Nowa Forma W Architekturze Łotewskiej I Jej Filiacje Na Przełomie XIX I XX Wieku Na Przykładzie Rygi

NAUKA SCIENCE

Zdzisława Tołłoczko

Nowa forma w architekturze łotewskiej i jej filiacje na przełomie XIX i XX wieku na przykładzie Rygi

New form in Latvian architecture, and its affiliations at the turn of the 19th and the 20th century, on the example of Riga

Określenie ‘nowa forma’ nie jest pojęciem The term ‘new form’ is not a particularly orig- szczególnie oryginalnym bądź odkrywczym, ale za inal or innovative notion, but a very useful one, to bardzo poręcznym lub czasami niezastąpionym. sometimes even indispensable. The formula has Formułę tę stosowało z powodzeniem wielu au- been successfully used by many authors, among torów, a wśród nich, między innymi, Andrzej K.Ol- whom there were Andrzej K. Olszewski and Er- szewski oraz Ernest Niemczyk1. Próbowali oni nest Niemczyk. They tried to grasp the essence of uchwycić istotę nowych nurtów w architekturze, new trends in architecture which fell outside the które wymykały się spod rygorów naczelnych kie- rigorous principles of the mainstream tendencies, runków nie spełniając warunków przypisywanych by not fulfilling the requirements either of the old na ogół stylom dawnym, jak i modnym tendencjom styles or the fashionable trends shaping the most kształtującym architekturę najnowszą. Autorzy ci modern architecture. The authors focused their skupiali głównie swą uwagę na stylowych wyda- attention mainly on stylistic events which took rzeniach lat około 1900-1925, opisując i analizując place during the years 1900-1925, describing and zjawiska niezwiązane bezpośrednio z awangardą, analyzing the phenomena not directly connected czyli z nieawangardową architekturą nowoczesną2. with the avant-garde, which means the non-avant- Tymczasem w historii sztuki od jej zarania niemal garde modern architecture. Since the beginnings zawsze pojawiała się jakaś ‘nowa forma’ i nie była of the history of art there always appeared a ‘new ona wyłącznie fenomenem pierwszej ćwierci XX form’, so it was not exclusively a phenomenon of wieku. Zawsze wszak istniała jakaś współczesność, the first quarter of the 20th century. There always czyli ówczesna nowoczesność, bądź to osobliwy, existed some sort of present, that is the then mo- jedyny dla jakiejś epoki, modernizm. Przykłado- dernity, or a peculiar modernism, particular to wo, Michel Ragon twierdzi, że sam termin archi- a given epoch. For example, Michel Ragon claims tecture moderne jest nonsensem, gdyż wszystkie sty- that the term architecture moderne itself is nonsense le były kiedyś modernes3. Ale i w nich ścierały się since all the styles were once modernes, in which trendy zachowawcze i bardziej nowatorskie. Traf- conservative and innovative trends clashed as well. nie zatem A.K.Olszewski konstatuje, iż: „...Starcie A. K. Olszewski concluded that “…Clashing of the się ‘nowego’ ze ‘starym’ musi wywołać pewne for- ‘new’ with the ‘old’ must result in some forms in my pośrednie, oscylujące między uproszczoną tra- between, oscillating between simplified tradition dycją a powierzchowną nowoczesnością”4. Dobrą and superficial modernity”. A good illustration lo- ilustracją ulokowaną w szeroko rozumianym mo- cated in the widely understood Modernism, and dernizmie, a znakomicie ugruntowującą ów po- perfectly consolidating the above mentioned view-

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 11 gląd, może być północnoniemiecki ekspresjonizm, point was the north-German Expressionism which który estetycznie nawiązywał do mistyki gotyku5. alluded aesthetically to the mysticism of the Goth- Były więc różne modernizmy, a ich rozmaite ga- ic. There were different modernisms, and their tunki nosiły wiele nazw. Podstawowym wszakże various versions were called numerous names. ich wyróżnikiem jest odpowiedź na pytanie, czy However, their distinctive feature is the answer to nie tylko pragnęły, ale przede wszystkim: czy swe the question whether they not merely wanted to, marzenia zrealizowały w kwestii radykalnego od- but whether they realized their dreams concern- cięcia się od przeszłości – zerwania ciągłości trady- ing the matter of radical separation from the past – cji architektonicznej. breaking the continuity of architectonic tradition. Punktem ciężkości zainteresowań autorki ni- The focus of interest of the author of this paper niejszego artykułu jest nowa forma w architektu- is the new form in architecture which, since new rze, która, jako że nowa, to rzecz oczywista nowo- meant also modern, but at the same time was sub- czesna, ale jednocześnie podporządkowana zasa- ordinated to the principle expressed in the maxim dzie zawartej w paremi św.Tomasza z Akwinu, of the St. Thomas Aquinas, saying: Conservatio est brzmiącej: Conservatio est continua creatio, którą to continua creation, was so wonderfully developed by myśl tak wspaniale rozwinął w swej teorii estetycz- Edmund Burke in his aesthetic theory. And so was nej Edmund Burke6. I taką właśnie jest, na poły the half – new, half – traditional architecture of Riga nowa, na poły tradycjonalna, odpowiadająca po- at the turn of the 19th and 20th century, which re- dobnym nurtom europejskim, architektura Rygi na flected similar European trends. Let us have a look przełomie XIX i XX wieku. Rzućmy pokrótce at some of its examples, considering the new situ- okiem na jej niektóre przykłady, uwzględniwszy ation which questioned the time-honoured prin- nową sytuację, w której zakwestionowano uświę- ciples of identifying historic styles on the basis of cone zasady wytyczania stylów historycznych na ideal types, constructed on the basis of mutual for- podstawie typów idealnych, skonstruowanych mal and ideal connections, thus dividing the whole w oparciu o wzajemne powiązania formalno-ide- centuries. In the case of appearance of the in-be- owe, dzieląc na tej zasadzie całe stulecia. Natomiast tween forms, e.g. those known as decadent style, w przypadku pojawiania się form pośrednich, np. proto-style, post-style, neo-style etc. moving away określanych jako: styl okołoschyłkowy, protostyl, from the ideal type, at the turn of the 19th and the poststyl, neostyl, itp., oddalających się od typu ide- 20th century the problem was additionally compli- alnego, na przełomie XIX i XX wieku problem cated by the appearance of eclecticism and the re- komplikował się dodatkowo w przypadku pojawie- action to it, namely Secession which in France was nia się eklektyzmu i reakcji nań, czyli secesji, która known as Art Nouveau, while in England it was we Francji nosiła nazwę Art Nouveau, a w Anglii called Modern Art. zwała się Modern Art7. Considering the limited choice and the subject Do pierwszych prognostyków owego nowego range discussed in this article, among the first bea- genre’u należy, uwzględniwszy skromność wyboru cons of the new genre was the first building of the i zakresu ujętej w tym artykule problematyki, industrial complex of the VEF factory erected by pierwszy budynek zespołu zakładów VEF w Ry- Heinrich Karl Scheel during the years 1899-1914. dze, wzniesiony w latach 1899-1914 przez Heinri- The factory, which was then owned by the Rus- cha Karla Scheela. Zakłady te, wówczas należące sian electro-technical enterprise Union, belonged do rosyjskiego przedsiębiorstwa elektrotechnicz- to the German concern AEG, so it was not sur- nego Union, wchodziły w skład niemieckiego kon- prising that Peter Behrens participated in the next cernu AEG i nic przeto dziwnego, że w kolejnej stage of expansion during the following years. Some rozbudowie w latach następnych uczestniczył Pe- Latvian scientists gave the work of Scheel the name ter Behrens. Pracę Scheela niektórzy badacze ło- Rundbogenstil, though it seems that this particular tewscy określają mianem Rundbogenstil, atoli wy- object represents eclecticism more than neo-Ren- daje się, że w tym obiekcie więcej eklektyzmu niż aissance of which Rundbogenstil was a variety. The neorenesansu, którego odmianą był Rundbogenstil8. before mentioned statement is not a criticism, al- Przy tym stwierdzenie to nie jest czymś w rodzaju though eclecticism and academism constituted an zarzutu, wszak jeszcze do niedawna eklektyczność anathema until recently, nowadays they have be- bądź akademizm były anatemą, zaś obecnie stały come a significant feature indicating particular in- się znamiennym wskazaniem na swoistą innowa- novativeness in the architecture at the turn of the cyjność w architekturze przełomu XIX i XX wie- 19th and 20th century. Eclecticism was invented by ku. Eklektyzm wymyślili już architekci w dobie architects during the Greek antiquity or even ear- antyku greckiego, a nawet wcześniej, o rzymskim lier, not to mention the Roman period. Therefore, nie wspominając. Zatem dziewiętnastowieczne the 19th-century mutations of those stylistic hybrids

12 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 mutacje owych hybryd stylowych śmiało nazwać can confidently be called new eclecticism, and the można nowym eklektyzmem, a odwaga w ampli- bravery in amplifying various motifs deserved the fikacji różnorodnych motywów zasługuje na mia- name of a curious, nevertheless a novel form. no osobliwej wprawdzie, a jednak nowej formy (fig. 1, 2). However, the closer it was to the end of (ryc. 1, 2). Wszelako im bliżej końca XIX stulecia, the 19th century, the more this new proto-form was ta nowa protoforma ulega znaczącej redukcji reduced and its detail, or even the tectonics itself, i uproszczeniu detalu, a nawet tektoniki samej. Się- simplified. According to the findings of Krzysztof gając do ustaleń Krzysztofa Stefańskiego, posłużyć Stefański, one could use an analogy assuming that, się można analogią zakładającą, że podobnie jak similarly to ‘mature historicism’, ‘mature eclecti- „dojrzały historyzm”, tak i „dojrzały eklektyzm” na cism’ evolved at the turn of the centuries towards przełomie stuleci ewoluowały ku rozwiązaniom more reserved solutions, while still maintaining the bardziej powściągliwym, aczkolwiek dalej konty- continuity of cultural development of Europe. The nuowały ciągłość rozwoju kulturowego Europy9. comparison of the VEF factory in Riga with the Dobrym przykładem będzie zatem porównanie building of the new Artus Court in Toruń, com- ryskich zakładów VEF z budynkiem nowego Dwo- pleted in 1888 according to the design by Rudolph ru Artusa w Toruniu, ukończonym w 1888 roku, Schmidt, could serve as a good example (fig. 3). podług planów Rudolpha Schmidta10 (ryc. 3). New form also accompanied the phenomena Nowa forma towarzyszyła również zjawiskom generally described as secession. Naturally, seces- określanym ogólnie mianem secesji. Rzecz jasna sion itself was a post-modernist style, however in secesja była sama w sobie stylem protomoderni- many countries including Latvia it was interspersed stycznym, jednakże w wielu krajach, także i na with historicism and eclecticism, an excellent ex- Łotwie, mieszała się z historyzmem i eklektyzmem, ample of which is the edifice of the former school czego znakomitym przykładem w Rydze jest of commerce, currently the Latvian Academy of gmach byłej szkoły handlowej, a obecnie Łotew- Art, erected during the years 1902-1905, accord- skiej Akademii Sztuki, wzniesiony w latach 1902- ing to the design of Wilhelm Ludwig Bockslaff. It -1905 podług planów Wilhelma Ludwiga Bockslaf- is a relatively free interpretation of Gothic, aesthet- fa. Jest to dość swobodna interpretacja gotyku na- ically alluding to the spirit of Hansa Gothic, though wiązująca estetycznie do ducha gotyku hanzeatyc- not so innovative as in the case of Teodor Talowski. kiego, choć nie tak nowatorska jak u Teodora Ta- The interiors of the Academy building present par- lowskiego. Zwłaszcza wnętrza budynku Akademii ticularly magnificent examples of combining se- przynoszą przykłady znakomitego łączenia secesji cession and neo-Gothic, while their high standard i neogotyku, zaś wysoki poziom rękodzieła arty- of artistic craftsmanship allows for comparing them stycznego pozwala je porównać z pracami Louisa to the works of Louis Comfort Tiffany (fig. 4, 5). Comforta Tiffany’ego11 (ryc. 4, 5). Art Nouveau, which is called Ju-gendstila in Do secesji, na Łotwie zwanej Ju-gendstila, zali- Latvia, also comprises the so called there national cza się na ogół tamże tak zwany narodowy roman- Romanticism. It is a specific phenomenon in the tyzm. Jest to swoisty fenomen w sztuce tego kraju art of that country which is an aesthetic emanation będący estetyczną emanacją narodowych aspiracji of national aspirations of arising society based on rodzącego się społeczeństwa opartego na tradycjach ethnic traditions. At the first glance, the art of na- etnicznych. Na pierwszy rzut oka architektura national Romanticism evokes associations with the rodowego romantyzmu wywołuje skojarzenia late Berlin secession combined with the actual in- z późną secesją berlińską, połączonej z faktyczny- fluence of Eliel Saarinen style. Such associations mi wpływami stylu Eliela Saarinena. Takie asocja- can be justified in real terms. Firstly, the influence cje mają swe realne uzasadnienie. Po pierwsze – of German culture was very strong in Latvia and wpływy kultury niemieckiej na Łotwie były bar- German language was the second, besides Russian, dzo silne, a język niemiecki był drugim, po rosyj- official language in the area of the Tzar’s provinc- skim, językiem urzędowym na terenach carskich es which nowadays constitute the Republic of guberni, tworzących dzisiejszą Republikę Łotew- Latvia. And secondly, Finland – the homeland of ską. I po drugie – Finlandia, ojczyzna Saarinena, Saarinen, also belonged to the Russian Empire. należała również do imperium rosyjskiego. Founding in 1896 in the Riga Polytechnic Insti- Ogromne znaczenie na powstanie i rozwój tego tute of the Department of Building and Architec- stylu miało założenie w 1896 roku w Ryskim In- ture, where a new generation of architects not con- stytucie Politechnicznym Wydziału Architektury nected with Petersburg or German colleges was i Budownictwa, w którym wykształciło się nowe educated, had a great impact on the creation and pokolenie architektów, niezwiązanych z uczelnia- development of that style. That private school mi petersburskimi lub niemieckimi. Ta prywatna quickly earned significant scientific reputation, and

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 13 Ryc. 1. Zakłady VEF. Ryga. H. K. Schell, 1899− Ryc. 4. Łotewska Akademia Sztuki. Ryga. −1914 W.L. Bockslaff, 1902−1905 Fig. 1 VEF factory, Riga. H. K. Scheel, 1899− Fig. 4. Latvian Academy of Art, Riga. −1914 W.L. Bockslaff, 1902−1905.

Ryc. 5. Łotewska Akademia Sztuki, witraż. Ryga. E. Tode, 1905 Fig. 5. Latvian Academy of Art, stained−glass window. Riga. E. Tode, 1905

Ryc. 2. Zakłady VEF, fragment. Ryga. Rzeź− Ryc. 6. Budynek byłej szkoły prywatnej. Ryga. Ryc. 7. Budynek byłej szkoły prywatnej, wnę− ba, H. Še−l, 1898 K. Pe−lkše−ns, E. Laube, 1905 trze. Ryga. J. Madernieks, ok. 1910 Fig. 2 VEF factory, fragment, Riga. Sculpture, Fig. 6. Building of the former private school, Fig. 7. Building of the former private school, H. Še−l, 1898 Riga. K. Pe−kše−ns, E. Laube, 1905 interior, Riga. J. Madernieks, app. 1910

Ryc. 3. Dwór Artusa. Toruń. R. Schmidt, 1888 Ryc. 8. Ryskie Towarzystwo Łotewskie. Ryga. E. Laube, E. Pole, 1909 Fig. 3. The Artus Court, Toruń. R. Schmidt, 1888 Fig. 8. Latvian Society in Riga, Riga. E. Laube, E. Pole, 1909

14 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 9. Bank Towarzystw Spółdzielczych. Warszawa. J. Heurich (jr), 1912−1917 Fig. 9. Bank of Cooperative Societies, Warszawa. J. Heurich (jr), 1912−1917

Z Ryc. 10. Ryski Bank Handlowy. Ryga P. Mandelštams, 1913 Fig. 10. The Merchant Bank, Riga. P. Mandelštams, 1913

C Ryc. 11. Blok mieszkalny przy ul. Au− sekl,a 3. Ryga. P. Dreijmanis, 1927 Fig. 11. Residential block at 3 Ausekl,a St., Riga. P. Dreijmanis, 1927

V Ryc. 12. Blok mieszkalny Liebknech− thof. Wiedeń. K. Krist,1926 Fig.12. Residential block Liebknech− thof, Vienna. K. Krist, 1926

− Ryc. 13. Budynek mieszkalno−usługowy przy ul. G, ertrudes Ryc. 14. Budynek mieszkalno−usługowy przy 118 Avenue des Champs Élysées. 27. Ryga. T. Hermanovski, 1934 Paryż. J. Desbouis, 1929 − Fig. 13. Residential – utility building at 27 G, ertrudes St., Riga. Fig. 14. Residential−utility building at 118 Avenue des Champs Élysées, Paris. T. Hermanovski, 1934 J. Desbouis, 1929

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 15 uczelnia rychło zyskała znaczącą reputację nauko- on its basis the Riga Polytechnic was created in wą i na jej bazie w 1918 roku powstała Politechni- 1918. It might be worth adding, that General ka Ryska. Na marginesie warto może dodać, że Władysław Anders graduated from that school be- uczelnię tę, jeszcze przed pierwszą wojną świato- fore the World War I. The above mentioned new wą, ukończył gen. Władysław Anders. Wspomnia- generation of Latvian architects derived mostly ne już nowe pokolenie architektów łotewskich from the middle class, and represented new na- wywodziło się z klasy średniej głównie i reprezen- tional identity seeking sources of inspiration in folk towało nową tożsamość narodową, poszukującą culture. Therefore, the national – romantic style źródeł inspiracji w kulturze ludowej. Stąd też was dominated by rustic elements and ethnograph- w stylu narodowo-romantycznym dominuje ru- ic stylisation. Among numerous artists represent- stykalizm i etnograficzna stylizacja. Wśród wielu ing this current one could distinguish particularly twórców tego nurtu wyróżnili się szczególnie Konstanti-ns Pe-kše-ns i Eiens Laube (fig. 6, 7). Konstanti-ns Pe-kše-ns i Eiens Laube12 (ryc. 6, 7). On the tide of the Latvian national revival, in- Na fali łotewskiego odrodzenia narodowego, tensified by the revolution of 1905, an object of zintensyfikowanego rewolucją 1905 roku, powstał special rank was created both if we consider new obiekt szczególnej rangi, mając na uwadze zarów- aspirations of the Latvian community, and new no nowe aspiracje społeczności łotewskiej, jak i no- ambitions of architects coming from this environ- we ambicje architektów wywodzących się z tego ment. I mean here the monumental building hous- środowiska. Mam tu na myśli monumentalny bu- ing the Latvian Society of Riga. It was erected in its dynek siedziby Ryskiego Towarzystwa Łotewskie- basic shape in 1909 (and extended in 1939) in situ go. Powstał on w swym podstawowym kształcie of the Society seat burnt down in 1908. Eiens w 1909 roku (rozbudowywany był do 1939 roku) Laube and Ernests Pole were commissioned to in situ siedziby Towarzystwa spalonej w 1908 roku. design the new building. Initially they proposed Projekt nowego budynku zlecono Eiensowi Lau- a concept in the national Romanticism style. How- be i Ernestsowi Pole. Początkowo zaproponowali ever, the diminishing enthusiasm for that style and oni koncepcję w stylu narodowego romantyzmu. proliferation of national Romanticism – suffice it Wszelako zmierzch entuzjazmu dla tego stylu i pro- to say that several dozens of houses and schools liferacja narodowego romantyzmu – wystarczy were built in this form – caused the proposal to be powiedzieć, że w tej formie wybudowano kilka rejected, so the authors presented a completely new dziesiątków domów mieszkalnych i szkół – spra- solution. Not without significance was the new wiły, iż propozycja została odrzucona i autorzy revival of neoclassicism in Europe and maybe that przedłożyli zupełnie nowe rozwiązanie. Nie bez was why the architects chose that solution, at least znaczenia był ponowny rewiwalizm neoklasycy- as far as the general composition of the building zmu w Europie i może dlatego architekci sięgnęli was concerned. It was not, however, the modern- do takiego rozwiązania, przynajmniej w odniesie- ised or trimmed neo-classicism which, together niu do ogólnej kompozycji bryły. Nie jest to wszak- with the avant-garde, would rule the world archi- że jeszcze zmodernizowany bądź okrojony neokla- tecture after 1918. In the decoration dominating sycyzm, który zawładnie pospołu z awangardą ar- the object we can find strong influence of the Art chitekturą światową po 1918 roku. W dominującej Nouveau. To sum up, it is undoubtedly one of the w obiekcie dekoracji odnajdujemy bowiem ogrom- best examples of the new form in the architecture ne wpływy secesji. Reasumując, jest to bez wątpie- of Riga which, at the same time, might be called nia jeden z najlepszych przykładów nowej formy a specific early – modernist neo-eclecticism. To w architekturze Rygi, który można jednocześnie a certain extent, it can be compared with the build- określić mianem swoistego wczesnomodernistycz- ing of the Cooperative Societies Bank in Warsaw nego neoeklektyzmu. Do pewnego stopnia można designed by Jan Heurich (the younger), built be- go porównać z budynkiem Banku Towarzystw tween 1912-1917 (fig. 8, 9). Spółdzielczych w Warszawie, autorstwa Jana Heu- Another example of the return to neo-classicist richa (juniora), pochodzącym z lat 1912-191713 forms can be the edifice of the Riga Merchant Bank (ryc. 8, 9). (currently housing the Latvian Radio) built in 1913, Kolejnym przykładem nawrotu do form neo- designed by Paulus Mandelštams. This time the klasycystycznych może być, zrealizowany w 1913 author made his concept closer to canonical forms, roku, gmach Ryskiego Banku Handlowego (obec- alluding to the theme of Roman classicism. How- nie siedziba Radia Łotewskiego), zaprojektowany ever, he did not escape the influence of the Art przez Paulusa Mandelštamsa. Tym razem autor Nouveau, though this time not in the decoration bardziej zbliżył swą koncepcję do form kanonicz- but in the object plan. He rejected the axial solu- nych, nawiązując do wątku rzymskiego klasycy- tion in favour of the free plan which was recom-

16 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 zmu. Nie ustrzegł się jednak wpływów secesji, tym mended, even if not quite consistently, by the sup- razem nie w dekoracji, ale w planie obiektu. Zre- porters of the Art Nouveau. The idea will be later zygnował on bowiem z osiowego rozwiązania na developed by le Corbusier. During the 1920s and rzecz wolnego planu, który zalecali, niekonse- 1930s, and even in the 1940s and 1950s, this new kwentnie wprawdzie, ale jednak, secesjoniści. Ten form of classicism will become a kind of ‘new his- pomysł rozwinie nieco później Le Corbusier. Ta toricism’ not so much in terms of style as in terms nowa forma klasycyzmu w latach dwudziestych of aesthetic, artistic and social contents (fig. 10). i trzydziestych, a nawet w latach czterdziestych Such a conclusion could be reached, for instance, i pięćdziesiątych stanie się czymś w rodzaju ‘no- on the basis of the recapitulation made by Nico- wego historyzmu’ nie tyle pod względem stylu, ile laus Pevsner, fragments of which I quote here af- pod względem treści estetyczno-artystyczno-spo- ter Piotr Krakowski. Classicism performed łecznych14 (ryc. 10). Do takiego wniosku można a similar role in the 20th century to that of histori- dochodzić chociażby na podstawie reasumpcji cism in the 19th century because, like its predeces- przeprowadzonej przez Nicolausa Pevsnera, a którą sor, it fulfilled the five main criteria. They were: tu cytuję we fragmentach za Piotrem Krakowskim. “1) conformism, so basing on the already acknowl- Otóż klasycyzm pełnił podobną funkcję w XX wie- edged, reliable forms; 2) associationism and evo- ku jak historyzm w XIX, albowiem jak jego ubie- cationism which were directly connected with the głowieczny poprzednik spełniał pięć naczelnych principle of architecture parlante – and therefore ac- aspektów, bądź lepiej – kryteriów. Były to: „1) kon- ceptance of the thesis that a certain, defined type formizm, a więc opieranie się na sprawdzonych, of architecture, because of the suitable associations wypróbowanych już wcześniej formach, 2) asocja- it evokes, is the most appropriate for a certain type cjonizm i ewokacjonizm, co bezpośrednio łączy się of building with a particular purpose; 3) aesthetic z zasadą architecture parlante – a zatem przyjęciem argument stating that old styles and ways of build- tezy, że pewien określony typ architektury z uwagi ing are imitated because they have been acknowl- na odpowiednie skojarzenia jest najbardziej wła- edged and checked with regard to artistic merit; ściwy dla pewnego typu budowli, o pewnym okre- while selecting a given style an architect takes into ślonym przeznaczeniu, 3) argument estetyczny, consideration its aesthetic and artistic values; 4) ar- polegający na tym, że dawne style i sposoby budo- chaeological interests which, generally, constitut- wania są dlatego naśladowane, że zostały rozpo- ed the cornerstone of the 19th-century historicism znane i sprawdzone pod względem artystycznym; and are closely connected with the development architekt wybierając taki czy inny styl bierze pod of the comparative history of styles; 5) romantic uwagę jakości estetyczno-artystyczne, 4) zaintere- aspect of historicism, initiated already in the 18th sowania archeologiczne, które w ogóle stanowią ka- century mainly in England and Germany, based on mień węgielny dziewiętnastowiecznego history- the conviction that imitation of the medieval peri- zmu i łączą się w ściśle z rozwojem porównawczej od evoked noble and solemn emotions. Thus the historii stylów, 5) romantyczny aspekt historyzmu, cult of medieval buildings”. zapoczątkowany jeszcze w XVIII w. przede wszyst- With the advent of modernism, the artistic and kim w Anglii i Niemczech, a polegający głównie na aesthetic historic memory which was the founda- przeświadczeniu, że naśladownictwo średniowie- tion of clio-architecture i.e. classicism, historicism cza wywołuje szlachetne i wzniosłe uczucia. Stąd and particularly mature eclecticism, gradually van- kult ruin budowli średniowiecznych”15. ishes. However, it did not mean that those histor- Wraz z nadejściem modernizmu zaczyna zani- ical values were to be destroyed as the Italian fu- kać artystyczno-estetyczna pamięć historyczna bę- turists, crème de la crème of the orthodox avant- dąca fundamentem klioarchitektury czyli klasy- garde, desired. Radical modernism in the modern cyzmu, historyzmu i dojrzałego zwłaszcza eklek- Latvian architecture did not strike deeper roots, tyzmu16. Nie oznaczało to wszakże, iż owe memo- otherwise than in the inter-war Poland where rialne zaszłości miały ulec zagładzie, jak tego pra- avant-garde architecture flourished simultaneous- gnęli włoscy futuryści, crème de la crème ortodoksyjnej ly with the non-avant-garde modern architecture. awangardy. Radykalny modernizm w nowoczesnej Modernist Latvian architects preferred mainly the architekturze łotewskiej nie zapuścił głębszych ko- new form, frequently using elements taken from rzeni, inaczej niż w międzywojennej Polsce, gdzie the past, naturally suitably simplified according to architektura awangardowa kwitła równolegle z nie- the spirit of the new epoch. And so the communal awangardową architekturą nowoczesną. Moderni- apartment block at 3 Ausekl,a street, designed by styczni architekci łotewscy preferowali głównie Pa-vils Dreijmanis, was completed in 1927 in the nową formę, nierzadko sięgając do elementów za- style of eclectic modernism. Considering its strik- czerpniętych z przeszłości, rzecz jasna stosownie ing resemblance to the residential building Lieb-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 17 je upraszczając, zgodnie z duchem nowej epoki17. knechthof in the so called “red Vienna” realised, as Tak zatem w manierze eklektycznego modernizmu luck would have it, in 1926 by Karl Krist, one could ukończony został w 1927 roku komunalny blok say that it is modernist in its form and traditional mieszkalny przy ul. Ausekl,a 3, zaprojektowany in its content. This traditionalism which, a decade przez Pa-vilsa Dreijmanisa. Zważywszy na uderza- later, will be named socialist realism in the Soviet jące podobieństwo do bloku mieszkalnego Liebk- Union had, surprisingly, social (in the case of Riga) nechthof w tzw. ‘Czerwonym Wiedniu’, zrealizo- or socialist (in the case of Vienna) ideological back- wanym, trzeba trafu, w 1926 roku przez Karla Kri- ground. The edifice in Riga, and several similar sta, można powiedzieć, że jest ona modernistycz- ones, were built on the initiative of the Town na w formie i jednocześnie tradycyjna w treści. Ten Council in Riga. An analogical object in Vienna tradycjonalizm, który w dekadę później przyjmie was also built, for a change, on the initiative of w ZSSR miano realizmu socjalistycznego, miał the socialist Town Council in Vienna, which ex- o dziwo, socjalne (w przypadku Rygi) lub też so- plains its name. It was further justified by the scale cjalistyczne (w przypadku Wiednia) zaplecze ide- of enterprise, since several dozens of such huge owe. Gmach w Rydze, jak i kilka mu podobnych, buildings were erected in Vienna. Even disregard- został zbudowany z inicjatywy Rady Miejskiej ing the detailed descriptions of those objects, their w Rydze. Analogiczny doń obiekt wiedeński po- stylistic parallels are clearly visible at first sight wstał również z inicjatywy, tym razem dla odmia- (fig. 11, 12). - ny socjalistycznej, Rady Miejskiej w Wiedniu, stąd Janis Krastin, š, in his already quoted here elab- też owa nazwa. Uzasadnia ją także skala przedsię- orate anthology of Latvian architects, draws atten- wzięcia, bowiem tego rodzaju potężnych budyn- tion to the fact that, for the decoration of the dis- ków wzniesiono w Wiedniu kilkadziesiąt18. Nie cussed object, Pa-vils Dreijmanis used numerous wdając się w szczegółowe opisy tych obiektów, już elements in the style of the then fashionable art na pierwszy rzut oka wyraźnie widać ich stylowe déco, particularly for interior decoration. Howev- paralele (ryc. 11, 12). er, the problem becomes more complicated because - Janis Krastin, š zwraca uwagę w cytowanej tu jego of the fact that similar decorative motifs, e.g. such autorstwa obszernej antologii architektów łotew- as zigzags, were used by artists and architects cre- skich na użycie przez Pa-vilsa Dreijmanisa wystro- ating in the expressionist style. ju omawianego obiektu wielu elementów w guście Similar connotations associated with doubts modnej wówczas art déco, szczególnie we wnę- whether we are dealing with art deco or expres- trzach budowli. Atoli problem komplikuje się do- sionism arise in the case of the residential and serv- - datkowo z uwagi na fakt, że podobnych motywów ice building at 27 G, ertrudes, built in 1934 and de- dekoracyjnych, np. zig-zag etc., używali artyści i ar- signed by Teodors Hermanovski. Latvian special- chitekci działający w duchu ekspresjonizmu19. ists define the style of this building as ‘expressive Podobne konotacje związane z wątpliwościami: functionalism’, which is yet another attempt at cre- czy mamy do czynienia, tym razem dla odmiany, ating a broader formula and thus allowing for re- z art déco czy ekspresjonizmem, nasuwają się solving a stalemate when the term ‘new form’ w przypadku budynku mieszkalno-usługowego seems to fail. Heavily cubist, zigzagged facade - przy ul. G, ertrudes 27, zbudowanym w 1934 roku evokes obvious expressionist reminiscences, par- podług koncepcji Teodorsa Hermanovskiego. Ło- ticularly if we take into account the north-German tewscy znawcy tematu styl tego budynku określają expressionism. Simultaneously, if we recall one of jako ‘ekspresyjny funkcjonalizm’, co jest kolejną the most beautiful though less well-known exam- próbą stworzenia pojemniejszej formuły pozwala- ples of the French art deco, namely the housing- jącej na wyjście ze swoistego impasu nomenklatu- utility building Normandie at 118 Avenue des rowego, kiedy to pojęcie ‘nowa forma’ zaczyna nie- Champs Élysées in Paris designed by Jean Desbouis co zawodzić20. Silnie skubizowana, zygzakowata in 1929, then the striking similarity of its Riga fasada nasuwa oczywiste reminiscencje ekspresjo- equivalent evokes associations with art déco (fig. nistyczne, zwłaszcza, jeśli mamy na uwadze pół- 13, 14). Dilemmas of such kind, e.g. whether a giv- nocno-niemiecki ekspresjonizm21. Ale jednocze- en work of architecture was constructivist or func- śnie, jeżeli przywołać na pamięć jeden z najpięk- tional in its meaning, have been resolved by taking niejszych, choć raczej mniej znanych, przykładów into consideration such factors as e.g. the nation- francuskiej art déco, czyli budynku mieszkalno- ality of the architect, frequently his political sym- -usługowego Normandie przy 118 Avenue des pathies (especially in the 20th century), possible Champs Élysées w Paryżu, zaprojektowanego przez connections with various artistic movements, site Jeana Desbouisa w 1929 roku, to uderzająco po- where the building was erected i.e. geographical dobny przykład ryski wywołuje asocjacje związa- or even geo-political location of the object. How-

18 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 ne właśnie z art déco22 (ryc. 13, 14). Tego rodzaju ever, what was to be done in the case of an artist dylematy, np.: czy konkretne dzieło architektonicz- who was generally regarded as an expressionist, ne ma wymowę konstruktywistyczną, czy funkcjo- although he himself never described his art in this nalistyczną – próbuje się niejednokrotnie rozstrzy- way. I mean here Erich Medelsohn and the Peter- gnąć mając na względzie, między innymi, narodo- dorff department store he designed in Wrocław, wość architekta, często jego sympatie polityczne built between 1926 and 1927, as well as many oth- (w XX wieku zwłaszcza), ewentualne związki z tym er residential and public utility buildings realised czy innym ruchem artystycznym, a także miejsce in the spirit of ‘expressive dynamism’. When, how- powstania obiektu, czyli usytuowanie geograficz- ever, E. Mendelsohn emigrated from Germany to ne, a nawet geopolityczne. Co wszakże uczynić Great Britain he lost his label of an expressionist, w przypadku architekta, który uznawany jest po- and his De La Warr Pavilion in Bexhill-on-Sea, wszechnie za ekspresjonistę, chociaż sam własnej realised together with Serge Chermayeff, is gener- twórczości tak nie określał. Myślę tu o Erichu ally regarded to express the English Art Déco. Mendelsohnie i jego autorstwa domu towarowym Finishing this brief review of the issue of new Peterdorff we Wrocławiu, pochodzącym z lat 1926- form in the architecture at the turn of the 19th and -1927, i wielu innych budynkach użyteczności pu- 20th century in Riga and other places, one can claim blicznej oraz mieszkalnych zrealizowanych w du- that this specific genre still seems to be an attrac- chu ‘ekspresyjnego dynamizmu’. Kiedy jednak tive area of research. It is worth mentioning that E. Mendelsohn wyemigrował z Niemiec i rozpo- this architecture is not only the object of energetic czął swą działalność w Wielkiej Brytanii, etykieta restoration and conservation activity, but also the ekspresjonisty gdzieś się zgubiła, jego Pawilon De subject of intensive scientific research since, as it La Warr w Bexhill on Sea, zrealizowany wspólnie is generally known, conservatio sine scientia nihil est. z Sergem Chermayeffem, powszechnie uznawany jest jako wyraz angielskiej art déco23. Kończąc ów krótki przegląd problematyki nowej formy w architekturze przełomu dziewiętna- stego i dwudziestego stulecia w Rydze i nie tylko, stwierdzić można, że ów specyficzny genre jest, wolno sądzić, nadal atrakcyjnym polem badaw- czym. Warto też dodać, że ta architektura jest nie tylko przedmiotem energicznej działalności reno- wacyjno-konserwatorskiej, ale i też podmiotem intensywnych badań naukowych, albowiem, jak wiadomo, conservatio sine scientia nihil est.

1 A.K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900- Reiterna nama fasa-des dekorati-va- plastika un daži aspekti stili- 1925. Teoria i praktyka, Wrocław-Warszawa-Kraków stiko analogiju mekle-jumos [w:] Refleksijas Ri-gas, Latvijas un 1967; E. Niemczyk, Nowa forma w architekturze Wrocła- pasaules kultu-ras aspekti i kra-jums, O. Spârîtis (red.), Rîga wia pierwszego trzydziestolecia XX wieku, Roczniki Sztu- 2008, s. 77-98. 8 - ki Śląskiej XV, 1991. J. Krastin,š, I.Strautmanis, Riga. The Complete Guide to Ar- 2 Z. Tołłoczko, Architectura perennis. Szkice z historii nieawan- chitecture, Ri-ga 2004, s.309; A.Cisis, VEF – idustria-la objek- gardowej architektury nowoczesnej pierwszej połowy XX wieku ta saglaba-šana un pieme-rošana jaunai izmantošanai [w:] Re- (ekspresjonizm – art déco – neoklasycyzm), Kraków 1999. fleksijas Ri-gas, Latvijas un pasaules kultu-ras aspekti, S.O. 3 M. Ragon, Le livre de l’architecture moderne, Paris 1958, s. 11. Spa-ri-tis, red., Rîga 2008, s. 99-120; Ýíöèêëîïeäèÿ Ðèãà, 4 A.K. Olszewski, op.cit., s. 21. Ï.Ï. Epaí ãëaâíûé peäaêòop, Pèãà 1989, s. 89 i n. 5 Z. i T. Tołłoczko, In horto latericio. Rozprawy z dziejów ar- 9 K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, chitektonicznych szkół amsterdamskiej i hamburskiej, Kraków Warszawa 2005, s.184 i n.; Z.Tołłoczko, Główne nurty hi- 2000; M. Dranka, Z. Tołłoczko, Zapomniany krakowski storyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku, Tom I – Archi- przykład ekspresyjnego dekoracjonizmu w architekturze moder- tektura, Podręcznik dla studentów wyższych szkół tech- nistycznej, Archivolta 4/2004, s. 38, 39. nicznych, Kraków 2005. 6 S. Morawski, Teoria estetyczna E. Burke’a [w:] Studia z hi- 10 J. Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w latach storii myśli estetycznej XVIII i XIX w., Warszawa 1961; 1871-1920, Warszawa 2004, s.186 i n. A.A. Baumann, Burke, the Founder of Conservatism, Lon- 11 S. Grosa, Art Noveau in Riga, Ri-ga 2003, passim; Z.Toł- don 1929. łoczko, Architektura i film czyli o mniej znanym ojcu słynnego 7 R. »aupale, Z. Tołłoczko, Secesja i modernizm w Rydze. Pół reżysera i teoretyka kina (architekt Michaił Eisenstein, 1867- wieku architektury łotewskiej – perłą europejskiego dziedzictwa 1920), Hybryda, Pismo Artystyczno-Literackie Stowarzy- kulturowego. Część I. U progu uzyskania suwerenności, Cza- szenia Twórczego POLART, nr 10/2007, s. 29-34; J. Kra- - sopismo Techniczne, z. 13-A/2005, s. 3-25; A. Ancane, stin,š, I. Strautmanis, op.cit., s. 120.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 19 12 E. Šmite [w:] Wznosząc się o własnych skrzydłach. Sztuka Latvijas, Polijas un Èehijas art déco un neavangardiska- moder- początku XX wieku na Łotwie, Taking to the Air. Art in Latvia nisma – neoklasicisma – reprezentati-va-s celtnes [w:] Refleksjas..., at the Beginning of the 20th Century, Ryga – Ri-ga 2005, s. 10- op.cit., s. 121-130. - - 18 25; J. Krastin,š, Rigas arhitekturas meistari 1850-1940, The J. Krastin,š, op. cit., s. 325-326; J. Krastin,š, I.Strautmanis, Masters of Architecture of Riga 1850-1940, Ri-ga – Riga 2002, op. cit., s. 268; Z. Tołłoczko, Architektura i społeczeństwo. s. 174 i n., 194 i n. Przegląd zagadnień budownictwa i urbanistyki w Niemczech 13 J. Krastin,š, ibidem, s. 236 i n.; J. Krastin,š, I. Strautmanis, od około roku 1850 do około roku 2000. Od późnoroman- op.cit., s. 105. tycznego historyzmu do późnego socmodernizmu, Kraków 14 Z.Tołłoczko, Architektura klasycyzmu w XX wieku. Konty- 2005, s. 166-173. nuacja czy neostyl? Część I, Hybryda, Pismo Artystyczno- 19 R. Èaupale, Z.Tołłoczko, Secesja i modernizm w Rydze. Literackie Stowarzyszenia POLART, nr 14/2009, s. 37- Pół wieku architektury łotewskiej – perłą europejskiego dzie- 45; J. Krastin,š, I. Strautmanis, op.cit., s. 51; J. Krastin,š, dzictwa kulturowego. Część II, Niepodległość i nowocze- op. cit., s. 265 i n. sność. Glossarium do problemów tradycji i awangardy 15 N. Pevsner, Möglichkeiten und Aspekte des Historismus [w:] w dwudziestoleciu międzywojennym, Czasopismo Tech- Historismus und bildende Kunst. Vorträge und Diskussion im niczne, z. 7-A/2008, s. 51-57; Z.Tołłoczko, Zig-Zag Oktober 1963 in München und Schloss Anif, Studien zur Moderne czyli o estetycznym logo art déco, Hybryda. Pismo Kunst des neunzehnten Jahrhunderts, München 1965, Artystyczno-Literackie Stowarzyszenia Twórczego Bd. I, Forschungsunternehmen der Fritz Tyssen Stiftung, s. 23, POLART, nr 13/2009, s. 57-61. cyt. za: P. Krakowski, Z zagadnień architektury XIX wieku. 20 J. Krastin,š, I Strautmanis, op.cit., s. 156; J. Krastin,š, op.cit., Historyzm i eklektyzm [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, s. 306-309. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, 21 Z. i T. Tołłoczko, In horto..., op.cit., s. 9-18; R. Èaupale, Z. Toł- listopad 1971, Warszawa 1973, s. 30; Z. Tołłoczko, Głów- łoczko, Secesja i modernizm..., op.cit., Część II, s. 53 i n. ne nurty..., op.cit., s. 347-369. 22 N. Evenson, Paris: A Century of Change, 1878-1978, New 16 Z. i T. Tołłoczko, Ku filozofii klioarchitektury. Rozważania Haven-London 1979, s. 164. o rzeczach dalekich a bliskich w dobie nowych mediów, Teka 23 Z. i T. Tołłoczko, W kręgu architektury konstruktywistycznej, Komisji Urbanistyki i Architektury, Tom XXXII, (2000) neokonstruktywistycznej i dekonstruktywistycznej, Kraków 2001, s. 57-73. 1999, passim; D. Sharp, Modern Architecture and Expressio- 17 D. Brug‘ is, Klasiska- modernisma un jaunrea-lisma laikmets [w:] nism, London 1966, s. 124 i n.; E. Weber, Art Deco, New Latvijas ma-kslas ve-sture, Ri-ga 2003, s.281 i n.; R. Èaupale, York 1989, s. 54 i n.

Streszczenie Abstract

Tematem niniejszego artykułu jest zagadnienie The subject of this article is the issue of the de- rozwoju nowej formy w architekturze Rygi na velopment of the new form in Riga architecture at przełomie XIX i XX wieku. Przez nową formę ro- the turn of the 19th and 20th century. By the new zumiem tu styl, który nie zerwał jeszcze z trady- form I mean here the style which did not completely cją, a jednocześnie nie poddał się zupełnie nowo- break up with tradition yet, but at the same time did czesności. Innymi słowy, jest to swoisty kompro- not fully embrace the modernity. In other words, it mis między historycznymi kanonami a nowymi, was a particular compromise between historic can- modernistycznymi regułami. ons and the new modernist principles. Na bazie owego swoistego konsensusu lub On the basis of that specific consensus, or maybe może lepiej – stylowo-ideowej cohabitation wznie- the stylistic – idealistic cohabitation – hundreds of siono w Rydze setki wspaniałych obiektów, któ- magnificent buildings, whose artistic value was fi- rych wartość artystyczną doceniono dopiero nally appreciated in the 1970s, were erected in Riga. w latach siedemdziesiątych XX stulecia. Podziw Admiration for the craftsmanship of Latvian archi- dla kunsztu łotewskich architektów wzrasta tects is currently increasing due to excellent resto- obecnie dzięki znakomitej restauracji pomników ration work on monuments of this architecture tej architektury, która w latach sowieckiej oku- which, during the years of Soviet occupation, were pacji była często zaniedbana bądź, co gorsza, lek- frequently neglected or, what was even worse, ig- ceważona. nored.

20 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010