgr Piotr Wawrzyniak Mgr Tadeusz Wiśniewski Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Instytut Archeologii, mgr Alina Jaszewska Wydział Humanistyczny, Archaeological-Conservation Laboratory Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie of Alina Jaszewska MA Institute of Archaeology, ul. gen. J. Bema 24, 61-546 Swarzędz; Faculty of Humanities, [email protected] Maria Curie-Skłodowska University in Lublin pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin; Dr hab . Fabian Welc [email protected] Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Zuzanna Wyczółkowska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Instytut Archeologii, w Warszawie Wydział Historyczny, Institute of Archaeology, Uniwersytet Warszawski Faculty of History and Social Sciences, Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Faculty of History, ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; University of Warsaw [email protected] ul. Bałtycka 18, 11-400 Kętrzyn; [email protected] Daniel Wheeler BA School of Archaeology, Mgr Mariusz Wyczółkowski Geography and Environmental Science, Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego Department of Archaeology, Wojciech Kętrzyński Museum in Kętrzyn University of Reading ul. Bałtycka 18, 11-400 Kętrzyn; Whiteknights, PO Box 227, [email protected] Reading, RG6 6AB, United Kingdom; [email protected] Dr Jacek Wysocki Mgr Joanna Wicha Instytut Archeologii, Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Profesora Konrada Jażdżewskiego Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Professor Konrad Jażdżewski Foundation w Warszawie for Archaeological Research Institute of Archaeology, Plac Wolności 14, 91-415 Łódź; Faculty of History and Social Sciences, [email protected] Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; Mgr Barbara Wielgus [email protected] Instytut Archeologii, Wydział Historyczny, Dr hab . Anna Zalewska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Archeologii i Etnologii, Institute of Archaeology, Polska Akademia Nauk Faculty of History, Institute of Archaeology and Ethnology, Adam Mickiewicz University in Poznań Polish Academy of Sciences Okunie 17 m. 2, 74-320 Barlinek; al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa; [email protected] [email protected] [List of conference authors and organizers] 123 Dr hab . Rafał Zapłata Zakład Konserwacji Zabytków i Ochrony Krajobrazu, Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Department of Monument Conservation and Landscape Protection, Institute of Art History, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; [email protected]

Katarzyna Zdeb Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Institute of Archaeology, Faculty of History and Social Sciences, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw ul. K. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa; [email protected]

Dr Marcelina Zimny Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański Laboratory of Palaeoecology and Archaeobotany, Department of Plant Ecology, Faculty of Biology, University of Gdańsk ul. Wita Stwosza 59, 80-308 Gdańsk; [email protected] Notatki [Notes] Notatki [Notes] Notatki [Notes] Notatki [Notes] Notatki [Notes]