De Tungelroyse Beek: Een Levend Geschiedenisboek
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De Tungelroyse beek: een levend geschiedenisboek D. Loos & J.A.M. Roymans 1 Colofon De Tungelroyse beek: een levend geschiedenisboek werd in opdracht van Waterschap Peel en Maasvallei geschreven door RAAP Archeologisch Adviesbureau BV naar aanleiding van de a rcheologische onderzoeken die RAAP bij de herinrichting van het beekdal van de Tungelroyse beek uitvoerde. Tekst: drs. D. (Daniël) Loos & drs. J.A.M. (Jan) Roymans Vormgeving: drs. D. (Daniël) Loos Beeldmateriaal: RAAP Archeologisch Adviesbureau BV en Waterschap Peel en Maasvallei, tenzij anders aangegeven. Druk: Rehms Druck GmbH © 2012, RAAP Archeologisch Adviesbureau BV 1. De Tungelroyse beek door de eeuwen heen Door de gemeenten Weert, Nederweert en Leudal, een gebied met veel Nederland bedekt met het Scandinavische landijs. Ten zuiden hiervan was het landbouw, maar ook fraaie natuurgebieden, stroomt de Tungelroyse beek. Vlak zeer koud en droog, vergelijkbaar met de huidige toendra’s van Siberië, en werd over de Belgische grens, nabij Budel begint de beek en van daar stroomt het langzaam maar zeker een dik pakket zand door de wind afgezet. De bovenste door de kerkdorpen Stramproy, Ell, Heythuysen en tenslotte Neer, waar het dekzanden in Limburg zijn hier door zandstormen afgezet gedurende de laatste als Neerbeek uitmondt in de Maas. Het deel dat door het natuurgebied Leudal koude fase van het Weichselien (12.500-9700 voor Chr.), een periode die ook wel stroomt, heet ook wel Leubeek. Nog verder stroomopwaarts wordt de beek ook de laatste ijstijd wordt genoemd. Het zand werd aangevoerd vanuit de zandvlaktes wel Heythuyser beek en Molenbeek genoemd. ten noordwesten van het huidige Nederland, waar nu de Noordzee ligt. Tussen de opgeworpen dekzandruggen ontstonden stroomdalen, de basis van de Het landschap hier wordt gevormd door grote zandpakketten, die in de huidige beekdalstelsels. Zo is ook het landschap ten zuiden van Weert, Nederweert periode van ongeveer 10 miljoen tot 100.000 jaar geleden zijn afgezet (Midden en Neer gevormd, twee zuidwest-noordoost georiënteerde dekzandruggen van Pleistoceen). Tijdens de koudste fasen van deze periode was het noorden van ongeveer 6 meter hoog, met daartussen de Tungelroyse beek. 2 De Tungelroyse beek op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) (onder) en op de Brusselse Atlas van Christiaan Sgroten (1573) (pagina links). 3 2. De sanering van de Tungelroyse beek: In het geologische tijdvak waarin we nu leven, het Holoceen, hebben geen De beekdalstelsels vormen de bloedsomloop van de zandgebieden. Ze belangrijke natuurlijke wijzigingen van het reliëf meer plaatsgevonden. bepalen binnen het reliëf van het landschap de bewatering en ontwatering, van de nood een deugd gemaakt Het werd warmer en de open vegetatie, waar de wind nog vrij spel had, wat gunstige plaatsen zijn voor vestiging en/of landbouw en waar men door groeide dicht – eerst met berkenbossen en geleidelijk aan met bos van meer het landschap kon trekken. Overtollig water wordt door de beken afgevoerd, warmteminnende soorten, zoals dennen, wilgen, elzen en populieren. maar door de grillige vertakkingen wordt het vrij lang in het landschap De geschiedenis van de Tungelroyse beek geeft goed de veranderende inzichten landschap zaten te verwijderen werd in de loop van de jaren steeds sterker vastgehouden. in onze omgang met de natuur en met onze gezondheid weer. en uiteindelijk werd een grootschalige sanering van het Kempense landschap Het is in deze warmere periode dat de mens verschijnt in het beekdal. Het zijn Dat deze gestage maar trage afvoer van water een precair opgebouwd evenwicht De zinkfabriek, die sinds 1892 aan het begin van de beekloop staat (in uitgevoerd. jager-verzamelaars die voornamelijk leefden van de jacht, visvangst en het heeft bereikt, is wel gebleken in de vorige eeuw. Om meer gronden langs beken Budel-Dorplein), werd groot in een tijd dat men zich nog niet erg bewust was verzamelen van eetbare planten en vruchten. De mensen trokken van de ene geschikt te maken voor de landbouw, zijn de natuurlijke waterlopen op grote van de gevaren van zware metalen voor mens en natuur. Zoals in die tijd op veel Tussen 1999 en 2011 liet Waterschap Peel en Maasvallei de gehele beek kampplaats naar de andere. Een kampement bestond uit één of enkele tenten schaal gekanaliseerd. Ook de Tungelroyse beek is op veel plaatsen rechtgetrokken, plaatsen gebeurde, loosde de fabriek haar afval direct in de beek. De zinkassen, saneren, van de fabriek in Budel tot de uitmonding in de Maas, bij Neer. die gemaakt waren van dierenhuiden. De tijdelijke kampementen bevonden verdiept en verbreed. Alleen in het Leudal heeft de beek de natuurlijke loop een restproduct van de fabriek, werden voor praktische toepassingen in het Over een lengte van 35 kilometer is uiteindelijk 430.000 m 3 verontreinigde zich op de meest gunstige plaatsen in het landschap die dan ook herhaaldelijk behouden. Bij de overige delen is de meanderstructuur, die zich gedurende milieu gebracht, bijvoorbeeld in wegen en erven. grond afgevoerd. Dat zijn meer dan 22.000 vrachtwagens. Hiermee zijn vele werden bezocht. De zandruggen en -koppen langs de Tungelroyse beek waren duizenden jaren heeft gevormd, omwille van de landbouw weggenomen. Dit had duizenden kilo’s zink en cadmium aan het leefmilieu onttrokken. In totaal is 3 4 zeer geschikte locaties, waar optimaal gebruik kon worden gemaakt van de een versnelde afvoer van water tot gevolg, wat leidde tot verdroging van het land Maar tijden veranderen, steeds meer werd bekend hoe schadelijk zware metalen bij de gehele herinrichting 2.000.000 m grond op de schop gegaan. 5 diversiteit aan natuurlijke voedselbronnen, drinkwater en transportroutes. Vooral rondom de bovenloop, terwijl in de laaggelegen gebieden juist overstromingen zijn voor de gezondheid, er kwam begin jaren ‘70 een Wet verontreiniging in het Leudal zijn vele kampementen van jager-verzamelaars teruggevonden. De optraden. Toen begin jaren 90 van de vorige eeuw de Maas en andere rivieren oppervlaktewateren (WVO) en tegenwoordig worden kosten noch moeite invloed van de mens op het landschap was in deze periode zeer gering. te ver buiten hun oevers traden, werd het belang van de beekdalen voor de gespaard om deze schadelijke stoffen weer uit het milieu te krijgen. Erosie trad slechts nog beperkt op, langs de steilste beekflanken of daar waar waterberging steeds evidenter. Het pleidooi om de oude meanders van de beken Sinds 1973 is de Budelse zinkfabriek dankzij een nieuw productieproces het bos door overexploitatie door de mens verdween en zandverstuivingen te herstellen werd steeds sterker. Maar bij de Tungelroyse beek waren er meer aanzienlijk schoner gaan werken en sindsdien worden hier veel minder zware ontstonden. Nieuwe afzettingen bleven beperkt tot de laaggelegen delen waar redenen het landschap op de schop te nemen. metalen in het milieu gebracht. De roep om de schadelijke stoffen die al in het de waterafvoer stagneerde en veenvorming optrad. De Tungelroyse beek nu. Impressie van jagers in Zuid Nederland (ca. 9000 v. Chr.)(tek. Bob Brobbel). Natuurlijke erosie bij de beek in het Leudal. De zinkfabriek in 1973. De zinkfabriek nu. Het saneren en verleggen van de beek. Kanalisatie van de Tungelroyse beek in 1962 (foto’s Piet Timmermans). Het bijzondere van dit kolossale project is dat het veel meer was dan enkel een zorgen ervoor dat vissen en andere waterdieren hoogteverschillen kunnen De verrijking voor flora en fauna is tevens een verrijking voor de mensen sanering. Waterschap Peel en Maasvallei heeft samen met de projectpartners overbruggen. De zogenaamde steilranden, hier en daar aangebrachte steile die hier in de buurt wonen of op bezoek komen. Het waterschap had zich Een uniek samenwerkingsproject van de nood een deugd gemaakt en de sanering verbreed tot een grootschalig beekwanden, bieden een geschikte broedplaats voor de ijsvogel, die hier weer bij aanvang van het herinrichtingsproject ook duidelijk ten doel gesteld De sanering en herinrichting van de Tungelroyse beek, een unieke samenwerking tussen vele partijen: natuurontwikkelingsproject. Waar de beek in het verleden voor de landbouw is teruggekeerd. het gebied aantrekkelijker te maken voor natuurliefhebbers, wandelaars is rechtgetrokken, zijn de natuurlijke meanders hersteld. Waar landbouw en en fietsers. Recreatie en toerisme kunnen hier op de meeste plaatsen Waterschap Peel en Maasvallei Staatsbosbeheer natuur elkaar in de weg zaten, is door middel van kavelruil een nieuw evenwicht Met deze natuurontwikkeling over de gehele lengte van de Tungelroyse beek is prima samengaan met een goed florerende natuur. Nieuwe paden en Lokale heemkundekringen Natuurmonumenten tussen beide tot stand gebracht. Zo vormt het dal van de Tungelroyse beek nu de Ecologische Hoofdstructuur, de landelijke verbinding tussen natuurgebieden, wandelroutes nodigen iedereen uit de schoonheid, rust en het bijzondere Dorpsraden Stichting Limburgs Landschap zoveel mogelijk een aaneengesloten natuurgebied. hier goed gerealiseerd. De beekdalen vormen van nature een netwerk dat verleden van het beekdal te beleven. Provincie Limburg Stichting ARK 6 verschillende typen landschap met elkaar verbindt. Hiermee zijn het ideale 7 Rijksoverheden IVN Herstel van de meanders zorgt er samen met een verbreding van de bedding landschappen voor de Ecologische Hoofdstructuur, zoals ook hier blijkt: de van de beek voor dat het gebied nu veel meer water kan bergen en verdroging Tungelroyse beek vormt nu een goede natuurlijke verbinding tussen het Maasdal Actief Bodembeheer De Kempen Gebiedsbureau