+ I 1-*;+** .E a3-r*' l

I

Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr (18 sentyabr 2013-cii il)

AZoRIIAycAN REspuBt,ix,q.st rausir, Nnzinliyi rIAKI oOvlar uNivnnsirnri

BAKr DOVLAT UNiVERSirpriXiX XuCeOi TODRiS.'IOCRUBO BAZASINDA COGRAT.iYI FAKULTOSI TALOBALORiXiX eol. recnUselenixix regxit ixe oain METODiX VESAiT

Bah Ddvlal Universitetinin Cogru/iya .faktiltasi Elnti $ttrasrnm 2013-cii il l3 nov-abr tarixli j saylr iclasrnm qaran ila ta.sdiq cdilmisdir (Protokol llb3. I 3. I 1.20 I 3)

BAKI.2OI3 Elmi redaktor: AkadernikA.M.Maharramov

Raygilar': Akadernik Hesen Oliyev adrna AMEA-nrn Geomorfologiya gobasinin rntidiri, c.e.d. Tanrlverdiyev X.K.

g(ce+ ) Azerbaycan Ddvlet Pedaqoji Universite- ( tinin iqtisadi Co[rafiya ve Co[rafiyanrn bPn Tsdrisi Metodikasr kafedrasrnrn dosenti, c.e.n. Mammadov M.X.

Bakr Dovlat Universitetinin Ntigedi tadris_tecri.ibe bazasmda cofirafiya fakiiltasi talebelerinin giil tacriibelarinin tagkiline dair metodik vesait, Bakr Ddvlat Universiteti Neqriyyatr, 2013, 224 seh.

DA os 7F ce ea "t

Bakr Dtivlat Universiteti Nagriyyatr, 2013 MUNDaRic.qr

6n stiz (A. M. Maharrantov)..... l. Bakr-Niigadi margrutunun iimumi cofrafi tahlili."' 1.1. Fiziki-cofirafi tehlil fl/.O. Qaribov)... n d 1 .2. iqtisadi-cofrafi tehlil (7. G. H a s a nov, V. O. Ofa iyev) l8 1.3. Geodeziya gebekasinin tehlili (M.H.Qoca,nanov, O.T.Talfiov, M.K.Orucov) ...... """""""'24 s n rov, i. U. d u t t ay ev .32 1 . 4. Hidrorneteoroloj i tahyl (S. M. i ka da lt )

1 .5. Turizm obyektlerinin tehlili (H. B. Soltan ova) ...... " "" " " "'33 (E. 3 8 1 . 6. Toponimlerin tehlili B. Nur iyev) ...... -...... " " " " " " " 2. Orazinin fiziki-cofrafi saciyyasi...... """'41 2.1. Co$rafimovqeyi va serhedle ri (Y.O.Qaribov).... " " "" " " "4| 2.2. Oroqrafi ya va relyef (Y. O. Qar ib ov) ...... -...... " " " " " "'43 2.3. Tedris-tocriibe sahesinin topoqrafik tesviri (M.M.Mehbalryev, R.V.Bayramov)...... """""'55 2.4. Geciojr qurulug (Y.O Qaribov)...... """""'58 2.5. iqlirn seciyyasi (O.5. Mammadov, O.O.Hasanaliyev, M.M.Maharramova)... """""""'62 2.6. Hidroloji xiisusiyyatlar (F-O.imanov, A.A.Qtrliyeva, N.i.Hasanova, R.F.Racabov)..-...... ' """""""68 2.6.1. Qaylor...... """"""'68 2.6.2. Yeraln su1ar...... """"""""""90 2.6.3. Stini su obyektlari.. """"""""""'96 2.T.Torpaqdrttiyti (Y.O.Qaribov)...... !...r.!"""':""""""'99 2.8. Bitfi orttiyti (Y.O.Qaribov)...... """"'102 2.g.Heyvanlaralarni (Y.O.Qaribov)...... """'105 2.10. Tebii landgaftlar ( N.S.ismayilova)...... "" 106 2. 1 1. Milli parklar (Y.O.Qaribov, A.A-Nuriyev) """"""""""'126 3. Orazinin iqtisadi va sosial-cografi saciyyasi va turizm-rekreasiya ehtiyatlan ""'129 3.1. iqtisadi v: sosial-cografi seciyye (T.G-Hasanov, V.O. Ofandiyev)...... 129

J 3. 1. 1 . Ohali va yagayry mantaqa1ari...... 3.1.2. Sanaye sahalari.....

3.1.3. Kand tasarrti.fafi . 136 3.1.4. Naqliyyat va sosial xidmat sahalari..... 138 3.2. Twrzm-rekreasiya ehtiyatlan (H. B. Soltanova)...., 143 4. Qirl tedris-tacrtiba iglarinin aparrlmasrnrn praktiki teqkili...... 153 4.1. Fiziki colrafiya iizre qdl tedris tecrtibesinin tegkili (Y.O.Qaribov)...... 153 4.2. iqtisadi ve sosial cografiya tizre gol todris tecrtibesinin teqkili (T.G.Hasanov, V.O.OJandiyev)...... 157 4.3. Geodeziya ve kartoqrafiya tzre gol tadris tecrtibesinin tegkili (M.H.Qocamanov, R. M. Ohl intonov,Z.A. Ba{ntanov)...1 63 4.4. Hidrorneteorologiya ixtisasr iizra gdl tedris tacrtibasinin tagkili (F.O.imanov,i.S.Ottyeva)...... 186 4.5. Cografiya rntiellirnliyi ixtisasi iizre gdl tecrtibesinin tegkili (V.O.Ofandiyev, N.S.SeyJitllaveva)...... 188 4.6.Turizm ve rekreasiyatzre gol tadris tacrtibasinin tegkili (H.B.Soltanova)...... 208 Odabiyyat ...... 222

4 6N s6z

Dtinya universitetlerinin reytinqini n-tiiayyenleEdinnek tigtin mtixtalif tisullar rndvcuddur. Bunlardan en mtikernmella- rindan birinda mezunlann qahq biliyinin uzurtdmtirltiltiyii esas gdttirtiltir. Daha aydrn desek, telebenin tehsil aldrfir mtiddatda elde etdiyi biliklarin ne qeder onun yaddaqrnda qalmasr vacib arnildir. Bu arnili gticlendinnek tigtin Bakr Dcivlet Universite- tinde gortilen tedbirler srastnda nezeri bilikleri tecrtibi vardig- larle mohkemlendirmek tisuluna tisttinliik verilir. Bu sahedo atrlan rniihtirn addunlardan biri 2013-cti il sentyabnn lS-de Tedris-tocrtibe va istirahat Merkezinin istifadaye veril- mesi olmugdur. Biz burada l0 faktiltenin, o citmlcderr Cofra- fiya fakiiltasinin telabalarinin gdl tacrtibasini tagkil ederok on- lann daha intellektli olmastna gahgaca[rq. Yeri gelmiEken, rnen bu merkaz barade oxuculara qtsa melutnat vermok istayirem, gtinki iller citdtikca, burada btittin kollektiv tarefindan gortilen boytik igler unudula bilar ve yaxud, bezilerine ele gele bilar ki, bu merkez ele-bela, gox sada bir [isulla emale gehnigdir. Necc deyerler, tarixi yalnrzyaqanaqyox, ltem da yannaq lazttndtt... Belelikla, Tedris-tecrtibe va istirahet tnerkezinin esast Azarbaycan Respublikasr Nazirlar Kabinetinin (o vaxtkr Azarbaycan SSR Nazirler Soveti) 10 iyul 1967-ci il tarixli 388 saylt serencamlna esasen Quba fayonunun Jdanov adtna sovxo- zunun (indiki 2-ci Niigedi kendi) orazisinden torpaq sahasinin aynlmast ile qoyuhnugdur. NS sedri Onver Olixanovun inzala' drfr serencamda deyilir: "Kolxoz ve sovxozlann dovlot, ictilnai ve diger telebatlar tigtin torpaq saheleri ayrllmastna razirq verdiyini nazere alaraq, ... Quba rayonu icraiyye Kornitesino tapgrnlsrn ki, Jdanov adtna sovxozutl arazisindon 8 hcktar tor- paq sahasini S.M.Kirov adtna Azarbaycan Ddvlet Universiteti- nin biologiya faktiltesi iigiin tedris-tecriibe bazasr taEkil etrnek- den otrti ayrrsln".

5 Belelikle, rektor Mehdi Oliyev ve biologiya faktiltesinin dekanr Hebibe Qasrmovanrn rehberlik etdiyi ntimayende heyeti 1967-ci ilin sentyabrrnda ilk defe bazanrn erazisine ayaq bas- drlar. Lakin bu arazi tasevvtir edilen baza meflrurnundan gox uzaq idi. Yagayrq menteqesinden uzaq, yolsuz, baxrrnsrz srx meqa erazisi, alma ba[lan ve kolluqlar qonaqlan dtigtinrnsye vadar edir. insan aya[r deyrneyen bu yerlerde tecrtiba derslerini teqkil etmek flgtin yalntz tebietin verdiyi nemetlari var idi. Rektorluq ve dekanhq bazaya yol agrnaq, erazide hcg olrlazsa, gadrr qurmaqdan 6trii gerait dtizeltmak tigtin dtiz 2 il galrqdr. Nehayat, 1970-ci ilin yayrnda biologiya fakliltesinin ycni de- kanr Qara Mustafayev ve bir qrup telebesi tazace sahnmrg ct- firrla gelib alma a[aclannln altrnda qurulan gadrrlarda ilk tecrti- beleri kegdiler.

Bele "gadrr-tecrtibe praktikasr" l99l-ci iledek davam etdi. 1989-cu ilde Xocah geharinin inkiEafi ile slaqedar heyata 6 _-

kegirilen Ddvlet Proqramrna uy[un olaraq, Rusiya Fcderasiya- srndan ahnan taxta konstruksiyah ikirnartabali binalardan biri o vaxtkr dekan Akif Quliyevin gexsi sayleri neticesinda univer- siteta verildi ve hemin l6 rnenzrlli,4T otaqlr ev 1990-cr ilin sonlannda Ntigedi kendinde qurulub baga gatdr. l99l-ci ildan etibaren telebeler, nehayet, rahat otaqlarda yerlegerek tecrtibe kegrnaye bagladrlar. Lakin bu xogbextlik da uzun stirntedi. Er- rnenilerin tecavijzij neticasinde 1993-ci.i ilde Qubadhdan qagqur dtigan 38 aile rntiveqqeti ya$amaq tiqi.in bazada yerlegdirildi, bu "mtiveqqetrhk" 2012-ci ilo kirni davarn etdi ve bu 20 il erzinde talabalerin tecrtibe dersleri ile bagh arzulart (Alttagac tadris- tecrtibe bazasrndakl yanmglq derslsri nazara ahnasaq) tireklarinde qaldr. 2007-ci ilden Qubanrn Gtilazi kandinde baqlanan siirtigrnanin yaratdr[r problernleri hell etrnek, hemin kendi yeni araziye kciglinnek rneqsadile diivlet terefinden rayonun A;a[r Atuc kendi erazisinde 60 hektar torpaq sahesi ayrrldr ve hernin yerde her birinin heyetyanr sahesi 8 sot olan 189 rnenzil inga olundu. 2012-ci i1 rnartrn 6-da istifadeye verilen harnin qese- benin sakinlerinin bir qisrni da hayat geraitini yaxgrlagdrnnaq arzusu ile mtiracietler edan BDU-nun tedris-tecrtibe bazastnda maskunlaqan qagqrnlar oldu va bu hadise yeni tadris-tacrtibe rnarkezinin (bazasrnrn yox) tikintisine qerait yaratdr. (Bir rntiddat sonra BDU-nun Ehni $urasr "Biologiya faktiltasinin tedris-tecrtiba bazasf' adrnrn deyigdirilerak "Bakt Dovlet Universitetinin Tedris-tecrtibe ve Istirahet rterkezi" olmasr haqqrnda qerar qebul etdi.) Artrq istifadeye yararsrz veziyyata dtigen ikimertebali taxta konstruksiyah evi ve onun atrafindakr tikilileri berpa etmek rniimktn deyildi. Uzun rntiddet "rniivoqqeti" istifada- giler terefinden berbad hala dtigen, ternelina qadar gtirtiyen binanr XXI esrin telebesi tigtin tamir etrnokdense, yeni bina tikrnak daha olverigli idi. Ondan ingaatgrlar tigtin rntiveqqati

7 daldanacaq yeri ve anbar kimi istifade etmek qoran ila bir qeder arahda - gozel bir dafeteyi yerde begrnartebeli yeni bi- nanrn temeli qoyuhnafia bagladr. (Bagr belah, bir zamar Xocalrda tikilmesi nezarde tutulan, lakin universitete bagtgla- nan, sonra ele Qarabafidan qagqrn dtigen soydaglanmrza qismet olan ikirnertebeli taxta bina qagqrnlar gedenden az sonra elektrik xatlarinin qlsa qapanmasr naticesinde alrgrb yanrn saatrn erzinde kiile dondti... Gdrtintir, onun da qisrnetinde Xocah taleyi var imig...) 2023.16 kvadrat rnetrlik ternelin tizerinde timutni sahesi 8400 kvadrat metr olan begmartebali binanrn tikilmasi qarara ahndr. Bu, erazice BDU-nun 2008-ci ilde istifadeya verilsn onmertebeli 3-cti tadris korpusunutr sahesinden boytik idi. Nezere alanda ki, burada yalmz birtipli tedris auditoriyalan yox, hem de her birinde fordi sanitar qovgaft, dug kabinesi ve yataq dasti olan 150 otaq, 200 neferlik yernakxana kornpleksi, 300 neferlik boytik akt za\, idman ve trenajor zallan, kitabxana ve diger zeruri otaq ve avadanhqlarla techiz edilmiq mtirekkeb bir qebeke qurulmah idi, tikintinin rniqyasrnt tesevvtir etrnek onu baga gatdrrmaq qedar getin idi. Qatinliyi bir qedar de miirekkabloqdiren 2 anll de var idi: l) tikintiye heg bir vesait aynlmamrgdr, biittin iqler daxili irnkanlar hesabtna gortihneli id!,2) tikinti 2013-cti ilin sentyabrrnda baqa gatmah idi. Carni il yarrma nahang bir igi, hern de vesait ayrtlmadan, yalnrz daxili irnkanlar hesabrna gortib baga gatdrnnaq heg kese real gdrtin- rntirdti. Sert hava geraitine, yolun uzaqh[rna, qar$lya glxan irili-xrrdah problernlere baxmayaraq, tikinti siiretla davam edirdi. BDU-nun bir nege mesul iqgisi tikintiye tehkim edildi, universitetin teserriifat sahesinde gahgan ernekdaglannrn b6yiik ekseriyyeti Qubaya ezam olundu. 2013-cii il aprelin 28-de BDU kollektivi Ntigadide ilk irnociliyi kegirdi. Rektordan tele- bayedek, taxminen 1500 adamrn qatrldr[r imecilik kollektivin rnonolit birliyinin gostoricisi oldu ve tikintini baga gatdrnnaq

8 - timidlerini arttrdr. Bundan sonra irnacilikler intensiv xarakter aldr, nece deyerler, tireyinin gafrrrgr ile onlarla insan qenbo ve bazar gtinlerini tikintinin baqa gatrnastna hosr etdi. Avqust ayrndan isa bu intensivlik bir qeder de artdt, ayrl-ayn faktiltale- rin emokdaglan agrhg erefesinde erazintn abadlagmaslna va seliqeya saltnmastna oz boytik tohfelerini verdi' Qrsa mtiddet erzinde akilen a|aclar ve gtiller, saltnan yollar, gdz oxgayan yagrlhqlar tebietin bu dilbar gugesina yeni rdvneq getirdi. Heg kesin bele tezlikle baga gataca[rnt tasavvtir ede bihnediyi bu tikinti sentyabrm ortalannda, axlr ki, yekunlagdr ve bir za- manlar - 1919-cu ilde universitet agrlarken ilk rektor V.V.Ra- zumovskinin dediyi: "$erqla Qarbin qovgalrnda bir Inaqal yandr - bu, Bakt Dcjvlet Universitetidir", - sozleri insanlart na qader sevindirmigdise," 46 illik gtizlemelardan sonra, nahayat, Qubada tadris-tacriibe merkazi agrldr!!!" nidast da tiroklarde bele bir fereh oyatdr. Beli, 2013-cti il sentyabnn l8-i BDU-nun tarixina xtisusi bir hadise kirni yazlldr Azarbaycan Respublikasrnrn Prezidenti conab ilham Oliyev ve Heyder Oliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanrrn Oliyeva Bakr Dovlet Universitetinin Tedris- Tecrtibe va istirahet Markezinin agrhg tnorasirninda igtirak etdiler. Hdrmetli qonaqlar merkezin agthgtnr bildiren lenti kes- dikdan sonra bina ila tanrg oldular. Tikintinin gedigi va binantn strukturu ile yaxrndan maraqlanan olke baggrsrna rektor kirni men atraflt melumat verdim. Canab ilham Oliyev tadris va istirahat otaqlan, akt va konfrans zallar,, yemekxana ve idman kornpleksleri ile tanrg oldu, binanrn tikintisinden ve telebaler tigtin yaradrlan geraitden razthfitnr bildirdi.

9 Tedris bazasrnrn yetaq ota[r lil{}r1,:s.1t .:.'i1ri)'li:itiirii;i:,',ejii l11I' ,,i..ia,

Tadris bazaslnrn idman kompleksi

10 : i I f; t LE*J I ri Itt I

t

Tedris bazasrnrn konfrans zah

-l{ t I .l fii"q. iE I tr ii5 i i *, if t: 3 lv \. b \. J{ \r

Tadris bazasrnrn yemekxanasr

11 Melumat verildi ki, 8 hektar erazisi olan markezin haye- tinde 2 idman stadionu (biri futbol, digeri voleybol ve bdytik tennis), merkozi qazanxana vo su anban, zdvqle bezedihniE park ve yagrlhqlar yerlaqir. 400 nefer tigtin nezarde tutulan tedris ve istirahet korpusunda universitetin rntiallim ve ta- lebalari tigtin har ctir qerait yaradrhb. Binanrn giriginde timum- milli lider Heyder Oliyevin biistti qoyulub. IJzbaizde isa harn timumrnilli liderin, hem de 6lke baggrsr cenab ilham Oliyevin universitetle baph gekillerindan ibaret fotostend hazrrlantb. Mermer pillekanlerle 2-ci mertebeye qalxarken genig vestibtil gdz oxgayrr. Burada BDU-nun tarixi ile ba[h rnaraqh l6vha, tedris-tecriibe ve istirahet merkezinde gedan tikinti iglsrini aks etdiran fotostend yerlegdirilib, talobe ve mtiellirnlerin asude vaxtda sohbat etmaleri ve gtindelik metbuatla tanr$ olmalan tigiin yumgaq rnebel destleri quraqdrnhb. Ele 2-ci martaboda rntixtalif disputlann, mtizakirelerin apanlmasr ve tadbirlarin kegirilmesi tigtin 30 naferlik konfrans zah yerlagir. Bu mar- tebede ham de professor-mtiellirn heyeti iigtin nezarde tutulrnug ve en mtiasir telablere uyfun inga edihnig 2-3 otaqdan ibarat 5 ViP rnenzil de vardrr. Mtixtalif seviyyeli todbirlorin kegirihnesi iigtin her ctir geraiti olan 300 naferlik bdytik akt zalr 3-cti rnertabadsdir. Zaln divarlan va tavant $arq tislubunda zarif gebekelerla iqlanmig, igtqlandtrma, akustika, sos ve video gOrtinttiler sisterni ise Avropa standartlanna uy[un quragdrnl- mrgdrr. Bdytik Akt zahnrn qargtsrndakr vestibtilde tanafftis zamanr i gtirakgrlarrn i stirahsti tiqtin g

12 Agafir rnertebede yerlegen yemekxana 200 neferlik rntiel- lim-talebe heyetina birdefaye xidrnet ede bilacek. Bura eruaq- lann saxlanrlmasr, hazrrlarunasl ve teqdilnatt tigtin Avropa istehsah olan avadanlrqlarla tachiz edilib. Markezda idrnan novleri ile rneq[ul olmaq tigi.in ayrrltnrg bolmede trenajor zah, gtileg ddgekleri, stoltistti tennis, bilyard va diger stoliistti oyurl- lar tigtin her ctir qerait vardrr. Burada rntixtelif mcivzulara aid ytizlerle adebiyyat top- lanmrq kitabxana, Wi-Fi sisterni ile techiz edilmig clektron kitabxana yaradrlmrgdrr. Bundan elave, tadris-tecriiba ve istira- lret rnerkazindo rntixtolif elmi istiqarnetle r izre laboratoriyalar, mtiasir avadanhqlarla techiz edihnig tadris auditoriyalan tagkil olunmugdur. Bu gtin Qubanrn Ntigedi kendinda ehnirnizin, tehsilirni- zin biiyiik rnebadgahr olan Bakr Dcivlet Universitctinin bir par- gasr, gozellikleri ile goz oxgayan lntiasir bir tadris kompleksi movcuddur. Beli, bir zarnanlar gadrrlarda yagayaraq tedris tecrtibesi keganler arasrnda fantaziyasr en gi.iclii olanlann da tasevvtir ede bilmadiyi arzular artrq reallrfa gevrilib. Buna boytik zahmat, irade. azmkarhq, balke, daha gox vetansevarlik, rnilli teesstibkeqlik laztm idi ki, bunu da universitet kollektivi bacardr. Bir nege kelme de bu vosait haqqrnda dernek istayirern. Vesait hazrrlanarkan Cofrafiya faktiltasinde mtitexassis hazrr- h!rnrn spesifik xtisusiyyetlari esas gottirtihntigdtir. Nazera ahn- n'rrgdrr ki, mtieyyen bir erazinin kornpleks co[rafi seciyyesini vennek tigtin onun co[rafi rnovqeyi qiyrnetlandirilmali, oroqra- fik, geoloji-tektonik ve iqlirn xtisusiyyetleri garh edihneli, hidroqrafik qebeke ve onun xtisusiyyetlori tohlil edihneli, tor- paq-bitki drttiyti, heyvanlar alemi, landgaft tipleri haqqrnda melumat verihnelidir. Vesaitda hernginin insanrn mekanda fealiyyetinin tagkili, ona tosir edan sosial-iqtisadi arnillerin va erazide formalaqan mtixteli f rniqyasl r sosial -iqti sadi sisternl erin

l3 ferqlendirici cehetlerinin tehliline de xtisusi diqqet yetirihrig- dir. Bu biliklar esastnda telebalar tebii ve sosial-iqtisadi proses- lerin insan fealiyyatine, eyni zamanda insan fealiyyetinip etraf mtihite tesirinin neticelarini kompleks gekilde tehlil etrnek, etraf rntihitin vaziyyetinin yaxqrlaEdrrtlmastna y6nehnig tadbirlarle tanrghq imkant elde edirler. Metodiki vesait hern de telebelerde erazinin fiziki ve iqtisadi-co[rafi cehatden kornpleks gekilde oyrenihnesi tigtin malumat toplarnaq ve statistik gdstaricileri rntiqayise etmek, mtivafiq naticelor glxannaq, texniki-iqtisadi hesablamalar aparmaq, diaqrarn ve qrafikler qurmaq, plan ve xoritelar tertib etmek, hesabat hazrrlalnaq bacanqlartntn formalagdtrtlmastna yonehnigdir. Metodik vesait 4 hisseden ibaretdir. I hissode her bir ixti- sas ijzre tahsil alan telebelar tiqtin Bakr-Ntigedi margrutu tizra miivafiq melumat verilir. II hissede tadris-tecrtibe bazast rayonunun fiziki-cofirafi, III hissade ise iqtisadi-colrafi geraiti gerh olunur. IV hissa isa her bir ixtisas tizre telabelarin yerina yetirecayi praktik iglere hesr olunrnugdur.

BDU-nun rektoru, akademik A.M. Maharramov

t4 l. BAKr-NUcoDi MAR;RUTUNUN Unruui coGR.q.ni raulir-i 1.1. Fiziki-cofirafi tahlil

Bakr-Quba (II Ntigedi) margrutu 168 krn-lik mosafeni ehate edir. Bu mesafa fiziki-co[rafi xiisusiyyatlerina gdra bir nege hisseye aynlr: 1. Bakr-Sumqayrt, 2. Surnqayrt-Gilazi, 3. Gilezi-Taxtakorpii, 4. Taxtak6rpti-Quba Bah-Sumqayt marqrutu fiziki-cofirafi baxrmdan rntirakkabliyi ve zsnginliyi ile segilir. Margrutun bu hissasi yalnz yanmsahra landgaftlarrndan tegkil olunrnuEdur. Burada yantnsehralann kangizli, yovganh, goranotulu yanrntiplerini aytnnaq olar. Lakin tebii landqaftlar keskin transformasiya olunaraq, seliteb, seliteb-texnogen kornplekslerin qrrrhnaz zencirini yaratmrgdrr. Onlann en irilari Bakr aqlon-rerasiyasrnrn nehang seliteb-geher zencirini teqkil eden Sumqayrt, Xrrdalan, Bilecari, Ceyranbatan, Hacr Zeynalabditl ve s. Bakl-Ntigedi marqrutu tizerinde yerlagir. BDU-dan 20 yanvar meydanrna qeder margrut Xezer denizinin terrasr izra uzantr. Bu arazi Abgeron yaglr alreng daglarrndan tegkil olunrnugdur. Daha sonra yol Bakr rnuldasrnrn girral qanadr ila davam edir, Subanr antiklinal tirasini, Sulutepe deresini, Haci Hesen sinklinallnt ve eyni adlr gdlti kegdikden sonra, Biloceri enigi baglayrr. Bu erazi palgrq vulkanlan ve onlann ptisktinnssinden emala gelen brekgilerla orthhrtigdtir. Yolun safrnda feal Keyraki ve solunda fealiyyetsiz Zidil-Piri palgrq vulkanlan yerlegir. Zidil-Piri vulkanlar kompleksinin cenub, cenub-qarq ve canub-qerb yamaclan qebiristanlrqdrr. Daha sonra Bakr-Quba gossesi Xrrdalan qdkekliyindan. qadim Xezer terraslan [izarinda yerlsgan Masazrr kendindan keqir. Bakr-Quba marqrutunun bu hissesinde en gox diqqat celb eden Xezer asri terraslannda (100 ln) yerlagen abrazion- akkumulyativ diizenliklerdir. Burada goxsayh tektonik-

l5 deflyasion gdller de rnovcuddur. Onlarln en tneqlturlan Cey- ranbatan, Masaztr ve Binaqedi golleridir. Satnur-Abgeron ka- nah qekilene qeder Ceyranbatan da gorsulu 96l idi. Hazrrda Ceyranbatan girin sulu gole gevrihnig ve Bakl, Surnqayrt qeherlerinin su techizattnda boyiik rol oynayrr. Ceyranbatan etrafinda esasen aqlq boz-qehvayi. boz- qehveyi torpaqlar, efemerli-ytll[unlu, yovganh-davetikanlr kornpleksler inki gaf edir. Suntqoyil-Gilazi Bakr-Quba margrutunun 35 km-e yaxln hissesini ehata edir. Bu erazinin oztinemexsuslufiu dtizen relyefin tisttinltiye rnalik oltnastdtr. Burada Sarnur-Devaqi ovalr[rntn cenub-qerqini ahate cdan Bo$az dtizt-r yerleqir. Dtizenliyin Sitalgay-$urabad erazisinde cni 12'13 ktn, Beqbarmaq dafir qargrsnda2,0 ktn, ekser arazilarde ise 3-5 knl- dir. Bofaz dtiztintin ekser hissesi okean seviyyesinden aqaflda yerleqir. Dtizanliyin sethi hamar va yasttdrr. Lakin burada xrrda tireler, tepeler. kigik qurn tirelari, Xvaltn yaElr tcrraslar, Trx- gayrn va Godisu gaylan arastnda yastr kigik arnplitudlu getirme konuslart, erozion gtrtmlar, yarfianlar, qobular ve s. lndvcud- dur. Arid iqlinr qeraitinde boz-qonur, boz, boz-Eorekatli ve 9o- ran torpaqlarda yovqanlt-efemerli, Eorangeli kornpleksler in- kigaf edir. Burada orta iyul temperaturt26-270C, orta yanvar O-20C arastnda dayigilir. Orta illik yafirnttnrn nriqdan 200-250 rnm/sm', buxarlanma qabiliyyeti ise I100-1200 lntn/stn2, rtittt- betlenrne atnsalt - 0,3-0,4 tagkil edir. Suvarma geraitinde bu- rada taxrlgrhq, tarevezgilik inkiEaf etmiEdir. Tebii landqaftlann antropogenlegrnasi zeifdir (0.3 ). Gilazi-Taxtakdrpii Bakr-Quba marqrutuntln on mtihtim hisselerinden biridir. Bu tnarErut boyunca yolun solunda algaq tireler, rnonoklinal strukturlu pargalanrntg dafilar, lrtindtir diizenlikler, saftnda ise yastt, hatnar, dal[ah, tapeli diizenlikler

l6 rntigahide olunur. Burada Xezer denizinin dafi ateklarindeki terraslarr aydrn gekilde diqqeti celb edir. Avtornobilden mtiEahide etdikde yolun sol sahilinde dafietayinde agrq-qlnn m, agrq-boz, tind-boz rangda paleogen yagh gillerin ndvbelagdiyini gdnnak olur. Daha arxada tebagir dovrtintin qalrn gil qatlannt, karbonath stixurlartnt, ara-slra \ qd qaya Qrxrntrlannt mtigahide etrnek olar. Onlardan en mdhtegerni * Begbarrnaq dalrdrr. Mezozoy yagh karbonath siixurlardan, sf) kristallaglnrg gillarden ibaret qaya grxrntrlan heyretamiz man- \ zaresi ile diqqeti celb edir. Miitleq htindtirltiyti 457 m olsa da, '\\ dik srldrnrnlr qaya pargalan turist ve alpinistler tigtin de maraq- 1r tabiet abidasidir. Begbannaq eyni zatnanda rntiqeddes ziya- rstgahdrr. Burada xalqtn inanc yeri olan Xrdrrzinde piri yer- legir. Gilezi-Taxtakorpii hissesinde landgaflarrn kontraslr Ee- kilde bir-birini evez etmesi gox bdytik maraq do[urur. Qahve- yi-geman, agrq boz-qehveyi, qehveyi-rnege torpaqlart da ardrcrl olaraq bir-birini evez edir. Teqriben 30-35 krn-lik mesafade yanmsehralar quru grillerle, arid seyrek rneqe-kolluqlarla, gcillerle vo s. evez olunur. Yolun solunda uzanan algaq tirelerin, yastr yamaclartn dernek olar ki, ekseriyyeti stini terraslanlnl$ ve burada akadernik Hasen Oliyevin taqebbtisti ile "eldar gaml" rneqesi saltntntgdtr. Bu erazinin gcil landqaftlannln xeyli hissasi akin sahesi kimi istifade olunur. Burada otlaq va biganaklsrin payr da goxdur. Da[ yamaclartnda ve Samur-Devegi ovahflr ila dafilann qovugdu[u da[etayinda xtrda kandlerin sapalanrniq seliteb korrplekslari ycrlegir. Margrutun bu hissasinde Respub- likanrn en lndhteqam su obyektlerinden biri olan Taxtakorpti su anbafl ve elektrik stansiyasr yerleqir. Rehber mtiellirn su anbart ve elektrik stansiyastnr telebelera gostarrneli, 2013-cti ilde istifadaya verilen obyektin respublika iqtisadiyyattnda rolunu qeyd etrneli va Sarnur-Abgeron kanaltntn yeni tikintisini te- lebelere gdstennalidir.

t7 Marqrutun Gandov-Qrglaq hissesi hamar, yastr dUzenlikla davam edir. Qaylarla vs goxsayh suvanna sistemleri ile bu dtizenlikler keskin pargalanmrgdrr. Mirzaqrglaq kendine qedar gol landqaftr tistiinltik teqkil edir, daha sonra adi ve agrq boz- qehveyi torpaqlarda meqe-gdller, kolluqlar, seyrek rnege-kolluq ve dtizen rnege landgaftlan bir-birini evez edir. Qubaya qeder bu regionun tebii landqaftlan esasll Eekilde transformasiyaya meruz qahnrg ve meyve ba[larr, rntixtelif ekin saheleri, iri .ozaflan areallr seliteb kompleksler, xetti qekilde texnogen rnodidifikasiyalar mtiasir landEaftlarrn esasrnr teqkil etmiqdir.

1.2. iqtisadi-cofrafi tahlil Nezera ahnaq lazrmdrr ki, inkigaf va tereqqi yoldan baglanrr, bu da 6z ndvbesinde erazilerin rnenimsonilnresinde, tosorrtifat sahelerinin inkigafr, ve onunla ba[h yagaylq rnentaqe- lerinin sahnmastnda miistesna rol oynayrr. Ona gdre de co[- rafiyagiar kegdikleri erazilerin rayon ve kendlorin esas ve kij- rnakgi yollarrntn elaqelendirici roluna ciddi fikir verrnolidirler. Azarbaycanrn gimal-gerq istiqametinde, Qafqaz dafilan ile Xazer denizi sahillerini elaqalendiren rovan di.izanlik eraziden kegen Bakr-Quba ve daha sonra Derband yolunun yerli, regional ve qlobal ehemiyyetina diqqet yetirihnalidir: Azarbaycan ve irandan Rusiya, $erqi Avropa dlkelerine gcden on qrsa yol nrehz Bakr-Quba-Darbend dahlizinden kegir. Ele bLr yol $imal-Canub naqliyyat dahlizini atnele getirir. Bakr-Quba (ikinci Ntigedi) margurutu iki birbirinden ferqli iqtisadi-cofrafi (iC) ebgeron rayonunun sonaye ve Quba -Xagmaz kend teserrtifatr aqrar sonaye ,erazisinden kegir. Azarbaycanin en ytiksek senaye xiisusile neft-kimya, an srx ahali cemlegen, en ytiksek urbanizasiyaya meruz qalan gox funksiyah Abgeron ic rayonu Bakr ve Sumqayrt qeharlarini Abgeron va Xrur inzibati rayonlartnt ciztinde birlegdirir. Bu ic

l8 rayon cilke erazisinin 63Yo ni resmi melumatlara gore ehlisinin 30oh -e qeder, senayenin 95.4% ve investisiya qoyulugunun 822% ciztindo toplarnr gdrr. Bu rayonun esasrnl tegkil eden Bakr geheri erazisini siiratle gimal-qerq ve cenub qerb Olet istiqamatinde geniglen- diracek. Bciytik Bakr paytaxt regionunun arnale gatirir. $eharin yaranma tarixi III esrden gottiriiltir, onun haztrkt sahesi 2.13rnin km2 ehalisi 2122 min neferdir.(l yanvar 2012 ci-i\, orta srxhlr artrq 1000 nefer gatrr.l 1 inzibati rayondan ibaretdir. Mtisteqillik illerindeXezsrin neft-qaz ehtiyyatlarrdan genig rniqyasda istifade olunmasr,tikinti ve digar sahalerin silretle inkgaf etdirilmesi Ageron ig rayonuna goxlu ohali gehnesine sebeb ohnugdur.Ona gore de Bakr gaherinde genig tikinti igleri aparrlrr ve yol boyu goraceksiniz ki, Bakr artrq Abgeron inzibati rayonu ve Surnqayit gehari ile birlagibdir. ikinci Ntigedi tecriibe bazasrna bizi aparan Bakr-Quba rnargrutu tizre gakihnig avtomobil yolunun uzunlulu 168 km- dir. Ona paralel olaraq dernir yolu, neft ve qaz-boru kemarlari, elektrik xattlari keqir. Biittin bu margrut boyu herakat ederken en intensiv ytik ve sernigin dagrnan naqliyyat ndvlerina ve vasi- talarine (ytik, minik, refrejeratorlar, dernir yolu vaqonlartna), dagrnan ytik ve serniqinlerin istiqametlerine va intensivliyine yaxrndan diqqet yetirihnelidir. Daha sonra rnargrutboyu yollarr kesib kegen Qusargay, Qudyalgay, Velvele, Gilgilgay ve diger gaylarn, Xezer denizi sahillerinin tdreda bileceyi tebii fela- katler: scllar, stirtigr"neler ve s. tabii felakat hallarlntn neqliyya- trn fealiyyetina olan risklere yaxrndan diqqet yetirilmalidir. Bakr Dovlet Universitetinin heyetindan baglanan gdl tac- rtibe margrutu: Yasamal arnfiteatrrntn ateyinden kegarek lrar$- rutun esas Bakr-Quba yoluna grxrr ve Bilaceriye, ordan ise ga- herle artrq birleqen Xrrdalan inzibati ve Sumqaytt geherlerine istiqarnat ahr.

t9 $eherin marqrut kegen hissesinde esasen ya$ayr$ binalan va 20 yanvar metrosu yerlsqir. Bileceri eniginin her iki terafin- de geharin iri naqliyyat qovgaqlan-Bilecari dernir yol ve Bakr Beynelxalq Avtomobil vagzallan yerlegir. Sonra Surnqayrta istiqametlenen yolun her iki terefinde son iller sahnrlrq yeni htindtir binalar ve onlarrn arasrnda mtiasir tipli kigik sonaye mtiessiselerini g6rrnek olur. Hereket istiqarnetinin sol terefinde kegen esrin 45-50-ci illerinde (konkret olaraq 1958-ci ilde) saltnmrg Ceyranbatan su anbarr ve eyni adlr qeseba ycrle;ir. Ceyranbatan su anbannrn sahesi 14 km2, hecmi 180 rnln m3 olub, baghca olaraq Sunrqayrtrn goxlu su teleb edan neft-kimya ve metallurgiya kornbinatlannrn temin olunmasrnda, Surnqayrt, Xrrdalan ve Bakr geherleri ehalisinin su tochizaturda istifade olunur (qidalanrna manbayi Sarnurgaydrr). Su anban hernginin Abgeron kanah vasitasi ile yanrnadanrn qasabelerinin tachizatrnda, ba! ve ekinlarinin suvarrhnasrnda eherniyyatli rol oynaylr. Ceyranbatan anbanna verilen su, margrutboyu gorece- yiniz Samur-AbSeron kanalt vasitasi ile getirilir. Sarnur serhedd gayrndan baglanan kanahn timumi uzunlr-r!u 261 kn tegkil edir. Son illar bu kanaltn Siyezen rayonundan baqlayan hissesi tedrcen daleteyine dogru ydneldilerek tizcrinde Taxtakdrpii su anbaru vo elektrik stansiyasr tikintisi baga gatrr-raq tizredir. Kegilen marqrut boyu hern de $ollar-Bakr igrneli su kanrari gekilibdir. Bu kemer XX esrin evvellerinda Azarbaycanln xeyirxah insanr H.Z.Ta$tyevin tegebbiisii ve rnaliyye yardrmr ils gekilmigdir. Daha sonra margrut Bakrdan 5 krn mesafedo yerlegen Abseron inzibati rayonundar kegir. Rayonun erazisi 1.36 min krn2, ahalisi ise 529.1 rnin nafardir (l yanvar 2012-ci ll). Burada apanlan yeni tikililerden aydrn olur ki, rayonun eha- lisinin sayr siiretle arttr. Xrrdalan geherinda bir srra qida sonaye sahelerine rlaxsus mtiess iseler fealiyyet gcisterir. Azerbaycanr n

20 yegane duz emah zavodu margrutun sa! terefinda yer.loqrnig Masazrr duzlu gdliin sahilinde tikilibdir ve onlln duzundan istifada edir. Abgeron inzlbati rayonundan sonra Azerbaycanrn hazrrda iri senaye geherlarindan sayrlan Sumqayrt Sahari(1949-cu ilde yaranmrgdrr) yerlegir. Onun sahesi 80.0 krnz, ehalisinin sayr 318 rnin neferdir ( I yanvar 2012). Bakrdan 3l krn masafede yerlegir. Surnqayrt geherinin sol kenarrndan kegan margrutdan gaherin igleyan ve yeni formada tikihnig senaye parklan aydrn gciri.intir. Orada ham de faaliyyati dayanmrg goxlu kohne sonaye mtiassisaleri gdrtintir. Bu geharin yeri sovetlar ddvrtinde ekoloji geraiti nezere altnmadan, yalruz iqtisadi cehatden Bakrnrn neft-qaz emah xammahna yaxrnhlr ve Rusiya istiqametinde qrxan yollar tizarinde ohnasrnr osas gotiiren mtihendis-texnokratlar terefi nden segihni gdir. $eherda salrnmrg goxlu "girkli rntiassiseler" atrnosfer ve Xazar denizine girkli sular va zeharli tozlar buraxrrdr. Ona gore da uzun iller Sumqayrt "dlti qeher" adlanrrdr. Hazrrda bela mtiessisalerin qoxu fealiyyet 96stennir. Azarbaycanrn grirkemli rnesenatr xeyirxah insanr Z.A.Ta!ryevin (Sovet dovrtinde "Nasosnl" adlanrrdr) adrnr dagryan bdytik hava limanr yerlegir. Buradan esason a[rr herbi texnika ve yiikler dagrnmasrnda istifada edilirdi. Xzr rayonu

2t Xrzr rayonunun Gilezi kandinde Bakr ve Surnqayrt alra- lisini qug ati ile temin edan iri qugguluq broyler fabriki yerleqir. Margrut tizre hereketin qirnala dofrr-r yolunda Abqeron quraq erazilerinden uzaqlagdrqca rtitubatir-r arttnastntn tebiatirl canlanmasrna tesiri aydrn hiss olunur. Yolun her iki terefinda kend taserrtifatr menzeresi, kendlerin stxh[tnrn artlnast gortintir. Buradan sonra Azerbaycanrn kend teserrtifatr son illar hamde istirahat-turizm, ba[grhq- terevezgilik diyan olan Quba- Xagmaz iqtisadi cografi ,iyonrino daxil olur.Quba-Xaqrnaz iC- i terkibine: Siyezan, $abran, Xaqnaz. Quba ve Qusar rayonlarr daxildir. ic rayonun sahesi 7.2 rnin klrr olke erazisinin 8.1%-ni teggil edir. Ohalisi 505.4 min nefer (l yanvar 2012 ci il) olub olke ehalisinin 5.5%-ni ahate cdir. Senayc sahalori zeif inkEaf edib (tirnurni senaye mehsulunu 0.2%). Lakin kend teserrtifatr yiiksek inkqaf edib (olke k/tes' mehsullarrnrn 8.8% verir) vo onun rnahsullartut etnal eden aqrar senaye mtiesisselari fealiyyet gosterir. Terevezqilik va mlyvegilik rayonun ixtisaslaqdrnlmrq saheler olub 6lkeya ve xarice, xtisusile Rusiyaya goxlu mahsul gondarir. iqtisadi Colrafi (iC) regionun arazisinde rntixtalif tebii servetler aqkar edilse da onlann teserritfat ehemiyyeti o qeder de boytik deyildir. Nefrqaz ehtiyyatlarr Siyezen arazisinde mehdud halda yayrhbdrr. on boytik tebii servetler srrasrna rekreasiya turizirn ve kurort ehtiyyatlannr aid etmak olar. Burada Nabran, Qalaaltr, Qegreg, Qusar da[ turizirn kornplekslsri ve mtialice merkazleri fealiyyet gostarir. orazinin xarici ve daxili neqliy- yat ndvlari inkgaf etdirilir. Da[ rayonlarlnln rekreasiya istirahot resurslanndan istifada etmek meqsedi ileavtomobil yollarr gekilir. Son illar Quba-Xaqmazr qon$u $aki-Zaqatala va dalhq $irvan ig rayonlan ilo elqslendiren yeni $osse yollartntn gekilmesr hayata kegiril ir.

22 Quba-Xagrnaz iC rayonuna kegid Siyazan inzihati rayonun erazisinden baglanrr. Bu rayon 1992-ci ilde yaradrhb. Sahesi 0.70 rnin km2, ehalisinin sayr 39 rnin nefer (1 yanvar 2012-ci il), Bakr ile Siyezen arastnda olan tnasafe 103 knt-dir. Yolun sa! ve solunda kendler dzlerinin boyiikltiyii ila segilirler. Bu rayonun erazisinde kenardan gox ozemetli gdrtinan ve bdytik turizm eharniyyeti olan tebiet abidesi-Besbarmaq da{r yerlagir. Onun yerli adamlar terefindan ziyaret makantna gevrilmasi (Xrnzinda piri), yol kenartnda rntixtelif infrastruktur sahelorinin yaradrlmaslna ve ehali axrnrntn artmastna mtisbet tesir gostannigdir. Siyezen rayonu erazisinda neft-qaz hasilatrnr hayata kegiren buruqlan aydrn mtigahide etmek olur. Ele bu erazida hem de iri qugguluq broyler fabrikinin binalarr gcirtintir. Bu fabrik Bakr ve Surnqayrt qeherlerinin erzaq ma[azalannt keyfiyyetli qug eti ve yumurta qida rnahsullan ile ternin edir. Yeqin telebelerin bir goxu onlann "Soba" rnarkast ile rnala- zalarda sattlan mehsullartnr gortibler. Kendlerin eksariyyati mrixtelif teserrtifat saheleri : taxrlgl ltq, teravezgilik ve qugguluq ve hem de heyvandarh[rn diger sahelerile megfiuldur. Sanaye obyektlarindan az-gox neft-qaz, gay yataqlannda ise tikinti rnateriallan ve mtialice merkezlerinde gahgrrlar. $abran (kegmis Davaqi) rayonu 1930-cu ilde teqkil olunub sahesi 1.09 min km2, ehalisi 54 min neferdir (1 yanvar 2012-ci il). Rayonun Bakrdan olan mesafasi 122 km-dir. $abran adh bu margrut da yeni yarantb, evveller ticaretde genig istifade edilen davalerin burada gox olmaslnl nozoro alan yerli ehali ona "Dovegi" rayonu adtnt verrnigdir. Son illar rayonun adr deyiqdirilerek erazide yerlegen qedim "$abran" qalastntn adr ila adlandrnhnrEdrr. Rayonun tesarrtifattnrn ixtisaslagmrg saheleri taxllgrhq, teravezgilik, meyvegilik ve etlik-siidltik heyvandarhq taqkil edir. Yolun sol terafinde yerlegan dafilar yay otlaqlarl, mar$rut

23 kegen da[eteyi va deniz sahili Sarnur-Devegi ovall[rnrn qtg otlaqlan, Qala-Altr miialice merkezi kirni istifada olunur. Belelikle, Bakr-Quba mar$rutu gelib ikinci Ntigedi bazasr yerlegen Quba inzibati rayonu arazisina grxrr. Quba rayonu erazisinin tesviri etraflr olaraq "Metodiki gosterig"de verilmiqdir.

1.3. Geodeziya gabakasinin tahlili Geodeziya elmi milasir inkigaf merlrelesinda hem Yer ehnlerinin inkigafi, hem de olke erazisinde tesarrtifatin rniixtelif sahelerinin faaliyyetinde geodezik teminat tigtin vacib olan genig ahatali rneselelerin helli ile maq[uldur. Bu rneselalorden asaslarrna aga[rdakrlan aid etmek olar: - rntieyyen bir ddvr iigiin qebul edihnig geodezik koordinat sisterninin Yer sathinde berkidilmesi ve olke erazisine ya- yrlmasr; - geodeziya koordinat sistemleri ve fundamental koordinat sisternlari arasrnda elaqelerin qurulmast; - Yerin fiquru ve xarici qravitasiya sahesinin oyrenilrnesi; - rilke erazisinin (quru, su ve daniz dibi hisselarinin) xeriteleE- dirihnasi rneqsedi ile geodeziya esaslartntn yaradtlmast; - daniz ve hava naviqasiyasrntn geodezik terninatr; - btittin olgtilti (qlobal, regional ve lokal) geodinarnik hadise- lerin geodezik rnonitorinqi. Qeyd etrnak lazrrndrr ki, bu maselelarin helli tigtin baza rolunu mtieyyan bir dovr tigiin qebul edihrig vahid koordinat sistemi oynayrr. Koordinat sisterninin rnaddi dagryrcrst iss, yeni yer sethinde ifadegisi, mtixtelif rnetodlarla qurulrnug geodeziya gsbekeleridir. Sovetler dovri.inde Azarbaycan Respublikasr (AR) erazi- sinds geodeziya gebekalari SSRi-de qebul olunrnug sxcrr ve proqram esasrnda, lakin AR orazisinin frziki- co[rafi geraitinin xiisusiyyetlerini nezare ahnaqla quruhnuEdur (gekil 1.1). Btittin

24 MDB dlkolerinde, o climleden AR-da, klassik geodcziya esas- lan mtixtelif rnengeli, srxhq ve deqiqliye malik geodeziya gabe- kelerinin rntivcudlufr.r ile saciyyelenir. Eyni zamanda btittin ndv ve sinifli sebakalerda goxlu sayda metttaqeler itirilnlig va rnehv edilmiqdir. Miiasir dcivrde geodeziya Eebekelerinin quruluasi metod- lan ve dlgrne vasitaleri tamamile yenilegmig ve onlartn sirast geniglenrniqdir. Bu, birinci novbade, GPS (AB$) ve QLONASS (Rusiya) Qlobal Peyk Naviqasiya sisterrlerinin isti- fadesine esaslanmtg yeni peyk texnologiyalartna aiddir.

$akil 1.1. Dovlet Geodeziya gebekesinin qurulma sxetni

Oz ndvbesinda GPS / QLONASS pcyk 6l9rne sisternin- den istifade olkonin erazisi xtisusiyyetlarini nezere almaqla Ddvlat Geodeziya Sabekesinin Yeniden qurultnast ve inkigaf

25 etdirihnesi tigtin yeni rntivafiq olgrne texnologiyalartntn iglenib hazrrlanmasr bu gtiniin teleblerindendir. Azerbaycan Respublikast erazisinda Dovlat Geodeziya $ebakesi (DC$) menteqelerino btittin regionlarda rast gelinir. Olke erazisinde geodeziya iglerinin tarixi 1847-ci ilden bagla- nrr. 1847-1853-ci itlerde herbi geodczist i.i.Xodzkonun reh- berliyi ila cenub-qerqi Qafqazda, o ctimleden, Qara denizde Poti qeharindan Xezer denizi sahilinde Sumqayit geherinedek olan arazide I -ci sinif tranqulyasiya Eabekesi quruhnuqdur. Bu trianqulyasiya gebekesinin $amxor bazisi (indiki $arnkir) neinki Azerbaycan ve cenubi Qafqazda, elece de Zaqafqazi- yaya bitiqik quberniyalar tigtin esas rolunu oynaml$dr. Za' qafqaziya trianqulyasiya gabekesinin bezi mentaqeleri indiki dovredek saxlant hnrgd rr. Sonraki dovrde, yeni 1953-cti iledek olan dcivrde AR erazisi "1939-cu il esasnamesino" gdre I,ll,lll,lV sinif trian- qulyasiya gebekesi ile drttihni.iqdtr. Bundan evvel ise 1929- 1930-cu illerda Xezer denizi sahili boyunca Sumqaytt sehe- rinadek Derbent-Bakr I sinif trianqulyasiya bendinin gebekesi, bagqa sdzla 1942-ci il koordinat sisterninin dagrytctst olan I sinif trianqulyasiya qurulmugdur. Bu bend sonradan qerb istiqarnetine dcinerek Genceye dofru (Bakr-Ycvlax bendr) ve daha sonra Gtirctistana (Yevlax-Tbilisi bandi) istiqamst g6ttr- rntigdi.ir. Bakr-Yevlax bendi 1930-1931-ci illerde, Yevlax-Tbi- lisi bendi ise 1930-1932-ci illerde saltnmrqdtr. Bu geodeziya menteqelerindan bir goxu bu vaxtadak, o ctirnledan Quba rayonu erazisinde, qorunub saxlantlrlrgdrr (gakil 1.2).

26 $akil 1.2. Quba rayonu arazisinde Derbent-Bakr I sinif trianqulyasiya bendinin fraqrnenti

27 1968-1972-ci illerda SSRi Bag Geodeziya ve kartoqrafi- ya idaresinin 4Ncli Tbilisi mtiessisesi terefinden AR DG$-nin yeniden quruhnasr heyata kegirihnig ve m[ieyyen edihniqdir ki, goxsayh rnenteqeler itrnig ve rnehv edilrnigdir. Ona gore de, DG$-nin telimatlarrn menteqe srxhlrna qoydurgu teleblere (20- 30 krn2 saheye I rnenteqe) tam cavab vcnnediyi tizera grxa- rrlrnrgdrr. 1979-1985-ci illerde l6}lb-li Bakr rntiessisasi 1961-ci il telirnatrna esasen 2,3 ve 4 - cti sinif gebakelerinin berpasr, srxlagdrnlmasl ve yenidenquruhnasr tizra iEler yerine yctir- migdir. Baqqa sdzle desek ki, AR DG$ rntixtelif esasnamelere gdre rntixtelif teEkilatlar terefinden uzun iller erzinde qurul- dufiundan onun srxhfir, deqiqliyi rntixtelif ve qeyri-baraber ahnrnrgdrr. Urnurnilikde, bu gebekaler iizre plan menteqalerinin sayr 8000-e yaxrndtr. Azerbaycan erazisinide ilk ytiksaklik qebekesi, titnumen canub-gerqi Qafqazda, Bakr-Baturni damir yolu trastntn axtartgt zamanr I 885-1 890-ci illerde salrnmrsdrr. 1908- 1909-cu illerda Herbi topoqraflar korpusu terefinden Qara deniz ve Xezer denizi arasrnda Zaqafqaziya demir yolu xatti boyunca deqiq nivelirlerne aparrlmrgdrr. 1904 va l9l4-cii illerde Xezer denizi sahili boyunca (Mahagqala- Bakr-Olet) bir nege nivelirlerne xetleri saltnmegdtr ki, bu ni- velir markalanndan bir goxu bu glinedak qorunub saxlantltr. 1935-ci ilda prof. F.N.Krasovskinin teklifi ila Mahag- qala-Olat ve OlerQara deniz traslarr iizre takrar nivelirlarne ye- rine yetirihnigdir. 1945-ci ilden baglayaraq yeni proqrarn asa- srnda erazinin geoloji-geornorfoloji geraitini nezara almaqla ytikssk deqiqilikle nivelir qebekelerinin quruhnasrna baglanrLr. 1947-1948-ci illerde Mahagqala-Bileceri trasr boyunca 76 adad qrunt ve fundamental rcperler berkidilir. Fundamental reperlerin basdrnlma derinliyi 2,7 m, qrut reperleri ise 2.2 tn derinl iye basdrrrhnr gdrr.

28 Eyni zamanda AR erazisinde gcodinarnik rejimi ciyrsn- mek meqsadi ile 6 sayda geodinarnik poliqon yaradrlrnrgdrr. Quba rayunu erazisine yaxln yerlegen $atnaxr geodinamik poli- qonu, $eki Kiirdemir poliqonu, Xezeryam geodinarlik poliqonundan ibaretdir. Bu poliqonlarin erazisinda I ve II sinif nivelir qebekaleri, xetti bucaq cilgmeleri gebakeleri qurulnru;- dur. Hernginin, Quba rayonu araztsi da daxil olmaqla etraf arazida 100 sayda nivelir reperleri ile tist-tisto dtiEen qravimet- rik menteqeler gabekesi qurulmugdur. AR erazisinde, o ctim- leden Bakr-Quba margurutu iizre plan va ytiksaklik, clace de qravirnetrik gebekelerin yaradrlrna tarixi vo veziyyeti ile timurni icrnal seciyyeli tanrghqdan sonra qcyd edilrrelidir ki, bu menteqelerin tadris tecrtibasi zanlatlt axtanlrb taprlrnasr va ciyrenilmasi, yer sethindo berkidilrnesi texnologiyast ile tanrEhq galacak rntitexassisler tigtin olduqca elrerniyyatl idir (gaki I I .3).

|r{--* 3.40 l-*,0 2, t*-1.20-**l' i [,40

50 0

co {J,2$

I i mm I I60 I 0.40

il,4{l

29 $akil 1.3. Quba rayonu erazisinda rast gelinen geodezik tnerkezlar

Klassik texrrologiya ile Ddvlet plan geodeziya Eabekela- rinin qurulmaslnrn tig esas metodu mcivcuddur: trianqulyasiya, tri latcrasiya ve pol iqonotnctriya. Trianqulyasiya - yer sethinde tigbucaqlar qeklinda qurul- mug qebekelerden ibaratdir. Bu gebekedo bir bazis teref va daxili tifiqi bucaqlar olgtiltir. Trilaterasiyada Ligbucaqlann teraflerinin tizunlu[u ol- gtiltir. Poliqonornetriya ise bir-biri ila birlaEdirilmig siniq xettler sisternindan ibaretdir. Burada srnrq xettlerin uzunlufu - terefler ve onlar arasrnda qalan tifi.iqi bucaqlar olgtiltir. Qeyd etlnek laztrndtr ki. DG$-nin btittin rnantaqalari yer tizerinde xiisusi merkezlerle berkidilir. Bundan bagqa nivclir reperlerinin yerinin tanlnmasl iigLin htindtirltiyii 1,5 nt olan ta- nlnrla direkleri ve xtisusi qeydiyyatr olan "Geodeziya menteqesi Dovlet tsrefinden qorllnur" ltjvhasi astltr. Klassik texnologiya ile yaradrhnrq plan gebakelarinde rnenteqeler arasr qargrhqh gdrtintigtin temin edilmasi rnaqsedi ile onlar tizerinda xtisusi gorlintiq niganlan qurulrnuqdur. Ora- zinin relyefindan, me$e ve bitki orttiytintin htindtirliiytindan asrlr olaraq rniixtelif formalt ( pirarnida, paya, tur, siqnal vo s.) 30 vo ytiksekliye rnalik gortintig niganlan inga cdiluriEdir. Bele gortiniig niganlarrna Bakr-Quba rnargurutu boyunca, clece de Quba rayonu erazisinde rast galinir (qekil1.4).

I 6

$akil 1.4. Quba rayonu erazisinda rast gelinen yertistti ve pcyk geodeziya grirtintiE niganlart 3l Onu da qeyd edek ki, geodcziya rnenteqeleri esasen kornandir (zirve) ytikseklik noqtelarinde ycrleEdirilir. Menteqalerin tnerkezlerinin ndvti de torpaq (qrunt) tipindan astlt olaraq rntixtelif 6lgtilti (derinliye malik) seqilir. Son dovrlerde yeni peyk geodeziya olqrnaleri texnolo- giyasrnln meydana glxmasl ile yertisdti gortintig niganlartna eh- tiyac qahnamrgdrr. Burada esas taleblerden biri ondan ibaratdir ki, hemin menteqelarin etrafi agrq olsun. AR erazisinda bela menteqalerin sayr "0" sinifli-7, "7-ci sinif peyk gebekesi" mentaqelerinin sayt ise 165-170 teqkil edir. Btitovltikda Bakr Dovler Universitctinin Quba tedris- tecrtibe va istirahet bazasrnrn arazisi ve ona bitiEik erazilarin fiziki-cofirafi garaiti 05.06.40- "Geodeziya vo xeriteqilik rntihendisliyi" ixtisasr telabelerinin yay gol tedris tecrtibelerinin kegirihnesi tigiin olduqca elverigri va meqsedeuyfundur.

1.4. Hidrometeoroloji tahlil Hidrorneteorologiya ixtisasr tizre tehsil alan telebalere BDU-Ntigedi margurutu tizre bir srra su tesarrtifatr obyektleri ve meteoroloji xiisusiyyatlara dair ilkin melumatlar verilir. Bakr gaheri yaxrnlr[rnda olan Ceyranbatan su anbarl, onltn Bakt, Sumqayrt geherlari ve Abqeron yartmadastnln diger yagayl$ manteqelerinin suya olan telebattntn 6denilmesinda aharniyyatli rolu izah olunur.Margrut boyu yol bir neqe defe Samur-Abgeron kanalt tizerinden kegir ve talebelor korptilari, mtixtelif hidrotexniki qurfularr rntigahide cdirler. Onlar Satrur- Abqeron kanallntn tikinti tarixi, qida tnanbayi, teserrtifat eherniyyati haqqrnda biliklerini bir qeder da geniglendirirlar. Marqrut zafirant telebelor $abran gaheri yaxlrrlrfilndakr Taxtak6rpti su anbanna ve orada inga edihniE su elektrik stansiyasrna baxrg kegire bilerler. Baxrg zafilant telebelere su anbarrnrn hecmi, darinliyi ve qida n.renbalori, elremiyyati,

32 hemginin su elektrik stansiyasrnrn ig prinsipi ve giicti haqqrnda melumatlar verile biler. Margrut izre Atagaya gatdrqda, onun Altralac bazasrnrn yantndan kegdiyi xatrrladrlr. Altralac bazast erazisinda ve Bakt-SDK avtornobil yolu ile kesiqen yerde gay deresinin fonnasr, rnorfoloji elernentleri ve sululufu rntiqayisali tahlil olunur. Telebelera Margrut boyu erazinin digar gaylan haqqrnda da laztmr malumatlar gatdrrrhnahdlr. Talebeler hele orta mektebden bilirler ki, margrutun baqlanfircr olan Bakr gehari ve sonu-Ntigedi kendi rntixtelif iqlirn garaitinde yerlegirler. Onlara bir daha xatrrladrlrr ki, Bakr yanmsehra va qum qdl, Ntigedi isa yafirntrlar beraber paylanan rntilayirn isti iqlirn tipinde yerlagir. Cdl tedris-tacriibesinin tegkil olundugu isti yay aylarnda rnargrut zamanr tolobaler bu iki erazinin iqlim geraitindaki ferqi aydrn hiss etrneye bilarler. Bu, ilk ndvbede havanrn temperaturuna aiddir. Lakin tecrtibe rniiddatinde onlar havanrn temperaturu, nisbi riitubatlik, atmosfer yaSrntrlarr ve s. tizerinde miigahidelar yerine yetirerak ozleri movcud ferqleri rn[ieyyen edecekler. Margrut boyu iqlim geraitinin heqiqeten dayigdiyini esaslandrrmaq tigtin, talebelarin diqqetini tebii landgaft tiplerinin rntivafiq deyiqrnelarine calb etmek lazrmdrr.

1.5. Turizm obyektlarinin tahlili Bakr geharinden II Ntiqedi kendinedek (tedris-tacrtibe bazasrna) mesafa 17 5 krn-dir. Bu rnesafeni qet ederken avtomobil rnagistrah stirat yolu oldufiundan kegilen bi.ittin menteqelerde avtobusu saxlamaq ve telabelere izahat vemak rntimktin deyildir. Margrut Bakrdan baglarnaqla, Ceyranbatan - Ya gma- S i talgay -Gilezi-B e gbannaq-S iyezen-$abran-G endov- Velvele kendi-Alekseyevka- Quba geherinin gireceyi-Qubantn rnerkezi-Amsar kendinin merkezi - I Ntiqedi kendi - II Ntiqedi

JJaa istiqametindedir. Margrutu Bakt- Beqbarmaq; BeSbarntaq- Quba Saharinin giracayi, Quba-II Niiqadi istiqametinda ohnaqla 3 hisseye ayrrmaq olar. Bu marqrutda Begbannaq, Quba qeherinin gireceyi yoltistti rntiveqqati dayanacaq tnento- qesi segile biler. Margrutun kegdiyi diger menteqeler haqqrnda avtobusdan mtigahide edihnekle qrsa seciyya verilmelidir. Margruta grxmazdan bir nega giin evvel talebelare ister mtivaqqeti dayanacaqlar, isterse de digar menteqelar haqqrnda melumat haznlamaq tapgrnlrr. Margrut boyunca telebalar ardrcrl olaraq menteqalerin her biri ve onlann yaxrnltlrndakr obyektler haqqrnda colrafi malumat verir. Zaruret yarandrqda ise melumatlara qrup rohberi terefinden elaveler edilir. Belelikla, Bakr - Niigedi margrutunun turizm cehetdan qlsa se- ciyyesini agalrda gostarildiyi kimi meqsadauy[un hesab edirik. Urnumi margrutunun baglanfirc mentaqesi Bakldan (BDU-nun heyetinden) yola diigan avtobus 31 krn tnesafe qat etdikden sonra Ceyranbatan qesebasinden kegir. Avtobusdan rntigahide etdikde yolun sa! ve sol terefinde girin sulu Cey- ranbatan goltine monzere agrlrr. iri su anbanna gevrilmig Cey- ranbatanrn 1958-ci ilde istifadeye verilmekle Bakr, Sumqaytt geherlerinin qirin suya olan telebatrnrn odenihnesinda ve Ab- qeronda akin sahelerinin suvartlmasrnda aherniyyeti haqqtnda melumat verilir. Yolun sa[ tarefinda inqa edihnig mtiasir evlor ve villalar xog teassiirat yaradtr. Ceyranbatan gdliinden sa[ terefa dofru Sumqayt Texnologiyalar Parkr aydrn gortintir. Sumqayrt geherinin H.Z.Ta!ryev qesebesinde yerlegan bu tex- nopark qabaqcrl Avropa texnologiyalartntn Azarbaycana gatirilmesi, onlartn esastnda yeni tniiessiselarin yaradrlnrasl ve yeni iq yerlarinin agtlmast rneqsedila 2011-ci ilde yaradrl- mrqdrr. Ceyranbatandan sonrakt mantaqs Yagmadrr. Bu iki rnan- teqe arasrndakt masafa 20 krn-dir. Yaqrnada geomorfoloji abideler vardr. Avtobusdan mtigahide zamant Yagma

34 qesobesini kegdikden sonra yoldan sola nezer yetirdikde grirtinen algaq daflar, pillavari relyef, yarfan ve derelerla pargalanmrg yarnaclara agtlan menzero celbedici gdriintir. Yagmadan l0 km irelide yolun sol tarafinde Sitalgay qesebesi yerleqir. Sitalgay herbi qehercikdir. Bu gehercikden sonra 10 krn arah mesafede yolun sol terefinde Gilezi qesabesidir. Gilezi stansiya funksiyasrnr yerine yetirir. Bakrdan Gilaziye olan mesafe 70 km-dir. Gileziden Xrzr rayonundakr Altralac tedris-tacrtibo bazastna yol ayrrltr. Bakrdan glxan avtobus 90 krn masafoni qet etdikden sonra ilk dayanacaq lnen- teqesi Begbannaqa gattr. Gilezi - Begbarmaq arastndakr masafo 20 krn-dir. Begbarmaq tebiet abidasidir. Tabiat abidelerinin turist celb eden maraqh obyektler oldulunu nozere alaraq, Beqbarmaq birinci dayanacaq menteqesi segilmigdir vo onun haqqrnda etraflr melumat verilir.

'!#

$akil 1.5. Beqbarmaq qalasr

BeSbarmaq-Boytik Qafqaz slra daflarrnrn cenub-garq steklerinde, Zarat- kendindan 3 krn gimal - qerbde yerlagir. Bura ham da!, ham qadim qala ve ham da dlkenin en meEhur 35 ziy aretgahlanndandrr. Qayalarrn en ytiksek zirvesindan Xezer denizine mohtegam menzere agrlrr. Begbannaq toponimi qedirn tiirk dillerindoki "pannak", yeni tepe sdziinden yaranmrqdrr. Orab sayyahr Ol-Mesudinin (IX esr) eserinde da bu ad gekilir. Menast "tepede salmmrg bine" demekdir. Ehni edebiyyatda Begbannaq dagr tizerinda yerlegan qala haqqrnda hele aragdtrma aparrhnayrb. Bununla yanagl, burada bir vaxtlar mdvcud olmug karvansara binasrnrn ve qaya {izerindeki diger tikililerin, mohtegem ve gozal istehkarnrn Makedorriyah isgender terafindan inga etdirilmesi haqqrnda revayet var. iddiaya gore bunlan Ornir Teymur dafirdrb. Baghcasr isa, ilkin orta esrlerda "hun qaprlarr" adlanan dcivlat serhedi mehz Beqbarrnaq da!rndan kegrni gdir. Uzadrlmrg dag eli xatrrladan qayantn qeyri-adi fonnasr uzaqdan celbedicidir. Bir-birine bitigik beg qaya pargasrndan ibaret olan bu da[rn "Begbarmaq" adlanmasr onun qurulugu ile bafhdrr. XVII asrin holland denizgisi, seyyah Yan Streys girnal-gerqi Azarbaycandan kegerkan gordtiyii Begbannaq abidasi haqqrnda yazmrgdrr: "Biz danizin yanrndan kegenda bir daf gdrdtik. DaE "Parmax" ve ya "Barmax" adlanrr. Zirvesi dtiz istiqametde uzanan bannafir xatrrladrr. Vaxtila burada mohtaqem qala olmug ve bu erazinin rntidafiasina xidrnet etmigdir. indi de hemin divarlarrn ciztilii qalmlgdr". $irnal bdlgesine teqkil edilen turlarda acnebi turistlare Begbarmaq qalasr haqqrnda tarixi rnelumat verilir. Begbarrnaqdan 15 km sonra yolun sol terefinde Siyezan rayonu yerlegir. Siyazen rayon kimi ilk defe l1 fevral 1940-cr ilde tegkil olunmug ve 1959-cu ilde lafv edilerek Devegi (indiki $abran) rayonunun terkibine verihnigdir. 1992-ci 1l aprelin 2-de Siyazon rayonu 1959-cu il serhedleri daxilinde yenidan berpa olunmugdur. Siyezen Azarbaycanda Boytik Qin seddine benzer ezametli bir sedd olmugdur. Danizin kananndan baglanan bu sedd btittin sahilyanr dtizanlikden kegarek daflara,

36 Qrraqqala istehkamrna qsder uzanrdt. Vaxtile neheng bir tikili olmug sedden ayrFayfl qtilleler, o ctimleden Qlraqqala salamat qalrnrgdrr. Rayon turizm obyektleri cehetden zengin olmasa da, burada 6lke ohemiyyetli iki tebii tarixi abida vardrr. Bunlardan biri Begbarmaq seddidir ki, Siyezenin resmi emblemi hesab olunur. Digari isa vaxtila Azerbaycanda Briyiik Qin Saddine ox$ar ezamatli sedd olan Gilgilgay seddidir. Margrutda yolun sa[ terefinde $abran geherini de yuxarr terofden seyr etmek olur. Siyezenle $abran arasrndakr rnesafe l9 km-dir. $abrandan sola Qalaaltrna yol aynlrr. Marqrut mege landgaftr ila segilen Gandov kendine dofiru davam edir. $abran ile Gendov arasrndakr yol l0 km-dir ve Gendov yolun safi terefinde yerlegir. Avtobusdan seyr etdikde Gendov rnegelerine heyretamiz menzere agrlrr. Gendovdan grxan avtobus 12,5 krn- de yerleqen Velvale kandinin rnarkezindon kegir. Avtobusdan Valvelegay kdrptisti mtigahide edilir. Avtobusun kegdiyi sonrakr manteqe meyve ba[lan ile zengin olan Alekseyevka kendidir. Velvale ve Alekseevka kendleri arasrndakr mesafe 17,5 km-dir. Alekseyevka kendinin merkazi ila 3 krn mesafeni qet etdikden sonra avtobus ikinci dayanacaq menteqasi kimi segihnig Quba gaharinin girecayina daxil olur. Quba haqqrnda iimumi va qlsa melumat verilir. Quba rayonu Qudyalgayrn sahilinde, Bciytik Qafqaz srra da[larrnrn girnal-gerq yamaclannda, deniz seviyyasindan 616 metr ytikseklikda yerlagir. Bakr-Derbend gosesinin 168 kilometrliyindeki Quba, geher kimi XVII asrin ortalannda forrnalagmrqdrr. Vaxtile xanhq olan Quba hazrda gimal bolgesinin miihtim turizm merkozi sayrlrr. Avtobus Quba geherinin markezi ile yoluna davam edir, 3 krn getdikden sonra Amsar kendine gatrr. Amsann tarixi abideleri haqqrnda qrsa melumat verilir va darketme turizm iigtin maraqh kand oldu[u xatrrladrlrr.

37 Amsar kendinin merkezindan kegen avtobus I Ntigadi kendine gatrr. Amsarla I Nilgedi arastnda mesafe 4 km-dir. Bu kend Quba rayonun merkezinden 7 krn qimal-gerqde yerleqir. O, elverigli tebii cofrafi geraita malikdir. Orazinin mikroiqlim garaitine gore qrgr soyuq ve rtitubetli, yuy serin kegir. Kendin yerlegdiyi erazinin asas hissesi me$o ve daE gdllerinden ibaretdir. Kend ehalisinin esas rnegluliyyetini maldarhq, mey- vegilik tegkil edir. Son iller bolgeye turistlarin marafrntn art- mast yeni me9luliyyet sahesinin yaranmaslna sebab olmuqdur. Kandin ekzotik landqaftr ve atrafinda saf serin sulann olmast bolgaye turist axtrunln artmaslna sabeb ohnugdur. Nahayet, son menteqe II Ntigedi kendindeki tedris- tecrtibe bazastntn hayetidir. 1.6. Toponimlerin tehlili Bakr-Quba- Niigedi mar$rutu tizre yerleqen toponimlerin mengeyi yaranma tarixi ilk ndvbede talabeleri maraqlandtracaq ve bu toponirnler haqda onlara melumat vennek rnaqsade uyfiundur. Quba qeharinin adr ilk defe VIII ssrde kitabrnda qeyd olunur. XII esrden $irvanqahlar ddvletinin ora- zisinde yagayl$ menteqesi kimi melumdur. Toponirnin qrpqaq mengeli qadim ttirkdilli tayfanrn adr ile bafhh[r qeyd edilir. Bu barede tarixgtinas O.Hiiseynzadanin (1971-ci il) jumahnda genig meqalesi derc olunmugdur. Kuba/Kuva formastnda bu tayfa adt qtr!:':lartn, cizbek ve qazaxlarn igarisinde de movcuddur. Quba rayonunda Qaragayrn sahilinda yerlegen Niigedi kendi tat dilindeki nui (yeni) ve di (kend) sdzlerinden ibaret olub, "yeni kend", "taze kond" menastndadtr. l72l-ci ile aid senedlarde bu erazide Ntigedi adh bir yagayr$ menteqesinin adr gekilir. Kend Quba geherinin ehali- sine mensub baf yerlerinda ayrl-ayn ailelerin meskunlaqmast

38 neticesinde yaranmtgdtr. Sonralar kend bdytiyerak iki yere ayrrlmrg ve onlarr bir birinde ferqlendinnak tigtin adlanntn ev- veline birinci va ikinci sdzlari arttrtlmtgdtr. Yerli ahalinin verdiyi melumatlara gdre ikinci Niigedi kendinin ehalisi birinci Ntigedi kendinden kdgiib gelenlerden ibaretdir. Margrut ijzre Begbarmaq dalr (seddi) xalq arastnda rntiqeddes hesab olunan Xrdrr-Zinde (Diri Xrnr) piri da burada yerlogir. Oreb tnenbelorinde $irvan qayasl bezen de Musa qayasr adlanrr. Oreb cofirafiyaqtinaslan ibn Xordadbeh (IX asr) ve Yaqut Hamevi (XIII esr) Xrrrn hamin qayadakr dirilik suyundan igerek 6lmez oldu[unu yazmrylar. IX esr menbelerinde da! Barmak kirni qeyd olunmug ve mtidafie seddi kimi xattrlantr. Orta esr Avropa seyyahlannrn (A. Oleari, Y. Streys) eserlerinde da toponim Barmak forma- srnda qeyd olunmugdur. Barmaq sdzii qedim ttirk dillerinde parmak (tapa, kigik da[) menastndadtr. XVIII asrde Quba xanh[rnda Barmaq rnahah da olmugdur. Da! zirvalerinin al barmaqlartna (beg barmaga) ox$amaslna gore sonradan bela adlanmrgdrr. Gilazi toponimi eslinde Gllyazt ohnahdrr.Toponirn gil va yazr (ttirk dillerinde dtz, dizen) sozlerinden ibaret olub manasrsrndadrr. ilk defa XIV asr menbalerinda adr gekilir ve onun Barmaq dalrnrn yaxrnhlrnda yerleqdiyi gcisterilir. 1870-ci ilde orada pogt menteqesi (gaparxana) ol- rnugdu. Damir yolu gakildikden sonra etraf kendlerden ehali buraya kdgtib gahnig, pogt menteqesi da stansiyaya gevril- migdir. Siyezen geharinin adt haqqrnda nrtixtelif fikirler sdyle- nilir. Bezi tedqiqatgrlar bu erazide neft gtxartlmast ile ba[h bu toponimi < ezi (yaz) ttirk dillerinde , (gol)) demekdir; en-ise <>,

39 ((yeD bildiren sonluqdur. Siyezen toponirni btitovltikde (qara dtizenlik> menasrnl bildirir. Qa[acrq gayrnln qodirn adr Qa[ancrq olnrugdur. Qalancrq ise monqol dilindeki gaSan vo ya safian (ag) soztinden va Azerbaycan dilindeki kigiltrna bildiren (crq) gekilgisinden ibaret olub demekdir. Yerin co[rafi geraiti de bu- nu tesdiq edir. Kegidin agapr hissesi Ztrtenge (Tengealtr), yu- xan hissesi ise Sertenga (Tengetistii) adlanrr. $irvana ($ama- xrya) geden yolun tisttinde yerlegan dereda mtidafia rneqsadila qala tikilmisdir. 1727-ci ilde Rusiya ordusu qalanr tutduqdan sonra burada yerleqen alay Tenga polku adr ile tanrnmrgdrr. $tibhesiz ki, hor bir teleba margrut tizre yerlegen ycr yurd adlartntn menasrnl bilse bu daha faydalr olar va onlar derk etmolidirler ki, Toponimlar xalqrmrzln tarixi kegmigina agrlan qaprlardrr.

40 2. aRAZiNiN nizixi-coGnani secivvasi

2.1. Colrafi mtivqeyi va sarhadleri

Ntigadi tadris-tacriiba bazasutzr yerlegdiyi Quba rayonu Boytik Qafqaz da[larrnrn gimal-gerq hissesinde gox elverigli cofirafi movqede yerleqir. Bu ilk ndvbede onun subtropik iqlirn qurgafrnrn mtilayim qurga[a kegid zonaslnda, elveriqli iqlirn qeraitinde yerleqrnesi ile gertlsnir. Bol istilik ehtiyatrnrn. kifayet qeder rtitubetin ve rntinbit torpaqlann oltnast dtizenliklerde, dageteyi ve da[hq erazrlerde zengin bitki drttiytintin ve hey- vanat alerninin inkiqafina, habele istirahet ve turizm tigiin elverigli, safllam cofrafi mtihitin yaranmasrna sebab ohnuEdur. Rayonun geosiyasi ehemiyyatini rntieyyan eden esas gert onun Avropa ile Asiya qitelerinin temas zonastnda, Rusiya erazisine yaxln cofrafi mekanda, gimah vo cenubu birleqdiran beynel- xalq ehemiyyetli yollann tizerinde verleqmesidir.

$akil 2.1. Quba rayonu ve Ntigedi kendr

4t Quba rayonunun arazisi 40o 53'- 41" 30' gimal en dairesi ila 47" 69' - 48" 50' qarq uzunluq dairesi arastnda yerlaqir. Mti- qayise iigtin qeyd edek ki, istanbul, Tirana, Madrid, Nyu-York, Klivlend kirni rneghur geharler ve eyni zananda subtropik qurqaqdan kenarda qalan vo tebii qeraiti Qubadan daha elveriqsiz olan Qaraqum sehrastnrn gimal-gerqi, Teklemekan, Bdytik Qin ovah[rrun qirnal hissesi, Koreya yarunadast ve s. arazllar da Quba ile texminan eyni colrafi enlikde yerlegirler. Quba rayonu gimal ve girnal-qerbden Qusar rayonu ile 70 krn, gimal-gerqden Xagmaz rayonu lla 25 krn, garqden Devegi rayonu ile 68 km, cenub-gerqden Xtzt rayonu ile 3 km, cenubdan $amaxr rayonu ile 30 km, ismayrllr rayonu ile 40 krn, cenub-qerbden Qebalo rayonu ile 15 km masafede hemser- heddir. Rayonun erazisi 2580 km2, sarhedlerinin timumi uzun- lulu 251 km-dir. $imal-qerbdan canub-$orqe ve girnal-gerqden cenub-qerbe do[ru rayon arazisinin maksimum uzunlu[u texminen eyni olub, 70-15 krn-a barabardir. Quba rayonunun merkezi olan Quba gshari Bakrdan 167 krn girnal qsrbde yerlegir. Cenub qsrb hissede rayonun sorhodi 4lo 8'gimal en dairesi lle 47" 59'gerq uzunluq dairesinin kesigdiyi yerden, yeni Tufan dalrndan baglayaraq Bag suaytnct silsile boyunca cenub garq istiqametina dogru Dtibrar dafirna kirni 70-75 km mesafede uzanr. Sonra serhed qirnal istiqa- matine dcinerek Gilgilgayrn yuxan hissesini, Tangi va Qay- narga silsilolerini kasarek Samur-Abgeron kanahna qeder vzanff. Bu hissede serhad girintili-grxrntrhdtr. Devagi-Sarnur kanahndan serhed gimal-qarb istiqarnetine ddnersk Qusargaya qeder girintili-grxrntrh formada davam edir. $irnal-gerq hissede serhed Xanarxr kanahna gattr. Qusargayrn Samur-Abgeron kanah ile kesigdiyi yerden serhed cenub-qerb istiqrnetine donarak Tufandafia qeder uzanff. Yagr ilk orta esrlere gedib grxan Qubantn tarixi haqqrnda qadim alban ve orab menbelerinde, Avropantn rniixtelif

42 co[rafiyagtinaslannrn osarlerinde bu ve ya diger gekilde behs olunrnugdur. Bela ki, Peyfiemberirnizin Mekke qelrari etrafinda tikdiyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycan hakimi Anugiravanrn tikdirdiyi qalanrn adr idi. XII esre aid ereb menbalerinde Quba kirni goste- rilirdi. XIII esrde ereb alirni Hemevinin cografiya li.igetinde Azerbaycan gaherlari arasrnda da vardtr, XVI esrin tarixi qaynaqlannda ise Quba ela kirni verihnigdir. Quba qeherinin ilk temel dagr XIV-cti esrde qoyulmugdur. XVIII-ci esrin ortalannda Quba xanh[r yaradrlmtg, onun markezi ewal Xudat, sonra isa Quba qeheri ohnugdur. Htiseyneli xanrn oglu Feteli xanrn (1758-1789) dcivrtinda Quba xanhfrnrn mdvqeyi artmrgdr. 1806-cr ilde Quba xanhpr Ru- siyaya birleqdirildi ve eyalete gevrildi. Yenidon tagkil olunrnug Quba qezasr 1840-cr ilde Derbend quberniyasrna, I 860-cr ilde ise Bakr quberniyasrna daxil edildi. 8 avqust 1930-cu ilde Quba Azerbaycanrn inzibati rayonlanndan birina gevrildi. Onun timumi sahesi 2,58 min kv.krn, ahalisi 157,6 rnin neferdir (l yanvar 2012-ci il). Ohalinin srxhlr I km2 6l nefardir. 1959-cu ilde Qonaqkand rayonu lelv edilarak arazisi Quba rayonuna verilmigdir. 1963-65-ci illerde le[v edilmig Xagrnaz rayonu erazisinin bir hissasi Quba rayonunun terkibinds ohnugdur. Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Quba rayonu ile Bakr arastnda mesafe 168 km-dir. O, Quba rayonu regionunun iqtisadi inkigafinda apancr rol oynaytr.

2.2. Oroqrafiya ve relyef Quba rayonunun an iri oroqrafik vahidleri agafirdakr- lardrr: l. Bag Qafqaz silsilasi 2. Yan silsile 3. Qusar maili dtizenliyi 4. Samur - Devegi ovahfir

43 Quba rayonu Alp-Hirnalay qrngrqlr[rnrn On Asiya-Qaf- qaz bolgesinde yerlegir. On yiiksek erazisi mtitleq ytiksekliyi 4191 m olan Tufandafidrr. Rayonun Eirnal-qerqinden canub-- qerbine do!ru dtizen erazilar tedricen dafi sisternleri ile evez olunur. Osas oroqrafik vahidlari tirnumqafqaz istiqarnetinde uzanrrlar. Her bir oroqrafik vahid genezisine gcira mtieyyen tekto- nik proseslerle bafihdrr. Mehz bu prosesler zamanr relyefin rnorfogetetik xtisusiyyetleri fonnalagtr. Bag Qafqaz silsilesi. Quba erazisinin asas oroqrafik vahidlerinden biri uzunlu[u 1500 km-den gox olan Bdytik Qafqaz daglannrn bir hissesini taqkil eden Bag Qafqaz da! silsilasidir. Tektonik baxtrndan Bdytik Qafqaz rntirekkeb quruluglu rneqantiklinorium olub Qusar-Deveg i gokakliyinden Qazmaqr z ve S i yazen tistegehne- leri ile aynlrr. Litoloji baxrmdan osasen mczozoy ve kaynazoy yagh gdktinttilerden teqkil olunmugdur. Boyiik Qafqaz qrn$rq da! silsilesi region orazisinde iki esas oroqrafik vahidden - Baq Qafqaz suayflcr silsileden vo Yan silsileden ibaratdir. Onlar bir-birinden $ahnabad, $ahdtizti, Xrnaltq, - Qonaqkand, , Gilgilgay, Trxgay va diger dagarasr gokek- liklerle ve iri derelerle aynlrrlar. Bag Qafqaz silsilesi rntirekkeb oroqrafik quruluga malik dar suayncr qrabenlerdan tegkil olu- nub ve keskin pargalanmrE nival-buzlaq relyefi ila saciyyalenir. Bu silsile tizerinda Bazardizi (4466 re), Tufan (4191 nt), Ba- badag (3629 m), Qarada| Q649 rlr),Piqik da! (3l64m), Qotur da! (3226 rr), Qiiriikllitepe da| (32l1rz), $ahnezerda! (2874 lz), Kalenterda! (2564 nt) va digar uca da! zirveleri yerlegir. Bag Suayrncr silsile Bazardiztndan cenub gerq istiqametinda Gedidafirna qadar (1223 m) uzant. Suayncr silsiladan antiqaf- qaz istiqarnetinde ayrrlan goxsayh tireler tektonik gatlarla alaqedar olaraq keskin pargalanrnrgdrr. Xrnahq, Aggadik, Babadag kdndalen tireleri sart yamaclan ile ferqlenir.

44 Bag suayncr silsila Tufan zirvesindan garqa dofru tadrican algahr. Lakin Babada[dan Dtibrara (2205 m) dolnr olan 45 krn- lik mesafede dallar daha keskin algalrr (her l0 krn-de 315 rn ). Bag Qafqaz silsilesinin cenub-gerq hissesinde denudasion relyefi ile ferqlenen Qaytar-Qoca, ilxrda!, AladaE sistetnleri ve Xrnahq, Xaltan, Gilgilgay, Lahrc ve s. erozion-tektonik rnengeli da[arasr gdkekliklar yerlegir. Qaytar-Qoca silsilesi Babadafidan gerqde Bag suayrrclya yaxln yerlegir ve onun tizerinde keskin pargalanmrg Qaytar Qoca silsilesi Xrnalrq dag (3713 m), Trivleguxurunbasr dap (3332 m), Stidltitepa da! (3321 rn), Qti- rtikltitepe da!(3211 rn), Qarabulaq da[ (3123), Yarnanqayalar da[r (2708 m), Mtictikend daE Q7l7 m) ve s. zirveler movcuddur. Yan silsila Regionun en bdytik oroqrafik vahidbrinden bi- ridir. Yan silsile Bu oroqrafik elernent $ahdafi tnassivinden baglayaraq Ba$ suayncrya paralel gekilde cenrrb-gerq isti- qarnetinde Begbarmaq dalrna qeder 115 km tnesafede uzantr. Tektonik qrrrlmalardan asrlr olaraq Yan silsilenin yamaclan dikdir. $imal-qarbdan canub-gerqe do[ru onun htindtirltiyir ted- rican azaltr Yan silsila Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Val- velegay ve diger gaylann derin, kanyonvari, stldtrtmlt dereleri ile kesigarek ayrr-ayrr hisselere bdliintir. Gilgilgaydan qerbde Yan silsilenin ox hissesi hamarlanaraq yastr, yi.iksak dafhq yayla formasrnr alrr. Silsilenin ox hissesi litoloji baxundan esa- sen yuxan yura ve aga[r tebagir yagh qaltn setnentlegntiq gilli gistlsrden, dolornitlegrniq ehengdaglartndan tagkil olunrrugdur. Osas oroqrafik vahidlarden olan $ahda! rnassivi (4243 m) sert yamaclan ile nahang qala divarlartnt xattrladan rndh- teqam gorkemi ile diqqeti celb edir. $ahda[ rnassivi Eimaldan Qaznaqrru qtnlmast ile ehatelenir. $ahdafdan gimal-gerqda sarlred boyu uzanan Sudur qalxtnasr uzanff. $ahda[rn Qu- sargaydan qerqe davamrnr Mrxtokan silsilasi tagkil edir. Burada an htindtir zirva mtitlaq hilndiirltiyt 3726 nt-e gatan Qrzrlqaya massividir. Mrxtokan silsilesi Qudyalgay deresindetr garqe do[- 45 ru tedricen algalrr (Qareke, 2383 m). Yan silsile bir nega hisseden ibaratdir. Silsilenin erozion- denudasion relyefe malik cenub-gerq hissesi esasen orta ve algaq daghqla saciyyelanen Tengi-Bcgbannaq silsilesi adlanrr. Onun yamaclarr dik ve intensiv pargalanmtgdrr. Yan silsilanin gerqe davamrnr tegkil eden Qaragayla Velvelegay arastnda yerlegen hissesi Yerfi, Velvelegayla Gilgilgay arastnda olan erazisi Tekle ve Gilgilgaydan qerqda Beqbarmaq silsileleri tegkil edir. Litoloji terkibinde esas yeri yura ve tebagir yagh sementlegmig giller ve ehang daglarr. dolornitli stixurlar tutur. Velvelagaydan qerbde esasen erozion-denudasion relyefi ile ferqlanan Dandelik silsilosi yerleqir. Daha girnalda Velvelagay vo Ca[acuqgay arastnda htindtirltiyti 2000-1000 rn olan (Bahqdag, l907rn) Calacuq silsilasi yerlesir. Yan silsiledan girnal-gerq istiqarnetinde uzanan asirnrnetrik tirelardan Boytik $uval 500-1900 m, Qaynarga isa 500-700 tn rntitlaq htin- diirltiye rnalikdir. Tirelerle yahagr bu arazida , Xalefler kimi sinklinal g

46 relyefile ferqlenir. Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay va s. gaylar dtizenlik orazisinde geniqlenmiq terraslar ve derin derelar emele gatirirler. Dtizenliyin sethi gay daraleri ila pargalanrnrgdrr. Daq qrrrntrlanndan tegkil olunmug kigik iilgtilti gatirihna konuslan- nrn iizori gilli torpaqlarla drttihntigdtir. Son pliosende arazi intensiv gdkrneye lneruz qahnrgdrr. Bu zarnan rnaili dtizenlik Samur, Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvalagay ve digar gaylann getirme konuslarrndan tegkil ohnugdur. Ona gdre de hazrda arazide qahnh[r 1000-1500 m-e gatan konqlornerat, gtnqtl, qumdagr, gillerden ibarat gdkrne menqeli stixur laylarr fonnalagmrgdrr. Pleystosende bag vennig qalxma zamant rel- yefin rntiasir menzeresi formalaqma[a baElamrgdrr. Qalxrna prosesi dtizenliyin hem qerb, hem de Eimal-qarb hissolarindan baglarnrqdrr. Buna uyfiun olaraq relyefin meyilliyi, gaylann axrn istiqamoti va siireti da deyigrnigdir. Qaylarrn erozion fealiyyeti stiratlandiyi tigtin onlann dereleri da derinlaEmigdir. Pleystosenda qalxma prosesi ritmik xarakter daErntrqdrr. Her ritrn relyefde dztinemexsus izler qoyurdr"r. Buna r"ryfun olaraq dtizenliyin sethinda tig pilla formalagrnrgdrr. Birinci pille 200-500m r-ntitleq ytikseklikde, ikinci pil le 500- I 000rn, tigtincti pille ise 1000 rn-dan yi.iksekda yerlaqirdi. Tektonik proseslarin ritrnikliyi ve intensivliyi dtizenliklerin mengeyine de oz tesirini giistermigdir. Bele ki, enme zatrlant akkumulyativ, qalxma za- mant isa erozion-denudasion rnengeli dtizenlikler yaranmlgdrr. Qusar rnaili dtizanliyi hiidudlarrnda yerlegen gaylann ak- seriyyati qutuvari, yamaclan dik, geniq, dibli derelere malikdir. Geniqlenrnig derelerde goxlu terraslar yaranrr. Bezan terraslarrn sayr 20-ya gatrr. Maili dtizenliyin daleteyi zolall yarlanlar ve qobularla keskin pargalanmrglar. Bezen bedlend ve gilli karstlara da rast galinir. Bdytik Qafqazrn girnal-gerqinde bir-birindan ferqlenen bir nege struktur-denudasion pille ayrrlrr. $ahda[-Qrraqqala uzunu-

47 na pillasi Qusar rnaili dtizenliyi pillesi tizerinde ytikselir ve on- dan Siyezen tistegelmesi ile aynltr. Bu pilla $ahdafi-Xrzr sink- linoriumuna ve Tangi -Begbannaq arrtiklinoriumuna uyfiun gelir. Onun fizerinde ise Tufan pillesi ucaltr. Tufan antiklinoriulnuna uyfun galen Baq Qafqaz horst- antiklinal qrngrqh[r yura yagh girstlerdan, konqlorneratlardan, qum daqlanndan, qurnlu ehengdaElanndan tegkil olunmuq olur. $ahdag massivi $ahdaf-Xrzr sinklinoriumunun qarb hissesine uyfiun gelir va esason yura-tabagir yagh dolornitlegmig qahn ehengdaglartndan ibaretdir. Bag Qafqaz silsilesi ve $ahda[ massivi yuxan miosen ve pliosende formalagmlElar. Tengi-Begbarmaq silsilesi esasen tebagir yaqll ehengdaE- lanndan, gillerden, qumdaglanndan, gistlerden teqkil olunmug- dur. Onun qirnal-gerqda pliosen-pleystosen zalnanl ernele gel- rnig Qaynargin ve Sudur antiklinal tiraleri uzann. Onlarrn 9i- rnal-gerq yamaclart dik, cenub-qerb yan-raclarl isa nisbaton mailidir. $ahnabad-Tuggay sinklinal gokekliklar zonasr $ahnabad, Yerfr, Xaltan, Tufigay gokakliklerini ahate edir. Bu gokek- liklerin dibi qirnal-qerbda 2600-2100 tn, cenub-qerbde 150-200 rr rntitleq ytikseklikde yerlegir. Xaltan gokekliyinde alltivial- proltivial vo atliivial Yerfi gdkekliyinda stiriiEma monqeli, $ahnabad gokekliyinde ise buzlaq rnenqeli g6ktintliler yayrlmrEdrr. $irnal-gerq yamacln gimal- qerbinde nival-buzlaq, markezi hissesinda erozion-qravitasion, canub-gorqinde isa arid denudasion relyef formalan tisttinltik tagkil edir. Br"rrada Dave- gigay, Atagay, Budufigay, Gilgilgay gaylartntn qadirn dareleri indi de relyefde saxlantltr. Qadirn Atagay orta ddrdtincti dovrde Tengi-Begbannaq va Qaynarga silsilalerini kasib keqirdi. Qe- dirn Buduqgay yuxan pliosende $ahdafi rnassivinin girnal ya- rnacr boyu axmtqdtr. Qedirn Gilgilgay orta pliosen esrinde BaE Qafqazla ve Yan silsilenin arasr ila axtrdt. Qadirn Xaltangay onun safi qolu ohnugdur. Rcgionun gay gebekesinde, xtisusile gay deralerinde esash deyigiklik yuxan pliosendan baglamrgdrr.

48 $irnal-gerq yamacda rntiasir relyefde ciz eksini taprnrg, bir srra regional ve lokal miqyash qrtlmalar aqa[rdakr 3 pillani yaratmrqdr: l) Babadafdan qerbde verleqan $ahda[, 2) Baba- dafila Altra[ac aqrrtmt arastnda verleqan Dibrar ve 3) Bu aqt- nmdan garqde olan Altrafac pillesi. Mtisbot ve manfi morfo- strukturlar arasrndakr htindtirltik farqi cenub-gerqde 400-500 rn, gimal-qerbde ise 1800 m teqkil edir. Boytik Qafqazrn gimal-qerq yamactnda seyisrniklik 7-8 bala gatrr ki, bu da relyefernelegelme prosesine 6z ciddi tesirlerini gosterir. Quba rayonunun relyefinin mtirakkebliyi eyni zamanda arazinin Alp-Hirnalay qursafirnda yerlaqmesi ile alaqedar endo- gen qtivvelerin intensivliyi ve ekzogen proseslarin aktivliyi ile baIhdrr. O r a z i n i n m o rfo s t ru k t u r I a r t. B oytik Qafqazd a morfostruk- turlar esason neotektonik merhelede (neogen-pleystosen) emale gehnigler. O vaxta qeder da[llq erazilerde dtizenlikler va algaq- da[hq relyef formasr hakirn idi. Mtiasir dallann akser hissesi deniz sulart alttnda qal- mrgdrr. Miosen epoxastndan baglayaraq tektonik harekatlar neticesinde onlartn erazi diferensiasiyasr gticlendi. Belalikle, relyefin mtiasir formalart tegekkiil tapdr. Qrrrlmalarla bir- b iri nden ayrt I an morfostrukturl ar forrnal aqd r. Orazide en boytik (birinci dereceli) rnorfostruktur Boytik Qafqaz rneqantiklinorium da! sisternidir. Bu morfostruktur Alp-Hirnalay orogen qurga[tnln Qafqaz-Orl Asiya bdlnresinin ytiksek-dafihq morfostrukturlarrndan biridir' Quba rayonu ara- zisinda onun daxilinde aga[rdakr ikinci daracali morfostruk- turlar ayrtltr: l) Tufan antiklinoriumu, 2) $ahda[-Xrzt sinklinoriumu, 3) Tengi-Begbarmaq antiklinoriurnu. Boytik Qafqazrn cenub-gerq ytiksakdaglrq hissesini Tufan antiklinoriumu tagkil edir. Bu antiklinoriurn aqa[rdakr daha kigik rnorfostruktur vahidlerinden taEkil olunmuqdur:

49 l) Quruq-Qonaqksnd antiklinoriumu, 2) Xrnahq sinklino- riumu ve 3) Bazardtizti antiklinoriurnu. Bu morfostrukturlar da oz ndvbasinde daha kigik antikli- nal ve sinklinal qrn$lq kornpleksinden tagkil olunmugdur. Neotektonik rnerhal eda Tufan antikl inoriumunun intensiv qalxmasr onu ytiksakdafihq suayncr silsileye gevirmigdir. Ondan girnalda Quruq-Qonaqkend antiklinoriumu yerleEir. Geoloji inkigaf prosesinde onun ta[ hissosi yuyulmuq, yerinde derin va geniq erozion-denudasion dereler emale gehrigdir. Qurug-Qonaqkend antiklinoriurrunun qerb hissasi gevrihnig morfostruktura rnalikdir. Antiklinoriumundan girnal-garqda dibi 1500-1700 m algaqda yerlagen gahdtizti gdkekliyi, ondan da gerqde ise Qudyalgayrn yaratdr[t dereler yerlegir. Qaytar-Qoca antiklinoriumu suayncl silsileye gox srxrl- ml$ ve gox yerde ondan derin qrnhnalara uyfiun gelen darelerla aynlrr. Tengi-Begbanxaq antiklinoriulnunLl tegkil eden ayn- ayn strukturlarda gticlti srxrlmaya meruz qalmarnrglar. Antiklinoriumun gimal ve conub yalnact boyunca derinlik qrnlmalan \zanff ki, bunlar da Tengi-Beqbarmaq silsilesinin morfologiyasrna aherniyyetli derecada tesir gdsterir. Mor- fostrukturun Siyazan darinlik qrnlmasr tizre qirnala eyihnasi hernin yamacln dik olmasrna sebeb ohnuqdur. Tengi-Begbannaq silsilesinden girnalda Talabr, Qaynarga, Sudur ve s. ayn-ayn antiklinal tireler yerlegir. Lakin, bu anti- klinal strukturlar dzlarina uyfiun relyef formalan erlele getira bilmirler. Bdytik Qafqaz morfostruktu ru dax i I i nde si nk I i nori umlara rntivafiq galen en tipik rnorfostruktur $ahdag-Xrzr sinklinoriu- mudur. Valvelegaydan qerbda yerleEerr Yan silsila sinklinoriurn strukturuna uylun gelir. Yan silsiladan gilnalda On Qafqaz eyihne zonasl yerlegir (Qusar rnaili dtizenliyi). Bu zona neotektonik merhaleda eyihneya rneruz qahnrg ve gaylann getirdiyi alltivial rnengeli qlnntl materiallan ile drtthntigdiir.

50 Dtizenlik neotektonik rnerhalede 1000-1500 m qahnlrqda pliosen-dordtinct-r dovr goktinttileri ile ortirlmtigdiir. Ddrdtincti dovrde dtizanlik qalxrnaya mentz qalmrqdrr. Onun daletayi hisseleri bu ddvrde teqriben 1800-2000 m-a qeder qalxrnrgdrr. Dtizanlik pilleli qurulugludur. onun an htindtir hissesi cenub- gerqde I100 rn, girnal-qerbde ise 1900-2000 m-e gattr. Qaraqaydan gerqde pliosen-d6rdtincti d6vr gokiinttiIerinin qrn$lq herekatlere lneruz qalmast neticesinde Talabl, Qaynarqa tii-i utguq antiklinal tiraler ernele galnigdir. Ondan girnalda tektonik eyilmeni tomsil eden Sarnur-Devaqi ovalr[r yerleqir. Ovahfirn daxili zonasl alltivial-proltivial, daniz sahili zonasr isa deniz-ikkumulyativ dtizenliklardir. Akkurnulyasiyantn stirati tektonik eyilma stiretinden boyiikdiir. Ona gdre do bu eyihne zonasrnda sethi batrq ve gokak diizenliklel'etnela gelmarnigdir. Orazinin ntorfoskttlpturl an. B.O.Budaqov Azerbaycan respublika daxilinde arnela gelen tnorfoskulpturlal tig qrupa bdltir: bir dafi qurga[r tigtin seciyyavi olan; osason qongu dafi qurgaqlarr tigiin saciyyevi olan ve btitiin qurEaqlar tigtin seciyvavi olan tnorfoskulpturlar. Bir dafi qurga[r tigtin seciyyevi olan rnorfoskulpturlara buzlaqlarm fealiyyeti ile bafh olan, troq darelerini, karlan, sirkleri ve s. misal ola biler. Ikinci qrup morfoskulpturlara stirtiqmeleri rnisal gcistere bilerik. Btittin da! qurEaqlannda vaythnrq morfosklupturlara 9ay dereleri, gay terraslart, hamarlanma sathlari, yarfianlar, qobular va s. aiddir. Orazinin boyiik hipsometrik ampliturdaya malik olmast ile, elaqedar olaraq rntixtelif ekzogen qlrvvelerin tesiri nati- cesinde Quba ravonu hiidudlannda agafrdakr ekzogen mengeli relyefemelegetiren proseslar daha gox inkigaf etrnigdir: Nival- btlzlaq, subnival-qravitasion, qravitasion, erozion-denudasion, erozion-akkumulyativ, akkurnulyativ-daniz, akkurnulyativ-9ay v0 s. Ekzogen rnorfogenezin en feal amilleri denudasiya vs akkurnulyasiya prosesleridir.

5l Dalhq erazilarda denudasiya prosesleri, Sarnur-Devegi va Qusar maili dtizenliyinde de ise akkumulyasiya prosesi relyef emelegahnesinde esas rol oynayrr. Nival- buzlaq morfoskulpturlar. Boytik Qafqazur ytiksek daghq qurga[rnda nival-buzlaq relyef formalarr genig arazilerde yayrhnrgdrr. Onlann mengayini tekca rniiasir buzlaqlarla ile izah etrnok mtirnktn deyil. Qtinki, rniiasir buzlaq saheleri B

52 Quba arazisinde stiriigmeler biittin qay darelerinde yayrlsa da, an iri siirtiqmoler Velvalagay vadisindedir. Stirtigrne axrnlan derelerin dibi ile hereket ederek gay daresindo stirtigme konuslarr yaradrrlar. Bele konuslara Vel- velegay, Qaragay, Agqay derelerinde daha gox rast gelinir. Stirtigmelar Qusar maili dtizenliyinde esasen gay derelerinin yamaclannda inkigaf etmiqdir. Onlann bu erazido yayrhnasr yuxanda gdsterilen amillarle yana$t hern de tigtincti dcivr gilli gdktintiilerinin Qudyalgay, AEgay, Qaragay, Ca[acuqgay, Velvelegay hovzalsrinde genig yayrlmasr ile elaqedardrr. Ugqunlar da! gaylarrnrn hamrsrnrn darelerinda rniigahida olunur. Bu proses da[eteyi vo algaqdafihqda esasen gay derelerinin dik yamaclannda bag verir. Stixurlarrn asrh yatrmr olan da! yamaclannda ugqunlar daha gox yaranlr. Meselen, $ahdafi ve Qrzrlqaya rnassivinde bu hadise tez-tez bag verir. Ekzogen morfoskulpturlardan biri olan karstlar esaser karbonath stixurlarda inkigaf edir. Quba erazisinde onlara Yan silsilenin karbonath stixurlann yayrldr!r erazilerda tasadtif edilir. Ayn-ayrr karst saheleri gox briytik olmasalar da 6ziina- rnexsus hidroloji ve hidroqrafik xtisusiyyetleri ile ferqlenirler. Karstlann en gox yayrldr[r erazilar Xagr, Xrnahq, Qala- xudat, Sohtib kendlari etrafrndadrr. Mtiasir relyefin ekzogen formalan igerisinde gay dereleri, gay terraslan ve getinno konuslan xiisusi yer tutur. Boytik Qafqazrn cenub-gerq yamaclannda gaylarrn stireti, diigmasi ve rneyilliyi gox oldu[u iigiin gay sularrnrn eroziya fealiyyeti de intensivlegir. Onlar axrnlan boyu geoloji dovrler arzinda da[larr yarlr vo rntixtalif fonnah dareler amale getirirler. Oheng dagh stixurlardan tagkil olunmug Yan silsileni kesib kegdikleri yerlerde gaylar, kanyonlar yaradrr. Bu tip relyef fonnalanna Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay gay derelarinde yaranan derin kanyonlan misal gosterrnek olar. Quba rayonunun arazisinin geornorfoloji qurulugunda xtisusi yer tutan gay dereleri adsten dalhq erazilerde Z gekilli,

53 dafeteyi, rnailli dtizenliklarde ise qutuvari forrnada olur. Bezen bu qanunauylunluq pozulur. Meselen, Velvelegaytn deresi mensebden da[eteyi maili diizenliye gtxana qeder bir nege defe 6z morfoloji xtisusiyyatlarini deyigir. Babada! silsilesi yamac- larrnda o, dar ve darin derelerlo axtr. Qonaqkand gcikekliyinde gay darasi geniglenir, terraslar yaranrr, Tengi silsilesinin kar- bonath stixurlannt kesib kegen yerda ise gay deresi yeniden de- rinlegir, kanyonvari forma altr. Qutuvari-terrash gay derelerine Qusar rnaili dtizenliyinde Qusargayrn, Qudyalgayrn dereleri tipik misaldrr. Qay deralerinin morfologiyastna gayln getirdiyi stixur qrnntrlannrn tesiri de btiytikdtir. Qaylar daIlrq erazidan dafieteyi rnaili dtizenliklara grxdrqdan sonra aslt materiallart gdkdtirerek alltivial rnenqeli neheng gatirrne konuslan yara- drrlar. Gatirme konuslarr genezisine, Olgtilerins, rnorfologiya- srna ve diger xtisusiyyatlerine gora bir-birinden farqlenirler. Qusargay, Qudyalgay Qaragay, Velvelagay ve s. gaylartn getir- me konuslan mertebeli geornorfoloji fonna etnele getirirler. Daflrq arazilerde va daleteyi rnaili dtizenliklerde yerleqen gay deralerinin rnorfoloji quruluqunun en rntihtitn elametlarinden biri gay terraslartdtr. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yalnact ile axan gaylar genig- lenrnig derelorinde l2 terras pillesi ayrtltr. Adetan l-6-cr terras- lar 0.5-2 m-den 50-55 m-e kimi olan ytikseklikde yerlegirler ve akkumulyativ rnengeyi ile ferqlenir. 7-l l-ci terras pilleleri ise daha ytiksak 60-70 m-den 120-130 m-a kirni olan rntitleq hUIr- dtirltiklerde yerlegir va erozion-akkumulyativ rnanqoli terraslar- drr. Daha yiikseklikde yerlegen terraslar ise erozion men$o- lidirler. Yagrna gore da terraslar ferqlenirlar. Bele ki, htindtirltiyti 40-45 rn-a kirni olan terraslar tist dordtincti dovrda, 130-150 m- e qedar olanlar orta ddrdtinci.i dovrda, 250-300 m-a qeder olanlar isa alt dordtincti dovrda omala gehniqler.

54 Quba vo Qusar gaherleri, diger iri ya$ayr$ menteqaleri genig gay terraslan tizerinde sahnrntglar.

2.3. Tadris-tacriiba sahasinin topoqrafik tasviri Tedris-tecriibe sahesinin topoqrafik tesviri tigtin I Niiqedi va II Ntigedi kendlerinden 15 krn gerqe, qerba, gimala va' cenuba olan arazi gdttiriilmtigdtir. Belelikle, topoqrafik tesviri qerh edilan erazinin sahasi 900 kv. krn-dir. Kartoqrafik menbe kirni 1:100000 rniqyash topoqrafik xaritelerden istifade olunmugdur. Topoqrafik tasviri gerh edilen arazi Qtlba va Qusar inzibati rayonlartntn erazisini ehate edir (qakil 2.2)'

I.

t q

o r!.

,t4

$akil 2.2. Ntigedi tadris-tecrtiba sahesinin topoqrafik sxerni

$arti iqareler A Trianqulyasiya mentaqeleri Poliqonometriya menteqeleri

55 Suvarma kanallan o Ya$ayr$ rnenteqelari 100 Horizontallar 1. Meyve bafilarr 2. Kolluqlar 3. Megelikler 4. Qernenlikler 5. $umlanrnrq sahelar

Orazinin relyefi esasen dafhqdrr. Mtitleq htindtirltiyti cenub-qerb istiqarnetinda artrr. Mtixtelif rniitlaq htindtirltiya malik olan erazilar tedris-tacrtibe sahasinda aga$rdakr kirni paylanrnrgdrr. Cadval 2.1 Mtixtalif rntitleq htindtirltiye rnalik olan erazilarin Niiqedi tedris- tacrtibe sahasinda statistik paylanrnast

Orazinin sahcsi S./S Orazinin hiindtirlUyU, ttt kv.krn o//o I 2 J 4 I 0-200 17,68 1,96 2 200-500 265.0 | 29,45 3 500- r 000 17,09 8,57 4 r 000- r 500 515,26 57,2s 5 l 500-2000 )t \) 2,39 6 2000 < 3,44 0,38 Ccrni 900,00 100,00

Cedvel 2.1-den gortindtiyti kirni tedris-tacrtibe sahesinin relyefi da[hqdrr. Mtitleq hiindilrltiyti 1000-1500 rn olan era- zilar tisttinliik tegkil edir. Belo arazller tadris-tecrtibe sahasinin 5J ,25o/o-ni tutur. Todris-tecrtibe sahesinin erazisinde Qazrnalar, Quzaylar, Meja-Qoja silsileleri, Ba[n, Pirqubeyli ve s. tebii tnarzleri vardtr. 56 Relyefi daha mtikemmal tasvir ettnek iigtin o elementlsr yamaclara ayrrlmrgdrr. Her bir yamacln orta meyl bucafr, iifiqi ve gaquli pargalanrnast, baxarlt[], orta uzunlulu GIS texno- logiyasrndan istifade edilmekle tayin oluntnug, rntivafiq xeriteler tertib olunmuqdur. Bu iglarin kornpleks tehilili gcisterir ki, .yamaclar bir-birinden rnorfornetrik gdstaricilerine gcire kaskin ferqlenirler. Bu erazinin relycfinin lntirekkeb va tozadh olmasrnr bir daha tesdiq edir. Relyefin rnaksimal htindiirltiyti 2136 m (Giilanhq da[r), minirnal htindtirltiyii ise 140 m olub' amfiteatn xatrrladtr. Tedris-tacri.iba sal-resinin erazisi ya$ayr$ rnanteqaleri ila yaxgr ternin olummugdur. l:100 000 rniqyash topoqraflk xarita tizerinda Ntigedi adh 7 yagayrg manteqasi vardtr. Bu onunla izah olunur ki, Ntigedi kendinin ahalisi baqqa arazilare koqmtiq, orada ev tikmiqler. Yeni yaranlnl$ ya$ayl$ rnenteqesinin Ntiga- di adrnr saxlamrglar. Kendler Ntigedi I va Ntigedi II adlandrrrl- rnrgdr. Ntigadi I kandinin en yaxln ya$aylg rnenteqesi Atnsar kandi va Quba geharidir. Tedris-tecrtibe sahesinin arazisinde 85 ya$ayl$ menteqesi vardtr. Yagayrg rnanteqalerinin gaquli pay- lanmastntn tohlili gdsterir ki, ytikseklik artdrqca ya$ayl$ rnentaqelerinin sayr azalr. Yagayrg menteqelerinin yerlegrnasinin rclyefin tnorfo- rnetrik gostericileri ile birga telilil gdsterir ki, relyefin morfo- rnetrik gostericileri yagayrg menteqalerinin co[rafi paylanma- srna boyi.ik tesir g6starir. Tedris-tacrtibe sahesinin erazisi naqliyyatla kifayet qeder yaxgr ternin olunmugdur. Magistral Quba-Xaqmaz yolu tadris- tecrtibe sahesini beynelxalq magistral avtomobil ve darnir yolu olan Bakr-Rostov yolu ile elaqelendirir. Orazinin cenub-qerb lrissesinde naqliyyat gebakasi gox zeif inkigaf etmigdir. Magistral yollar istisna ohnalqa btittin yollar gox pis asfalt ortiiyiine malikdirler. okser yagayhg menteqeleri asfalt orttiklti yollarla temin olunrnamtgdtr.

57 Da[hq arazilerin tabii servetlerinin sernereli istifada olunmasr tigUn Xrnahq kendi yaxrnlt[rnda vertalyotlar tigtin aerodrorn, daI zirvelerindo kanat yollarrnrn tikihnesi meq- sedeuy[undur.

2.4. Geoloji quruluq Azarbaycan erazisinin geoloji inkigafinda aEafirdakr iki esas merhele ayrnrlar: 1) Neogene qadarki merhele, 2) Neogen- dordtincti dovr rnerhelesi. Quba orazisinde neogena qederki morhele mezozoy eraslnlll yura, tebaqir ve kaynazoy erasrnln paleogen dovrlerini ehate edir. Mezozoy erasrnda rayon arazisi Tetis okeanr sularr altrnda ohnuqdur. Burada deniz mengali go- ktintii toplanma prosesi bag verrniEdir. Neticede boytik qa- hnhla rnalik gil, qum, eheng dagr ve diger gdkrne rnenEali sti- xurlar fonnalaEmrEdrr. Bu stixurlarrn fiziki-kirnyevi xtisusiy- yetleri miiasir relyef fonnalannrn yaranmasrnda boyiik ahenriyyet kesb edir. Lakin rnezozoy erasrnda rnovcud olmug relyef formalan mtiasir ddvre kirni saxlanrlmarnrgdrr ve onlar hazrrki geornorfoloji qurulugda bilavasita iEtirak etmirlar. Paleogen ddvrtinde (teqriben 25-40 rnilyon il evvel) Bciyiik Qafqazda eyihne zonalarrnrn qalxma vo qrngrqhq prosesi lla evez olunrnasr (inversiya) neticede arazinin boyiik bir hissesi daniz seviyyasinden yuxan qalxmlqdrr. Bu zarnan Qusar qalxmasrnda qurLl sahesi artmrg, Qusar-Davegi eyil- mssinde gilli stixurlann griklnesi bag vermigdir. Neogen d6v- rtintin miosen epoxasmda qalxma prosesi daha da gticlentnig, relyef pargalanmrg, Qusar, Tangi-Begbannaq qalxrnalan korfez ve bolazlarla aynlmrg, bu Xezer danizinin Dtinya okeanr ile elaqesi kesihnigdir. Mtieyyen edilmigdir ki, miosenin ortalannda hazrrki Qusar maili dtizenliyi dayaz su hdvzesi idi. Gtirnan olunur ki, hovzeni ehate eden Tengi-Begbanxaq qalxmasrnrn htindtirltiyti taxnrinen 500 rn ohnugdur.

58 Miosenin axtrlartnda transqresiya reqresiya ila avaz olttn- mugdur. Bag Qafqaz da[lannrn htindtirltiyti 2000 m-den arttq idi. Qalxmanrn intensivliyi ekzogen proseslarin aktivleqmasina sebeb ohnugdur. Bu zaman xazar denizinin seviyyesi dtir-rya okeanr seviyyesine qeder qalxmrg, on Qafqazrn ovalrq sahelari deniz sularr altrnda qalrnrgdrr. Plioscnin A[caqrl esrinde daniz sulan $ahdafi va Qtztlqaya rnassivlerinin $imal eteklerina gatmrg, bag suayncrnrn htindtirltiyti 2500 rn-i kegrnigdir. Baq Qafqaztn $imal yamacl, xtisusile Velveleqaydan qerbda olan hissa indiki kimi dik ohnuqdur. Sortrakr esirda, yeni Abqeron asrinde dafihq erazilerde qalxma ve eroziya-denudasiya pro- sesleri bir qeder feallagnlEdrr. Antropogen dovrti (ddrdtincti dovr,2-2,5 rnln. il) tiqtin en seciyyevi cahet tektonik heraketlerin gticlcntnesi ve iqlirnin koskin deyigrnesi olmuEdur. Naticede colrafi gerait deyigrrrig, ytiksek da$rq relyef ernela gehni;dir. Suayrrcr silsiledo va $ah- daf massivinde rntitleq ytikseklik 4000 m-den gox olmuqdur' Da[larrn htindtirltiyti artdrqca dagdaxili tektonik-clozion gcikekliklerle da[ silsilaleri arastndakt ytikseklik ferqi da art- mrgdrr. Depresiya ve da[eteyi ayihne salrelarinda qrnqrqhq prosesi baq vennigdir. Cavan qrngrqllq zonalartntn ekseriyyetinde antiklinal strukturlann cenub qanadlan tektonik pozultnalar tizre qrrrhb dtigrntiq, relyefde asimmetrik daflar va tirelor emale gehnigdir. Erozion-denudasion prosesler intensivleqrnigdir. Xazet danizi Samur-Devegi ovahfrnr terk etmig, $ahdafi massivine bitiqik qalmrg olan Qusar maili dtizenliyi de intensiv qalxrnaya meruz va on hissode onun htindtirltiyti 2000 m-a gatmrgdtr. Dordtincti ddvrde iqlimin soyumasr ila elaqadar ytiksak- daghq saheler brrzlagrnaya lneruz qalrr-IlEdrr. Axrrrnct buzlaqma ytilset

59 Rayorurn tektonik quruluSu. B6yilk Qafqaz meqaantikli- noriumunun girnal eyihne qanadrnda yerlegen $ahda!-Xrzr sinklinoriurlu vo Tengi-Begbarmaq antiklinoriurlunlln Eimal- gerq qanadr boyunca boytik mesafode derin qrrrhna yerlaqir. Bu qrrrlma Qazntaqrz va Siyezen tistegelmesi adlanrr. Qrnlrla neticesindo qedim stixurlar gevrihnig ve nisbeten cavan yaglt stixurlarr iirtrntiqdtir. Velvelegay deresinde qrnlma ile elaqedar tebagir yaqh silxurlar tigtinc[i dovr siixurlan tizerinde yatrr, neticede stratiqrafiq ardrcrlhq pozulur. Qrnhna intensiv qalxma ve eyilrne zonalartnt bir-birinden ayrrrr, geoloji ve geomorfo- loji strukturlann serhedlerini mlieyyen edir. Yeni tektonik nezeriyyeye esaslanaraq Samur darinlik qrnlmasrndan canub gerqde Yan silsile strukturlannrn Eimala a$masrnrn Orta Xazer blokunr-rn canuba hareketi ile bafih ol- masr haqqrnda fikirler sdylanilir. Bu proses Siyezen qrrrlmasr boyu Siyszen monoklinahna sdykenan Tengi-Begbannaq antiklinoriulnuna da aiddir. Qeyd etmak lazrmdrr ki, lokal vo ya regional miqyash geotektonik elementler ve onlara uylun olan morfostrukturlar onlann emale gelmesinde hansr proseslerin helledici rol oynamaslndan asrh olrnayaraq morfoloji xtisusiyyetlarini ve litoloji terkibini deyigrnirler. Quba erazisinin bciytik hissesini taqkil edan Bciytik Qafqaz rntirekkeb da[ sisterni olub geoloji qurulugu relyefda oz eksini taprnrgdrr. Onun qanadlannda ve g6kek yerlerinde cavan ve bezen miiasir eyilmaler yerlagir. $irnal terefde bu ctir eyihne zonasr Qusar- Davegi eyilmesidir. O, 6n Qafqaz eyilme siste- rninin bir qeder cenuba rneyl etrnig $orq struktur vahidi olub kaynozoy erasrnda fonnalagmrgdtr. Bu erada ba$ verrnig eyilrnenin merkezi hissesinde nlezozoy yaglr Bdytik Qafqaz meqantiklinoriumu ytikselir. Onun Azerbaycan htidudlan daxi- linda gimal hissesinde Qaragaydan Xezar denizine qader uzanan, yura ve tabaqir yagh stixurlardan tegkil olunlnuq Tengi- Begbarmaq antiklinoriumu yerlegir. Tengi-Begbannaq anti-

60 klinoriumunun qarb hissesinin canubunda $ahdaf qdkekliyi, onun da cenub-gerqinde Xrzr sinklinoriurnu yerlegir. Onlartn her ikisi tebaEir yagh stixurlardan teqkil olunublar. $ahda!-Xrzr sinklinoriumu cenubdan Tufan antiklinoriumuna birleqir. Qusar-Devegi eyilmesinin cenub serhedi qerbde Qaz- maqrrz, gerqde ise Siyezen tistegehneleri (qrrrhnalan) ile meh- dudlagrr. Ustegehnaler boyunca stixurlar daha qedirn stixurlarla Orttiltib. Oyihnenin qerb hissasinin esas struktur vahidleri Quba ve Zeyxur ayihneleri ve onlart ayran Qusar qalxtnastdtr. Neotektonik harakatlar mtiasir morfostrukturlartn vo morfo- strukturlann esas xtisusiyyatlerinin formalagmastnda, hidro- qrafik qebekesinin yaranlnaslnda rntihiim rol oynatltgdrr. Neo- tektonik morhele dedikde geoloji inkigafda orogen marhalenin tamamlayrcr bir bohnasi kirni son zarnanlar bag vermig gcoloji prosesler, xtisusila de tektonik harekatler aragdtrlltr. Qafqazrn neotektonikaslnt oyranan tedqiqatgrlann aksariyyeti neotektonik tnerholenin baqlangrcrnl Sarmat esrina (Miosen epoxasrna), bazileri ise oliqosen epoxaslnrn ikinci yansrna aid edirler. Boytik Qafqaz neotektonik heraketlerin daha intensiv olmasr ile Azerbaycan farqlanir. Sartnat asrinin sonlartnda Boytik Qafqazln ekser hisselarinin rnlitleq htindtirltiyti daniz seviyvasinden aga[r idi. On ytiksek yerlerinin mtitleq htindtir- Itiyti 600-800 m-a gatrrdr. Hazrda isa Boytik Qafqazda olan zirvalerin htindtirltiyti 4000 rn-den ytiksakdir, bu da qalxmantn intensiv olduIunu 96sterir. Qalxrna esason pliosen-antropogen ddvrlerinda ba$ vermigdir. Qalxrna ila yanagr denudasion proseslar de baq ver- rnigdir. Lakin neotektonik proseslarin daha intensiv oltnuqdur. Pliosen-ddrdtincti ddvr orzinda Boytik Qafqazrn Bazardijzij. $ahda[, Tufan zirvelarinde teqriben 3600 ln qalxnla ba$ vennigdir. Cenub-$erqi Qafqazda yeni tcktonik harekstlerin tezahiirtinde en tazadh lneqam Qusar-Davaqi eyihnesinda olmugdur. Bu arazi oliqosen, miosen, pliosen va dordtincti dcivr

6l gdktinttil erinden tegkil olunrnu gdur. Neotektonik hereketlerin xarakterindan asrh olaraq rnorfoloji xiisusiyyetlerine g6ra bir-birindan ferqlenan Ba$ suayncr ve Yan silsile fonnalagrnrgdrr. Onlann zeiflediyi vaxt- larda denudasion dtizahne sethleri emalo gehniq ve naticede da[lrq relyefin pilleli qurulugu yaranmrgdrr. Qusar rnaili dtizenliyi neotektonik merhelenin birinci yarrsurda eyihnaye, ikinci marhalasinda ise qalxrnaya rreluz qalmrgdrr. Mtiasir rnarhalada regionun antiklinal zonalann va arrtiklinoriurnlarda qalxrna, sinklinal zonalarda g6kme proscsi davam cdir. Mtiasir tektonik hareketlerin sUrati Bdytk Qafqaz mcqantiklino- riumunun cenub-gerq davarnrnda, Xezer danizinin qerb salril zonasrnda bir ilde 7-3 mm, orta dafilrq hissede 5-6 mm/il ytiksekda[- hqda 8-14 mnt/il arastnda deyiEilir. Tedqiqatqrlaun fikrince, mtiasir tektonik heraketlar zaman etiban ila istiqarnetlerini deyigirler. Yuxanda gcistarilen reqamlardan gortintir ki, rntiasir tektonik hareketlerin istiqan.rati ve stirati insan terofinden hiss edilmez derecede kigikdir. Lakin, ilk baxrqdan zeif gdriinen bu hereketleri geoloj i zarnan baxunrndan tehlil etdikde onlann boytikltiyti tize grxrr. Bele ki. stireti ilda I rrulr olan qalxma neticasinde pliosen-antropogell zarnant htindtirliiyti 3000-3500 m olan dafi sistemi yarana bilerdi. Lakin ekzogen mangeli proseslarin faaliyyetini de nezarden qaQrnnaq ohnaz. Meselen, Boytik Qafqazrn ytiksekdaglrq lrissesinde denudasiyanrn stireti ilde 4-5 mm-dir. Bu o de- mekdir ki, hernin erazilerde dallar oz mcivcud ytiksekliklerini saxlamaq tigtin ilde 4-5 mm qalxrnalrdrrlar.

2.5. iqlim saciyyasi Rayonun arazisi deniz seviyyasinden 200-4500 nl htindtirli.ikde yerlsqdiyindan iqlirn gostaricilcri qcyri-baraber paylanrr (qokil 2.3 ).

62 /1al\rtur.illPffiE- \ Havmntrlhiffi&ru'C \??vao,'mmrnrus.mm - ,[email protected] Hrmrn Ms d[ hEil@, t a, Yr6triltnn @ 4la dd.r, ffi -.A|'D.drjud!+, tr'l@#G YA&MrL^ff ffiTA lulx uloDffi,m AWt&WreHr^rro\E Ltl.* ffi m-'m Tffi *-r* ! rm-rm ffiSE *-* I',* ITAVNil IEtIPEilffiU. 'C ar^ rwBF^t!*_ r ?.- l3 dffim -23 niErq MXlu XULg{.€R1fl lsr lOAM6TL6el fr6rmtREmNwr*6 M. lFvtu hq .hq $akil 2.3. Bdytik Qafqazrn qirnal-qerq yarnacrnrn iqlirn gdstaricileri

Urnurni radiasryanrn illik rniqdarr l2O-148 khal/snt2, ra- diasiya balansrnrn illik miqda n 20-46 kkal/.sttt2 arasrnda dayigir. Rayonun orazisinde havanrn orta illik tcnrpcraturu 0- l0oC, yanvar ayrnln orta temperaturu -2-l4uc, iyul ayrnrn orta temperaturu 5-23"C arasrnda teraddtid edir. ilin isti foslinde ha- va temperaturunun mtitleq maksiltrurru 30-40"C-dak ytiksalir. Hava temperatlrrunun mi.itloq rninimurnn ilin -30"C-den agalr diiEtir. 5'C-den ytiksek hava temperaturlarrntn illik cemi 300- 3600'C, l0'C-den ytiksek tcmperaturlann illik carni ise 200- 3200"C taqkil edir. Birinci payv $axtastnln orta tarixi daleteyinde noyabr ayrnrn birinci dekadasrna, axffrncr yaz gaxtasrnrn orta tarixi isa aprelin ikinci dckadaslna dtigtir. Havanrn orta illik nisbi rtitubati 75-80Yo tagkil eclir. Ya- frntrlarrn illik miqdarr 500-1500 mm arasrnda deyir;ir. Yafrn- trlartn esas hissesi yaz ye payz aylarmda dtiqlir. Mtimktin buxarlanmanrn illik qiyrneti 300-700 rzr tegkil edir. Ag yelli gtinlerin sayr 5, qar drttiklii gtinlerin sayr 50-160, dolu diigen giinlarin sayr ise l-5 teqkil edir. Aga[rdakr cedvelda aylar tzre Quba rayonunun iqlirn gostericileri verilir.

63 Cadval2.2 Quba rayonunun osas iqlirn gdstericileri

Gostelicilcr I II III IV VI VII VIII IX x XI XII II Ccm radiasiy a, kkal/snt' 4,3 51 8,9 I t.8 13,2 r5,6 15,9 14,2 l l,0 '7,2 4,9 3,8 116 ')< Radiasiya balansrnrn -0,6 o't 3,7 57 6,1 1.3 7,7 6,2 4,9 0,9 0,3 44,9 rniqdarr, kkal/sm) Havanrn orta - 1,8 - 1,0 )) 8,6 14,6 18,6 2l ,4 20,7 r 6,0 10,6 5,0 0,8 9,6 oC ternperaturrr, Hava tcurperaturunun -28 -t8 -8 -l 2 7 6 2 -8 -21 -24 -28 rntitlaq minimurrru, oC Hava ternperaturunun 24 25 30 JJ 35 39 40 39 31 33 28 29 40 rntitleq maksimumu, oC Havanrn orla nisbi 82 84 8l 74 74 10 69 7l 80 84 86 82 18 riitr.rbsti, % Ya$rntr Iarrrr rniqdalr, 29 3l 38 43 5l 63 )t 42 80 65 57 35 57t nltll Miimktin buxarlanrna, Z3 2l 34 60 74 99 122 r08 66 38 29 26 700 nt t?l

Ktileyin orta stircti. /,?./.s 1,1 1,7 I,8 1,9 2,0 2.1 2,t 2,\ 1,9 t,8 1,7 t,7 1,9 Qar 6rtiiklti gtinlcrir-r sayr r6 14 9 2 l0 5t

64 Ktileyin orta illik siireti 1,9 m/s-dir. Orazide qerb ve garq ktilekleri hakimdir. Giiclti ktilekli (15 m/s-den gox) gtinlerin illik sayr 6 gtinden gox olmur.

ts

i ttitt $imal

?8

Q+rb

$erq

Canub

$akil 2.4. Quba rneteoroloji mtigahida menteqosrnrn melumatlartna gore tertib edilmiE ktilek gtilti

Rayonun iqlirn diaqramtndan gortintir ki, ternperaturun illik gediginde bir maksirnum (iyul ayrnda) ve bir minirnum (yanvarda) rntigahide edilir. Yalrntrlann esas hissesi yaz ve payv aylannda dtigtir (qekil 2.5).

65 * 80

C' 80 I 20 E 70 E ah F E F \ 60

50 10 \ 10 IYlgrh \ 0 --+- Yropcnnrr 2n 0 I 5 s 7 a 0 t1 t0

s 0

$akil 2.5. Quba rayonunun iqlirn diaqrarnr

Temperaturun goxillik gediginde azalma tendensiyasr mtiqahide edilir (gekil 2.6 ). Yafirntrlarda ise bir qeder artma nezere garprr.

$ox illik yafrntt va ternperatur paylanmasr t€mpe.tur

+ -<'

F . 6! a +

v = o"o149}l 9!ql3L-- fl, = 0.147 lll.r

$akil2.6. Quba rayonunda orta illik hava tenrper.ftum va ahnosfer yafirntrlarrn rn gox i I I ik tereddtid lcri

66 Quba rayonu erazisinde ya!rntrlan buttin fasillarde berabar paylanan rntilayiln-isti, qrEr quraq keqen soyuq ve da[ tundra iqlirn tipleri var (gekil 2.7). Ya{rntian biittin fasillarda barabar paylanan miilaltiln- isti iqlim tipi.2O0-1300nt ytiksekliklerda yerlaqan sahalari eha- ta edir. Riitubetlenme emsalt 50-100% -dir. Bu iqlirn yurnqaq qr$l ve rniilayirn isti yayt ile segilir. l0oc-den arttq tetnpera- turlar cerni 2500-38000C arastndadtr. QtSt quraq kegan soyuq iqlim tipi. Bu iqlirn tipi Bciytik Qafqaz silsilesinin gimal 1000-2000m yirksaklikde yerleqen gox genig hissesini ehate edir. Mtilayim ve kifayat dareceda rlitu- batlenrnesi ile seciyyelenir. Yalrnttlartn illik rniqdart tntiurktin buxarlanmanrn 75-100%-ni tegkil edir, *100C-den yuxart tetn- peraturlar cemi 400-30000C arastndadtr. QrE aylan o qeder de gaxtah olmur. Da! tundra iqlim tipi.3000 rn-den artrq olan ytiksek da[- lrq tigtin seciyyevidir. ifrat rtitttbetlenttrasi ( I 50-200%) ve bi-i- ttin fesillorin ioyuq kegrnesi ila ferqlanir. 10oC-den yuxarr temperaturlar cemi 400-00C arastndadtr. f!l cqbn }frEmMs 8ffi1.:xffiffiY-TT xs"t**:r*;ry'"^'* W qolmHryc@ eiawm Nohro*

$ekil2.7. Boytik Qafqazrn gimal-Eerq yarnacrnrn iqlirn tipleri 67 2.6. Hidrolojr xtisusiyyatlar 2.6.1. Qaylar Boytk Qafqazrn girnal-gerq yamacrndan axan btittin gaylann (Samur gayrndan bagqa) sutoplayrcr hcivzesi btitdvltkde Azerbaycan Respublikasr erazisinde yerlegir. Bu gaylardan yalmz Samur, Qusargay va Qudyalgayrn uzunlufiu 100 km-den artrqdrr. Qalan gaylarrn uzunlufiu 100 krn-den, bezilorininki ise 50 krn-den azdtr. Bununla elaqedar onlar bir- birindan qidalanrna geraitine, illik axrm hecrnine, su rejinrina gdre xeyli ferqlenir. Qaylarrn sululufiundan asrh olaraq onlann teserrtifat eherniyyeti ferqlidir. Lakin kigik gaylar da onlarrn aga[r axrnrnda arid iqlirn geraitinde yerlegan ya$ayr$ lnen- teqeleri tigtin bdyi.ik ehemiyyet kesb edir. Qusargay, Qurugay, Qudyalgay, Qaragay, AEqay, Caqacuqgay, Velvelagay, $ab- rangay, Devegigay, Gilgilgay, Atagay gimal-gerq yamacln esas gaylarrdrr.

Hidroqrafi k gebeke ar azi tzre qeyri -beraber pay I anm r Ed r r. Burada ytiksaklik artdrqca, gay qebekasinin srxltfir da artrr. Bu artrm ancaq 2500 m ytiksakliye qedar davam edir. Nisbeten htindtir orazilerda gay gebakesinin srxhfir azahr. 1000 rn-den aqa[rda yafirntrlann rniqdan azalr ve bu erazide gay sularr intensiv olaraq alltivial gatirmelera stiztiltr. Bu sular rnaili dtizenliyi kegib ovahla grxan yerlerda yenidan bulaqlar qeklindesethe grxrrlar. Geoloji geraitden asrh olaraq gay deralarinin fonnasr olduqca mtixtelifdir. Daralerinin dib eni 3-5 m-don 1000 m-e qedardir. Qay boyu dereler gah daralrr, gah da geniglenir. Qaylarrn rnenbeyindan 1000-1200 rn-e qader olan hissede derelerin ekseriyyati V-qekillidir. Qaylar Yan silsihni kegerkan dereler daraltr ve bu deralorin eni bir nega metr olur. Bela de- relara misal kimi Lsze (Qusargay), Qrnz (Qudyalgay), (Qaragay) vs Tengialtr (Velvelagay) darelerini gcisterrnak olar. Bu derelerin yamaclarrnrn dikliyi 50-700, derinliyi 1000 rn-e

68 gatrr. Yan silsilenin cenub etaklerina qedar olan erazide gay- larrn derelari geniqlenir, yegikvari Eekil alrr va terassalar aydrn srgilir. 1000-1200 m-dan (bezan 600) -27 m-a qeder olan orazida gay dereleri geniglenir. Samur-Davegi ovalr[rna kegdikce dare- larin yamaclannrn htndiirliiyti algalrr ve ovalr[rn sethi ile beraberlegir. Orazi gaylannrn uzununa rneyilliyi 8.3 -42.2 %o araSrnda deyigir. Qaylar dafhq zonadan grxandan sonra, ayn-ayn qollara ayriaraq burada gox genig getirma konusu emela getirirler (Qusarqay, Qudyalqay, Qaragay ve Valvelegay). Orazinin gay gebakesi ve hidroloji mtigahide menteqe- lerinin sxemi gekil 2.8-de gdsterilmigdir.

$akil2.8. Boytik Qafqazrn gimal-gerq yamacr gaylan tizerinde hidroloji mtigahide menteqelsrinin xarito-sxemi

69 BoyUk Qafqazrn Eirnal-gerq yamaclnln esas gaylarlntn hidroqrafik ve hidroloji xtsusiyyetlari aqaftda verihniEdir: Qusarqay. Bazardld,zu. dafirnda 3780 rn ytikseklikdan 6z manbeyini gdtiirtir, Qusar, Quba ve Xudatrn arazisindan axaraq birbaga Xezer denizine toktiltir (-27 n). Qayrn uzunlufiu 113 km, hdvzesinin sahesi 694 krn'-dir. Qusarqaytn 9 esas qolu var. Onlardan 5 sa[,4 ise sol qoludur. Hdvzesinin orta eni 6,1 km, o/ro'dit. orta yiiksekliyi 1472 m, gayrn orta mcyilliyi 33,7 Qay gebekesi Qusargayrn hdvzesinin dafihq hissesinde gox yax$l inkigaf etrnigdir. Burada gaym daresi dar ve derin olmaqla, eni 10-30 m-dan 50-80 rn-e qederdir. Qayrn lrocrasr eyintilidir vo qollara ayrrlrr. Yatrq ve $ahnabad qaylan qartgandan sonra gayrn deresi qutuvari gekil alrr ve deranin dibinin eni 300-400 m-dir. Derelarin yamaclart yarfianlarla parqalanmtqdrr' dibi isa qaya paryalart vo iri gay daglarla doludr"rr. Leze kendinden aga[r, 4 krn mesafeda gay yeniden dar dera ile axlr ve yamaclart iri qayahqlardan ibaretdir. Dere dibinin eni l0-15 tn qeder daraltr. Qay Laza deresinden gtxandan sonra dere geniqlenir (20-50m), yamaclan terraslagtr. Qayrn mansebine yaxln dere formasrnrn geklini itirir. Burada gayln lnecrasr 2-5 qola aynlrr ve dayantqstz xarakter altr. Ytiksek sttlar kcasn vaxt gayln rlecrasl deforrnasiyaya ulrayrr. Qusargay su rejirnine gore yaz-yay gursulululuna rnalik gaydrr. Qidalanmasrnda buzlaq vo qar sulart tisttinltik teqkil edir va illik axtrn hecminin 60o/o-r'ti, yeraltr sular 33%-ni, yafitq sulan iseTo/o-ni tegkil edir. Qusargayda gursululu[un baqlanlnaslnln orta tarixi 5 aprel, qurtannast ise 25 avqustdur. Gursululu[un orta goxillik davamiyyeti 142 gtindtir. Qayda su rejirni xiisusiyyetleri Qr:zun kondi yanrnda olan menteqenin melumatlarr esasrnda tahlil edilrnigdir. Orta goxillik su serfi 4,7 tt'f lsan, illik variasiya em- sah 0,21 ohnugdur. l0 On bdytik su serfi mtigahida illlerinde 14 may 1973-ctt ilde rntigahide edilib va 67,6 rn3/s olmugdur. On kigik su serfi ise l9-20 fevral 1934-cti ilde 0,45 rn3/s ohnugdur. Qayda asrlr getirmeler serfinin qiymeti 6,0 kq/s , bulanrqhq 2000 q/m3-den boyiikdiir. Qayrn hidroenergetika potensiah bdyiikdiir. Qayda Qusar, Xuray, Anrx ve Quzun Su Elektrik Stansiyalarr faaliyyat gcistennigdir. Qayrn suyundan Anrx kendinden menseba kirni olan arazilerde suvarmada genig istifade edilir. Quruqay. Bdyiik Qafqazrn canub yamacrndan axan bulaqlarrn birleqmesindsn yaranan Qurugay, Quba vo Xagmazn orazisinden axrr. Qayrn uzunlulu 77 km, hcivzesinin sahesi 220km2-dir. iki asas qolu $orsu ve Algadere vardrr. Qayrn orta eni 3 krn-e yaxrndrr, hdvzesinin orta ytik- sekliyi 942 m-dir, hcivzesinin 83 krn2 sahesi rneqedir. Qayrn or- ta meyilliyi 33,5%or,gay gabekesinin srxhlr ise 0,44 krn/km2- dir. Yuxan hissede gayrn deresi dar ve yamaclart stldtrtm- lrdrr. Subasarrn eni burada 2-3 rn-den 10-20 m arastnda taroddtid edir. Qayrn orta axrmr Qusar rnaili dtizenliyindan kegir. Adeten Xugbala kendinden agafir sahade mecra alltvial goktinttilerde tarnamile itir. Qayrn agalr axrnrnda qrunt sularrnrn tize grxmasr ile alaqedar olaraq burada Mezarqay (bu gay Qurugayrn davamrdrr) emele gelir ve bu gay Qudyalgayrn sol qollarrnrn suyu ile qidalanrr. Qurugay Qirnli kandinden 2 km gerqda Xezera tdktiltir. Qurugay daqqrn rejirnli gay tipina aiddir. Dagqrnlann davamiyyeti 3-9 gtin olur. Ancaq l93l-ci ilde l8 gtin davam ehnigdir. Qurugayrn rejirn xtisusiyyetlari kendi yanrn- dakr hidrometrik menteqenin melumatlanna esasen tehlil edilir. Orta goxillik su serfi 0,73 m3ls, an boytik su serfi 30 rnay 1972-ci ilda 69,8 m3/s, on kigik su serfi ise l4 fevral ve 10 mart 1967-ci ilda 0,10 m3/s olmuqdur. Asrlr getinnelarin orta goxillik serfi 0,58 kq/s, illik axrmrn rniqdan ise l8 min tondur.

71 Orta bulanrqhq 2 sentyabr 1975-ci ilde 2300 q/m3 olmuqdur. Minerallagrna yuxan hissede 300 rnq/I, aga[r axrn lrissesinde ise 400 rnq/l-den goxdur. Qayrn suyundan suvartnada istifade edilir. Qudyalgay. Tufandafirndan I km canubda 3000 rl ytikseklikden baglayan Qudyalgayrn uzunlu[u 108 ktn, hdvzosinin sahesi 799 km'-dir. Qudyalgayrn 3 sa[, 4 sol qolu vardrr. Xezare Nizovaya kandi yanrnda tdktiltir. Qayrn orta eni 7,4 km, hdvzesinin orta htindtirltiyti 1820 rn-dir. Suayncrnda en ytiksek zirve Tufan ( 4250 rn ) ve Qrzrlqayadr (3739 rn ). Hovzesinde 99 ktn2 tnege orltiyti var. Qayrn orta meylliyi 28%o-dir. Qay gebekesinin srxlrfir isa 0,62 knr/km'z-dir. Qudyalgay yaz-yay gr-rrsr-rluluq rejirn fazah gaydrr. B6ytik Qafqazrn girnal-garq yatnactnda en boytrk illik axrm hecrnine malikdir. Uzerindeki 5 hidrornetrik menteqenin melu- matlarrna esasen hidroloji rejirn xiisusiyyetleri rniieyyen edilmigdir. Qudyalgayda 2 qeza maksimumu 2l iyun 1963-cti il Xrnahq (178 m3/s) ve l5 iyul 198S-ci ilde Ktipgal rnentaqesin- da (232 m3/s ) qeyde altnmrEdtr. Xrnahq kendinden agalr gay genig gokekliya dtigtir, bu- rada gay deresinin eni 150-500 m-e gattr, derenin yatnaclart terraslanmrgdtr. Xrnahq-Qrnz kandlori arasl arazida gayrn deresi yeniden daralr, derenin dibinin eni l0-30 m-e gattr. Qrrrz kendinden agalr gayrn deresi yeniden geniglenir ve Ktip- gal kendi yaxrnhlrnda qutuvari gekle diigtir. Burada deronin eni 150-200 m, yamaclarrn hiindtirltiyti 60-150 rn-e gatrr. Quba Ee- herinden agafir gay derosi tedrican oz gaklini itirir, gayrn mec- rasr iki qola ayrrlrr (sa[ Qudyalgay va sol Qunrlgay). Qayrn rnensebi bataqhqlagrb, bu da yeraltr sulartn tize qalxmasr nati- cesinde bag vennigdir. Qayrn rnanbeyinden baglarnrg Ktipgal kandine qeder nrec- rasr eyintilidir, mecranrn dibi iri goktinttiler ile drttiltib. Bazi

72 yerlerde qayalara da rast gelinir. Macrauttr eni su qltllgl dovrtinde 2-5 m ile l0-15 m arastnda dayigir, en derin yeri 0,2- 0,4 m ile 0,6-0,7 rn ( dar derelerde 1.0-1,5 tn ) arastnda deyiqkendir, axurlln si.ireti 0,8-1,6 rn/s-dir'. Ktipgal kendindan rnensebine qeder olan erazida gay mecrasl gox qollara ayrrltr. Qay mensebinde gox da bdytik olmayan delta var. Qudyalgaytn axtmtndan Samur-Abqeron kanalrnrn qida- lanmasrnda su gdttirtilUr. Qubada gticti ll25 kvt olan sLl elektrik stansiyast faaliyyet gostenniEdir. Qayrn axllnlnl mtivstimti ternizlemek tigtin ilzarinde su anbart da tikilmigdir. Su anbannrn timumi hecrni 57 mln.m3, faydah hecrni 47,0 rrln.m3, bandinin htindtirlt'ryii 78,0 m-dir. 13590 ha torpaq sahesini suvarmafia imkan verir. Agsay.Yanrnyaylaq dafirndan l7U0 rn yiikseklikdan bir nege bulagln qovu$masmdan yaranan Agqay birbaga Xezera tci- ktiltir. Uzunlu[u 68 krn, hovzesinin sahesi 239 kn2,lrovzesirtilt orta eni 3,5 km, orta ytiksekliyi 716 rn-dir. H6vzesinde 52 krn' meqe sahasi vardrr. Qayrn orta meylliyi26,6%o.gay Eebekasinin srxhlr ise 0,53hn/ km'2 -dir. A[gayrn 8 krn uzunlu[u ve hovzesinin sahesi l9 krn2 olan bir esas qolu Qurugaydrr. Dagqrn rejimli Algayrn asas qida rnanbeyi ya[rg sularrdrr. Gursululuq dovrii mart aylndan baglayrr ve tez qurtarlr. Afigayda dagqrnlar 3-6 gtin davarn edir.Yaz gursululu[u zaffrarrt dUgen yafirg axrrnr giiclendirir va rnaksitnum 13 gtin davam edir. On kigik su serfi 1975-ci llde 29 avqustdarl I sentyabra qeder davam etrnig ve 0,004 rr3A oltnugdur. On boytik su sarfi 3 iyun 1974-cn ilda 54,8 m3/s olmugdur. Asrh getirrnelerin orta goxillik serfi 0,64 kq/s, niqdarr l9 min ton, orta bulantqhq 2200 q/m3 ve en bdytik 72000 q/m' 25 aprel 1976-cr ilde qeyde altnmtgdtr. Menbeyinden baglayaraq Agafr-Ttilekaran kendine qoder gayrn deresi V gekillidir. Bu sahede gay derasinin dib eni 5-10 m ile 30-50 m arastnda deyiEir. Btittin gayrn deresinin dibi

73 rntixtalif diarnetrli goktintiiler ile ortiiltib (30-50 srn). Urnu- ..rniyyetle, Agagr-Tiilekeran kendinden aEa!r, dere geniqlenir ve qutuvari gekil alrr, derenin bu gekli Arnsar kendine qeder da- vam edir. Dere dibinin eni 70-100 r'n-den 250-300 m-e qeder geniqlanir. Qaya Qurugay adlanan qolu toktilanden sonra gayrn deresi geniqlenir ve 400-500 m-e gatrr. Quba-Rostov avtomobil yolundan aga[r gay rnaili dtizenliya daxil olaraq yarlan geklinda axrr. Derenin bir hissesini teEkil cden subasar, ancaq Agafir-Ti.ilekeran kendinden sonra nezera garplr. Qay aga[r axdrqca subasann eni 30-40 rn-den 200-250 rn-e qeder arttr. Xagmaz-Bakr avtomobil yolundan aga[r gay bir macra ile axrr, buradan agafir qalan hisseda gay 2-5 qola aynlrr. Mecrantn eni 2 rn ila 8 arasrnda deyigkendir, lakin mensebe yaxrn saheda gay yarlan gaklindedir, mecranln eni l0-15 m-e gatrr. Mecranrn darinliyi 0,10-0,40 m-dan gox deyil, axrmrn stirati 1,5 m/s-den artrq deyil. Quba-Rostov yolundan aEagr erazide gayrn suyu suvanra tigtin istifado olunur, buna gore da ilin gox vaxtt gaytn mocrasrnda su olmur. Qayrn suyu tamamile suvarmaya sarf olunur, odur ki, agafr axrmrnda gayda su olmur. Qaraqay. Baglanfrcrnr Ba9 Qafqaz silsilesinin gimal-gerq yamacrndan 2900 rn ytikseklikden g6ttirerr Qaragay Quba ve XaEmaz rayonlan erazisinden axaraq bir nege qola ayrtltr ve Xezx denizine tdkiiltir. Qayrn uzunlulu 93 krn, lrdvzesinin sahasi 417 km, orta eni 4,5 km, orta htindirrlliyti 1488 rn-dir. Qaragayrn hovzesinde 28 km'? rnege orttiyi.i ve 3 esas qolu vardrr. Qayrn orta rneyilliyi 32,1o/oo, Qa! gebekasinin srxhlr 0,71 knt/km2-dir. Qidalarunastnda qar sulart 40Yo, qrunt sularl 30- 40oh,yagq sularr ise 20-30% tegkil edir.

74 q.,:

$akil 2.9. Qaragayrn gortintiEti

Qaragay gursulu rejirnli gaydrr, orta goxillik davarniyyati 140 gtine qederdir. Qrg qrtsulu rciinr fazasr davamiyyetli olub, noyabrdan fevral ayrnadek davatt.l edir. Gursululuq mart-aprel aylarrndan baglaytr ve iyul, bozi illorde avqust ayrnadek davam edir.

75 Q, m'/s rE,00

r5,00

14,00

r2,00

10.00

8.00

6,00

4,00

1,00

0.fit ' G(inler 0 so 100 150 200 250 300 350

$akil 2.10. Qaragayrn (Rtik menteqesi) hidroqrafi (1971-ci il)

Qaragayda Rtik kendi yaxrnhlrnda hidrometrik nrenteqe fealiyyet gosterir. Orta goxillik su serfi 2,92 m3/s -dir. Maksimal su sarfi rntigahida illorinde 38,4 m3/s 29 iyul1982-ci ilde qeyde alrnmrgdrr, en kigik su serfi 0,27 m3/s 3ldekabr 1968-ci ilde mtigahide edihnigdir. Asrh gatirmelerin orta gox- illik serfi 2,2kqls, axunrn rniqdan 6l min tondur. Orta goxillik bulanrqlrq 2600 qlm3 vo onun rnaksirnal qiyrneti (27000 q/rn3) 24 aprel l9l7 -ci ilde mtigahide edilmigdir. Qay 6z rnenbeyinden baglayaraq Buduq kendine qeder olan erazide yax$r iglenmig V- gekilli dere ile axrr. Burada deranin dibinin eni 30-50 m-dir. Buduq kondinden agafir gay me$e zonasrna daxil olur ve burada V gekilli genig dere ile axrr. Sonra Ahg kendi yaxln- hfirnda dere geniglenir va qutuvari gekil alrr. Qay agafir getdikca onun yamaclan algalrr va aga$r axrmda gayrn yata[rndan uzaq- laqrrlar. Ntgedi kendinden yuxarl hissede gay yar$anda axrr. Yar[anrn eni 30 m-den 80 m-a qeder deyigir. Bakr-Xagmaz

76 yolundan agalr yarlan kanal qaklina dtigtir ve onun eni 7-17 m- den gox olmur. Qayrn subasan btittin gay boyu miigahide olunur. Suba- sann iistti fealiyyetde olan va quru mecralarla qrnrnlanmrgdrr. Qayrn mecrasl btittin axrn boyu eyintilidir va qollara ayrrl- mrqdrr. Qay suyundan suvarmada istifada olunur, bezi qollarr su- yunu rnonseba gatdrrrnrr. Ahc ve Ntigedi kendlerinde gay fize- rinde 750 kvt gtici.inda su elektrik stansiyalan fealiyyet gdstermigdir. Qaqacuqqay. Menbeyi Puh-rtda[rn (2254 m) atayinde 1780 rn yiiksaklikdedir. Qaqacuqgayrn uzunlu[u 65 knr, h6v- zesinin sahesi 288 km2, orta eni 4,4 km, orta ytiksekliyiT2l m- dir. Qayrn 5 esas qolu vardrr. Qayrn orta n-reyilliyi 29,4%o, gtry gebekesinin srxhIr 0,62 krn/kmr-d ir. Qaqacuqgay dagqrn rejilnli gaydrr. Mart-iyun aylannda gi.iclti ya[rglar neticasinde dagqrnlar fonnalaEr, iyul-fcvral aylan arastnda qrtsulu rejirn fazast yaranlr. Rustov kandi yaxrnhlrndakr mentaqeya esason gayda orta goxillik su serfi 0,79 rn3/s-dir. Qaza yalrg daqqmr 6 may 1963-cti ilde qeyde alrnrb, rnaksirnal su sarfi isa 17 sentyabr l97l-ci ilda 0,002 m3/s olmugdur. Dagqrnlann maksirnal davarniyyeti 5-9 gtin, an btiytik davamiyyet 1975-ci ilde 23 g[n olmugdur. Qeza daq- qrnlan 6 may 1963-cti ilda ve l8 avqusr 1978-ci ilda mtigahida edilib. Qayda asrh getirmalarin orta goxillik serfi 2,1 kq/s qe- derdir. Orta goxillik bulanrqhq 2100 q/m3, en boytik ise 25 iyun 1988-ci ilda 26000 q/rn3 qeyde ahnmrgdrr. Ytiksek dalhq hissade gayrn deresi V qekilli olub aEafir geldikce dar dera ve kanyon gekline dtigtir. Darelorin dibinin eni 5-10 m-den 30 m-e qeder dayigir. Yarnaclann hiindtirltiyti 100-200 m-dir. Mege zonasrndan sonra dareler qutuvar.i qakil alaraq bu gekli Quba-Davegi avtornobil yoluna qeder saxlayrr. Biittin bu arazi boyu gayrn derasi ya daralrr, ya da geniglanir.

77 Burada derenin eni 50-100 rn ile 200-300 m arastnda deyigir' Yuxanda gdsterilen yoldan aqafr Qayln deresi getdikce geniglenir, onun yamaclarr tedricen algalrb itir, gayln ozti isa alltivial gdktinttilere girerek ozttne yarfan agtr. Bu gekilde qay xezer denizine toktiltir. Qaytn suyundan ssasen suvarmada istifada olunur. Valvalaqay rrenbeyi esas Qay kirni qebul edilen Babaqay ve Cirnigaylarrn qovugdufiu yerden Babadafdan 2920 rn ytikseklikden baElayrr. Qonaqkend, Quba, $abran ve Xaqmaz erazisinden axrr. Qaytn uzunlu[u 98 km, liovzasinin sahesi 628 km2, orta eni 6,4 km, orta htindtirltiyti 1495 m-dir. Qayrn Bakr- Xagrnaz derniryolundan aqa[r gaydan aynlan iki qolu serbest olaraq Xezere toktrltirler. Qay yaz gursulu ve payz daqqlnh rejima rnalikdir. Nohurdtizti monteqesinda gursululufiun baglanrnasrnln orta goxillik tarixi 20 tnart. qurtalna tarixi l6 avqustdur. Gursululufun davat1liyyatinin orta goxillik qiyrnati 149 gtindtir. Tengealtr mantaqasinde ise gursululufun baElanrna tarixi l0 rnart. qurtanna tarixi 26 iytrl. davanriyyati ise 138 gtindtir. Velvelagayln orta goxillik su sarfi NohLrrdtizir menteqasinda 2,88 tn3/s, Tengoaltl lrentoqesinda ise 4,45 u3/s- dir. an boytik stt serfi Derkgayda 27 aptcl 1967-ci llda 24,2 rn'/s, Nohur dtiz[inde 23 aprel1966-cr ilde 80,4 tn'/s ve Tange- altrda ise 5 rnay 1963- cti ilde 256 rnr/s olmuqdur. On kigik serf 1967-ci ilin yanvartndatl 5 fevrala qadar 0,18 In'/s qeyda alrnmtgdtr. Qayda payz dagqrnlarr da rntigahida edilir, qeza dagqrnlarr 26 sentyabr 1980-ci ilda, l3 oktyabr 1979-cv .3-6 iyul 1997-ci ilda rntigahide edihnigdir. Qayrn yuxarl dafihq hissesi Cimigaya qedar dcre ve yarfanlarla pargalanmtgdrr. Babadafrn ycrleqdiyi erazi, grlpaq qayahqlar va ugqunlarla ahate olttnrnugdur. Qayrn yllxarl hissesinda yerleqen bazi qollarda stirtig- molar noticosinde goller emele gelib (QoEa nohur, Noltur va Qasun nohur). kandindan 0,5 krn aqa[r gayrn darasi l8 daralr ve burada dar, yamaclan qayalrq olan Tengealtr deresi baglayrr. Derenin dibinin eni l0-30 rn-dir. Qay dereden sonra gox pargalanml$ orta da[lrq eraziya grxrr, bundan sonra isa dafieteyi ve rnaili dtizenlikdan kegir. Bakr-Xagrnaz yolundan agafr ise Samur-Devegi ovall!rndan axrr. Qayrn derasi gayrn baqlanIrcrndan Cirnigay tcjktilane qeder V gakilli ve qutuvari gaklindadir. Daronin eni burada l5- 30 rn-den 250-300 m-e qederdir. Yamaclann htindUrltiyti 400- 700 m, yarganlarl4 quru derelerle pargalanmrEdrr. yepfi kendina qeder va ondan agafirdakr erazida nezere terraslar garprr ki, bunlann htindtirltiyii 2-3 nt, cni 80- 100 rn-den 700- 800 rn-a qederdir. Dere bu arazida geniqlenir, qutuvari qakil alrr ve SAK-a qeder davarn edir. SAK-dan agafir gay yarpan gekli alrr, lakin rnansabino I krn qahnrg gay aydrn olmayan bir gakilde sahil boyu axrr, btittin gay boyu subasar rniigahida olunur. Qayrn llecrasr burada azrr, bir nege qola aynlrr va subasar tarnamila suyun altrnda qalmrr. Qayrn rnecrasl baghca olaraq eyintilidir, Tengealtr dar dorcden sonra gay 10-12 qola aynlrr. Dar yerlerda gayrn eni 5-10 m. da- rinlik isa 0,2 m-dan 1,0 rn-a qederdir. Qayrn suyundan suvar- mada, Sarnur-Abgeron kanahnrn qidalanrnasrnda istifado edilir. Qayda gticti 230 kvt olan Valvele su elektrik stansiyasr fealiyyet gdstenni gdir. $abranqay Yan silsilenin Klit dafirnrn $erq yamacrndan axar-r bulaqlann qovuqmasrndan yaranrr. Br"rlaqlann biri asas manbe qebul edilir ve 1680 rn ytikseklikdedir. $abrangayrn uzunlufiu 53 krn, hdvzasinin sahesi 203 krn,- dir. Qayrn hdvzesinin orta eni 3,6 krn, orta yiiksakliyi ise 535 rn-dir. Qay gebakesinin srxhlr ise 0,57 krn/krn2-dir. $abrangay dagqrn rejirnli Eaydrr. Qayrn orta goxillik su sarfi 0,36 m3/s-dir. On bdytik su sorfi bu illerda 49,1 r-rf ls 27 aprel 1967-ci ilda qeyda ahnmtgdrr. Bu gayda tcz-tcz qaza yagrq daqqrnlan bag verir. 1972-ci ilde rni.igahids edilen daEqrn

79 l2 giin davam etmigdir. Ya[tq daqqrnlarrntn orta davarniyyeti 7 gi.indtir. Asrh getinneler serfi 0,04-0,80 kq/s arastnda deyiqir' Qayda en bdytik bulanrqhq 5200 q/rn3 oltruqdur. Qayrn hovzesi Yan stra daflannrn orta da[hq hissesinde ve Satnur-Devegi ovalrfimdadrr. Qayln yuxarl axltntnda ya- maclar ona tdktilan qollarrn dere ve yar[anlarr ile pargalan- rnrgdlr. Burada stiriiqrnelarin fealiyyeti boytikdtir. Daglardan grxandan sonra gay Samur-Deveqi ovalrfr ile axlr va Xezer denizine gatmamr$ Afizrbir litnantna 25 rn ytikseklikde toktiltir. Quraqhq d6vrtinde gay quruyur. Dafhq hissede dere V qe- killidir. Darenin dibinirr eni dar yerlerda l5-30 m, geniglenan yerlarde 50-60 tn arastnda deyigir. Gilvar kendindan aqa$r dera geniglanir, qutuvari Eekil ahr va Piramsan kendina qsder davarn edir. Deranin eni burada 100-150 m qeder geniglenir. Agafr gctdikca derenin yamaclarr algalrr ve tadricen onu ehata eden erazi ile eynileqir' Qay Sarnur-Devagi ovalrlrndan sonra tadricen alltivial 96ktir-rtlilera daxil olaraq 6ztine yar[an aqtr. Qayrn baglanfircrndan Qilvar kendine qadar gayrn subasart yoxdur, Piratnsan kendinden aqa[r subasar gayln moc- rasrndan asrh ohnayaraq darenin dibinde yerlagir va eni 10-20 rn-dir. Qaym lnecrasl eyintilidir ve demak olar ki, qollara aynl- mlr, ancaq Qilvar-Piramsan kendleri arasrndakr arazide herden gay 2-3, hemiqe olmayan qollara aynltr. Qayrn suyttndan osasen suvarmada istifade olunur. Davaqigay. Yan silsilonin asas hissasi olan Katandafi silsilesinden axan Zahlingayla Piribadil qaylanntn qovtl$masln- dan emole galen Devegigayrn manbeyi 1530 m yiikseklikdadir. Qayrn uzunlufiu 45 rn. hdvzesinin sahesi 239 krn'?-dir. Qayrn 4 esas qolu vardtr. Hovzesinin orta eni 5,3 krn olan gaytn orta yiiksakliyi ise 625 rn-dir. Qay gebekasinin srxlr[r 0.7] km/krn2- dir.

80 Devegigay daEqrn rejirnli gaydlr, odur ki, ssas qida manbeyi yafirg sulandrr. Qayrn en boytik srt serfi l4 iyun l95l- ci ilde 176 m3ls ohnugdur. Diger qaza dagqrnlan 24 aprel 1952- ci il ve 7 iyul 1963-cti ilde rniigahide edihniEdir. Qay baglanfircrndan Devagi kendine qeder axdrfil erazi gox pargalanmr$ relyefe rnalikdir. Davegi kandindan sonra erazinin ytiksekliyi tadricen algalrr ve Xezeryant ovalt[a keqir'. Qay Apzbir limantna toktilene qeder ona yaxln olan eraziye yayrlrr, buralart bataqhla gevirir. Qayrn yuxan daglrq hissasi Yan slra da[lannrn girr-ral-gerq yamaclart 9ox parqalanlnlg relyefe rnalikdir, bundan bagqa goxlu ugqunlar vardtr. Qayln yuxan hissosinda Nohurlar kendi erazisindo 2 boytik va 10-a yaxrn xrrda gdller vardtr. Qaytn subasart. gayln lnensebinden Turcungay toki.ilene qedar olan erazide, o daEh ve birtereflidir, onun eni 15-30 rn agafir getdikca Surra kandi yaxrnhfirnda subasar 40-50 m-den 60-80 rn-e qeder geniglenir. Yarfian olan yerlerde subasartn eni 10-20 m-dan gox deyil. Qayrn mocrasl baqlanfrcrndan $abran qeherine qedar eyintildir ve esasan qollara ayrtlmtr Yalnrz gayrn derasi geniqlenen yerlerde mocra 2-3 mtivaqqeti qollara ayrtltr, bu qollann eni l-2 rz olur. Qayrn suyu tamamila suvarma tiqtin gottirtiltir. On gox quraqhq olan illerde gayrn suyu quruyur. Aga[r axrnda gayln suyu girkab sular hesablna gox girkli olur. Suvarmada suyundan istifade ancaq yuxarl axtndadtr. Gilgilqay. Boytik Qafqazrn qimal-9arq yatnactndan Gtiltim-dostu (2713 m) dalrnrn girnal qerqinde 1980 nl

ytiksaklikden baE I ayan G i I gilgay birbaEa Xazeta toktiltir. Qayrn uzunlufu 72 km, hcivzesinin sahasi 800 krz'?-dir. Hdvzesinin orta eni I 1.1 knt, orta ytiksekliyi 972 m-dir. Hdvzesinde 98 krn2 rneEe orti.iyti var idi. Qayrn orta meyilliyi 28,Zo/oo-dir. Qay gebekesinin slxlr[r 0,55 knt/knt'-dir- Gilgilgayrn l0 esas qolu var. onlardan 6-sr sa! qoludur.

81 Gilgilgay daqqrn rejimli gaydrr. Osas qida rnenbeyi ya[rq sulan (75%) va yeraltr sulardrr(1So/o-den gox), qar sulannrn qidalanmada rolu ctizidir. Yuxan axrnrnda Xannidorgayn (42,4 krn,) orta goxillik su serfi 0,31 m3/s-dir. On boytik su serfi 26 may 1962-ci ilde 20,6 tn3ls, en kigik su serfi ise 8 ve l6 sentyabr 1986-cr ilde 0,001 m3/s ohnugdur. Aqagr axrmrnda ( 696 kru2 ) orta illik su serfi ( Qalaqan manteqesinde ) 0,74 m3/s, en bciytik su serfi 1967-ci ilde I l0 z3A olmugdur. Gilgilgayda qaza dagqrnlan 2 iyun 1942,7 iytrl 1963, 5 iyun 1965, 7 may 1972-ci ilde rntigahide edihnigdir. Dagqrnlarrn orta davamiyyeti 5 gtin maksimum davarniyyeti 15 gtindtir (1977-ci ilde). Xannidorgayda asrh gatinnelerin ofta goxillik serfi 0,084 kq/s-dtr. On boytik asrh getinnelor sarfi 26- 30 aprel 1973-ct ilda 29 kq/s-e qederdir. Orta bulanrqlrq 310 q/m3 ve maksimum ise 14000 q/m3 olrnaqla 20 iyun l9l7-ci ilde rntigahida edihnigdir. Yan srra dafilarrnr kesene qader gay uzun mtiddet yan dairasi boyu axrr, bu daflan kesendan sonra ise gay gimala doniir ve Xezer denizine tdkiiltir. Qay hlvzesinin dalhq hissesi onun 80%o teqkil edir. Da[hq hisse bu gayrn baqlanfrcrndan Bakr-Quba yoluna qeder davam edir. Qay bu arazide dar kanyonabanzar dare ile axrr. Qayrn deresi Ugax kendine qader V qakillidir'. Sonra ga- yrn deresi geniglenir va qutuvari gakil alrr. Bu gekli o daglardan glxana qeder saxlayrr. Dallardan grxandan sonra gay alltivial goktintiilerins grxaraq dziine yar[an di.izeldir. Qayrn subasarr menbeyinden Dehna kendine qeder erazide dagh va birtaref- lidir, burada onun eni l0-20 rn-dir. Aga[rda xrrda gaylaq daqlr subasar artrr ve onun eni 50-80 rn-dan 150-200 m olur. Yarlan olan hisseda subasar yoxdur.

82 Qayrn macrasl eyintilidir, yarlan olan hisseda mecra esasan qollara ayrtlmtr. Qay yar$an geklinde Xazar denizine tdkiiltir. Qayrn suyundan osasen suvarmada istifade olunur. AtaEay. Bciyiik Qafqazrn girnal-gerq yamactndan baqlayrr va Muntyanka gayr ila Verdehgayrn (A[gayrn) qovuqmastndan yaranfi. Atagayrn uzunlulu 45 km, hdvzesinin sahesi 347 ktn'' dir. Qrzrl Burun qesebesinden 5 krn gerqde Xezare tdktiltir. Osas 4 qolu vardtr. Atagayrn hdvzesinin sahesi 55 ktn2, ofta eni 7,'7 krn, orta htindtirliiyii ise 844 m-dir. Hcivzesinda 33 km' tnege sahesi vardrr. Qayrn orta meyilliyini 4Z,2o/oo-dir. Qay gebakesinin srxh[r 0,50 krr/km'z-dir. Ataqay dagqrn rejirnli gaydrr. Osas qida rnanbeyi yaSrq sularrdrr( 740 ). qar sulan 18o/o,yeraltt sular ise 8% tegkil edir. Orta goxillik sur serfi 0.062 rn'/s-dir. On boytik su serfi 64,5 m3/s I iyun 1963-cti ilde rntiqahide edilib. Atagayda en tehltikeli dagqrnlar 1992 va 2002-ci ilin iyun ayrnrn 6-da rntigahide edihnigdir. Qayda dagqrnlann davarniyyoti 2-7 gnn olur. Qayda gi.iclti sel dagqrnlan onun Agqay qolunda miigahide edilir. Qayda asrh getirmelerin orta goxillik serfi 0,026 kq/s, bulanrqlrq 430 q/m3-dr. Muntyanka gayr tdktilene qeder gaytn deresi V geklin- dedir, daralan yerlarde deranin dibinin eni 20-30 rn-dir. Munt- yanka gayr tdktilenden sonra gayln deresi keskin suretde gcnig- lenir, qutuvari gekil alrr. Bakr-Xagmaz yolundan yuxanda gay yarfian amole gatirir. Qayrn mensebine qadar yarfianrn eni 8-10 m-den 20-40 m-a qeder geniglenir. Qayrn suyundan suvarmada istifade olunur. Tu|qay (Ttxqay). Tuggay Bag Qafqaz silsilesinin cenubi girnal $arq qurtaracalrnda 1526,3 rn ytikseklikda olan zirvanin yamactndan baglayrr. Menbeyi 1 140 rn ytikseklikdedir. Qay birbaqa Xezare tdkiiltir. Tufgayrn uzunlufiu 38 km, hovzasinin sahesi 260 krn'z-dir. Tulgayrn 3 esas qolu vardrr.

83 Tufigayrn hovzesi armudvari forrnada olub ve yllxan hissesinde ancaq geniqlanir (17 krn), an ensiz yeri 2 krn-dir. Hovzenin orta eni 6,3 km-dir. Hovzenin orta ytiksekliyi 629 nr- dir. Ancaq hdvzasinin su aylncl yanrnda 5 km2 mege sahesi var. Tu[qayrn orta rneyilliyi 30,7o/oo, hdvzesinde gay gebekasinin srxlr[r 0,47 knlkm2-dir. Tufigay dagqrn rejirnli gaydrr. Qida rnenbayindo esas ya[rq sulandrr ( 80% ), qa. ve yeraltr sulann qidalanmada rolu azdr ( 20o/o qader ). Orta goxillik su serfi 0,30 m3/s yaxrndrr. Qayda ilda leysan yafirqlan neticesinde 10-15 defo dagqrn formalaErr. Daqqrnlar gox gticlti olarsa dagqrn daqh palgrqh sel dagqrnrna gevrilir. Qeza dagqrnlarrndan biri Gilezi demir yol stansiyasr yanrnda ( 243 km'?) I iyun 1963-c[ ilde kegrnigdir. Dagqrnrn maksimal su serfi dagqrnrn izine gdre hesablanmlgdrr ve 45,8 m3/s olmugdur. Qayda 26 iytrn 2002-ci ilda gi.iclti dagqrn mtiqahide edihniqdir. Qrtsulu rejirn fazasrnda yafir;;srz gtinlerin sayl gox olan illerda gay qumyur. Asrh getinneler serfi teqriban 0,21 kq/s, bularrrqhq de- recesi 5000 q/nt'-o qador olur. Suyun kirnyavi terkibinda sulfat anionu ve natriurn kationu tistiinltik tagkil edir. Minerallagrna derecesi 2000 mq/l-a gatrr. Suyundan suvarrnada istifade edilir. Qaylarun qida manbalari va su re.jittti. Bciytik Qafqazrn gimal-garq yamacl gaylan qida manbelerine ve su rejirnlcrina gora ferqlenirlar. Qaylarrn qidalanrnasrrrda buzlaq ve qarlann erinti sularr, ya[rg ve yeraltr sular iqtirak edir. Qay hovzelerinin htindtirltiytinden, arazinin iqlirn vo hidrogeoloji geraitindan asrh olaraq bu qida menbelerinin nisbatlori farqlidir. Meselen, Boyiik Qafqazrn gimal-gerq yamaclnln bazi gaylan qisrnen btzlaq, baqhca olaraq ise qar sulan ile qidalanrr. Orazrnrn htindtir da[lrq zonasutda gaylann esas qida rnenbayi qar, qismen ise buzlaq sulandrr. Bu zonada gaylarrn rejiminin esas fazasr yaz-yay gursulu dovrtidtir. Orta da$llq zonada gaylar baghca olaraq qar sulan ile qidalansalar da, qida

84 menbayi kirni yagl$ sularrnrn payr da eherniyyetlidir. Bu arazida gimaldan cenuba dolru yagrE sulan ila qidalanma artrr. Qaylann seviyye rejimi gaylann qida rnenbelerinden gox asrhdrr. Meselen, Qusargay-da (Kuzun rnenteqesi) goxsulu ilde (1975-ci il) seviyyenin illik arnplitudu 168 sm, azsulu ildo (1950-ci il) ise 39 sm olmugdur. Mtixtelif qida manbolerinin payr sabit qalmrr, ilden-ile, gay boyu ve ytikseklik qurgaqlan Uzre deyiqir. Bazi illerde rnaksirnal su serfleri qar sulannrn, bezen isa yafirg sularrnrn hesabrna formalagrr. Qoxsulu illorde sath sulannrn, azsulu illerde ise yeraltr sularrn payr aftlr. Qaylarrn qida menbalerinin kerniyyet gdstericilari il arzinda de deyiqir: yazda qar, paynda ya[rg, yay va qrg aylarrnda isa yeraltr sulann rolu gticlenir. Yalmz Qusargayrn qidalanmasrnda ctizi rniqdarda (0.5%) da olsa, buzlaqlarrn erinti sularr igtirak edir. Qusargayrn hovzesinde timumi sahesi 3.2 km2 olan olan 8 buzlaq var . V.D.Panov ve P.M.Luryenin melurnatlanna gdra 1895- 2000-ci illerde Bdytik Qafqazda buzlaqlarrn timumi sahesi 43.2 km2, hecrni ise 56.I% azalmrqdrr. Qusargayrn hdvzasinda buzlaqlarrn uzunlulu orta hesabla 13.2"/o qrsalmrgdrr. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylannrn akseriyyati tigtin qar sulan ile qidalanna 20-45oh tegkil edir. Qusargayrn illik axrmrnrn 50%-i, Qudyalgayrn isa 42%-i qar sulartntn paylna dtigtir. Htindtirlilk artdrqca, qar sulannrn payr da arttr. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylartntn qidastnda yafrg sulannrn payl boytik intervalda deyigir. Hovzesinin orta htindtirltiyti boytik olan gaylarda yafirg sulartnrn payt l0-27Yo teqkil edir. Lakin hovzeleri nisbeten algaq hiindtirltikde yerlagen gaylarda bu reqem 50-7So/o-e qadar goxaltr. Qaylarrn qidalanmasrnda igtirak edan yeraltr sular ham daimi, hern de rntivaqqati (movstirni) su laylanndan daxil olur. Bu sular gox zaman bulaqlar geklinda yerin sethine grxlr vo azsulu ddvrlorde gaylarrn esas qida manbeyi rolunu oynaylr.

85 Mdvstirni yeraltr sulann yay-payz azsulu dovr axlmlnln formalagrnastnda rolu daha boytikdtir, gtinki yaz gursululupu d

Q (m3ls1 JC 30 25 20 15 10 5 0 giinler 1 31 61 91 121 151 181 211 241 271 301 331 361

$akil 2.11. Qusargayrn (Kuzun r-r-renteqesi) hidroqrafr (1974-cu il) 86 5 Q (m3/s1

4

3

2

1

0 gtinlar 1 28 55 82 109 136 163 190217 244271298325352

$okil 2.12. Caqacuqgayrn (Rustov mantaqosi) hidroqrafi (2002-ci il)

Buzlaq ve qarlartn arinti sularr ila qidalanan gaylartn rnaksimal su serflari ayn-ayn illarda yafirE sulannrn hesabtna ahemiyyatli derecede arttr. Hdvzesinde btzlaq olan gaylarda rnaksimal su serfleri iyun aylnm ikinci yansrndan sonra mtigahida olunur. Hovzesinin htindtirltiyti 2500 m-den ytiksak olan gaylarda maksimal su serfleri yayda,2500 m-den az olan gaylarda isa yaz-yay aylannda (rnart-iyun) qeyde altntr. Boytik Qafqazrn gimal-gerq yamacl gaylannda, tnesalan, Valvelaqayda (Tengealtr menteqesi) maksirnal su sarfleri 93.4% halda mart- iyul aylarrnda (yaz-yay) ve yalnrz 6.60/o halda sentyabr-noyabr (payz\ aylarrnda kegir. Orazi gaylannda yaz gursulululu ve ya[rq daqqlnlarrnrn pikinde su serflerinin tereddtidti baq verir. Bu, qartn arime va iuu..rrt intensivliyinin, yafirg laytntn deyiqkanliyi ile izah olunur. M.O.Mernmedov rniigahido olunmu$ ve orta sutkahq maksimal su serflerinin nisbatini tehlil etmiqdir O, gostennigdir ki, ya[rq daqqtnlannln maksimumu tigtin bu nisbat gursulu ddvr0n maksimumu ila mtiqayisede daha 87 bdytikdtir. Boytik Qafqazrn qimal-Eerq yamacrnln yaz-yay gursululuqlu gaylarr tigtn bu nisbetin orta qiyrnetleri 1.35-1.81, maksirnal qiyrnetleri ise 3.05-5.72 arasrnda deyigir. Briytik Qaf- qazrn qirnal-gerq yamacrnda hcivzenin orta htindtirltiyti artdrqca baxrlan nisbet azafu. Boytik Qafqazrn qirnal-gerq yamacr gaylan tigtin dagqrn- hq parametri (maksirnal ve orta illik su serflerinin orta goxillik kerniyyatlerinin nisbeti) 6.6-14.2 arasrnda tereddtid edir. Qi- dasrnda buzlaqlarrn erinti sularr iEtirak eden gaylar (Qusargay, Qudyalgay) Ugtin bu parametrin qiymeti 6.6-ya qedar azah,r. Orazi gaylarrnrn su rejirni tigtin azsulur fazalar da saciyye- vidir. Bu ddvrlerde gay axlmr illik axrrnrn 20-30%-e qedarini teqkil edir. Azsulu ddvrlarde gaylar esasen yeraltr sularla qi- dalanrr. Lakin, bu dovrlerde axunrn ernele gelrnasinde qisnten (10-15%) seth sulan da igtirak ede biler. Hidroqrafda azsulu fa- zalarrn zaman serhedlerini teyin cdarken rntieyyen getinlikler ijze grxrr. Meselen, payv dagqrnlarr ollnadrqda yay-payz azsulu ddvrtin sonu aydrn segihnir. Hidroqraflarda azsulu fazalarn segilmesi goxsulu illerde xeyli getinlegir. Xezersahili zonada azsulu fazalar ilin tntixtelif mdvstirn- lerinde miigahide olunur. Bdytik Qafqazrn girnal-gerq yama- cmda hovzesinin htindtirltiyii 2500 m-den ytiksek olan gaylarda dernek olar ki, yalnrz qrg azsulu dovrti qeyda alrnrr (QusarQay, Qudyalgayrn yuxan axrnr). Bu yamacrn qalan gaylan tigtin iki azsulu faza seciyyevidir: ql$ ve yay-payz. Bdytik Qafqaztn gimal-garq yamacl gaylarrnda qrg azsulu ddvr 5 aya qader davam edir (oktyabr-noyabrdan mart-aprele qedar). Bu ddvrde gaylarda illik axrrnrn 14.loh-e qederi kegir. Yay-payru azsulu fazann davarniyyeti 28-104 gtin arasrnda deyigir (cedvel 2.3). Yay-payru azsulu fazada illik axunrn 14.8%-i kegir.

88 Cedval2.3 Bdytik Qafqazrn girnal-garq yamacr gaylarrnda su rejimi fazalannrn zaman gdstericilari

Gursulu faza Yay-payn azsulu f'aza N! Qay-mentcqe ir ilin sululugu ttr. t.u,, td"r' th". tro, tdu, 1970 Azsulu I 1.05 12.09 125 1 Qusargay-Kuzun t97 4 Orla sulu 09.05 20.08 103 1967 Qox sulu 26.04 08.10 167 t910 Azsulu 02.04 30.06 89 0r. t0 22.1 53 2 Aggay-Cek 1966 Orta sulu 22.04 I 1.08 l2 12.08 29.09 49 1963 Qox sulu 22.04 20.08 121 21.08 17.09 28 l 953 Azsulu 03.04 I 1.08 130 I 3.08 27.10 76 J Velvelagay-Tengcaltr 1954 Ofta slrlu 12.03 09.08 l5r 10.08 30. t0 52 2003 Qox sulu 2t.04 I 1.08 lt3 04.r0 r9.ll 47 191 5 Azsulu 23.03 r 8.06 88 19.06 30.09 104 4 Derkgay-Dcrk t97 4 Orta suh.r r5.03 r2.08 150 04.09 l9.l I 17 r 966 Qox sulu 29.03 07.01 l0t 0ti.07 21.09 83 t970 Azsulu 02.03 24.05 84 I 1.09 19.1 I 70 5 Caqacuqgay-Rustov 2002 Orla sulLr 19.03 27.07 l3l 28.07 27.09 62 r 963 Qox sulu 02.05 2t.07 8l 22.07 08.09 49 Qeyd: t6,,r-rejim fazasrnrn baglarna tarixi; t.,,n-rejirn fazasrnrn qurtanna tarixi; t.'1,,r,-rejim fazasrnrn davarniyyeti 89 Cedvel 2.4-da Boytk Qafqazrn gitnal-gerq yamact gay- lann orta illik su sarfleri stralanntn statistik parametrleri veril- rniqdir. Cadval 2.4 Orta illik su serfleri stralartntn statistik parametrlari

Mtigahido -Ile QU' cu C. Qay-mcnteqc i I leri

0.82 I Qusargay-Quzun r931-2013 4.5 0.21 1.39 2 Qur:ugay-Susay t962-t990 0.12 0.46 '7.2 J Qudyalgay-Qrrtz l 965-20 r 3 0.22 0.29 r.05 4 Qudyalgay-Kiipgal r 933-20 1 3 6.67 0.24 5 AEaay-Suktakala 1962-1987 0.28 0.38 0.65 6 Qaraqay-Rtik r 960-201 3 2.21 0.28 0.94

1 Caqacuqgay-Rtrstov r 959-20 I 3 0.8 0.56 2.21

8 Vclvclcgay-Tcnge altr l 933-20 r 3 3.96 0.31 2.24

9 Xarrnidorgay-Xaltan 1962-20t3 0.39 0.61 2.08 2.27 l0 $abrarrgay-Zcyve t962-1974 0.36 0.94 il Atagay-Altragac t963-1974 0.06 0.54 -0.62

2.6.2.Yeralfi sular Artezian sulan. Azerbaycantn girnal-gerqinde yerleEen yeraltr su kornplekslarinin zangin su ehtiyatlarl var. Bu sularln rnovcudlufiu, erazinin elverigli tebii Eeraiti ve yeraltt sulartn davarnh qidalanrnasr ile bafihdrr. orazinin gaylan ve buradakl geniE irriqasiya sistemlari do yeraltr sulartn qidalanrnasrnda iqtirak edirler. Geoloji struktur baxtmtndan Boytik Qafqazln dilzen hissesi Qusar-Devegi sinklinoriumudur ve yeraltt sular ile zan-

90 gin olan artezian hcivzesidir. Burada regional su kegirnrayen lay var. Bu lay sinklinoriurnu tegkil cden stixurlan iki rr-rer- tebeye boltir: Birinci (aga[r) merteba rayonun zeif gath stixurlarr ve paleogen, neogen (akga[rl) gil gciktinttilerinden ibaretdir. ikinci (yuxarr) mertabe Abgeron yarusu ve ddrdtinci.i ddvr gdktinttilarindan tegkil olunub. Orazidaki gil laylarr arasrnda sulu sahelar var. Su laylann nisbeten kigik derinliklerde yerlaEnresi vo suylarrn yiiksek keyfiyyetli olmasr bu erazinin yeraltr sulannrn geniE istifadesi tigi.in elverigli gerait yaradrr. Yeraltr sulann yerlaqrne derinliyi gakil 2. I 3-de gdsterilir. Burada aga[rdakr su menbayi kornpleksleri agkarlanrb. Yuxan dordiincti d6vr (xvalin) korlpleksi asasen qum linzalan ile zengin gagrl goktinti.ilari ila segilir. Bu stixurlann qalrnlrlr 40-60 rnetrdir. Sular tazyiqsizdir ya zaif tezyiqlidir ve bezi yerlerde oz-oztina yer setlrine grxrr. Bu su kornplcksine goxlu sayda bulaqlar daxildir. Orta dordtincti dovr (Xezar) kornpleksi 40-45 m derinlikde yerleqir. Onun qahnhfir 60-65 tn-den 110-ll5 m-e kirni dayigir. Sulu stixurlar ginqrl-gafirl ve qumdan ibaretdir. Bu kompleksin sulan tezyiqlidir (2-a Us). Agafir ddrdi.incti dovr (Bakr) kornpleksi 120-140 m derinlikda yerlegir vo onun qahnhlr 35-200 tn arastndadrr. Bu layrn terkibinde gilin rniqdarr 650/, -dir. Quyularda suyun debiti 2-3 l/s teqkil edir. Qusar kornpleksi deniz kanarrna gatmtr ve Bakr-Rostov dernir yolundan gerqde yeraltr sular tize grxrr. Sulu suxurlar 150-200 m derinlikdedir ve gafirl ile gilden ibaretdir. Sular tezyiqlidir. Quyulann debiti 2-26 l/s arasrndadtr. Abqeron kornpleksi Abqeron yarusuna aiddir ve 180-450 m dorinlikde yerlegir. Sulu stixurlar qumlardrr.

9t Kornpleks ytiksek tezyiqli sulardan ibaretdir ve dagma verir. Quyulann debiti 0.4-0.8 I/s-dir. Gosterilen komplekslerin suyu girindir. Su geffafdrr, rengsizdir ve igrneli slr kirni yararlrdrr. Bu sularrn codlulu 4 mg.ekv/l,bazan daha azdrr 3.5- 4.5 ntg.ekv/l. Suyun ternperaturu osasen l4-16(tc, ancaq daha darin qatlarda 23 -240 C qeder yi.ikselir. Baktereoloji gdstericilerer gore standartlara cavab verir.

t

It .,

9..

$.dlr.tu SMstDgaElfirral oiE !-t1.. lla Lti lliill +ltG : l{Ell 6 uD&G --tt- IildoEdas tbEr:ld. S@-&m].dr $akil 2.13. Hidroizohipslar ve qrunt sulannrn yatrnt derinliyinin sxetni 92 Yeraltr sularrn tebii rejirni istisrnar zatnant deyigrnir. B, su ehtiyatlannrn tezelenrnesini gdstarir. Barpa olunan yeraltr sulann cem sorfi 33-34 ,i/s-dir ve hazrrda bu sularrn bir lris- sesi $ollar ve Xagmaz su qabuledici qurlurar ira yerli ohalini va Bakr-sumqayrt qeharlerini igmeli su ira qis,ren techiz cdir. Bu sugotiinneler iimumi yeraltr su ehtiyatla'nrn carni l5% tag- kil edir. Qrunt sulan. Xezerin sahili ile Bakr-Rostov demir yoh-r arasrndakr erazida qrunt sulan 2-5 rnetr derinlikde yerlagir. Damir yolundan dageteyi terafeG bu sura.n deri,liyi keskin goxalrr (5 metrden 60 rnetre qeder). Qrunt sulannrn qidalanrnasr atmosfer ya!rntrlarrndan, havanrn kondensasiyasrndan, gay sulannrn sijztihnesinden ve daolrq erazide yerlegan su kornplekslarinin hesabrna formala;rr. Bu sularrn esas bogahna sahesi xezar clenizidir. Suyun bir hissesi gaylan qidalandrrrr, bir hissesi ise yerin sethina bulaq qeklinde grxrr. Bulaqlann debiti bir nega litrden 250-320 l/.san arasnda dayigir ve onla,n orta tirnumi dcbiti 6.5 ntt/s tegr

93 j, ..,id fl,Et,irlEE I .lll ll lllN

'--t-."

t I !

$akil 2.14. Sarnur-Abgeron sistetni salrasinde yerleqen bulaqlann Yerlegme sxetni

Satnur gayrndan Valvelegaya qeder N'K.iqnatovig sekkiz bulaq sahesi ayrnb (cedvel 2.5). 94 Cadval 2.5 Bul lann saheler ile lanrnasr Bulaqlann Orazinin Bulaqlarrn Sahenin adr [inrunri dcbiti sahesi, km2 sayr (t/.s) Samur 60 27 1540 Yalarna-Qastrrrkend 74 J5 1282 $ollar - Lecet 100 47 866 Xudat 64 I5 178 Qusar 78 5t 684 $imali Xagrnaz 80.5 85 694 Conubi Xagmaz 77.5 6t 608 Qarxr 62 52 403 Cami 596 6256

Birinci dord saho Samur gaylntn getinne konusunda yer- legir. Burada yerlegan bulaqlarrn axlnu tirnumi bulaq axll'lltnrn yanslnl tegkil edir. Bdyilk bulaqlar xrrda su axarlan yaradrr ve onlar birbaga Xezer danizina t6ktiltir. Samur sahesinin bulaqlannrn bezilerinin debiti 150-170 /lr tegkil edir. Onlar Tahirkend, Xutun-Qazmalar vo Btilbi-rl-Qazmalar kend- lorindadir. Yalarna Qasrmkend sahesinde en yi.iksek debitli bulaq yerlaqir (300-350 //s). $ollar-Lecet sahesinde an ytiksak debitli bulaqlar Farzeli oba ve $ollar kendlerinde yerleqir. Onlarrn debiti 200 t/s-den goxdur. Aslan oba ve Susay kendlarinde lntivafiq olaraq 180 ve 85 l/s debitli bulaqlar var. Farzeli oba ve gollar bulaqlarr Bakr gaherinin su techizatrnda istifade olunur. Xudat sahesinde en ytiksak debitli bulaq Tapa-Yataq kondindadir - 107 t/.s. Qusargay sahesi gayrn getinne konusunda yerleqir. On ytiksak debitli bulaqlar Manaf-oba kendi yaxrnhlrndadrr 30- 130 l/s. Aleksandrovka kendinda 70 l/.s qedar debitli bulaqlar var. Bu sahenin daha bir ytiksek debitli bulaq Hesenqala kandindedir - 38 l/s. 95 $irnali Xagrnaz sahesi Qudyalgayrn getirtna konusunun orta hissesini ehata edir. Buranrn en ytiksek debitli bulaqlarr Arnrud-Padar kendi etrafindadrr, 43 ve 110 l/s. A[a-Rehim oba, Mtizeffer oba ve Hact oba kandlarinde 40-70 //s dcbitli bulaqlar var. CenubiXagmazsalresiAgqayveQaragayhovzalertntn oftasrndadrr. Afigay hovzesinde en boyiik bulafirn dcbiti 100 //s Burada yaxrndrr. Qaragay hovzesinde bulaqlar nisbeter-r azdtr. en ytiksek dcbitler 50-56 l/s-dir. gaylartnln hovze- Qarxr sahesi Caqacuqqay ve Velvelegay lerinde yerlegir. caqacukqayrn hovzesinde 18 bulaq var va onlann timumi debiti 2OO t/s teqkil edir. Valveleqay hdvzesinda en ytiksek debitli bulaq Seybetli kendindadit - 110 l/s' Kirnyevi terkibina g6ra 8 sahenin hcr birinda ycrleqan btitiln bulaqlar hidrokarbonat-kalsittrn tarkiblidir' Suyun codlu$u 4-7 ntq.ckv/l vo mincrallagtnast 600 clrl/- den artrq olmur. 2.6.3. Siini su obYektlari Samur- AltSeron kanalt sisterni rcspublikada en trltihtitTt dovlet oherniyyetli meliorasiya vo su tasarrtifatr kornpleksle- rinden biridir. Kanal Xezeryanr diizentiyin qimal-9erq hissosinde ve AbEeronda taqriben 90 min hektar meyvo bafilan, iiztirnltikler. teravez ve s. sa|elerin suvartltlaslnl. habcle Bakr ve Sun-rqayrt gaherlerine igrneli su veriltnesini ternin cdir. Samur-Abgeron kanaltntn 108.7 km uzunlufiunda l-ci ndvbasi 1939-40-ct illerde xalq tikintisi metodu ile tikilmigdir. Kanalrn serfi 26.4-13.5 nl/s teqkil cdir. l95l-1955-ci illerda kanalrn 2-ci novbesi tikilib baqa 9atdr1funrqdtr. 2-ci novba terkibinda Abgerona qader 86.3 hr uzadrlmtg Samur gayt tizerinde bendli hidroqovEaq, nasos stattsiyalan ve lrecmi l8(r.0 milyon nt3 olan Ceyranbatan su anbarr tikilnigdir. Kanalda yenidenqurrna igleri 1960-cr ilde baqlanmrgdrr. Yetlidanqurtna

96 iglerinin terkibinde kanahn ayri hisseleri dtizeldihnig, elave qidalandrnna tigtin Qudyalgay ve Valveleqay qaylan tizarinda suqebuledici qur[ular tikihnigdir. Kanahn sarfi bag hissede 55 nrt/r-ye, sonda isa 25 urt/t-ye gatdrrrlmrgdrr. Kanahn uzunlulu 182 km-dir. Kanal biitovltikdo beton vo demir-betonla tizlenrnigdir. Kanahn mtieyyen hisselerinde, 6.8 km tzunluqda basqrsrz yrlrna konstruksiyah tuneller inga edilmiqdir.

$akil 2.15. Samur - Abgeron kanah

Samur gayrndan Sarnur-AbEeron kanahna teleb olunan suyurl verilmssindo yaranan rnehdudlufiu ve diger olkeden gozlanilen tesiri aradan qaldrnnaq maqsedile Samur-Abgeron kanah tizorinde sur serfini mdvstim erzinde tenzimleya bilacak su anbannrn yaradrhnasr zaruriyyatini gtinderne getirdi. Ornir- xanhgay (Taxtak6rpti) hdvzesinde Taxtakdrpti su anbartntn ya- radrlmasr tigtin hazrrhq iqlarine baqlandr. Layihaye gora Taxtakorpti su anabart mecradan kanarda yaradrldr. Su anabarrnln esas su menbeyi Sarnur-Abgeron ka- nahdrr. Regiondakr Qusargay, Qudyalqay, Qurugay, AEgay,

97 Caqacukgay ve Velvelegayln su ehtiyatlannrn m{ieyyan hissesi Samur-Abgeron kanah sistemina daxil olan Velvelagay-Taxta- kcirpii kanah ila Taxtakorpii su anbanna axrdrlrr. Uzerinde SES olan Taxtakorpti su anbarrnrn tikintisi baga gatdrrrldrqdan sonra, yeni tikilen Taxtakorpti-Ceyranbatan kanah telab olunan hecmde suyu oz axrnr ile Ceyranbatan gdli.ine verir. Layihede Abgeron rnagistral kanalrnln suvanra qabiliyyetinin saniyede 9 kub m-den 15 lcub m-e qader artrrrl- masl nezerde tutulmugdur. Velvelegay-TaxtakdrpU kanahnrn baqlan!rclnda Velvalegayda dib seviyyesi 229.8 rn, sonunda Taxtakdrpti su anbanna toktilsn yerde dib seviyyesi 189.0 m-dir. Kanal beton tizliik gekilmig trapes en kesik gekillidir. Serfi saniyada 75 kub m, rrzunlu$u 44.5 km, yamachq arnsah m:|.5; dibden eni 5 m, ingaat derinliyi 4.2 m, suyun derinliyi 3.6 m, maitlik 0.0005, axrnrn siireti saniyede 2.28 m-dir. Taxtakorpti su anbarrna yrfirlmrg sndan su techizatrnda, suvarmada va elektrik enerjisinin istehsal olunmasrnda istifade edilecek. Su anabarrnrn tirnumi hecmi 268.9 rnln. kub nt, faydalr hecmi 218.9 mln. kub m, ollj hecmi 49.5 mln. kub nt. anbarda rnaksirnal su seviyyasi 183 n1, minimal istismar seviyyesi 140 m, cilti hacme uylun seviyyesi 130 lz, aga[r biyefin seviyyesi 105 m-dir. Merkezi ntive tipli benddir. Bendin htindtirltiyti 137.5 m. bendin tistden eni l5 nz, bendin g6vdasinin hecrni l4 rnln. htb m-dir. Suagrranrn tipi qaprsrz, sutullayanrn sarfi saniyede 84.3 kub rr, surittirticti tunelin serfi saniyeda 49.4 kub rz, tunelin daxili diarnetri 5.2 nt, uzunlufu 360 m-dtr. Taxtakdrpti su elektrik stansiyasrnrn texniki gostericileri. Maksimum su serfi saniyede 40 kub rr, maksimurn basqr 77 m, suqabuledicinin dib seviyyasi ll5 m, gtic tunelinin diarnetri 4.5 m, uzunl:u$u 270 lz, SES-in gticti 25 MW, twbrnin sayr 2 aded,

98 1 turbinin gtigti 12.5 MW, turbinin novii- Fransa istehsalt, transfonnatorlann sayr 2 eded, generatorun gncn 14 MW. Taxtakdrpti-Ceyranbatan kanalrnrn uzunlu[u l12 knt, serfi saniyede 40 kub m, yamachq amsah 1.5, rnailliyi 0.0003, dibden eni 4 m, ingaat darinliyi 3.5 m, suyun derinliyi 3.12 m, axrnrn siireti saniyede 1.48 m-dir. Yartnqazrna -yaflmtokme olan hisselerde kanahn beton fizltiytintin qahnhfir 20 snt qebul edilmigdir.

2.7.Torpaq tirtiiyii Xalqrmrzrn en qiymatli serveti olan torpaq orttiyti tigi.iur mtixtalifliyi esasen erazinin geornorfoloji ve iqlim xtisusiyyet- larinden asrhdrr. Xezar denizi sahillsrinden Bag suayncr silsile- ye qeder tebii landgaftrn btittin komportentlori, o ctirnladen do torpaq tipleri deyigir. Adaten pargalanmtg ve sert yanraclann gox yayrl- dr[r ytiksak da$rq erazilerda torpaq qafi nazik olur ve yaxud da ibtidai torpaqlar yayrlrr. Az meyilli yarnaclarda ve dtizan erazilerde torpaq qatrnrn qahnh[r va rntinbitliyi artrr, torpaq- larrn nov mtixtelifliyi, rangaregliyi goxalrr. Quba rayonunda torpaqlann erazt izre paylanmasr yiik- saklikqurqaqr!r qanunauyfiunlu[una tabedir. Malumdur ki, dafiateyi, algaqda$rq ve dtizenlikde relyefin, rtitubetin, istiliyin elveriqli oldu[u erazilerde torpaqarnelegalma prosesi daha intensiv gedir. Samur-Devegi ovalrfirnrn cenub-gerq hissasinde qurunt sulan seviyyasinin texminan 2,5-3,5 m darinlikde yerlagdiyi sa- halerde gemen-boz, gay yataqlarrnda alltivial-gamen torpaqlar inkigaf etmigdir. Bu torpaqlarda humusun miqdarr tist qat- larda 1,4-3,8 o%, iimumi azot 0,09-0,26 7o, fosfor 0,15 O,2Syo,uduhnuq esaslann cerni g,2-26,5 nun/nt2 arastnda dayigilir.

99 Qusar rnaili dtizenliyinin algaqdafihqla qovuqdugu 300- 500 rntitleq yiikseklikde deltivial-proltivial gilliceler tizerinde adi ve ttind qabahdr (adi ve ttind agrq boz-qahveyi) torpaqlar inkigaf etrniqdir. Bu torpaqlarda fiziki gilin rniqdan 60-70oh, hidroskopik nomlik 1,0-7,\oh, humusun rniqdan tist qatlarda 1,0-4,0o , timurni azot 0,06-0 ,25yo, fosfor 0,16-0,1 87o, uduhnug asaslann cami 6,0-25,5 mm/m2 rnalikdir. Daleteyi vo algaq daflr[rn seyrek meEe vo me$o kolluqlannrn yayrldr[r erazilere qehveyi da! rnege torpaqlan xarakterikdir. Dafi-rnega qehvayi torpaqlar tipi daxilinds yuyulmug tipik karbonath ve gernen-qehveyi torpaq yarultiplari ayrrrrlar. Bu torpaqlann mexaniki terkibi gilli, yiingtil gillicali ve qurn- saldrr. Humusun miqdan 5-140 . timurni azotun rniqdan 0,1- 0,44o , fosforun 0,1-0,4'h, udulmug esaslann cani 12,73- 50,0 rnm/m2 arasrnda dayiqir. Algaqdalh[rn pahd, veles megaleri altrnda qehveyi torpaqlann rniixtolif yanm tipleri inkigaf etrnigdir. Bu tor- paqlann tist horizontunda qahn girn qatt emele gelir ve hutnu- sun miqdar 5-7o/o olur ve agafir qatlara dofiru getdikce onun rniqdan azah. Daleteyi rnaili dtizenliklerin dafilara qovugdufiu ytiksak dtizenliklerde ve algaq dafihqda karbonath-qehveyi ve tipik- qehveyi torpaqlar, orta dalhlrn fisdrq. veles megelari altrn- da ise da[-rneqe qonur torpaqlar inkigaf etmigdir. Da! rneqe-qonur torpaqlarrn rnexaniki terkibi gilli, a[rr, orta, ytingiil, gilliceli va qurnsaldrr. Fiziki gilin miqdan23-70 Yo-dr, hidroskopik nernliyi 1,5-7,0oA,hutnusun rniqdan 1,5-I0 oZ, iimumi azot 0,08-0,70 oA, fosfor 0,1-0,4yo, uduhnug asasla- nn cemil 2-17 mqlm2 arastndadtr. Regionun rntitlaq htindtirliiyti 1000-2000 rn olan yiik- sak erazilerinde da[-me$o qonur ve dag-qemen torpaq tiplari

100 daha gox yayrhnrgdrr. Da!-gernan torpaqlarrntn sethinde qahnhlr 5 sm-a gatan fitoktitla horizontu srx gim qatr yaradrr. Meqeler seyreklegen yerlerde, yaxud me$e talalannda kar- bonath stixurlar ve ya onlarrn a$lnma qahfir tizarindo dafi-rnege, gimli-karbonath torpaqlar emela gelir. Rayon erazisinde qara torpaqlar btitdv qur$aq emele getinnir. Qusar mailli dtizanliyinin 700-800 rn nrtitlaq htindtir- Itiytinde esasen mege-gdl landgaftlarda qara torpaqlann inkigafi iigtin elverigli qaraite rnalik kigik erazilerdo talalar geklin- de onlara rast gelmek olar. DaP qara torpaqlarrnr burada yuyulmug, adi, karbonat- h, kiplegmig yarrmtiplini ayrra bilerik. Bu torpaq tipleri Qud- yalgayrn vo Qaragayrn orta axrnlannda daha gox inkigaf etrnigdir. Hulnusun lniqdan 6-70/o olur ve daha gox olur. Ytiksek daflrq arazilarda subalp, alp gernanlikleri ve ni- val buzlaq landqaftlannda ibtidai, torflu da!-gernen torpaqlan yayrlrr. Bag Suayncr vo Yan silsilanin alp va subalp gernenlikla- rinde daf-gemen torpaq tipinin yuyulmug ibtidai, karbonatlr ibtidai, yuyuhnug gimli, yuyuhnug berk girnli, karbonath berk gimli, yuyuhnug yum$aq girnli, karbonath yumu$aq girnli, yuyulnrug qara torpala benzer, tipik qara torpapa banzer, torpaq yarrmtipleri yayrhnrgdrr. Mexaniki tarkibina gdra bu tor- paqlar gilli, a!rr, orta, ytingtil gilliceli ve qurnsaldrr. Humusun rniqdan 1,2-9,88yo, timurni azot 0,1-0,53nA, fosfor 0,11-440 , udulrnug esaslann cemi ise, 5,36-43,5 mqlm2 arasrnda deyigilir. Yiiksek daf garnenliklerinin me$o qur$a[r ila serhedlerin- de da[-gemen bozqrr, dafi-mege gernen va da!-celnen tor- paqlan yayrhnrgdrr. Bu torpaqlarda hurnusun rniqdan texminen 5-8%-dir. Hurnusun asas hissosi tist 0-50 sm-lik horizontda cernlegmigdir. 1800-2200 mrnttleqyiikseklikde, megelerin seyreklegdiyi yerlerde da!-rnega gemen torpaqlannda humusun

101 rniqdan bir qeder artrr (8-10%). Subalp gemenliklerinde relye- frnaz maili harnar sahelerinde 1800-2000 rn htindtirltikdeda[- goman qara torpafa benzar ve dag-gemen gimli torpaq- lar inkigaf edir. Burada humusun miqdarr texminen 12-14%. bezen l9o/o-e gatrr. Alp gernenliklerinin yuxarl hisselerinda. ytiksek nemlik qeraitinde da[-gemen girnli-torflu torpaqlar daha gox yayrlmrgdrr. Adatan onlar azye ya gokek erazilerde forma- lagrrlar. iqlirnin sert ve torpa[rn namli olrnast bitki qahqlarlnln gtirtirnesini lengidir ve belolikle de dafi-gernen, girnli-torflu torpaqlann yaranmasr tigUn elverigli gerait yaradrr. Torflaqma va qleylegma adeten sath sularrnrn yrlrhb nomlik ve qleylik yaratdrfir gokekliklerda baq verir. Bu torpaqlarda hulnusun miqdarr l4-l9oh-a ganr.

2.8. Bitki tirtiiyii Ntigedi tedris-tecrtibe bazastnrn yerlaqdiyi regionun ve btitovltikde Quba rayonunun bitki orttiytintin zangin nov terkibine malik olmast co[rafi mtihitin rntixtalifliyi ile elaqedardrr. Relyef, iqlim ve digar arrillerin tesiri altlnda arazide gol, bataqhq, kol, mege, golnen bitkileri emale gelrnig- dir. Torpaq drttiytintin emele gelrnasi, onun mahsuldarh!1, rtitubotin toplanmasr, heyvanat alerninin inkiEafi ve s. proseslsr bilavasite bitki ortiiytindan asrhdrr. Bitki orttiyii ham de qida, gozellik, estetik zdvq ve saflarnhq manbeyidir. Qusar rnaili dtizenliyi quru gol ve gol bitkilari genig arazide meyve ba[larr, taxrl zen-rileri, bostan bitkilari ve diger rnedani bitkilerle evez olunmuqdur. Ehtirnal ki, antropogen mangeli deyigikliklerden evvel bu erazide quru gdl, seyrak arid mege-kolluq, xrrda mege, kolluq va diger bitki fonnasiyalan yayrhnrgdrr. Qay derelerinde, getirura konuslannda rntixtelif kollar, 961 forrnasiyastnda qaratikan, bdytirtken, rnurdarga. alga kolu, yemigan, itburnu, tek-tek ardrc kollart, kserofit otlan, sigan quyrulu, gaytr ve diger bitki novlarini ternsil edir.

t02 Quba rayonunun erazisinde XX esrin evvelerinde rneqeler dafilarda 500-600 m-den 2400-2600 rn yi.iksekliye qeder ya- maclan drttirdti. I Hanrda mege rnassivlari girnal-garq yarnacda Yan silsilanin gimal yarnacmda 1600-1800 rn ytiksekliye kirni olan arazilerde yayrhnrgdrr. Bezi yerlerde, (Cirnigay ve Babagay hdvzelerinde) 2200-2400 m ytiksekliklerde gay yamaclannda da rnegoler inkiqaf etmigdir. Meqelerin timumi sahasi 57 rnin hektardrr. Quba megeleri gox qiymatli afiac ve kol cinslerinden tegkil olunmugdur. Burada gerq pahdt, gtirci.i palrdr, garq frsdl- [r, adi goyrtig, qafqaz velesi, mtixtslif a[caqayrn, adi qoz a[acr, sarafian, toza$act, yernigan, surlax, findrq ve diger qiyrnetli afiac ve kol cinsleri inkigaf edir. Ytiksekdaflrq qurgaqda alp gemanliklari ile yanagr alcaq- boylu ve seyrek me$e massivi do inkiqaf etrnigdir. Bu mege- lardo esasan $erq fisdrfir, qafqaz velesi, gigyarpaq aficaqayrn, gerq palrdr, xalh toz afiau ve diger a$ac novleri yayrlrnrgdrr. Alp gemanlikleri serhedinds yerlagen megelerda a$aclar nisba- ten dtiz govdaya malik olurlar. Da[-rnege qurgalrndan yuxarrda da[ garnen bitkileri ya- yrhnrqdrr. Onlar 2 qurgafia aynlrrlar: subalp va alp gemen- likleri. Mtixtolif tebii ve antropogen arnillerin tesiri neticasinde dafi-rnege qurga[rnrn yuxan serhedi bazi yerlerde 2400 m-e ki- mi qalxrr (meselen, Babagay hovzesinde). Meqenin yuxan ser- hedindan asrh olaraq da[ gemenliklerinin agafr serhadi mtix- telif ytiksakliklarden kegir. Okser hallarda subalp gernenliklsri 1800-2000 m mtitlaq htindtirliikde sub alp rnege-gemen land- gaftr qurgafr emela getirir. Htindtirboylu gigekli bitkilerden, ot- lardan ibaret subalp garnenliklerinin yuxarr sarhadi 2400-2500 m, bezi yerlerde isa 2600 m rntitlaq ytiksaklikden kegir. Bu qurgaqda qiyaq, topal mercanotu, zanggigayi, andrz. gilarr-rer- can, ziregiilti, giller, velamir, alp digesi, tigyarpaq yonca va di-

103 ger ot bitkilerinin htindiirliiyti 1,0 m-e gatrr ve srx drttik emale getirirler. Bigenek ve otlaq kimi istifada edilan subalp gemenliklerinde heyvanlar terefinden yeyihreyon qanqal, asrr- qal, evelik, quzuqulafir ve bagqa tekrar - tdrame rnangeli otlar da genig yayrlmrqdrr. Subalp gernenliklerinden yuxanda, texminan 2500-2600 rn rntitlaq ytikseklikden 3000-3200 rn rntitleq ytiksekliye qeder olan da[ yarnaclarrnda alp gernen bit- kileri ve ya alp xahlarr yerlegir. Relyef fonnalanndan asrlr olaraq rntixtelif yiikseklikde algaq boylu ot bitkilarini temsil edirler. Bu zonada pigikquyrufiu, tarlaotu, qlrtrc, nazikgdvde, yonca, acrqovuq, zenggigayi, qaymaqgiqeyi, qiyaq, topal, dov- gantopah, pigikotu, koklikotu ve digar bitkilar geniE yayrlmrg- drr. Bitkilarin htindtirliiyri l0-15 srn olub yarnaclarr eroziyadan qoruyur ve davamh girn qatr yaradrr. Otlaq kimi istifada olunan alp garnenlikleri antropogen tesir naticasinde gox yerde keskin pozulmug, eroziya prosesine ve deqradasiyaya rneruz qal- mrgdrr. Quba rayonu erazisinde goxlu qiyntetli derman bitkileri rnovcuddur. Adi damotu ve piEikotu bitkilerindan sinir siste- mini sakitlegdinnak tigtin, tirek darnar nevrozlarrnda va yLlxu- suzluqda istifade olunur. Acrhqotu, diqqurtlayan, nano, otsar- magrq, xanrmotu, spazrnolitik tesire rnalikdir. Urak-damar sis- temi xesteliklerinde ve aterosklerozda istifade edilen bitkilere acryonca, zaqafqaziya incigigayi, yemgan, soytid, tisktikotu novlerina, boyrek ve sidik yollan xesteliklorinde iglenen der- man bitkilarine prtraq, ardlc, armud, adi balzanin, boyaqotu, bulaqotu, qatrrquyrulu va od yollarr xasteliklerinde iqledilan bitki ncivlerine qaratikan, devetikanr, dernrovotu, zirinc, rnade- balrrsaq xasteliklerinda ve iltibaha qargr iglenan bitkilere acr- gigak, bafayarpafir, baldrrqan, bciytirtken, qrrxbufiurn, etirqah, zire, zo$al, razyana, gobanyastrfil ve s. taneffiis yollan xeste- liklerinde ve osktirek eleyhine iglenen bitkilere andtz, belfiem- otu, ben6vge, devedabanr, amekcimeci, r-narcanotu, Earq fisdtlr,

104 goEan, cinsilim ve s. qanaxma ve qan xesteliklarinde baEIna[a- cr,',qrrxbu[um, qugeppayi, gicitken, sincanotu, su bibari va s. rnisal ola biler. Tadris-tecrtibe bazasrntn yerlaqdiyi Nugadi kendinin ve onu ehata eden etraf regionlarrn tobii bitki ortliyti esash gekilde transformasiya olunaraq medeni ve takrar bitki senozlan ile evaz olunmugdur.

2.9. Heyvanlar alami

Quba rayonunun mtiasir heyvanlar alemi IV ddvrde formalagmrqdtr. insanlann tesiri neticesinde faunantn nov terkibindo esaslt dayigiklikler ohnuEdr,rr. Paleontoloji tedqiqatlar neticesinda rntieyyen edihniEdir ki, Quba rayonunda ddrdtincti ddvrde (pleystosenda ve holo- sende) savanna tipli iqlirn, ekoloji gerait va rnlivafiq olaraq savanna tipli heyvanat alerni movcud olmugdur. Bele ki, IV ddvr Holosen yagh stixur tebeqalarinde ceyran, antilop, kaftar' quru trsbalasl, at, peleng, devequgu. maral, oktiz, qir, quElarln ve siirtinsnlerin hazrrda ya$amayan nriixtelif novleri rntiayyen edilmigdir. Zooco$rafi baxttndan Quba rayonu $arqi Arahq denizi vilayetine aiddir. Bu vilayet daxilinde ytikssk daf gernenleri, da[ megeleri va gol zooco[rafi rayonlart ayrtltr. Bu rayonlar arasrnda keskin serhed yoxdur. Rayonun gdl zonastnda bulumayaqhlar tipine daxil olan bcicakler, kepanekler dtizqanadhlar, beraberqanadlllar, zarqa- nadhlar, rnilgekler, hortimcekler, gerraler, eqrabler, bovler dastalerinin ntimayandaleri genig yayrhnrqlar. Arnfrbiler (suda- quruda yagayanlar) sinfinden esasen qurba[anrn mtixtalif nrivleri bu zona tiqiin tipikdir. Stirtinenlar sinifindan trsbafia, kartenkele, ilanrn mtixtelif novlsri gol va rneqe-gdllerde genig yayrlrnr qdrr . Zaqafqaziya gtirzasi daha gen i g yayrlm r Edrr.

105 Gerniriciler dostesinden 96l siganr, areb dovganr, dovqan, porsllq, gelincik, yrrtrcrlar destasinden canavar, ti.ilkti, gaqqal ve s. gol zonaslnln esas heyvanlandrr. Quglardan qartal. ya- palaq, keklik gdl gdyergini, qaratoyuq, qarla ve s. genig yayrl- rnrgdrr. Yaxrn kegmige kirni Qubanrn da! rnegelerinde vo ga- rnenlerinda Qafqaz maralr, zerif elik, dafirstan turu, qaban, qonur ayr. sigan ve diger heyvan nrivlari geniq yayrhnrgdrr. Teesstif ki, bunlann bir qisminin nesli kesihnig ve sayl keskin azahnrqdrr. Da! rneqelerinde quglardan a[acdelen, sittan, qar qugu, btilbtil, alaqanad, sergo, anqugu, yapalaq va diger novler yagayrrlar. Stirtinenlerden bu qurgaqda ilanlara, kartankeleya, koramala tez-tez rast gelinir. Yiiksak da[ gernanlerinde, snbnival qurgafirn qayahq- lannda, diger zonalarda yagarnayan Dalrstan daf kegisi, Qaf- qaz turu, qarapaga, bezoar keqisi ve diger heyvanlar yayrlrr. Dafi-mege zonasrnda yagayan bir srra heyvanlara da bu qur- gaqda rast gelinir. Ytiksek daglrq zonada quglardan Qafqaz ulan, alp dolaEasr, kegel gerkez, saqqallr gerkez, a[dog, qarato- yuq, alatolan, torlan, gahin ve digerlari rnaskunlagrnrglar. Stirti- nenlerden Qafqaz qaya kertenkelesi, qonllr ilan ve ktilli rniq- darda hegaratlar ya$ayrr. Qaylarda ve kigik gcillarda qurbafa, bahq, mtixtelif onurlasrzlar ve goxlu rniqdarda mikroorqa- nizirnlar ya$aylr.

2.10. Tabii landgaftlar

Regionun tabii geraiti, xiisusile relyefi ve iqlimin n-rtirek- kebliyi ve rengerengliyi ayn-ayn komponentlarinin erazi dife- rensiasiyasrnr da rntirakkeblegdirir. Landgaftrn tifi qi diferensia- siyasrnr yaradan esas amil arazi izre ytiksaklik ferqinin gox olmasrdrr. gaquli qekilde iqlim ekoloji geraitin deyigrnesi ila elaqedar olaraq dtizan erazilerden yi.iksakdafih[a dofru get- dikce qurugol, gol, mege - gol, dafi-rncEe, da[-gernen, uival-

106 buzlaq kompleksleri bir-birini ardrcrl evez edir va belelikle de lar-rdqaftrn ytiksaklik qurgaqlarr yaranrr. Eyni zamanda qarbden gerqe do!ru iqlirnin istilegrnesine mtivafiq olaraq landgaft korn- ponentlarinin terkibinde de mtieyyan dayigiklikler baE verir. Mtieyyen edilmigdir ki, yaxtn kcgrnigde Bdytik Qafqazrn tedqiq olunan regionunun landgaftlarr daha zengin ve ronga- rang ohnugdur. Ddrdtincti dovrtin sonlartnda iqlirnde bag veren kontinentall rq bitki cirtiiytintin ndv terkibinde ciddi dayi qkenlik yaratmrgdrr. Rtitubetsever bitkilerin bir srra ntillayandelari quraq landgaftlara xas olan novlerle evez olunmttgdur. Qusar rnaili dtizenliyi ve Samur Devegt ovahfir intrazonal hidromorf bataqhq, bataqhq - Qelnen, dtizen-tneEo, mege-ge- men, mego-kolluq, yanmsahra, quru-gol, arid seyrek meqe-kol, megeden sonrakt kollu-goller ve s. landgaft kornpleksleri ile seciyyelenir. Regionun Bag Suayrtct, Yan silsile, Sudur, Suval ve s. dafilarr mege, rnega-gol, subalp, alp getnen, subnival va nival kornpleksleri ile diqqeti celb edir (gekil 2.16). Buradakr landgalt vahidleri dayanrqh[rna, struktue-funk- siona[ xtisusiyyetlerine,antropogen tesirlerle dayigiln-resina, teserrtifat funksiyalarrna ve insanlar terefindan tenzimlen- masine gdre bir-birinden farqlenir. Antropogen tesirlerla deyigihna derocesino gdre rcgionda bir-birinden ferqlenen kateqoriyalar ayrtltr. Praktiki olaraq deyigilmeyn kornpleksler - (nival, subnival, qayahq ve s.) - re- gionun akingihk zonastnda kenarda yerlagir. Antropogcnlegme emsah (A,) burada 0,1-den kigikdir. Zeif deyigihniq kornplekslere qeyri-mtintozam istifada edilen subalp, alp qenren otlaqlarr aiddir (A.:0,1-0,2). Orta deracada deyigilmig komplckslera eksar mcgelar, megeden sonrakt kolluqlar, gemen goller, dtizen-mega-gemanlar va s. antropogen ytiklanrnesi 0,5-a qedar olan kompleksler daxildir.

r07 Keskin deyigihniq kompleksler dernye, suvarrlarr akin, ba!, plantasiya, seliteb-ba!, bigenek ve s. daxildir. Bunlarda A" 0,5-0,8 arasrndadrr. Osash transfonnasiya olunrnug kornplekslere iri arealh seliteb Eeher, kigik ve orta arcalh, xetti strukturlar, demir, gosse yollan. texnogen rnodifikasiyalar rneEasizleqmig arazilarin aqrolandgaftlan, gemen-bataqlrqlarur, yarrmsehralann esaslr deyigihnig kornpleksleri daxildir (A. > 0,8). $ekil 2. l6-dekr xeritade mtiasir landgaftlann Xezersahili yastr, hamar di.izenliklerden yiiksek da$rga dofiru paylanma xtisusiyyetleri verilmi$di.. r*r_,,roo*o

,':'r:' il*ff wi?a,,j i.*$-l} iiiiiiiii ,i:,, ffi ffi .,4, .i,p: ffiH ffi# *iit iiiitii ffi , rii, m ili,iii ft#ffi ffij ffi ffi .io.i liii,E ffi Li$ii Hff ffi ffi tiijj 20 t,xt: tti: ::rr r jl{i" ft ilffi #}

$akil 2.16. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacrntn nrtiasr landqaft xeritesi 108 I. Sahilboyu zaif barkimiS va harakatda olan dwrnlartn va clLttil tapalarinin efemerli-Soran otulu kontplek.slari. l. Sahilboyu hereketsiz ve horeketde olan qurn tepelerinin ve dyunlann efemerli-goranh sahilboyu girnerlikleri. 2. Sahilboyu herakotsiz ve hereketde olan qlun tapeleri ve dyunlann efernerli-goranh, kengizli epizodik otlaq kimi istifada edilen kornpleksleri. 3. Sahilboyu herekatsiz qurn tepelerinin efernerli- goranlt yanmsehralan. II. Yasfi va gdkak dtizanliklarin boz-gaman, gaman boz- qahvayi, goran va Sorakatli torpaqlartndo yov;unlr, vovSonh- e.femerli, Sorakatli yanmsahralar. 4. Yastr va gokak dtizen- liklarin boz-geman, goran ve gorakatli torpaqlannda yovganll- efemerli, qoran otulu epizodik suvanlanxrrda kornplekslerle mtigayat olunan otlaqlar. 5. Yastr va gcikek diizenliklarin boz- gomen. $oran ve goraketli torpaqlannda yovqanlr, kengrzli va yulfiunlu otlaq kornpleksleri 6. Yastr ve qiikek dtizenliklenn boz-geman bataqh, $oran torpaqlarrnda kigik areallr gala bataqhqlan. III. Qadim gay yataqlanntn geniS dtizanliklat'ittin boz-ga- man, Ean'tan-boz va gantan-batac1lry lorpaqlartnda gantan ba- taqlrylar. T Qedirn gay yataqlannln va gcnig dtizenliklorinin ge- tnon-b'oz, gamen-boz-qahveyi ve gemen-bataqlrq torpaqlannda aqroirriqasiya landgaftlar. 8. Qadirn gay yataqlannrn gdl dtizan- liklarinin geman-boz ve gernen-bataqhq torpaqlannda suvanlan kornpleksler. 9 Qedirn Eay yataqlannrn ve gol dtizenliklerinin gemen-boz ve gemen-bataqhq torpaqlannda otlaqlar. IV. Gatirma kontrslarmm dal{alt, lapali va tirali clabarrq diizanliklarinin boz-qaman, aEtq boz-qahvavi, gaman-boz tor- paqlannda qaman-kolluqlart va kolluqlar. l0 Getirrna konus- lannrn, dallah-tepeli qabarrq dtizenliklarinin boz-cemen. ga- mon-boz torpaqlarrnda aqroiriqasiya kornpleksleri. I l. Getir- ma konuslannrn dalfiah-tepeli qabanq dtizenliklarinin agrq- qehveyi, gernan-boz torpaqlarrnda aqrokolnpleksler. 12. Gatir-

r09 me konuslannln dalfiah-tepeli, qabanq di.izenliklerinin boz- geman, gamen-boz torpaqlannda suvanlan bafilar. V. Zaif pargalanntrs maili dtizanliklarin karbonatlr-me$a, karbonatlrqahvayi me$a, Eaman-meSa torpaqlartndo pal dl r-va- lasli, kollu diizan nteSalari. 13. Zaif pargalanmrg rnaili dtizan- liklerin karbonath gemen-mege, qehveyi-me$a torpaqlannda zeif dayigilmig pahdh, pahdh-kollu rekreasiya rnegaleri. 14 Zaif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin karbonath gornen-r1'rcgo, qehveyi-me$o torpaqlannda keskin transfonnasiya olnnrnuq, rekreasiya rnesalari. 15. Zeif pargalanrnrg deniz sahili tiralerin, dallalr dtizenlikIerin gemen-rneqe, alIirvial-gaman torpaqlarrnda rekreasiya kompleksler. 16 Zetf pargalanmrq deniz sahili tepali, tireli, dalfah dtizenliklerin gomen-rne$a, alllivial-gomen tor- paqlarrnda suvanlan meyve ba[lan. 17. Zaif pargalanmrg daniz sahili tepeli, tirali, dalgah dtizenliklerin gemen-rnege, alltivial- gemon torpaqlannda suvanlan terevez, taxrl ekinleri. 18 Zeif pargalanmrg deniz sahili tepeli, dalfalr, tireli dtizenliklerin gelnen-me$e, alltivial-garnen torpaqlarrnda suvanlan bag-bos- tan, tarevez ekinleri ile rntigayet olunan yagayl$ menteqeleri. VI. Maili, dalgalt dtizanliklat"in agrq-qahva.vi, aqry-boz qahvayi torpaqlarrrtda kolluqlar va qdman-kolluqlar. 19. Maili, dalgah dtizenliklarin dagh-qurnlu agrq-qahvayi torpaqlarrnda aqroirriqasiya kompleksleri 20. Maili, dalgalr dtizenliklorirr drenajh, qumlu-daqh, agrq-qehveyi, agrq-boz qahveyi torpaqla- nnda suvarrlan terevez, taxrl ekinlari. 21. Maili. dal[ah, tepeli dtizerrliklerin drenajh, qumlu-dagh, aqrq-qehvoyi torpaqIannda suvarr lan kornpleksler. VII. Zaif pargalanntry maili diizanliklarin q:2ry2y-me$a, alltivial-gaman, C'aman clahvayi torpacllarrnda diizan-nteSa, nteSa-kollttq va Qaman-nteSa-kollucllar. 22. Zaif pargalanrnrg rnaili va hamar dtizenliklerin gemen-rneEe-kol landqaftlarrnrn yerirrda suvanlan ekinler. 23. Zeif parqalanmrg maili ve harnar dtizanliklerin alltivial-gernen, gernan-me$a torpaqlarrnda

110 suvanlan meyvo bafilarr, plantasiyalar: 24. Zeif pargalanmrE maili ve hamar dtizenliklarin gemen, gelnen-me$a torpaqlarrnda seliteb ve seliteb-baS kompleksleri. 25. Zeif parqalanmrg rnaili ve hamar dtizanliklerin daqh-qurnlu, gernen-qahveyi, gerren- me$a torpaqlannda otlaq ve bigenek kirni istifade olunan seyrek kolluqlar, Eamon-mege kolluqlar. 26. Zeif pargalantntq hamar dtizenliklerin gemen-bataqlrq vo alltivial-gernen torpaqlannda bataqh-gomonlar, garnan -otlaqlar. VIII. Zaif parqalanntry ntaili dtizanliklarin qahvavi-nteSa, aEq boz-qahvayi, aqq-qahvayi torpaqlarmdo claratikan, yov$an va efemerlarin tisttinltik ta.skil etdiyi gdllar va kollucllar. 27. Zeif pargalanmrg maili dtizenliklerin koskin pozulrnug boz- qehveyi torpaqlannda qaratikan, yovgan ve s. kserofit kollardan ve efemerlerden ibaret epizodik suvarrlan otlaqlar. 28. Zeif par- galanrnrg rnaili dtizenliklerin agrq boz-qehveyi, qehveyi-rneq;a torpaqlarrnda suvanlan kornpleks\or. 29. Zaif parqalanrnrE maiIi dtizenliklerin qehvayi-rtego, agrq boz-qehveyi torpaqlarrnda suvarrlan ba!-plantasiyalar 30. Zeif pargalanmrg rnaili dri- zenliklerin agrq boz-qehveyi, qahveyi-meqe torpaqlarrnda suva- nlan taxrl, bostan-terevez ekinlerr. IX. Parqalanmry maili dal{alr dtizanliklarin qamatt-qah- vayi, agrq-qahvali, aqrq boz-qahvayi lorpaqlannda qaratikonlt, tak-tak paldlr kollu qollat". 31. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklarin gaman-qehvayi, agrq-qehveyi torpaqlannda suvarrlan taxrl, taravez, bostan akinlerindan ibaret aqroirriqasiya komplckslar. 32. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklarin garnan-qalrveyi, aglq boz- qehveyi torpaqlannda suvanlan alma, annud, gaftalr va s. ba[- plantasiya kornpleksleri 33. Pargalannrrg maili dtizenliklerin gernen-qehveyi, aqrq-qahveyi torpaqlarrnda seliteb va selitcb- bag kornpleksleri. 34. Pargalanmrg rnaili dtizenliklerin garnan- qehvayi, agrq boz-qahveyi torpaqlannda palldh-kollu gcillarin epizodik suvanlan otlaq ve biganakleri.

lll X. Yiiksak maili dtizanlik va la),lalartn va da{ vantacla- nnm karbonatlt qahvayi da!-me;a va qara torpaqlarmda dag gdllari va nteSa-gdllari. 35 Ytiksek maili dtizenliklarin vo yay- lalann karbonath qahvoyi daf-rnege vo qal'a torpaqlarrnda su- varrlan seliteb ve seliteb-bafi. 36. Ytiksek rnaili dtizenliklcrin ve yaylalann karbonatlr qehveyi daf meqe ve qara torpaqla- rrnda taxrl, terevez, bostan ekinleri. 37. Ytiksak rnaili diizanlik- lerin ve yaylalarrn karbonatlr bozqrrlagrnrE qehveyi dag-rneEe torpaqlarrnda bag-plantasiyalar. 38. Ytiksek rnaili diizen ve yaylalann qehvayi dap rnege torpaqlartnda otlaq bigenek, dern- ye ekrn. 39. Yliksek maili dtizenliklerin karbonath qehveyi tor- paqlannda, pahdh valesli rneEa-kolluqlar. bigenekler, detnye ekin. Yanrnsahra landsaJilarr. Bu kornplekslerin litoloj i oziiltinti qurn daglan, gay daglarr, qurnlar, giller, gilli gistsler ve s. ddrdtincti dovr yaglr stixurlar tegkil edir. Qaylartn getirme konuslannda zeif gegidlenrni$ gay daglanntn yaratdlgl qalln gcikme qatr diqqeti celb edir. Yartmsohralar daxilinda gay qebakesi zeif inkiEaf etmigdir. Oksar gaylar ve onlartn qollan yayda qttruyur. Ona gore da arazida goxlu quru dereler, yarfianlar. qobular ve s. yuru,l,r. Qay Eabekesinin srxh[r burada 0,03-0,3 krn/krn2 arasrnda deyiqilir. Sethin qobu vs yarlanlarla, qLlru deralerla pargalanmasr 2,5-3,0 krn/km2-e gatrr. Bu kornplcksler boz-qonllr, boz-gatnan zeif gorakatli, boz-qonur goran torpaqlarda inkigaf edir. Okser torpaq kesirnlerinde torpafrn tist qatlarda humusttn rniqdarr 2,5-l,5yo arasrnda deyigilir. Torpa[rn tist qatr kaskin ktilek eroziyastna meruz qalrr, zeif bitki orttiyii torpafil rntihafize ede bilmir. Keskin pargalanmrg relyef yarttrsehralann bi.itdvltiytinti pozur. Relyefin hipsometrik ytiksekliyinden, yatnaclartn semtinden, stixurlartn yaytlmastndan asrh olaraq, yartmsehralar xrrda areallara aynltr, tez-tez quru gdllerle svezlanir.

112 Yaqmadan Sitalgaya qeder olan erazida yarrmsehralar geniq erazini ehato etse de Sitalgaydan Trxgaya dofiru getdikce onun areah xeyli daralrr, Trxgayla Keqgay arasrnda (Gilezi Zarat arastnda) dar zolaq qeklinde yayrlrr. Verefte dalrnrn garq yamaclannda quru goller ve arid seyrek me$e - kolluqlar ya- rrrnsehralan srxrgdrrlr. Atagayrn gatirme konusunda yarrmsah- ralann areah yeniden geniqlenir. Gilgilgaydan $abrangaya qedar (Siyezen-Davagi arasr) deniz sahili qurqaqda yarrmseh- ralar hamar, zaif dalpah, gcikek dtizenliklari ahate edir. Deniz sahillorinden dafietayina dolru getdikce yanmseh- ralann morfoloji xiisusiyyetleri, torpaq, bitki orttiyti tadricen dayigir. Deniz sahilinda bu komplekslari eni 200-300 rn, bazan isa 500 m-e gatan zolaqda zeif berkirnig ve hereketda olan qurn tepeleri ve dyunlarr ternsil edir. Onlarrn sethinde bitki orttiyii gox zeif inkigaf etmigdir. Bitkilerin sethde ortiik yaratrnasr l0oZ - den azdt. Bezen qurn tepaleri liamar yastrlanmrg algaq qurn tireleri ile evez olunur. Dyun vo qLtm tepaleri tizerinde efe- rnerlar, goran otu tisttinltik taqkil cdir. Tez-tez qara goran, gah- sevdi, Qeren, sanbag kollarrna, efemerlerden tonqalotuna, rnesmesiye, quralnito de rast gelinir. Sahil zonanrn qumlarr lizsrinde torpaq drtiiyti gox zeif inkigaf edir. Da[ etayina dofru getdikcs getirme konuslanntn ya- ratdrlr dal[ah, tepeli, konusarast yastr dtizanliklerin, boz qo- nur, boz gelnan, goran, gorakatli torpaqlannda yovgarrll-$oran- otulu, goranotulu, efemerli-yovganh yanmsehralar formalagrr. Bu konrpleks Devagi-Siyezen arasrnda daha geniE areala ma- likdir. Yaz aylarnda goxillik goran otlan, yovgan, qarafian, ken- giz, garan ve s. qoxlu yagrl ktitle emale gatirir. $oranh yanmsahralarda zeif gorlaqrnrg boz geman tor- paqlarda (Atagay-Keggay arasrnda) hiindtirltiyti l5-25 srn-o gatan qrqotu, kolcuqlarrnrn htindtirltiyti 20-40 sm olan qeron kornpleksi torpaq sethinde 50-55oh-a qeder rirtiik arnele getirir. ll3 Diizen, zeif dallah ve g6kek sahelorda (Gilgilgay- $abrangay arasrnda) yalh qoranotu, geren, qrgotu ile yanagr torpaq sethinde gox vaxt 25-40 %o - e qeder orttik yaradan htindiirltiyti 40-60 sm-e gatan Xezer sartbast tisttinltik taEkil edir. Bu kornpleks mal-qara iigtin qiyrnetli yerndir. Dag etayi yanmsehralarda zaif gorlaqrnrg torpaqlarda gerenli komplekslarin sahasi arttr. Qaranli yartmsehralar qrq faslinde de rntihtirn yem ehtiyatrdrr. Qudyalgay-Atagay ve hernginin Valvelegay-Sitalgay ara- srnda gox pargalanmtg, dereli tepeli, yarfianh-qobulu dafietayi dtizanliklerde kengizli qoranotulu yarttnsehralar yaylltnrgdrr. Bir-birino yaxln yerlegen kengiz kollarr ile yanagr boz-goran, goraketli, boz-qonur torpaqlarda yov$an, xtrda yonca, ton- qalotu, bozaq ve s. inkigaf edir. Gengiz kollarrntn alttnda xrrda tepecikler emale gelir. Bu tapeciklar efetnerler tigtin . Orada inkigaf eden ot bitkileri, taxrllar sanki yartm- sehra tebietine xas deyil. Verefte da[rnrn eteyinden daniz sahiline dofiru getdikca qara[anh-yovganlt, kengizli-yovganh ve goranotulu-yovganh ve getirme konuslartntn, iri dagh, qabanq dtizenliklerinde qarati- kanh-yovganlt yartmsehralar bir-birini evez edir. Sahil zolafrn qurnlarr tizerinde bitki ortiiyti gox zaif inkigaf etrnigdir. Dyun ve qum tepaleri tizarinda algaq tirelerda antropogenlegma emsall 0,I-0,2 arastnda dayigilir. Da[ateyi dtizanliklora do[rr-r getdikce yartmsehralartn menimsanihnasi arttr. Gatinne konuslartntn, gay terraslartntrr boz-qonur, boz-gemen torpaqlarrnrn yovganlt, yovEanlt $oran- otulu, yovganh-efemerli yartmsehralartnln eksariyyetinde in- tensiv suvarma neticesinda antropogenlegrle amsalt 0,5-0,8-e gatrr. Bolaz ve $urabadrn yastr dtizenliklarinde boz- qonur, boz - qonur goraketli torpaqlar taxrl ekinlari ila, otlaq bigeneklarla avez olunmugdur. Getinne konuslartntn qabarrq dtizenliklerin- de qaratikanlt, yovqanh, kengizli qoran otulu yarrmsehralar l4 daha iri areallr torevez, bostan, taxrl va s. suvanlan akin sa- helari ile evezlenrnigdir. Quru qril, qdl va meSa-qdl landSaftlarr. Tadqiq olunan regionun tipik landgaft komplekslerinden biri qtrru-gol landqaftrdrr. Bu kornpleksler daleteyi dtizonliklerde ve algaq daglrqda yanmsehralan her terefdan hagiyeleyir. Yayr isti, quru, ql$l rntilayirn ve nisbaten yafirntrlr yanm- sehra ve quru gcil iqlirn tipinde yerlegir. Orta illik ternperaturu l0-l4oC, rntitleq rninimum 15-200C,rntitleq maksirnurn 37- 42oC orta illik yagrntrlarrn rniqdan 300-400 mnt, buxarlantna qabiliyyeti 800-1000 rnm arasrnda deyigir. Quru qoller esason 200-250m den 400-600 rn rntitlaq htindiirltikler arasrnda yerlegir. Qusar nraili di.izanliyinde Dtib- rar-Davegi qurgalrnda quru gollere daha htindtir erazilarde de rast gelmek olar. Quru gollar getinne konuslartnda, gay terraslartnda, ge- niqlenrnig tcrras diizenliklerinde, alltivial, alliivial-proltivial, deltivial dtizenliklerde cavan kaynazoy yagh qay daglarr, giller, qurndaqr, gilli gistler, neogen ve paleogcn yagh eheng daElan tizerinda forrnalaqrntgdrr. Quru gciller agrq boz-qahveyi, agrq-qahveyi, boz-qehveyi, gemen-qahveyi torpaqlar tizarinde formalagrntgdtr. Oksar torpaq kesirnlarinin tist qatlannda hurnusun tniqdart 3,0-1,8olo arasrnda deyigir. Torpalrn tist qatlannda ginr drtl-ryli zeif oldu- [u tigtin defilyasiya va eroziya prosesine tneruz qaltr. Quru gollarin btittin tobii landEaft vahidlerinde rtitu- betlenrna emsah 0,5 - 0,3 arasrnda deyigir. Ona gdre de bu kornplekslerin suvanraslz menimsaniltnesi nrtimktin deyil. Qeyd etrnek lazrrndrr ki, illik yalrntrnrn 70-80%-a yaxrnr ilin soylrq dovrtinde dtigtir. Yayrn kaskin qlrrlr ve isti kegrnesi su- vanranln zen"rriliyini bir daha artrrrr. Mtigahidalar gdsterir ki, quru gdllarin aksariyyatinda bitki qruplan torpaq sethrnrn an azt 50% - ni ortiir. Aprel-may ayla-

l15 nnda ise efemerlerin inkigafi neticesinde yagrl ot ktitlesi dcrnek olar ki, btittin torpaq sethini tamamile orttir. Bazi bozqrr gcillerde, daqhqlarda sathin bitki ile orttilmesi 70-90% - e gatrr. Lakin yaylrr ikinci yansrnda efernerlarin malrv ohnasr netice- sinde torpaq sethinde grlpaqlaqrna rntiqahide edilir. Bela ki, iyul-avqust aylarrnda quru gollerde bitki qruplannrn 6rttik yaratmast 50o/o-e qeder azalr. Bu ddvrde antropogen tesirlerin intensivlagmesi de bu prosesi giiclendirir. Payz aylarrnda, xti- susi ila oktyabr- noyabrda intensiv ya$rglarrn baglanmasr cfe- rnerleri yeniden canlandrrrr. Beleliklo qun-r goller dztinernexsus mdvstimi dinamikliyi ile ferqlanir. Tedqiq olunan regionda mtixtelif genelik tiplerini ayrr- rnaq olar. Gotinne konuslannrn pargalanrnrg qabanq sathinde agrq boz-qehveyi torpaqlarda qaratikanh, yovganh, pargalanmrg rnaili dallah dtizenliklarin gemen-qehveyi torpaqlannda tek- tek kollu, efemerli, yovqanlr-a[otlu, pargalanrnrg gay derele- rinin yamaclarrnda qaratikanh, kollu, dafidafianh, yovganlt- a[otlu, zeif pargalanrnrq rnaili dtizenliklerin agrq-qehveyi ve ga- men-qehveyi torpaqlannda alotlu, yovqanlr, qiyavh gciller inki- gaf edir. Qdller da[etayi alltivial-proltivial, proltivial-deltivial maili, dallah, tepeli, alqaq tireli pargalanmrg diizanliklarinde agrq gabahdr (agrq boz-qehvayi), kecli gabalrdr, adi qabalrdr tor- paqlannda yovganlt, rntixtelif otlu, efemerli, a$otlu kornpleks- leri de ahate edir. Qol landgaftlarrnrn fonnalaqrnasrnda ve differensiasiya- srnda neogen yagh gilli qistlerin, ehengdagh stixurlann rolu b6- ytikdtir. Zeif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin genig terraslann boz-qahveyi torpaqlartntn efemerli, yovganlt, a[otlu, kollu- gdllerinin rntiasir antropogenleguresi 0,8-0,9 arastnda deyiqilir. XIX asrin ikinci yanslna qeder gollerin yerinde n1ege, lrego- kolluq ve tek-tek apach seyrek mege kornplekslari rr-rdvcud idi. Yerli ehalinin oturaq heyata bagladr[r dovrdan etibaran tebii

l16 landqaftlann transformasiyasr gticlanir. M.H. Baharhnrn (I 920) melumatlanna esasen kornpleks daxilinde yerlegen Kuxuroba, Cehirqrglaq, Zindanmuruq qrglaq, Hacrqrqlaq ve s. kendlar XIX esrin ortalarrndan ve ikinci yarrsrndan etibaren tam otLrraq lreyat tarzina kegrniglar. Kendlerin bdytirnasi landgaftlarrn antropogen transformasiyasrnr stiretlandirir. XX asrin birinci yansrnda me$e ve mego - gdllarin ba[, ekin, plantasiya ve s. ile avez olunmast rntiasir gdllegrneni, mege-gcillarin yaranrnasrnr intensivlegdirir. Hal-hazrrda bu kornplekslarin 42Yo - ni akin, 35% - ni baf - plantasiya, 10,5 o/o - ni yagayrg menteqeleri, 8,5oZ-ni bigenek-otlaqlar, 4o/o -ni ise texnogen rnodifikasiyalar teqkil edir. Yiiksek rnaili diizenliklerin, gay terraslannln karbonath qehveyi, qehveyi torpaqlannln me$e- gdllarinin ve gdllarin rntiasir antropogenlegme emsah 0,85 - dir. Bu gdllerin vo me$e - gdllerin dernek olar ki, hamrsr tekrar - tciremo rnengelidir. XX asrin evvellarina aid olan kartoqrafik rnenbalerin tahlili gristerir ki, bu kompleksler kegmig pahdh rnegelerin qrnlrnasr noticesinde yaranmrgdrr. XIX esrin ortalannda bu kornpleksler daxilinde Gil, Yasab, Cibir, Gadezeyxur, Kohne Xudat vo s. iri kendler ve onlann etrafinda yerlagen ekin, ba[, bigenek, 6rtig ve s. me$elerin areahnr daraltmrg, gaylarrn mtinbit darelerinda genig terraslarda antropogenleqrneni artrrrrrgdrr. Kegrnig rnegs ve kolluqlann indiqatorlan gaklinda tek-tok pahd a[aclan, kolluqlar yol boyunca gaylarrn atrafinda saxlanrlrr. Hal - hanrda gdsterilan gol ve mego - gollarin 4lo/o erazisini bafi - plantasiyalar, 25% - ni seliteb - baE, 30% - ni ekin, 6ri.ig ve 4Yo - ni texnogen rnodifikasiyalar tr-rtur. intrazonal landSaftlar. intrazonal kornpleksler hidrornorf landqaftlann xtisusi rnodifikasiyasr olub lokal arnillarle, xiisusi ila qrunt sularrnrn sethe yaxrn yerlegrnesi, iri gaylarrn, tektonik basdrrrhnrg qalxmalann tesiri ile yaranrr va xrrda arealh[r ile ferqlenirler. Kosmik gakillerlda ttind rangi, sapelenen, bazen tt7 kigik xetti strukturu ile degifrlenir. Bu kornpleksler hem ytiksek tobii dinarnikliyi, hern de keskin antropogenlegrnasi ile ferq- lenir. XX esrin evvellerinde intrazonal kompleksler takca Samur-Devegi ovahlrnn 7 }o/o-den artrq sahasinr tuturdu. Tebii landgaftlann antropogen transfonnasiyasr neticesinde dtizen megelar mega-kolluqlarla, mego-gomonle, bataqhqlarla, gomon- lerle, gemen-kolluqlarla ve mtixtelif antropogen rnodifikasiya- larla evez olunur. MeSa, meSa-kolluqlar va me$a-Qaman komplekslari-yaSa- yrg rnentaqelerinin, iri dernir yol ve avtornobil traslannrn atra- finda daha gox antropogen tesirlare meruz qalrr. Sabiroba- Muxtadir-Megeli xetti ijzre uzanan denizsahili zolaqda lnege- larin antropogenleqmesi (0,7) tekce afiaclarrn qrnlmasr ile balh deyil, eyni zatnanda ya$ayl$ menteqeleri zancirinin genig- lenmesi ila de elaqedardrr. Qaman-bataqlry va dtizan-gaman kontplekslarl. Bu korn- pleksler regionun en keskin antropogenleErnig vahidlerinden biridir. Orta antropogenlegrna arnsah 0,7-0,8 arasrnda dayigilir. Lakin A[zrbrrgala atrafinda bu gostarici 0,2-0.4, Qusargayla- Qaragay arasrnda 0,9, qedim Eay yataqlannda ve gokek dtizen- liklorde 0,6, Qaragayla-Caqacuqgay araslnda kigik arealh biga- nakler kirni istifade edilen bataqh -gernenlarde ise 0.7-dir. Dad-meqa landSaftlarz algaqda[lrqdan baglayaraq yiik- sakdaflt[a qeder olan btittin ekspozisiyalr yamaclarda inkigaf etrnigdir. Bu kornpleksler qehveyi da!-rnega torpaqlarr altrnda, n:,ezazoy ve kaynozoy yagh giller, qurndagr, ehengdagr, konqlo- rneratlar ve diger gdkrne rnengeyli s[ixurlar iizerinda geniq yayrlmrgdrr. Ytikseklikden asrlr olaraq Daf-rnege landEaftlannr ytiksekliya mtivafiq olaraq iiq hissaye brilnrek olar: alqaqdaglr- [rn, ortadaflr[rn ve ytiksekdafilrfirrr rnegeleri. Har bir qurgaq iq- lim, relyef, torpaq, a[ac va kollann nov terkibi ve diger gos- taricilerine gora bir-birinden ferqlenirlcr'. Alqaq dafhfirn land- gaftr 500-1200 m ytiksekliklorde yellaqcn yarnaclarda, Qay

I l8 derolerinda, hiindtir dtizenliklorda yayllrr. Bu qurgaqda insanlar daha gox meskunlagdr[rndan antropogen arnillerin tasiri ds gticltidtir. Bu qurqaqda iqlirn-ekoloji geraita miivafiq olaraq regional ferqler rntigahide edilir. Xtisusi ile, Qudyalgaydan gerqde ve qerbde yerlegen megeler rniixtelifdir. Qudyalgaydan garqde relyef ekoloji gerait daha mtirekkeb, qerb hissede ise sada oldulundan regional farqler yaranrr. Algaqda[ rne$e landgaftlannrn tarkibinde esasen pahd, velas,a[caqaytn ve digar alac novleri yayrlrr. Bu hissede meqe-park, bafl-planta- siya, ekin, biganok ve s. aqrolandgaftlar genig yer ttltrtr. Me- gelar neogen ve neogen ve ddrdtincti dovr yaglr gillarin, qum- daglanntn, ehang daglann ve konqlorncratlann i.izarinde inkigaf etrniEdir. Orta da$hfirn rneEe qurgafir textnitren 1000-1200 m-le 1500-1600 rn mtitleq ytiksckliklar arastnda yerlaqir. Bu qurqaq daxilinde dorin gay dtrelcri ve priixtalif istiqanretli tiralar Llzanrr. Landgaftrn litoloji oztili.inii yura ve tebaqir ya;h giller, qnmlar, qum daqlar, eltongdaglart, konqlorneratlar ve onlartn qarrgrlr tegkil edir. Agac bitkilorinden esason fisttq, velas, pa- hd, a[caqayrngoke, gdyrtic ve diger novlar yayrlrr. Meqelerde yaxqr tac yaratdrfir iigiir-r torpafirn setlri kolgcli olur vs ona gore de torpaqtistti alt yaruslar zeif inkigaf edir. 1'orpaq orttiytintin csr.srntqattn humus qattna ve tnegealtr dcigcrtaya rnalik da[- mege qonur torpaqlar tagkil edir. Daqh-qayalr, grnqtllt suayrl- crlarda, tiralerdo megelcr seyraklagir ve alt yarusull kollart. algaq boylu a[aclan, ot bitkilcri yargr inkigaf edir. Ytiksak daf mcgcleri esasen 1600-1800 nr, bezi yerlcrds ise 2000 rn-den yiiksek erazilerde yayrlmrgdrr.' Daha yuxartda 2000-2400 m mttleq ytiksekliklerde yellagen suayrrcr vo ya- maclarrnda megeler kigik talalar,afiac qrtrplarr geklincle rast gelinir. Ytiksak da[ nrcga tlurgafrnda sildtrrtnlt qayalrqlar, dik pargalartmtg yarnaclar, darin vc stldtttttlh gay claralori genil sahelari tutur. iqlirn ;craiti sert oldui:undrtl vegetasiya dovrti lti xeyh azahr. Relyef sethi keskin pargalanrr. Da! qonur tnege ve gimli dag-gemen torpaqlarrrun sethi yuyulur, eroziya stiretlo in- kigaf edir. Ona gcire do bu qurgaqda torpaq orltiytintin qahnhlr relyefin meyilliyinden asrhdrr. Meyillik artdrqca torpagln qalrnlrlr da azalr, megeler de miivafiq olaraq seyreklegir. Br,r qurgaqda meskunlagma xeyli zaif olsa da antropogen amillarin tesiri siiretle artlr. Dik yamaclarda eroziya prosesi daha da giic lenir, meqelarin talalar a, rne ge-ko lluqlara gevri hnes i proses i davam edir. Ytiksak da! rnege qurgafirnda dorninanthq eden afiac nrjvleri voles ve gerq pahdrdrr. Qurgafirn daha agagr hissesinde (1600 m) frstrq, orta hissesinde (1700 m) veles, ylrxan hissesinde ise (1800-2000 m) pahd daha genig yayrhnrqdrr. Mtixtelif ekspozisiyah gimal vo cenub yatnaclarrn me$e landgaftlan da bir-birinden mtieyyen qeder ferqlenirler. Bele ki, gimal yamaclarda meqeler daha srx, torpaq qatr qalrn, daha rtitubetli olur, ot ve kol bitkileri zaif inkigaf edir. Cenub yamaclarda ise eksina torpa[rn hurnus qatr nazik, riitubatliyi azalfi, me$e seyrak,algaq boylu olur, ot ve kol bitkileri srx drttik yaradrr. Qayah,srldrrrmh suayncrlarda,pargalanmrg dagh yarnaclarda seyrek a[ach rnegeler genig erazini tutur. Bele era- zilerde stir[igrne, eroziya ve diger ekzodinarnik prosesler daha intensiv inkigaf edir. Da!-gaman landSaftlan. Da!-meqe landgaftlarr qurga!rn- dan yuxanda da!-gemen landgaftr qurgalr yerlegir. Bu landgaft qurgalr 1800-2000 m rntitleq yiikseklikden baglayrr ve tox- minen 3000 rr rntitleq yilksekliye kimi olan da[ yarlaclannr ve suayrrcrlan ahate edir. Ehtirnal olunur ki, bu landgaft qurgalr- nrn aga[r sarhedi yaxrn geoloji kegmigde 2200-2400 rn mtitleq ytikseklikden kegmig va sonrakr vaxtlarda tebii ve antropogen amillerin tesiri neticesinde bu serhed 300-400 rn aEalr dtigerek hazrrki seviyyani ahnrgdrr. Da!-gemen landgaftlarr yura yaqlr qara rengli gilli gistlarin, qumdaglannrn, $ahda[, Qrzrlqaya

t20 massivlerinde ise ehangdaglart tizerinde formalagtntEdrr. Giller eroziya prosesine qarqt davarnsrz oldulundan onlar yuyularaq gistlerde dorin derelar amele gehniEdir. Bezi yerlerde ise sti- rtigmeler bag verrnigdir. Dag-getnen landgaftlan qurgafir iqlim- ekoloji ve torpaq-bitki xtisusiyyetlerina gdre subalp gernenlik- leri ve alp gernenliklari qurgaqlanna boliintir. Subalp galllen- likleri rneganin seyreldiyi yerlerdan, yeni 1600-1800 rn rlrtitlaq ytikseklikden baglayrr ve 2400 m, bazi yerlerda 2600 tn rntitlaq ytiksekliye kirni davarn edir. Bu qurqa[rn esas bitki orttiyti paxlalrlarrn, taxtlotlarn, zenggtgekli lerin niirnayendeleri olan qiyaq, dovgantopah, atirli stirnbtilgigek, yulngaq stiptirga, keklikotlarr, tarlaotu, topal, paxlalrlar, yoncalar va diger htin- dtirboylu ot bitkilerinden tegkil olunrnugdur. Bezen tek-tak apaclara ve kollara da rast gelinir. Subalp gernenliklorinden yuxanda, texminen 3200-3500 miitleq yiiksakliye kirni olan daf yarnaclannda alp gernenliklsri yayrlmrgdrr. Bu qurEaqda buzlaqlarrn geoloji faaliyyeti neticasinda yayrhntg relyef for- rnalan (karlar, sirklar, troq dareleri ve s.) ve habela qravitasion mengeyli relyef formalart genig yayrhntgdtr. Bu qurgaqda qo- yun stirtilerinin gox otartlmast stx ct!tr gebekesinin yaran- masrna sabeb olur ki, bu da eroziya prosesi tigtin elverigli Eerait yaradrr. Alp garnenlikleri alp xahlan da adlanrr. Bu getnon- liklarde iqlirn ekaloji qeraite uyfiun olaraq algaq boylu ot ntiv- leri (acrqovuq, qaytarnra, girpencesi, zanggigeyi, bulaqotu, yad- dagotu, tigyarpaq yonca, bagayarpafir ve s.) genig yayrllntgdtr. Rtitubetli, qdkek yerlarda andrz. yarpv, gil.deqradasiyaya u[ra- rnrg sahelerde qanqal, geven da inkiqaf edir. Alp va subalp cernenlert zeif dayigihniq kornpleksler qru- puna aiddir. Y{iksak da! yarnaclannda, suayrtcrlarda yerlegan bu tip kornplekslennde antropogen ytikler qeyri-miintazam xarakter dagryrr. Yay aylannda (rnay-avqust) antropogen ytikler mal-qaranrn intensiv otarrlmasr ile elaqedar olaraq maksimum hedde gatrr. Bu dovrda landgaftrr-r deqradasiyasr artrr. Ekstrernal

121 $eraitle ba$r olaraq ql$ aylannda antropogen ytiklanme praktiki otaraq kesilrr. Bu kornplekslenn deqradasiyasr gaquli ytiksaklikle bila- vasite ba[hdrr. Bciytik Qafqazrn ekser dafi zirvalannde ve suayrrcrlarrnda subalp garnanlarinin agafir serheddi 1600-1800 m-den baqlayrr. Dafilann ekspozisiyasrndan rneyilliyinden ve diger geornorfoloji xiisusiyyetinden asrh olaraq 2500-2800 rn-e qedar davam edir. Daha yuxanda isa alp gernsnleri srx giur drttiyti ile saciyyelonen xahlar ernele gatirin-r. Alp gernanlarinin yuxan serhedlari 3100-3200 m-e qeder qalxrr. Relyefin qox bdytik enerjisr, sethin rneyilliyi, qravitasiya prosesleri daf gemenlerinrn keskrn parqalanmasrna, yarfian- qobu gebekesinin yaranmaslna sebeb olur. $ahda[, Qrzrlgaya platolarrnda gay darelerr ile sethin parqalanrnasr 3,0-5,0 km2, iri gaylarla derir-re pargalanma ise 1500- 1600 rn-e gatrr. Da! gernenlerrnin ekseriyyetr 25-55"- rneyilliye rnalik yamaclarda formalaqrr. Meyilliyr 3Oo-den artrq olan yamaclar- da stirtigma, tigqun, ovuntu rnateriallannrn toplanrnasr, soliflyu- kasiya vo s. qravitasion prosesler intensivlegir, deqradasiya iigiin tebii zornin yaradrr. Tedqiq olunan regionda qravitasiya proseslari, xiisusila stirtigme hadisesi Qudyalgay, Qusargay, Velvelagay l'rovzalerin- de daha intensiv inkrgaf etmigdir. Da! yamaclannrn etaklarinde qlrlntl-ovuntu rnateriallarrnrn gleyfleri ve konuslarr yaranrr. Dik yamaclardan toplanan a$lnma materiallan gernenlsrin sethinden yuyulan gilli girstlardan, ehengdagladarr, qurndaglanndan ve s. asan a$rnan ve yuyulan stixurlardan gelir. Meyilliyi 35-40 ve daha qox olan yamaclarda denudasiya daha intensiv baq verir, genig areallarda yarnaclar grlpaqlanrr. Tebii sel ocaqlarl fonnalagrr. Boytik Qaiqazrn ytiksek dafih[r da! tundra (2700 m-den vo soyuq iqlirn tiplari ile seciyyelenir. illik yagrntrntn uriqdart 600-800 mm-den 1200-1400 mm-e qedar deyigilir. Alp

r22 comanlerinde timumi gtinag radiasiyasrnrn miqdart esasan 135- i40 kkal/sm2. radiasiya balansr ise 35-40 kkal/sm2 torpaq sethinde illik temperatu 0 - 200 C, qar drttiytiniin davarniyyati 100-120 gtin, qar orttiy{intin orta illik qahnlr$r 70-100 sm-dir. Yay otlaqlanntn mege ile serhedlerinda gar-en-lrege, subalp gemenlerinde girnli garnen qaratorpa[a banzer dag gorron, alp gernenlerinin yuxan serhedlerinde ise torflu-gitrli, prirnitiv-grmli da!-garnen torpaqlan inkigaf edir. Subalp gemanlerinden hetn biganek harn de otlaq kirni, alp gernenlerinden isa yalnrz otlaq kirni istifade edilir. Alp gernenlerinin algaq boylu (10-15 sm), stx. gireli ot orttiyti elvarr xahya benzeyir. Yaylaqlann sinesini bazayen gehduratr, aclotu, novrlrz grgeyi ve s. otlann yarpaqlan kdke yaxln yerlegir, r-ndhkern kcik sistemi ile seciyyelenir. Alp xahlartnda stx gtm 6rttiyti amele gatiren otlardtr. Taxrl otlart xtisusi ila ala tonqalotu, alp qrrtrcr qidah yern bitkisidir. Onlarrn htindtirli.iyti en goxu 15-20 sm-e qeder olur. Alp gemenlerinde taxtl otlarr ve lntixtalif yonca ndvlari torpalrn Iim orttiytintin yaradrlmaslnda ikinci deracali rol oynaylr. Osl srx girnli alp gernenlerini xrrda boylu gillar ve topalotu yaradrr. Boytik Qafqazrn ekser srx girnh alp gemenlerinde rnal- qaranrn otanna rntiddeti 2,5-3,0 ay, yani iyun aytntn ikinci yansrndan sentyabr aylnrn evvallarine qedar davarn edir. Tedqiq olunan regionun $ahda[, Qrzrlqaya, Qarabulaq, Axar-Baxar vo s. yaylalannda alp gemenlerinin illik rnehsul- darlrfir quru gakide 6-18 s/ha taqkil edir. Daha dik yamaclarda (meyilliyi 25-35'-den gox) rnehsuldarltq l0 s/ha-dan az olur. Alp gernenliklerinin 80%-den artrq bitki orttiytinti gox- illik otlar tutur. Keskin rnenimsanihnig va heddan arttq ota- nlmrg erazilarde goxillik otlart zeherli otlar, yanm kollar avez edtr.

123 Subalp gemenlerinrn qahn gdktintti qatrna rnalik da! gemen-girnli topraqlarrnda 100-den artrq ot bitki novti igtirak edir. Ot drtiiytinfln osaslnr ala tonqalotu, qoyun topah, benovqe tonqalotu, yum$aq siiptirge, qrrtrc, rntixtalif nciv paxlah bitkiler ve s. tegkil edir. Paxlah bitkilerin 50-den artrq novti goxillik otlara aiddir. Deqradasiya prosesinin daha intensiv getdiyi bozqirlag- ml$ gemenlerde qrnnrzl gemen yoncasl, a! gemen yoncast, tiik- lti xaqa otu, htindtir xaga otlarr, algaq boylu ardrc kollan, geven, qaratikan ve s. inkigaf edrr. Zeif rneyilli yamaclarda ve sLlayncrlannda ot bitkileri va paxlahlann yaratdrfir senozlarda bitkilerin htindtirltiyt 1,0-1,5 m-e gatrr. Bele saholer bigenak kirni istifade olunur. Her hektardan ilde 20-65 sentnere qedar quru ot gahntr. Otu gahnan bigeneklerden 10-15 gtin sonra otlaq kimi istifado olunur. Subalp gemenlerinin rntiasir landEaftr uzun illar arzinde rnal-qaranrn otanlmasl, otun galrnmasr, yaylaqlardan rntixtelif rnaqsedlerlo istifade olunmasr naticasinde koskin dayigikliye moruz qalmrgdrr. Subalp garnanlennin deqradasiyasrr-ra tesir eden an rntihiim amil otlaqlardan plansrz istifade edihnasidir. Otartna normasrna riayet etmedan rneyilliyi 25-30'-den gox olan yarnaclarda her hektarda l0 bagdan artrq mal-qarantn otanlmast herr-rin rnassivlarda sethin ot orttiyrinti pozur, bitki senozlartntn rnehsuldarhlrnr aqa[r salrr. Orta otanna normaslnl 5-6 ha/baS qebul etsek, aksar otlaqlarda normadan 2-3 defe artlq rnal- qaranln saxlanrlmasr bitki orttiyiintin pozulmasuta, faydah bitki ndvlerinin azalmasrna, zarerli ve zeharli bitki qruplartntn goxalmasrna sebeb olur. Nival va subnival komplekslar. Nival va subnival land- qaftlarrnda antropogen ytikler gox zeif gekilde dzilnU btiruze verir. Antropogen tesirler burada epizodik xarakter dagryrr. Te- bii landqaftlarrn strukturu pozuhnur. Ytiksok dinarniznle ve

124 mtitehanikliye, zeif dayanrqhfia malik geokornplekslar tebii tnkigaf qanunauylunluqlarr ila ferqlenir. Nival ve subnival kornpleksler Bdytik Qafqazrn en ytiksek zirvelerindo, suayn- crlarrnda o ciimleden. BazardtzLi (4466), $ahda[ (4243), Tufan (4191), Bazaryurd (4126), Yarda| (ll6), Raqdan (4020). Qrzrlqaya (3726), Babadafi (3629), Qara-Burqa (3471) ve s. in- kigaf etmigdir. Subnival kornplekslerin agafir serheddi gimal- gerq struktur tipinde 3200-3300 m-e gattr. Yan silsile ve Bag Suayncr dafilannrn keskin pargalannrtg zirve vo suayncllartnda subnival kornplekslarinin serheddi 3100-3200 rn tagkil edir. Bdytik Qafqazda ekser zirvelarda qar xetti 3900 tn mtit- leq yi.ikseklikden kegir. Yaxrn kegmiEda nival-buzlaq landqaft- lannrn aga[r serheddi 2500m-den kcgirdi. Geoloji dovrda buz- laqlann sahesi azalrnrg, bu gtinde azalmaqda clavam edir. Bu kornplekslerin formalagmasrnda rntiasir relyefin gox boyiik diapazonda qalxmasrnrn ckstrcrnal iqlim qeraitinin da! suxurlannrn litoloji terkibinin, nival-qravitasiya proscslerinirr intensivliyinin bdyiik rolu var. Kaskin pargalantntg yura yaglr kristalik zirvelarin etakle- rinde ekzarasion (kar, troq deralari, sirk) va akkurnlyativ (rno- ren qrnntrlarr) morfoskulpturlan inkiEaf edir. Dere va nisbaten hamarlanmlg suayncllar buzlarla, qarlarla orttiltidtir. Torpaq- bitki orttiyii dernek olar ki, inkigaf etrneyib. Qrlpaq qayalar tizerinde bir nege srn qahnhfirnda prirnitiv torflu torpaq qatr emele gelir. Bu tip landqaftlar praktiki olaraq deyigilmeyen kotn- pleksler adlantr. Menimsenilmesi miitnktin ohnayan qayaltqlar, grnqrl ve daghqlartn antropogenlagrne emsall 0,1-den azdr. Landgaftrn antropogen deqradasiyasr gox zaif oldugu tigtin burada baq veren btittin prosesler tabii yolla gedir. Antropogen tesirler epizodik xarakter dagryrr.

r25 2.11. Milli Parklar $ahdag Milli Parkr 2006-ct ilda yaradrhnrqdrr. Orazisi ilkin olaraq 115895 hektar tagkil edir ki, bundan isrnayrllr ve Pirqulu Ddvlet Tebiet Qoruqlan 2lTl4 hektar, Quba, Qusar, is- mayrllr, Qebele, O$uz ve $arnaxr rayonlannrn inzibati erazilerinde olan d6vlet mega fondu torpaqlarr 81197 hektar va hernin rayonlann hirdr-rdlarrndakr ytiksekliklorda yerleEen ve istifadesiz yaylaqlar 13084 hektar tegkil edir. 2010-cLr ilde $ahdafi Milli Parkrn arazisi 14 613,1 hektar gcniqlendirilarek, I30 508,I hektara gatdrnhnrgdrr. $ahdafi Milli Parkrnrn yaradrhrnsrnda meqsed qoxlu sayda endcmik ve nesli kesilmekde olan heyvan novlerinin va transserhed kogeri heyvanlar da daxil oln'raqla qlobal eherniyyetli dafi rnegaleri ve ytiksak dafhq erazilcrde yerlcq;en otlaq ekosisten-rinin berpasr. qorunmasr ve idare edihnasi, torpafirn rntinbit qatlnrn qorunub saxlanrhnasr. arazi tiqiin xarakterik olan fauna ve flora ndvlerinin qorllnmasr, artrnlrnasr ve zanginlegdirilmesi, hernginin, tebii kompleksin sabitliyinin tenzirnlenmesi, elmi-tedqiqat iglerinin aparrlmasr tigiin daha elverigli qeraitin yaradrlmasr, elece da atraf n-rtihitin rnonitorinqi, ehalinin ekoloji cehetdon rnaariflandirilmasi ve boytik turiznr potensiah olan erazide ekoturiznin inkigafrnrn terrin edihnesidir.

$akil 2.17. $ahdafi Milli Parkrnda gortintli

126 Milli Parkrn erazisinin yerlagdiyi yiikseklik onun iqliminin rntixtelifliyine, bitki cirttiytintin, torpaqlannrn ve heyvanlar ala- minin zenginliyine esash tesir gostenniqdir. Buradakr rnegeler zengin, fi.isunkar ve gozel menzeralar yaratmaqla rneghurdur. Relyefin gaquli deyigrnesi ve pargalanrrasr, mtirekkeb iqlim geraiti ve torpaq orttiyti burada bitki drttiytintin olduqca mtixtelifliyine sebeb olmuqdur. Meqelar, esasen iberiya ve $erq pahdrndan, gerq fisdrlrndan ve Qafqaz velesinden ernele gel- rniEdir. Milli Parkrn gox bdytik arazini ehate etmasi sababindon burada hem temiz, ham da qarrgrq megalere rast gelinir. Me- gelarde qan$rq halda goyrti$, qaraqdhre. afcaqayrn, soytid, qoz, gilas, alrna, armud kirni agaclar, damirqara, azgil, yetniqan, boytirtkan, itburnu, zirinc kirni kol bitkileri yayrhnrgdrr. $ahdafi Milli Parkrnrn heyvanat alemi gox zengindir. Burada, quglardan qrrqovul, qaratoyuq, alabaxta, bildirgin. san- k6ynek, gobanaldadan, a[acdalen, qarla, rnarnelilardcn ctiyi.ir, gol donuzu, qonur ayl, gaqqal, dovgan. dale. canavar, tiilkti. maral, yenot, qarapaga, rnega pigiyi, teka, ayl, vagaq, gelincik, porsuq ncivlerine tesadtif olunur. Orazide adlan Azerbaycan Respublikasrnrn "Qrn'nrzr Kitab"rna daxil edilmig rnemalilarden vagaq, kdpger, quglardan turac, berkut, gdl qartah ndvleri qorunur. Tebiet gdzelliyinin rengarangliyi, bitki vo hcyvanlar alerninin zenginliyi araziye bciytik sayda yerli vo xarici turistlarin calb edileceyina inarn yaradrr. Samur-Yalama Milli Parh. Azarbaycan va Alrnaniya H6- ktirnetlerinin inkigaf OrnakdaElrfir qerqivasinde Azarbaycanrn Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyinin rahberliyi ve Ahnaniya inkigaf Bankrnrn rnaliyye desteyi ila Xaqrnaz rayo- nunda Sarnur-Yalarna Milli Parkr yaradrhnrEdrr. Osas rneqsed Sarnur-Yal ama aruzisinin ekosistemine daxil olan biorntixtelif- liyiin qorunmaslna tdhve vermakdir. Bununla yana$r Milli Parkrn cerrub-Eerginde nadir kciqsri qug ndvlari ve nasli kasil- rnekda olan bahq novlerinin ya$ayl$ rntihitini qorurnaq esas

127 yozife kirni qarprya qoyulmuEdur. Milli Parktn sahesi l2 Inin 500 hektar araziye rnalik olacaqdrr. Samr-rr-Yalama Milli Par- krnrn yaradrlmasr bdlganin nadir tebii servetlorlerin qoruntnast ile yanaqr, hemda bu regionda turizitnin inkigaf etdirililrrasine yeni imkanlar aqacaq.

$akil 2.18. Samur-Yalarna Milli Parkrnda su-bataqlrq ckosistcrni Milli Parkrn florastnda itbttmu, sarma$lq, dazt otu, yafit otu, balh nane ve bagqa derman bitkileri genig yayrlrnlgdtr. Torpaqlan gemen-me$e, qabaltdr vo aglq gabahdrdrr. Qatnen va kolluqlar genig yayrhntgdtr. Diirzenlik rneqaleri de var. Xaqtnaz faunasrntn esas ntimeyandeleri Qdl donuzu, yenot, qtrqovul, koklik ve s.-dir. Sahil sulan balrqla (ktihna, kilka, garnayr ve s.) zengindir. Tertnal ve mineral su bulaqlart vardtr. t28 3. RAYONUN iQriSADi vO SOSIAL-COGRAFi saciYYasi va ruRIzM-REKREASIYA urriva,rLARr 3.1. iqtisadi va sosial-cofrafi saciyya

ikinci Niigedi bazasrnrn tedqiqine onun Quba rayonu ila birlikda fiziki-iqtisadi colrafi rndvqeyinin ciyrenilmesinden baglanmasr daha rneqsadauy[un olardr. Quba inzibati rayonu 8 avqust 1930-cu ilda yaradrhb. Onun timurni sahesi 2,58 rnin kv.km, ehalisi 157,6 rnin neferdir (l yanvar 2012-ci il). Ohalinin srxh[r I km2 61 neferdir,lg5g- cu ilds Qonaqkend rayonu le$v edilarak erazisi Quba rayonuna verilrnigdir. 1963-65-ci illarde legv edilmig Xagmaz rayonu erazisinin bir hissesi Quba rayonunun terkibinda ohnugdur. Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Quba rayonu ile Bakr arasrnda olan mesafe - 168 krn. Rayon $amaxr, ismayrlh, $abran, Xagrnaz, Qusar, Siyezen, Qebale rayonlarr ile harnsarheddir. Quba Xagmaz iqtisadi rayonun tarkibinda yerlegrneklo onun inkigafinda apancl rol oynayrr. Rayonun fiziki va iqtisadi-cofirafi mdvqeyinin poten.siah. Quba rayonu Ba$ Qafqazrn Earqinde dtizenlik ve dafihq arazilerin qovgafirnda fiziki co[rafi yer ahbdrr. Bura yaxqr rtitubetlenir, gay qabekesi srxdrr, yeraltr sularla zengindir. Bele fiztki, cofirafi mcivqe rayonun tebii potensiahnr tagkil edir ve taserrtifatrnrn ixtisasla$maslna ve erazi taEkilina mlisbet tesir gdsterir. Rayonun iqtisadi cograJi mdvqeyinin potensiah daha genigdir: l) Xazersahili dtizen kegidin iizerindo yerlagmesi; 2) $irnal-Cenub neqliyyat-kommunikasiya sisterninda istifadesi; 3) Xezer denizine yaxrnh[r; 4) Abgeron kimi ytiksak inkigaf etmig senaye merkezina yaxrnh$r (Bakrnrn 168 krn rnesafesinde yerlegir); 5) Nabran ve $ahda! iri turist-istirahet merkozlerinin ortasrnda yerlegmesi rayonun kand teserriifatr ve

t29 aqrar-senaye emah milessiselerinin mehsullanna telabatr artrnnasr; 6) Rusiya Federasiya bazarlarna yaxrnltfir ve s. Tabii potensialma aqafirdakrlarr aid etmek olar: 1) relye- fin rengarengliyinin teserrtifat ehemiyyati; 2) aqro-iqlim ehti- yatlarrnda mtiasir texnologiyalar esastnda intensiv istifada edil- mesi; 3) torpaq ortiiytintin miixtelifliyinden behrelanmesi; 4) su ehtiyatlarrndan ehali ve tasorrtifat sahelerinde, qongu rayonlartn tomin olunmasrnda istifadesi; 5) rekreasiya-turizm potensiya- hndan istifada; 6) tikinti materiallarrndan istifade; 7) bioloji eh- tiyatlarrn mtihafi zesi ve istifadesi. Dalhq vo diizenlik erazilerin qovgafrnda yerlegrnasi rntixtalif teserriifat sahelerinin inkiqafina ve qargrhql t elaq esina mtisbet tesir gdsterir. Rayonun daflrq erazilerr 0-6000, dti- zenliklerinda istilik 4400o arastnda tereddtid etmasi ilk n6vbeda otlaq ve drtiglerin yayrlmastna, da!-aran kogeri otlaq heyvan- darhq ndvtintin inkigafina tesir gdsterir. Rayonun daghq ve dti- zen erazilarinde yerlagon 15,3 rnin ha otlaq ve 113,8 min ha 6rtig sahaleri bele tipli heyvandarh[rn inkigafrna elverigli qarait yaradrr. Bele heyvandarhq ntivti rntixtalif stid rnehsullanntn istch- sahna gerait yaradtr. Da[ rayonunda haztrlanan ya[-pcndir mahsullarr ekoloji cehatden daha temiz va keyfiyyetli olur. Da[-Aran elaqelarinden tarixen ve hazrda da turizrn-isti- rahet potensiyahndan istifade edilir. Yayrn isti gtinlerinden ehali yayla[a grxrr. Quba rayonunda belo yerler goxdur. Ovvel- ler bele istirahet ekstensiv istifadeya esaslantrdt ve heg de genig ehali ktitlesini ahate ede bihnirdi. Ozn dehazrda Qubanrn dageteyi ve da[hq erazileri tak- ce yerli deyil, hem de Bakr ve etraf rayonlanndan boytik insan ktitlesinin istirahete gelmesi regionun rekreasiya ve etnek po- tensiyahndan, kend teserrtifat mehsullarrndan istifadeni kasgin suretda artrnr vo rayona gelir getirir. Ona gore de arazilin rek-

130 reasiya, torpaq-iqlim ve emak ehtiyatlarrndan istifadenin inten- siv merhalesine kegilmesi teleb olunur. Orazinin gox yalrg almasr su ehtiyatlartnrn artmaslna ve bu potensiahn istehsahnda istifadasina diqqeti artrrrr. Her il or- ta hesabla Qubada 29 rnin ha torpaq sahesi suvarrlrr. Artan ycr- li ehali ve buraya istirahete gelenlarin getdikce saylnrn goxal- masr igmeli su ehtiyatlanna talabatr kaskin stretde geniglendi- recekdir. Oger rayonun faktiki telebatr 7640 m3lgundtirsa, gele- cekde bu 26600 -'/gtire qalxacaq, yeni 3,5 defe artacaqdrr. Rayonun arazisinde yeraltr igmeli, rntialije va temal sulann ehiyatlarr genig yayrhnrgdrr. Halelik, bu ehtiyatdan sernarali saviyyade istifade olunmur. inzibati rayonun erazisinda tikinti rnateriallanndan baqqa holelik heg bir diger nov faydah qazntr yatalr mtieyyen edilmeyibdir. Quba rayonun Qudyalgay hciv- zesinde - Tengealtr ve Yuxan xanalr erazilari gtiEe qurnlan ile zangindir.

3.1.1,Ohali va ya;ay6 mantaqalari Omak va infrastruktur potensivah l) ehalinin dinamik artrmr va emak ehtiyatlan; 2) ehalinin istehlak potensiyalrnrn inkigafa tesiri; 3) emek enaneleri ve tecrtibasinin istifadesi; 4) neqliyyat infrastrukturu; 5) sosial infrastrukturu; 6) avvelki illerde yaradrlmrg rnaddi-texniki va kadr bazasr ve s. Gostarilan potensiyallar rayonlrn inkigafina dairni ve da- vamh gekilde tesir gosterirler. Yaqr ilk orta esrlere gedib grxan Qubanrn tarixi haqqrnda qadirn alban va erob menbelerinda, Avropanrn mtixtelif co[ra- fiyagtinaslannrn osarlorinde bu ve ya diger gekilda bahs olun- rnugdur. Bele ki, Pey[ernberimizin Mekke gehari etrafrnda tik- diyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycan haki- mi Anugirevanrn tikdirdiyi qalanrn adr > idi. XII esre aid erab manbalerinde Quba kirni gosterilirdi. XIII asrde erab alimi Homevinin cofrafiya ltifietinde Azer- l3l baycan geherleri arasrnda kirni verihniqdir. Quba qe- herinin ilk temel dagr XIV-cti asrde qoyuhnuqdur. XVIII-ci es- rin ortalannda Quba xanhlr yaradrlmrg, onun merkezi evvel Xudat, sonra ise Quba geheri ohnugdur. Hiiseyneli xanrn o[lu Feteli xanrn (1758-1789) ddvriinde Quba xanh[rnrn rndvqeyi artmrgdrr. 1806-cr ilde Quba xanh[r Rr.rsiyaya birleqdirildi ve ayaleta gevrildi. Yeniden tegkil olunrnuq Quba qezasr 1840-cr ilde Derbend quberniyasrna, 1860-cr ilde ise Bakr quberniyasr- na daxil edildi. 1930-cu ilde Quba Azarbaycanrn inzibati ra- yonlanndan birins qevrildi. Quba rayonu ahalisinin sayl - 157,6 rnin nefar (l yanvar 2012-ci il). Ohalinin orta srxlrfir har kv.km-e 6l naferdir. Rayo- nun kond ehalisi (75,08%) gahar ehalisina (24,92%) nisbeten ytiksekdir. Hemginin timumi ahalinin 49,3%o-ni kigilar, 50,1o - ni qadrnlar tagkil edir. Quba rayonunun ahalisi 1 geher (Quba geheri), 7 qesebe (Qonaqkend, Qrrmrzr Q-esebe, Barh, Bafban- lr, Qaragay, Gencler va Zardabi qesebeleri) ve 149 kendde r-nes- kunlagrnrgdrr. Rayonun ehalisinin goxu kandlarde yagayrr. iri ya$ayt$ rnenteqeleri Quba qaheri, Qtnntzt Qesebe, Qonaqkand, Zerdabi qesebeleri, Birinci Niigedi, ikinci Niigedi, Alpan, Amsar, Alekseyevka, Vladimirovka, Digah, Qagraq kendleridir. Quba rayonu ehalisi daim dinarnik olaraq inkigaf etrniE- dir. Lakin ahalinin sayr haqqrnda heg de hernige deqiq melu- matlar olmamrgdtr. On etibarlt melunratlar yalnz XX osrin 30- cu illerinden, yeni Quba inzibati rayonu yaradrlandan sonrakt dovr tigtin movcuddur. Dtizdtir, XX esrin 3O-cu illorinden sonra inzibati serhedlerinde defolorla deyi gikl iklar apanltnt gdt r, buna baxmayaraq tez hernin dayigiklikleri nezere ahnaq gertile eha- linin dinamikasrnr barpa edila bihnigdir. Ohalinin milli tarkibi. Azarbaycan respublikasrnrn inzi- bati rayonlan arastnda Quba rayonu ehalisinin rnilli ve etnik

r32 terkibinin qan$lq olmast ile farqlenir. Hele qedim zamanlardan rayon erazisinin karvan yollarr tizerinde yerleqmesi, Dafirstan kirni goxmilletli bir respublika ile serhedlenmesi ve daimi ta- lnasl, sonralar isa rayonun 6z daxilinde geden sosial-iqtisadi ve tarixi prosesler burada ehalinin mtirekkab milli-etnik tarkibinin forrnalagmaslna sebab olmugdur. Quba rayonunun ahalisinin ekser hissesi-90%-dan goxu- nu azerbaycanltlar tegkil edir. Onlar kand va gaher rneskenle- rinin (Qrrmrzr Qasabe istisna olmaqla) akseriyyatinda rntitleq goxluq teqkil edirler. Quba gaheri ehalisinin da 9}oh-den goxu azarb ay canh lard an ibare tdir). 2009-cu ilde kegirilmig siyahryaaltnmaya esasen shalinin 79,2o/o-ni azarbaycanliar, 9,lo/o-ni tatlar. 5.9uh-tti lezgiler, 1, 8 %-ni yehudi ler, l,4oh-ni xtnalt qlar, l,4o/o-ni tti rkl e r' 0.5o/n-ni qnfirzlar,0,\9o/o-ni ruslar ve b. tegkil edir. BDU-nun tacrtibe bazast yerlagen ikinci Ntigadi kendi Quba qeherinin cenubunda, Bakr-Quba avtomobil yolunun sol terefine yaxln mesafede yerlegir. Co[rafi movqeyinin bir tisttin- Itiyii de htindtirltiyii 2383 rn olan Qereke dafilarrndan menbeyi- ni gottiren AgEay vo onu bir gox xrrda qollanntn tizarinda co!- rafi yer tutmasrdrr. Kendin erazisi osasen da[eteyi dtizanlikds yerlegir, rntinbit torpaqlar, srx ahali meskunlaqmast, bol su inenbeleri ile terninatt burada rekreasiya-turizm, ba[grhq ve heyvandarfiq sahelerinin inkigafrna elverigli gerait yaratmrgdrr. trrtetrz bele zengin tebii ve iqtisadi-sosial potensial toplanmtq erazide-ikinci Ntigedi kandinda BDU-nun tecrtibe bazastntn yaradrlmasrnda Universitet rohbarliyinin, Milli Meclisin depu- iatr, rektorumuz akadernik Abel Maherremovun xidmeti boytik olmugdur ve inantnq ki, cofirafiya ixtisasr alan gencler vo mrieliim-professor heyati bu tegebbtise 6z emekleri ilo cavab versceklor.

133 3.1.2. Sanaye sahalari Quba rayonunun senayesi esas etibarile yerli xammahn xtisusan da kend teserriifatr xammahnrn ernahnt hayata keqiran sonaye miiessisalori ile temsil olunur. Rayonda esasen rneyvegi- lik, heyvandarhq ve turizm inkigaf etrniqdir. Quba respublika- mrzda esas meyvegilik rayonu kirni tanrnrr. Diger kend teserrti- fatr sahaleri ise taxrlgrhq ve maldarhqdrr. Rayonda faaliyyet gris- teren senaye miiassisaleri esasan heyvandarhq, meyvegilik, ta- xrlgrhq ve terovozgilik rnehsullannrn emah tizre ixtisaslagrnrqdrr. Hemginin rayon iqtisadiyyatrna meyve-terevez konserv senayesini, kerpic zavodunu, qum-grnqrl mtiessissleri, elektro- texnika ve xalga fabrikini aid etrnak olar. Sanayenin saha qurulu- gunun tehlili gdsterir ki, burada rntihtirn yeri qida senayesi tutur ve rayonun tesorrtifat kompleksinin esasrnl da ele o ternsil edir. Quba rayonunun timurni rnehsul buraxrllgr 2011-ci ilde 299 mln.manat olmugdur (2006 ille rntiqayiseda 2,4 defe art- mtgdrr), bu da timumi respublika izra 0,05o/o, Quba-Xagmaz iqtisadi rayonu izre-22o/o olmugdur. Rayonda perakende emtee drivriyyesi 229,3 min manatdrr ki, (adambagrna dtigen pera- ksnde omtae dovriyyesi 2006-201I illerda 3 defe artmrEdrr), bu da iimumi respublika tizra amtae ddvriyyasinin 1,4 %-i, iqtisadi rayon tzra - 34% teqkil etrnigdir. Hernginin rayonda 16,8 mln rnanat deyerinda senaye mehsulu istehsal olunmuEdur, bu da respublika izra 0,05o/o, iqtisadi rayon tizre iso 19% tegkil etrnigdir. Osas kapitala investisiya 309.5 mln manat olmugdur. Rayon btidcasinin medaxil hissesi ise oton 2012-ci ilde, rayona verilen dotasiya ile birlikde 2l rnilyon 385 min manat olub. Apanlan tahlil gosterir ki, 2006-2011 illerde rayonda ti- kinti mohsullarr-4, esas saheler izre xidrnot istehsah-3,2 defe artmrgdrr. Bu iller orzinde xidrnet istehsahna daxil olan tica- retde - 3,45, neqliyyatda - 2, infonnasiya ve rabiteda l,l defe artmrgdrr. Ohaliya gosterilen pulu xidmatlerindo ise 4 defe ar- trm mtgahide olunmugdur.

134 Quba rayonunda fealiyyat gdsteran mtiessiselerin sayr 18, iggilerin sayt 473 neferdir. iggilerin orta ayhq emak haqqr 313, I manat olmugdur. Rayonda (SAF) MMC, ) MMC, (ASX)) broyler, (ASKO)) LTD MMC ve s. bu kimi mtiessiseleri fealiyyet gosterir. Eym zamanda rayonda sahibkarhgrn inkigafina destek verilir, buna ntimune olaraq illik istehsal gticti 3,5-4 milyon manat olan />Saf>>/ Mahdud Masu- liyyetli Cerniyyetini gdstermek olar. Burada 60 geqiddo mehsul istehsal olunur. Bununla beraber, MMC-nin fealiyyatini gticlandirrnek meqsedile yeni texnoloji avadanhqlarla techiz olunan ip eyrici vs boyama sexi yaradrlrb. Tmiryazev kendinde gdrekbigirrna sexi, Alekseyevka kandinde girniyyat sexi, Zerdabi zavodunda $irkati terofindan qumm-glnqtl zavodu, Qaraqay, Qudyalgay va Val- vele gay yataqlannda ise bir neqa qllln-grnqrl sexlari yaradrllb' 2005-2011 iller erzinde grnqrl, qrnna daqr xrrda gay dagr va gaxmaq dagr istehsah 2 defe arttntgdtr. Rayon iqtisadiyyatrna qoyulan investisiyanln hecmi ise 63 rnilyon 500 rnin manatdtr. Resmi melumatlara gore, otan il Sahibkarll[a Kdrnek Milli Fonduna mtiraciat edon 27 nafar sahibkara 3 milyon 135 min manat hacrninde kredit verilib. Bu kreditler hesabrna Qubada rntiayyen igler heyata kegirilib. Fond terefindan Quba geherinda illik 4,6 min ton cucti olan konsentrat, rntirabba ve cem, ikinci Ntigadi kendinde karton tara istehsal (illik 0,8 min ton) edan mtiessise tikilib istifadaye verillrigdir. Tafibqrglaq kendinde grnqrl istehsa| (illik 330 min kub metr) mtiessiiasi fealiyyate baglamrgdrr. Fond terefindan verilnig lnvestisiya layihesi iizre rayonun Velvele, 2-ci Nii- gedi, Agalt Xuc, Vladirnirovka kandlerinde soyuducu anbarlar tikilib istifadeYe verilmigdir. Rayonda 201 I -ci Qubada sosial infrastruktur inkigaf edir' ilde aiadhq iglsrina 616 rnin manata yaxrn pul xarclenib.

135 Obyektlerin tikilmesine daxili irnkanlar hesabrna 3 milyon 55 min manat vesait xerclenib. Quba rayonunda Regionlann Sosial-iqtisadi inkigaf Proq- ramlnln heyata kegirihnasi, bununla bafih olaraq yeni rntiessi- selerin agrhgr esas moqsedlarden biridir. Quba rayonunda sena- yenin inkigafrnrn mtiasir veziyyetinin tahlili gdsterir ki, burada senaye bir tarafli inkigaf edir va esas yeri qida ve yiingtil se- nayesi tutur. Rayonda amak tutumlu saheler zaif inkigaf etrnig- dir. Ohalinin telebatrnr ddeyen ve xalq istehlakr rnallan istehsal eden sahelarinden yalntz qida sanayesi inkigaf etrnigdir. Bele bir faktr da qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda grnqrl, qllmm vo dag ehtiyatrnrn olmasrna baxmayaraqmanzil ve senaye tikintisi iigtin lazrm olan materiallar Bakr ve Surnqayrt geherindan go- tirilir ki, bu da tikintinin maya deyerinin artmaslna sebeb olur. Urnumiyyetle, Quba rayonunda senayenin mtiasir inkigafrnr qenaatbexg hesab etmek olmaz, glinki yerli ehtiyat ve irnkan- lardan kifayet qedar istifade edihnir, sonaye miiessiseleri ara- srnda iqtisadi elaqalar de gox zeifdir ki, bu da iqtisadi serne- reliliyin ytikseldilmasine menfi tesir gosterir.

3. 1. 3. Kand tasarriifatt Quba rayonunun iqtisadiyyatrnda kend teserrtifatr xtisusi yer tutur. Bu sahenin inkigafr bir terefden ehalinin erzaq meh- sullanna olan talebatrnr 6deyir, diger tarefden ise yeyinti ve ytingtil senayenin xamrnalla techiz edihnasinde rntihtirn rol oy- naylr. Quba rayonu bir srra kend teserrtifat rnehsullanntn isteh- sah tizre dztine moxsus yer tutur. Quba rayonu respublikanrn en iri meyvegilik rayonudur. Osasen, tumlu meyveler (baghca olaraq ahna) yetigdirilir. Quba rayonu respublikanrn hem de an iri heyvandarhq (qoyunguluq) rayonlarrndandr. 201 l-ci ilde erazida 119,4 nrln manat deyerinde kand teserrtifatr mehsullan istehsal olurunugdur ki, onun da 81,8 mln manatrnrn 6g%-i bit-

136 kigiliyin, 37,6 mln manat yeni 32o/o-i heyvandarhgrn payrna dti- gtir. Hemginin rayon ohalisinin boytik eksariyyeti, yeni 18%-i kend teserrtifatr mehsullarrnrn istehsah ile rneglul olur. Mey- vegilikle yana$r son iller arazide taxrlgr ltq, kartofguluq, t orav ez- gilik rnahsullannrn istehsah va heyvandarhq, esasen xrrdabuy- nuzlu mal-qara sahesi siiretle inkiqaf etdirilir. Rayon ijzre kend teserrtifatr bitkilerinin ekin sahesi 21025,0 ha teqkil ehniqdir. Quba rayonu tizre kend teserrlifatr denli va denli paxlahlar sahesinin dinarnikasr gosterir ki, 2006- 2}ll-ci iller erzinde taxrl ve denli bitkilorin sahesi artmrqdrr. 2006-cr ilde denli bitkilerin sahesi 13388,0 hektar idi, 2011-de bu 71475.0 hektar tegkil etmiqdir. Bu ddvr arzinde terevez bitkilerinin saheleri de artmrgdrr - 1214,0 hektardan 1433,0 hektaradek (1,2 defe artrm), kartof bitkilerin saheleri ise 18% azalmrqdrr. Yem bitkilerinin ekin sahesi 7,8 defa artmrgdrr ki, bu da rayonda heyvandarhfirn daha da inkigaf etdirilmesi elveriqli imkan yaradrr. 2006-2011-ci illerde meyve ve gilen-reyvenin okin sahele- rinde 2o/o-lik artma mtigahida olunub. Tehlil edilen dovr erzin- de goxillik bitkilerin iimumi sahesi de xeyli azahnrEdrr ki, bu- nun da baghca sebabi meyvo ba[lannrn sahesinin azalmasrdrr. Qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda olan meyve baflarrnda a!ac- larrn xeyli hissesi qocahnrgdrr ve buna gore de qurlryLlr. Bu bir terefden onun sahesinin azalnasrnr getirib grxarrr, diger taref- den ise istehsalrn hecmine tesir gdsterir. Heyvandarlry kend teserrtifatr istehsahnrn kend teserrti- fatr istehsahntn en mtihtirn sahelerinden biri olub, ehalinin er- zaq mehsullan ile temin edilmesinde rolu gox boytikdtir. Bax- ff,ayaraq ki, 90-cr illerde respublikantn heyvandarh[rnda gox bciytik gerilemeler bag verrnigdir. Lakin son illerde heyvandar- hlrn da ozelleqdirilmesi ile elaqedar olaraq kendli-fermer teser- rtifatlannrn yaradrlmasr sayesindo rnehsul istehsah artmafa baglamrgdrr. Mal-qarantn cinsi yaxgrlagdrnlmrq ve ycm bazast

t37 xeyli rnohkemlendirihniqdir. Quqguluq senayelegdirihniqdir. Heyvandarhq rnehsullart istehsaltntn hecmi artmrg ve keyfiy- yeti yaxgrlagmrgdrr. Quba rayonunda 2011 ilde iri buynuzlu rnal-qaranln sayl 66,9 rnin baq, o ctimloden inek ve camtqlartn sayr 26,4 min bag ohnuqdur. Rayonun heyvandarh[rnda qoyunguluq rntihtirn ehemiy- yete rnaiikdir. 2006-cr ilde rayonda qoylln ve kegilerin sayr 265273 bag, 201 1-ci ilde bu reqemler artaraq 267302 baq teqkil etmiqdir. 2006-2011-ci iller orzinde 0,7%o artmrgdrr. Quglarm sayr bu iller erzinde 1,15 defa artrnrgdrr. 2006-2011-ci iller erzinde rayonda et istehsah 1,16, bal istehsah-1,6, yumurta istehsah -1,14 defe, yun - 0,8yr, stid ise 2o/o artmrqdr. Hazrda rayonda aqrar sahade yeni islahatlann heyata kegirilmesi ile elaqedar olaraq ister bitkigilik iizre ve isterse de heyvandarhq tizre rnehsul istehsah ve emalt davamh olaraq afttr.

3.1.4. Naqliyyat va sosial xidnrat sahalari Her bir rayonun xalq teserriifattntn mtihtim elernentlerin- den biri da istehsal infrastrukturastdtr. istehsal infrastrukturasr obyektleri bu ve ya diger rayonda ixtisaslagdrnhntg sahelerin normal fealiyyetini tamin etmek rneqsedile xidrnet edir ve onun telebatrnr 6demaye istiqametlenir. Rayonun iqtisadi ve medeni inkigafrnda ticaret ve termi- nal iage mtiessiselori mtihtirn rol oynayrr. Mi.iessiselerin xeyli hissesi rayon merkezinde cemleqmiqdir. Kend yerlerinde ticarat vs iage mtiossiseleri gatrgmrr. Cofirafi movqeyine grire rayonda avtomobil naqliyyatt in- kigaf edib. Bu neqliyyat vasitesi lle 2005-201 I iller erzinda ytik dagtnmasrnda (ytik ddvriyyesi 1,5 defe) 1,5, serniqin dagrma- srnda (serniqin ddvriyyesi 1,5 defe) 1,4 defelik artrm mtigahide

138 olunrnuqdur. Rayonda avtomobillerin sayt 7823 ededdir, on- lardan 1566 yiik, 5944 serniqin rninik, 299 avtobusdur. Rayonun medeni elaqelerinde rabita de rntihtirn yer tutur. Quba rayonunda 30 pogt gdbesi faaliyyet gdsterir. Rayonda 2005-2011 iller erzinde her 1000 nefere dligen telefon aparatlarrn sayr 1,3 defe artmtqdrr, qeharlerde sayda deyiqiklik bag vermeyib, kendlerde ise 1,56 defe arttntgdtr. Rayonda l8 yeni pogt binasr tikilib istifadeye verilibdir. Rayonda senayenin ve elece de geher ahalisinin istiliye ve isti suya olan telebatr kigik gticlti qazanxanalar hesabtna odenilir. Lakin qeyd etmek laztmdtr ki, geherde heg de evleritt hamrsr rnerkezleqdirilmig su sistemi ile techiz edilmemigdir. Ohalinin igmeli suya olan telebatr gaherde su kemerinin kdrneyi ils heyata kegirilir, kend yerlerinde ise tsbii bulaq suyundan istifada olunur. Onu da qeyd etmak lazrmdr ki, rayonda olan sonaye mtiessisoleri de suya olan telebatrnt geher su kemerin- den gotiiriir vo bu rneqsedler tigi.in igmeli sudan istifada olunur. Rayonda ehaliye xidmat sohalarinin zeif inkigafrntn saba- bi xidmat teserrtifattnrn n:addi-texniki bazastntn gattEmamast ve elece de ixtisash kadrlarrn lazrmi seviyyede oltnamastdtr. Kendlerin goxunda ehaliye rnsiqet xidmeti sahaleri tizre gox pis xidmet gdsterilir. Bu sahalerrn zeif inkigafi turizmde menfi tasir gcisterir. Tahsil. Rayonda csmi 155 tehsil mtiessisesi, ondan 137 timumtehsil mektebi, l3 rnektebeqeder ve 5 rnektebdenkenar uqaq terbiye mtiassisesi fealiyyet gostarir. Bundan baqqa Azar- baycan Mtiellimler institutunun filialr, Quba Dcivlet Sosial- t iqtisad kolleci, Bakr Senaye Pedaqoji Kollecinin Quba gobesi, Pege liseyi, Xtisusi pege mektebi fealiyyet gosterir. Rayonda 137 tirnumtehsil mektebinden 27 ibtidai, 44 iimumi orta, 66 tam orta moktebdir. Bu rnekteblerde carni 23260 qagird tehsil alrr.

r39 Rayonda 7142 qagird yerlik 46, o ctimleden Heyder Oliyev Fondunun destayi ile 2510 gagird yerlik 17 maktob bi- nasr tikihnig, 5152 gagird yerlik 26 rnekteb binasr osash tornir edilmigdir. Yeni rnektebler tikilir va kdhnelerirrde ternir igleri apanhr. Quba rayon madaniyyat va turizrr gdbasinin tabeliyinde Heyder Oliyev muzeyi, A.A.Bakrxanov adrna tarix diyargiinas- hq rnuzeyi, A.A.Bakrxanovun rnemorial cv rnuzeyi, $ehidler muzeyi, l8 rnedaniyyet evi, 67 klub, 93 kitabxana, tarixi abide rniihafizegileri qrupu, turizm informasiya merkezi, qeher rnedeniyyet ve istirahat parkr. ugaq incesenet ve uEaq rnr-rsiqi mektabi fealiyyet gdsterir. Quba Olimpiya Kornpleksi vardrr. Rayon erazisindo 150 ha sahede turizm rnerkezi inga edilerok yaxln vaxtlarda istifadeye vcrilocekdir. Televiziya, radio, qezet ve diger ktitlevi informasiya vasitalari. Rayonda 2 televiziya fealiyyet gcisterir, 7 qazet va I jurnal negr olunur. (Qiitb)) Teleradio girketi 1992-ci il oktyabr ayrnrn 6-da ilk defe olaraq efire grxrb. (Qtitb) TV-de hal- hazrda 16 emskdag faaliyyet gostarir. Sahiyya. Rayonda rnarkozi xostoxana, Regional Perenetal Merkez, Quba regional Mtialica Diaqnostika Merkozi, Rayon- lararasr Psixonevroloji Reabilitasiya Merkazi, Gigiyena va Epi- demiologiya Merkezi, B.Eyvazov adrna Elmi Tedqiqat Herna- tologiya institutunun Quba bohnasi, Regional HiV laboratori- yasr, 21 hekim mantaqesi, 9l tibb manteqesi, 14 qasebe va kend sallamhq rnerkezi, 9 feldgher-lnama rnenteqesi, gigiyena- epidemologiya rnerkezi, qankogtirme stansiyasr fealiyyet gds- torir. Cerni I l9 sahiyye mtiessisesindo 196 hekirn va 500 orta tibb i99isi gahgrr. (01 yanvar 2012-ci il tarixe). Rayonda 5 xostoxana fealiyyet gdstarir, oradakr garpa- yrlarrn sayr 461. Rayonda hekimlerin 201, orta tibb iqgilerinin sayr 509 nefer tagkil edir. Ohalinin her 10000 neferine 12,8 he- kim dtqiir. Rayon erazisinde yeni sehiyya ocaqlann biri de hele

140 torneli 2006-ct ilin marttnda qoyulan ve timutni saltosi 1,3 hektar olan Quba Miialice-Diaqnostika Merkazidir. Quba ila yanagl, qon$u rayonlann da ahalisine xidmet gdstaren merkez- de 150 hekirn ve orta tibb iggileri iqle temin olunmugdur. D6rd mertebeden ibarat olan merkezin asas binasrntn sahesi 7 rnin 220 kvadrattnetr, yardrmgr binalann sahesi ile 805 kvadrat- rnetrdir. Sahiyya oca[rnda Ahnaniyanrn ve Yaponiyantn isteh- sah, su anban, elektrik yarrmstansiyast, yetnekxana ve diger yardnngr binalar tikilmigdir. istirahat va turizn zonalan, idman komplekslari. Qu- banrn gox fiistinkar tebii geraiti, gozel iqlimi ve tebiati var. Bu- rada turizmin inkiqafi tigtin elveriEli gerait var. Quba Olimpiya Kompleksi Azerbaycanda dtinya stan- dartlarrna cavab veren rnerkezlerden biridir. 2003-cti ilde esasr qoyulan idrnan kompleksinde mtiasir saviyyali idrnan zallart inga edihniqdir. Quba Olirnpiya Kornpleksi Qtrba-Bakr yolunun 4 krn-de yerleqir. Kornpleks idman merkazi olmaqla beraber istirahot merkezi kirni da qox elveriglidir. Bele ki, burada otel otaqlarr ile yanagr 2 rnortabali kottecler, genig tnanziller var. indiye kimi rayonda 45-e yaxtn mehmanxana ve meh- rrranxana tipli obyekt qeyda altnmtgdtr. 20-ye yaxln bele ob- yekt Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi terefinden verilen lisen- ziya-xtisusi razitq esastnda faaliyyet gostarir. Bele obyektlerin sayr artmaqdadrr. Qeyd edak ki, rayonda standartlara cavab veron xeyli istirahet kornpleksi vardtr. 4 ulduzlu , >, , , <, ve gair mtiasir istirahet kompleksleri turistlerin xidmatindedir. Rayonda eko-turizmin inkiqafrna da diqqet yetirilir' isti- rahet merkozlori olmayan da[ kandlerinda turistler kend sakin- lerinin isteyina esasen onlarrn evlarinde qalrr. Onu da deyek ki, turizmin inkiqafi bu erazilerin iqtisadi-rnedani hayattna da oz miisbet tesirini gosterir. Kend sakinleri uzun mesafa qat edib,

t41 istelrsal etdikleri nernetleri bazara gtxarmadan yagadrqlan era- zida, yol kenarlannda sata bilirler. Tr,rristler da! havasrnda yeti- gen tebii, ekoloji tamiz erzaq mahsullanna daha gox Ustiinltik verirler. Qedirn Qubanrn gezmeli, gdrmeli yerleri goxdur. Rayona gelen turistlerin en gox rnaraqlandrIr dallar qoynunda yerleqan efsanevi Xrnahq kendidir. Doniz seviyyesinden 2300 metr hiin- dtirliikda yerleEerr bu kend dtinyada unikal ya$ayr$ rneskenidir. Turistler 58 kilotnetr yol qet ederek rniitleq bu kendi gdrrnak istayirler. Qubaya gelen qonaqlar son vaxtlar simasrnr tarnarnila de- yigrnig, gozallegrnig gaheri gazir, onun yeniden qurulmug park- larrnda dincalir, tarix-madeniyyet abideleri ile tanrq olurlar. Onlar l6-cr osrda tikilmig nreqbere, l9-cu asre aid "Ctima", "Sekine xanlm rnescidi", "Quxur hamant" kimi tarixi abidelere maraqla tamaqa edirler. Turistler herlginin A.Bakrxanov adrna tarix-diyarEtinaslrq muzeyinde. zangin eksponatlarla tanrg olur, 2007-ci ilde agkarlanrnl$ Quba mezarll[rnr ziyarat edirlsr. Rayona galen qonaqlar tebiat abidelerine de bdytik rnaraq gds- tarirlar. Toxminen 75-80 rnetr hiindiirltikden, srldnm da[rn ba- grndan tdktilen maqhur , qeyri-adiliyi ile se- gilen Qudyal gayrnrn tizerindeki da turistlarin gox maraq gostardiyi tobiet abidelerindendir. Unrunriyyatla, rayonda 60-dan gox bele tebiet abidesi rnovcuddur. Rayona tiz tutan turistler yerli xalq sonetkarhfirnrn ntimu- nalarina da bdytik maraq gdsterirler. Onlar gozoxgayan, zarif, elvan naxrElr, meghur , , xalgalarrna baxmaqdan doyrnurlar. Modaniyyet ve Tkrizm Nazirliyi terefinden 201Z-ci ilde Quba elan edilib. Bu igde esas tneqsed yerli vo xarici turistlere qedim senetkarlrq ntmunalerini ntirnayig etdirmak, yerli ve beynalxalq tedbirlerde turistleri rayona celb etrnekdir.

142 3.2. Turizm-rekreasiya ehtiyatlarl Ntigedide istirahet eden turistler bu kendden etraf era- zllere teqkil edilmiq turlarda igtirak ede bilerlar. Ona gore ds onlan miiqaiyet eden beledgiler Qubantn turizm-rekreasiya ehtiyatlarr baresinde melumatlt ohnahdrrlar. Qubada 140-dan gox tarixi-tnemarltq, 70-den gox tebiet abidesi vardtr ki, bunlar rayonda turizmin inkigafr tigtin te- minatm xeyli hissesini tegkil edir. Tabii felaketler zamant ya- ranlnl$ bezi abidelari yerliler tsbietin mdciizesi adlandrnrlar. Orazisindaki 60-dan arttq arxeoloji abidenin gox hissesi IV- XVII osrlero aiddir. Rayonda istirahetin somereli tegkilinde erazintn mikroiqlim geraiti, landgaftr, daxil i sulart, mtiali ce ehe- rniyyetli mineral bulaqlan iinernlidir. Qubada turist baxtmh tebiet abidelari goxdur. Bunlardan "Qrzrl gzyd", "Giilcahan dagl", "Galin qayasl", "Xatadare", "Cefar derosi", "Nane-lluy doresi", "Xal1 bula[r", "Da$ gelinler", "Afiacda ev", "Ateqgah", "Xaltan suyu", "Xaqt isti suyu", "Sona bula[t", "Qrrxbula[", "Xan ginar", "Yol gozet- gisi", Pahd megesi, Qrz:lralac megesi ve s. kinti tebiet tnoctize- larini qeyd etmek olar. Rayonda tebiet abidalerinden biri Tengaaltr deresidir. Ra- yon erazisinde Velvelagayrn kesdiyi yerde emele gelmig Ten- gealtrnrn derinliyi 750 metrdir. Tengealtr deresi paleontoloji abidedir. Quba geherinden 60 km cenubda yerlegen bu ensiz derenin yaxrnhfrndan Quba-Qonaqkend avtornobil yolu kcair. Tengealtr menzerali gortintig yarahnrqdlr. Yan silsile ele yanhnqdrr ki, onu etraf erazilerden seyr etdikde blitov dafir xatrrladrr. Tangealtr deresinin dibi ile velvelegay axlr, yuxarrsr ise mege landgaftr ile drttilmtigdtir.

t43 $akil 3.l.Tengealtr deresi

Tengealtr deresi tekrarolunrnaz gdzalliyi ile burada olan her kesi valeh edir. Rayonda diger tebiet abidasi Afurca qelalesidir. Afurca gelalesi Azerbaycandakr en maghur gelalelerdan biri hesab olu- nur. Bu qelale Azarbaycan Respublikastntn tebiat abidelerinin siyahrsrna daxil edilmiqdir ve dovlat terefindan rntihafiza olu- nur. Afurca golalesi oz qeyri-adiliyi va benzersizliyi ile turistla- rin diqqetini celb eden tabiot hadisasidir. O, Afurca kendinde, Velvelaqay tizerinde yerleqir. $alale 75-80 rnetr htindtirltikden axrr. Volvelegay izerindeki Kinxrrt qelalesi de mcihtegam tebiet abidasidir. Bu qelalelerin yerlegdiyi kendler Bakr, Sumqayrt geherleri ve diger yerlerden sefer eden turistlarin sevimli istirahat yeridir.

t44 $akil 3.2. Afurca gelalesi

Nadir Pirbenovqe qelalesinde suylln tesiri ile yonulmug qaya Minare fonnastnt ahnrq bir fiquru xattrladtr. Quba yalnz tebii-rekreasiya ehtiyatlarr ile deyil, hom da tarixi-rnedeni abideleri ile rneqhurdur. $eherde ve rayonun bir gox kendlerindeki qedirn tarixi-medeni abidaler ddvlot terefin- den mtihafize olunur. XIX esrin ortalanndan baglayaraq rayonun ticaret ve iggtizar hissasi olan qeher markezinde Quba hakirnlerinin Xan sarayr yerlegirdi. Hazrda Xan sarayrnrn yerleqdiyi meydan Ba- zar adlandLl|r. $eharin nreghur tarixi-madeni abidelorine Cii- tne mescidi, Quba qalastnrn keqmig hasarlan, inqilab tneydant, tarix muzeyi, A.A.Baktxanovun ev-muzeyi, Hiindtir gtirnbazli hamatn, korpti ve s. aiddir. $eherin merkezinds yerlegen Ciirne rnascidi Qubada an boytik mesciddir. Bu rnescid XIX esrin ikinci yartstnda ktihne mescidin yerinde inga edilmigdir. Onun interyeri gozel hendesi naxrglarla bezedilmigdir. Buradakr bezek iqleri hernin dovrde derece siiratle Qubada rengsazhq ve neqqashq senatinin son inkigaf etdiyini gosterir. Htindtirltiyti l8 rnetr olan Ctima tnes- r45 cidi gdzel memarltq iislubuna gore diqqeti celb edir. Mescidin l6 rnetr diametre malik olan gtimbezi gerq incesenetinin en yaxgr ntimunesini eks etdirir. Qiymatli memarhq abidesi kirni diivlet terofindan qomnan Ctirne rnescidi yeniden barpa'olun- mugdur.

$akil 3.3. Ctime mescidi

Qubada esl adr Qtidsi olan Sekine xanrrl rnascidi lnaraqlt tarixa malikdir. Bele ki, bu msscidi Sekine xanrm A.A.Bakrxa- novun gerafi ne tikdirrni gdir. Azerbaycanrn siyasi diplornatiya tarixinde rniihtirn xid- metleri olan A.A.Baktxanov 1847-ci ilde Hecc ziyaratina ge- derken Qubada onun tigiin rnescid tikdirmeyi Sekine xanlma vesiyyet edir. Lakin ele hemin il Mekkede vefat eden A.A.Ba- krxanov orada da dafn olunur.

$akil3.4. Sekine xanrm rnescidi 146 Sekine xanlm mescidi 1854-cii ilde istifadeye verihnigdir. Qubada harn de Hacr Cefar mescidi (XX esr), Ordebil rnescidi (XIX esr), A[ mescid (XIX ssr) fealiyyet gdsterir. Rayonun inzibati merkezi Quba gehari Bdyuk Qafqaz sil- silesina aid olan $ahda[rn girnal-qerq yamaclannda, deniz se- viyyesinden 600 rnetr ytikseklikde yeleEir. $ehar Qudyalgayrn lrern sa!, hern de sol sahillerinde genig eraztleri ahata edir. Bu gehari birleqdiren taxta kdrpti 1851-ci ilde tikilmiEdir. Lakin bu kdrptintin istismar rntiddeti uzun olmanrtqdtr. Bu sabadan onun yerinde yeni k6rpti sahnaq zerureti yaranrntqdrr. Yeni kdrptintin tikintisine 1894-cti ilde baglanrnrgdrr (qekil 3.5).

$akil3.5. Tagh korpti

"Tafilt kc]rp[i" Quba qaharinin rnerkazi ila Qlrmtzt qasa- beni birtagdirir. Qezah vaziyyatde olan korptiden 20 ile yaxrn- drr avtomobillerin hareketine qadafa qoyuhnugdur."Ta[lt kdr- pir"de (diger adr Qudyalqay korpiisti) tikinti-berpa igleri davam Ltdirilir. Kdrpiintin uzunlufu 128 m, qabariti 11,5 m, piyadalar irgtin nezerdl tutulan gedig-gelig hissasinin eni ise lrn-dir. ,,ia[[r korpti" dovrtimtize qeder qorunub saxlantlan abidalar igeri-sinde mtihtim tarixi-mernarhq ehemiyyetine malik kegrnis rntihendi s tikililerindandir.

147 Quba gaharinin tarixi-medeni abidelerine qedirn hamarn- lar da aid edilir. Onlardan biri HUndtir gtirnbezli liamarn (XIX esr), digeri ise Quxur (yeraltr) hamamdrr (XIX asrin birinci ya- rrsr). Quxur hamamrn zahiri gdrtintigti xoE teesstirat yarattnasa da, daxili berl i-bazaklidir. Quba geherinde 2 muzey fealiyyet gdsterir. Bunlardan biri A.A.Bakrxanovun adrnr dagryan Quba olkegtinaslrq rnuzc- yidir. Muzeyde Qubanrn tarixi, qubahlann azadhq mtibarizasi haqqrnda rnaraqlr nrelurnatlar ve eksponatlar, qiyrnatli senedlar qorunur. Diger muzev ise A.A.Baktxanovun ev muzeyidir. Bu muzeyler hem de ekskursiya obyektleridir. Quba rayonunun kandleri de tarixi abidelerle gox zen- gindir. Rayonun kendlarinde mcivcud olan tarixi-rnederri eliti- yatlar halo de qorunub saxlanrlmrgdrr. Quba geherinin atraf kendlerir-rdaki mescidlar, qtilleler, qalalar tarixi ndqteyi nezar- den boytik maraq do[urur. $eherden 8 km qirnal-qerqde, Quba- Xudat gose yolunun kenannda yerlegen Agbil kendi medeniy- yet abidelari ila gox tantntr. Agbilde orta esro aid qebirstanhq ve xanhq ddvriinde (XVI esr) inga edilmig sekkizgtigeli rnescid ve dtizbucaqh ttirbe (XVI esr) 6z cazibadarhqlan ile segilan ta- rixi abidelerdir. Bu abidalar turistler. ekskr-rrsiyagrlar tigtin ma- raqh derketme obyektleridir. Sekkizgugeli rnescid 1537-ci ilda II Xelilullahrn hakirniyyeti dovri.inde $eyx Maryedin garefina, dtizbucaqh ttirba ise 1533-34-cli illorde B.Dorn tarefindan $eyx Beyazidin garefina tikihnigdir. Afibilde orta esrlera aid kurqan- lar da vardrr. Muqu kandindo XIX esre aid olan ttirba, Alpan kandinde XVI asr Subaba ttirbosi, e.a. I rninilliye aid olan Al- pan gerargahr, Scihiib kandinde qtille, Afitrca kandinda Ten- gealtr qalasr, I Ntigadi kandinda Minarali mescid (XVIII-XIX esrler), II Nilgadi kendinda qedirn ya$ayl$ evi, Amsarda mescid ve medrese (1854-1868-ci illler), Yer/i kandinde rntidafie Qiilleleri (XI-XII esrler), Olik va Zeyid kendleri arasrnda qala, Zrnr kandinde Yeddilar qalasr rntihtirn tarixi-rnedeni abidelardir

148 ve bu gtinedek qorunub saxlanrlrr. Urnurniyyotle. kendlerin akseriyyetinde XIX asra aid rnescidlar vardtr. Quba geheri ve yaxln etraflardakr tarixi-rnedeni abidelare derketrne turlann tegkili tigtin in'rkanlar genigdir. Quba gehari ila iizbe-tiz, Qudyalgayrn sol salrilinde, qayrn qedirn terrasr iizarinde ensiz zolaq geklinde sahilboyu uzanan arazide Azerbaycanda dafi yahudilerir-rin en bdytik iclnasrnrn meskunlagdtpr Qrrmzt qasaba yerlegir. O, 1926-ct iledek yehu- dilor qesebesi adlandrrrlrrdr. Qesebenin esaslnr XVII esrin sonu ve XVIII esrin evvellerinde Quba xanl Htiseynalixan ve ofilu Fatelixan qoymuqdur. Onlann Qubaya gelrnesi Nadir gahrn ddvrtine (1736 - 17 47) tesadtif edir. Sonralar Qrnnrzr qasebeye Azerbaycanrn bir gox yerlarin- den, hemginin irandan yehudilar kdgtib gahnigler. Ona gdre da qe- sebede yerli yehudilerin kilselari ile yana$r rnahellelari de vardrr. Qasebeda I I sinaqoq olmugdur, haztrda onlardan yalntz 7-si saxlanrhnrgdrr. Bunlardan en bdyLryti Qusar rnehellasinda yerlegen bezekli gtirnbazi olan sinaqoqdur. 0z xarici gortintiqti- ne gdra bu sinaqoq Qubada eyni dovrda tikihnig mascidlare benzeyir. Onun lneman Qilel bin Xaitn ohnugdur.

$akil 3.6. Gileki sinaqoqu

149 Qasebedeki yagayrq evlari memarhq tislubuna gora xtisu- siliyi ile segilir. Burada XIX esre aid edilan ya$ayl$ evi metnar- hq abidesi kimi turistlere ntimayig etdirilir. Umumiyyetle, Qrr- mrzr qesebe Qubaya gelen turistlerde xtisusi maraq dolurur ve onun haqqrnda etraflt malumata sahib ohnaq gidin osas vezi felarindan biridir. Qubada tarixi kendlerdan biri Xrnahqdr. X:rr,ahq kendi qeher merkezinden 60 krn uzaqhqda, deniz seviyyesinden 2300 metr yiikseklikde, uca dallar qoynunda yerleqir. Xrnahqrn yaqt 4000 ilden goxdur. Aragdrnnalara gore ilk defe "Xlnallq" toponiminin adt XIII esr areb tarixgisi Yaqut Herttavi terafindan iglenilmigdir. Xrnahq sakinleri 6z kendlerini "Xeneleq", yaxud "Kets", ozlarini "kets" xalqt (tek halda "ketit", cem halda "ketig") adlandrnrlar. Arxeoloqlar "Xtnaltq" soztintin burada olan xtnalt qaya- lann va yaxud hun tayfalartntn adtndan gotiirtildtiytinti qeyd edirler. Qedirn hunlarda, ttirk doytiggiilerinde xtisusiliyi ile se- gilen sag dtiztimlori Xrnahqda hale da debdadir. Azerbaycantn baqqa yerinde bele sag dtiztirntine rast gelinrnir. Xrnahq kendi (gakil 3.7) girnaldan, girnal-gerqden ve qerbden Tufan da[rn yiiksekliyi ile, cenubdan Xrnahq zirvasi ("Qibls" da[r), cenub-gerqdan isa Qudyalgaytn deresi ile aha- talenir. Kendden Mekke istiqarnatinde uca da[ tirvesi yiikselir. Bu da[ elmi edebiyyatda Xrnahq zirvosi adlandrrrlsa da, yerli ehali ona "Qible" dafir deyir. Xrnahqda diqqeti calb eden bura- da meskunlaqmrg etnik qrupun dtinyada analoqu ohnayan bir dilda danrqmastdr. Tedqiqatgr alimler bu dilin iber-qafqaz dil qrupuna aid oldu[unu soyleseler de, yerli ehali oz dilini Nuhun dili adlandrrlar. $ifahi-elifbasrz dil olan xtnaltq dilinin bu gti- nedok yagamasmln sebebi xrnaltqhlartn oz medeni irsine gox ba[h olmasr ve kdgeri heyatdan sonra maskunlaqdrqlan yerde yeniden kornpakt halda yagamasrdrr. Bu dil 6z zanginliyi ila

150 segilir. Xrnahq kendinin 3000-ne yaxrn ahalisi bu dilde dantqrr Xrnahqda en nadir rlenzere evlerin qurulugudur.

$akil 3.7. Xrnahq kandinden gortiniig

Burada evler ytiksaklik boyunca pillekenvari gekilde ti- kilrnig ve bir evin darnt ondan ytiksekdeki cvin hayeti veziyya- tindedir. Xrnahqda kogeri tayfalarrn hticurnundan qorunmaq rnaqsedile qala divarlarmdan ve btirclerden ibaret rntidafie sis- terni tikihnigdir. Btircde XIX esre aid ategparestler mabedi yerlaEir. Bu mebadde ebedi rneqelin oldu[u iddia edilir. Xrnahqhlar ateq- perestlikden birbaga islam dinini qabul etrnigler. Xrnahq dini inanclaln ytiksek oldufu yerdir. Kendde islarn dini XII asrde obu Mtislim tarefinden tebliI olunmafia baglanrnrgdrr. Xrnahq- da 10 mescid vardrr. Bu rnascidlordan 4-ti xx esrda inga edil- mos- rnigdir ($eyx $ahbuz mescidi, Pirecomerd tnescidi, ciime cidi ve s.;. xrnatrqda en qedim mescid ctirne msscididir. XII esrde inga edihnil ciime mascidini yerli ahali obu Mi.islim mascidi adlandrnr. Kendin daha qedim hissasinde zerdiigtlarin od msbedinin yerinda, b.e. vll esrinda "Biirc" tikilmigdir. Bu nda arat mebede-pir e y almz mtiselmanlann dini bayramlan .ziy edilir. Iviescidlerin tikintisinde asasen qay daElanndan istifade

151 edilmigdir. Xrnahqda ekskursiya obyekti kirni ahemiyyeti olan tarix-etnoqrafik muzeyi fealiyyet gdstarir. Xrnahqda fiisunkar tebiet menzaresi (rnegeler va qayahqlarrn hemaheng te;kil etmesi), ehalinin etnik xtisusiyyeti ve adet-enaneleri, tarixi-nte- rnarhq abideleri, turizmin inkigafina genig irnkanlar agrr. Lakin uzun iller boyu Xrnahqda turizm infrastrukturunun, xtisusile neqliyyat yollannrn berbad veziyyetde olmasr kendin turizrn fealiyyetindon "tocrid" halda qahnasrna sobeb olrnugdur. ytik- sek da[hq zonada yerlegen Xrnahqda paylz-qr$ mdvsijmtinde gedig-gelig demek olar ki, kesildiyinden yerli sakinlerin veziy- yetini getinleqdirirdi ve bir goxlannrn etraf kendlera kogrnesina sobeb olurdu. Bu veziyyeti nezere alan Azerbaycan Respr_rbli- kasrnrn Prezidenti ilham Oliyev Xnalt[a avtornobil yolunun sahnmasr maqsedile serencam irnzaladr. Belelikla. 2006-cr il oktyabrrn 7-da Quba - ispik - Xrnahq avtornobil yolunun agrlr- gr oldu va yol istifadeye verildi. Turizm infrastrukturunda asas rol oynayan yolun gekiligi Xrnahqda turizrnin inkigafi iiqtin ilk addrrn dernekdir.

152 4. eOL roDRis-TocRUBo igI-aniniN APARILMASININ pRarri ri ra$xi t-i

4.1. Fiziki co[rafiya tizra gtil tadris tacrtibasinin taqkili

Ntiqedi tedris-tecrtiba bazasrnda fiziki-colrafiya iizre ke- girilen tecrtibe ve mtigahideleri xarakterine gdra bir neqa qrupa ayrnxaq olar. Fiziki-cofirafiya tizre keqirilen fenlerin xtisusiy- yetlarinden, proqram teleblarindan aslt olaraq bazada landqaft- gtinaslrq, geomorfologiya, torpaqgiinasltq, poleocolrafiya, bio- cografiya ve s. istiqamatlarde tecrtibe ve rntigahiclalerin apa- rrlmasr rntirnktindtir. I va II kurs telabeleri tigtin kcairil.an 9ol iE- lerinin miieyyen ox$ar xtisusiyyetleri olsa da, her kurs ligtin se- gilen margrutlar ve tagrtibe iglarinde ferqler mtieyyen olmaltdrr. I kurs telebelori nazarda tutulan marqrutlar tizre torpaq va bikti orttiytintin dyredihnesina xtisusi diqqet yetirilnralidirlar. Telobeler torpaqgtinashq va bioco$rafiyadan aldrqlan bilikleri bilavasite ekspedisiya garaitinde tehlil chnoyi, rcgiona xas olatt torpaq tiplerini, bitki qruplartnt serbest tntieyyen etrttayi bacar- malrdrrlar. Rohber mtiellirnin k6rneyi ile talebaler bitki tiplc- rinirr ve torpaqlarrn bir-birine gaquli gekilde avez ctmasirri, 9a- quli ve tifiiqi differensiasiyant tdreden amilleri, onlartn qarsl- hqlr asrhhgmt tiyrenmelidirler. Qol geraitinde bitkilerin yarpaq ve pdhrelerden herbariler hazrrlamalrdrrlar. Torpaqlafln morfo- genetik xtisusiyyetlerini, gaquli ve tifiiqi differensiasiyastnr da- ha yaxgr menimsemek tigiin tipik torpaq tiplerinde kesiligler qo- yuhnahdrr. Xtisusile region tigtin tipik olan agrq-boz qehveyi. dag rnege-qehveyi, gemon-me$e, alltrvial-golllen torpaqlalrnda molfogenetik xiisusiyyetleri oyrenrnek iigi.in xtisttsi lney- danqalar seqihnalidir, ntitnunevi kesiliElarde torpaq profilinin qatlan^ (A,A',B,Br.Cr;, ana stixur tedqiq edihnelidir' Rehber miiellirn torpaq ve bitki orttiyiintin manims:rnil- rnesine, transformasiyastna, bioloji potensialrna xtisusi diqqet

153 yetirihnelidir. Her bir torpaq tipinde tisttinltik tegkil eden toser- rtifat sahaleri ni, onlann olke iqti sadiyyatr nda eherniyyeti rr i tel e- belero dyretmelidir. Tecrtibe iglerini apararken I kurs telebaler kigik briqada- lara aynlmahdrr. Mtigahidelerin apanlmasrna btittin talebeler celb edilmelidir. II kurs telebeleri artrq tedris-tecrtibe bazasr haqqrnda melumat elde etdiklari tigtin onlarrn tecrtibelari gox aspektli ola biler. II kursda tedris edilen geornorfologiya, landgaftgtinaslrq ve s. fenlerden ahnan biliklar daha rniirakkeb tedqiqatlann, mti- gahidelerin apanLnasrna imkan verir. Landgaftqtinashq izra aga$rdakr rntihiim tadqiqat vo rntigahidelerin apanlmasr tovsiyye olunur. I.Land$a-filann sarhadlarinin mtia),)tan edilmasi. Margrut iizre hereket etdikce rntixtelif landgaft sarhedlerini telebelera baga sahnaq lazrr-ndrr. Landgaftlann xetti ovalvari, rniqarvari sarhed fonnalannr telebolere gostennakle, onlarrn yaranlnasln- da igtirak eden tektonik prosesleri, ekzogen arniller izah edil- rnelidir. Mtiallirnin kcimeyile talebeler landgaft serhedlerini topoqrafik xeriteye k6gtirrneyi bacarmahdrr. 2.Landsaftlann saquli va iifiqi di-/ferensiosivasrmn mti4yan edilmasi. Ntiqadi-Qonaqkend, Nliqedi-Qrrlr, Qtzi- qaya, Buduq ve s. margurutlarda dafi rnassivlerinde landgaftla- nn gaquli gekilda bir-birina evez etmasini (da[ grilleri, rneqa 96ller, dafi megeleri, subalp, alp garnen, subnival, nival ve s.) eyani qekilde izlernekle telebeler fiziki-cofirafi differensiasiya- nrn mtihtim qanunauylunluqlanndan birini mtikammel gekilde derk edirler. Landqaftlarrn gaquli differensiasiyasrnrn sxemi defterlerde gekilir. LandEaftlarrn tifiiqi differensiasiyasr Nti- qadi-Quba-Xagmaz-Yalatna margrutlannda oyrenilir. Qusar maili dtizenliyinda, Samur-Dovegi ovahIrnda tifiiqi differensa- siyasrnr yaradan arniller aragdrnlrr.

154 3. lann saquli s r liplarinin tn avt,anlas- diriltnasi. Mtixtelif dafi yarnaclannda bir-birindan ferqlenan landgaftlarrn gaquli struktur tiplerinin yaranlna sabeblari, nle- yilliklerden, yamaclann ekspozisiyasrndan asrh olaraq fonnala- profi- $araq $aquli qurqaqhq tipleri tehlil edihnelidir. Onlann linin qurulmasr telabelere oyredilmelidir. LandEaft profili quru- larken telebeler kigik qruplara aynlmaltdtr. 4.Mqtdancalarda mtisahidalarin apanlntasr. Yartm sta- sionar tetqiqatlann rnahiyyeti telebaleri oyredilmelidir. Mtial- lim bir-birinden ferqlenan rntigahida rneydangalan segrnalidir. (96[, rnege-gtil, gamen ve s.landgaftlarda). Hor bir rneydanqada ekzogen, proseslar, torpaq, bitki drttiyti, ottun transfonnasiyast, rnehsuldarh[r ve tedqiq edilmelidir. Geornorfoloji tedqiqatlarda Eox aspektlidir. Ekzogen rel- yef forrnalart, xtisusils stirtigt].leler, gay dareleri, tcrraslar, qobu- lar, yar[anlar, gaylarrn yaratdr[t getinna konuslart, deltivial gleyfl sr telabalera oyradi In-residir. Ekzodinarn ik prosesl eri n xti- susiyyetlari, onlann tabii proseslere, teserrtifat sahelerine tesiri cvarri gekilda izah edihnalidir. Alltivial. proltivial, deltivial dti- zcnliklori telebalerle gostarrlekle yana$r, oulartn yaranma sabe- bini izah etrnelidir. Regionun en mtihtitn rnorfostrukrurlartnt, rlorfoskulpturalartnt telebelare gtistennakla, onlarln xeritasini gekmeyi- de oyrenrnelidir. eay doieleri boyu,ca geornorfoloji profilleri. gekilmasi olduqca vacibdir. Talabeler onun nezeri asastnt bilsalarde tec- rubi gekilda bela bir igleri heyata kegirtrnekle region haqqrnda daha yaxgr melumatlar elde edirler. Qudyalqay, Qaraqay, Val- velegay dereleri boyunca profillerin qurultnast telebelere oyre- dihnelidir.

155 .t

$akil 4.1. Ntigedi tedris-tacriiba bazasrnda nezerdo tutulan konpleks fiziki-cofrafi va iqtisadi cofrafi nrarq;rutlann sxemi

I Avtomobille nezarde tutulan rnargrutlar l. II Niigedi - Qonaqkend - Cirni (Velve legay - Cirnigay deresi ile) - 45-50 km 2. II Ntigedi - Buduq -Zeyid (Qaragay derasi ile) - 35-40 krn 3. II Niigedi- Qrrrz - Qrzrlqaya (Qudyalgay doresi ile)- 50 krn 4. II Ntigedi - Zuxur - Sdkiib (Caqacuqgay deresi ile) - 40-45 krn 5. II Ntigedi- Xrnahq - Xrnalrqdap(3713 rn)- 65-70 km 6. tI Ntigedi -Xagmaz - Nabran - Yalama - 65 krn 7. II Ntigedi - Quba - Qusar - gahdag - 60 krn II Piyada nezerde tutulan margrutlar 8. II Niigedi - Quba - Qrnnrzr Qasabe - l2 krn

I56 9. II NUgedi - Rustov - Qarnqarn - 14 krn (CaqacLrqgay deresi ile) 10. II Ntigedi - Digah (Qaragay derasi) - l5 krn I l. II Ntigadi - Yenikend (Aggay derasi) - l5 krr l2.II Ntigedi - Alekseyevka (Qusar n-raili dtizenliyi ahna baglarr) - l5 km 13. II Ntigedi - - l8 km

4.2. iqtisadi va sosial cograliya iizra gtil tadris tec- riibasinin tagkili Colrafiya fakiiltesinin I va II kurs talabelari tigtin gdl ted- ris tecrtibasi ilgtin nazarde tutulan proqramrn tarkibino agagr- dakr bdlmaler daxil edilir: I. iqtisadi-sosial cografiyadan kornplcks 9ol tacriibele- rinin aparrlfiraslntn meqsed ve vezifeleri. II. Regionun iqtisadi-sosial colrafi mdvqeyi vo osas ob- yektlerinin (fiztki va iqtisadi coflrafi) alaqali gokilde ciyrenil- rnesi ve ilkin tesvirinin hazrrlanmasl. III. Tozadlr obyektlare rralik margrutlann scgihnesi va kornpleks tasvirinin verihnesi. IV. Qol tecrlibe materiallannrn hesabatrnrn qiymetlendi- rihnesi. Gcisterilen bohnoler tizre gdl tecrtibesinin I kurslar tizre kegirilen rntixtelif fennlarden, elrni edabiy- yatlar ve xeritelerden istifada olunaraq Qr"rba rayonu vc ikinci Niiqadi kendi yerlegen erazi haqqrnda telebelere tacrLibeqaba[r zafl:rant timumi tanr gl rq melumatlarr n rn veri I rnesi. Burada xtisusilo I kr-rrsda tedris olunan - "YerEtinaslrq" ve "iqtisadi ve sosial cofirafiyanrn esaslan" fenlarinden ciyranilen nazari bilik ve anlayrg, obyekt ve proseslsri haqqrnda gol geraitinde eyani tanrg ohnaqla inforn-rasiyalartn toplanmast ve real veziyyetlerinin ayani dyrenilmasine nail olunur.

r57 Ozti de 96tda fiziki ve iqtisadi cofrafi geraiti, co[rafi ob- yekt ve proseslerin yerlerde eyani oyrenilrlesi aparlhr. Bele rnetodik yana$lxa co[raflyanrn enenavi olaraq esas vezifesittin- insan qruplannln rntixtelif fealiyyat ndvleri ile rneglul olmalart tigtin elverigli erazilerin rniieyyen edilmesi mesolasinin hellina nail olunur. Il kurslarda teqkil edilen gdl tedris tecrtibeleri ixtisaslaq- ma yoniimlti olub iqtisadi va fiziki co[rafi obyekt ve proses- lerin daha genig ve derinden

158 Mehz bu erazinin da[hq, dafeteyi ve deniz sahillari kontakt zonasrnda formalagdrlrna gdre gi.iclii "co[rafi enerji" yaranlnI$- drr. Mahz bele zonalar qadirnden srx meskunlagmasrna, insan- lann mtixtelif teserrtifat ndvleri ile meqfiul olmasrna gcnig im- kanlar agmrqdrr. Ona gore de bele zonalann her kv.rn2-a dtigan tebii enerji potensiah dtizen erazilerine r-risbetan xcyli ytiksok olur. Hemin tebii enerjinin terkibini tniinbit alli.ivial torpaqlar (eraziden axan gaylann fealiyyeti naticesinde), su ve bitki drtiiyti rekreasiya potensiah ve s.emele gatirir. Daghq ve dtizenlik arazilari elaqelendiren korrtakt zona- larr boyunca zencirvari geklinde geharler yaranrnlEdrr (canub zonasr Qabela-$eki-Qax, Zaqatala, Balakan ve girnal-garq ya- rnacr boyunca-$abran-Siyezen-Quba-Xagrnaz-Qusar ve s.). Qdl tecrtibesi dcivrUnde erazinin bu cofirafi rntixtelifliyi ile tanrghlrna ciddi diqqet yetirihnelidir. Bu istiqamat cofra- fiyanrn rneqfiul oldufu dnamli sahelarinden hcsab olunur. ikinci Ntiqedi bazasrnda gdl tecrtibasi zamanr aqagrdakr margrutlarrn kegirihnesi rnaqsedeuyfun sayrlrr: I kurslar tizra: 7. Orazinin rclyefi ve onun tabii sarvat- lerinin tedqiqi tizre marqrut. 2.Orazinin landgaft miixtelifliklarinin toserrtifat shentiy- yetinin 6yrenihnesi 3. Orazinirr gay gebakesi va su ehtiyatlarr 4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr 5. Orazinir-r tebii geraitinin meskunlaqrnaya tasiri II kurslar tizra: 1. Orazinin tebii potensiyahnrn rntixtelif- Iiyinin ciyrenihnesi. 2. Orazinin (rayonun) shalisi vo ya$ayrg rneskanlarinirt sosial-cofirafi geraiti 3. Rayonun kend teserrtifatr potensiyalrntn qiymetlen- dirihnasi 4. Rayonun sathq rnehsullart vcren esas sahalarirtin tnen- beleri

159 5. Rayonun sonaye saheleri ve tntiessisolerinin 6yrenil- mesi: yerlerinin segihnesi. illik gticti, sahibkarlrq forrnasr (6zal nrehdud rnesul iyyetl i cemiyyati), xattt n.ral bazasr, gal r qan i 59 i la- rin sayr. orta amek haqqr, osas mehstrl ndvleri. satltq bazartntn tehlili. 7. Rayon neqliyyatt ve ytik daqtnmalart 8. Rayonun rekreasiya-turizltr obyektleri ile tanrqhq. $ah- dafi ve Nabran turizm-istirahet komplekslerinin rntiqayisosi. I ve II kurslar tizre tegkil cdilen lnargrutlartn tizra etraflr oyrenilmesi meqsedi ile talebelerin hanst tneselalerin daha gox diqqet yetinnelerini temin eden etraflt proqraurlarl olmaltcltr ve bu proqramlar mtivafiq fenlerin boltnalari ile elaqelendirilnlo- lidir. Ozti de gdl garaitinda apartlan tecrlibelcrin gediEi zarnanl yerli dovlet, belediyya ve ozel taserrtifat rehbarleri ile gortiglar tegkil edilmesi faydah olardr. Yeni tedris-tecrtibe bazastnda colrafiya tedrisinin esas terkib hisselerindan birini tagkil eden iqtisadi ve sosial co[- rafiya bolrlosi tizre tedris tacrtibelerinin heyata kcairilrnasi rneqsedle xtisusi proqraln haztrlanmtE vo ona aEafirdakr b6l- meler daxil edihniqdir: L iqtisadi-sosial cofirafiya;jzre kornpleks gdl tacrtibalarinin apanltnastntn meqsad va vezifel eri. II. Regionun iqtisadi-sosial cofrafi tlovqeyi, esas fiziki va iqtisadi cofirafi obycktlarinin elaqali gekilde tiyrenilmesi' III. Tozadh obyektlera malik marErtttlartn seqihnssi, mtiqayi- seli tehlili ve bu obyektlerin kornpleks tesvirinin verilniasi. IV. Qol tecrilba rnateriallartntn hesabatttttn haztrlanlrasl.

I kursda kegilen mtixtelif fennlerden. ehni edebiyyatlar va xeritalerden istifada olunaraq Quba rayonu ve II Ntigedi kandi yerleqen erazi haqqrnda telebalerc tecrtiba oncesi titnumi tanl$- hq melurnatlart verihnelidir. Burada. xlisr.rsile. I kursda todris edilan - "Yerqtinasltq" ve "iqtisadi ve sosial cofirafiyanln osas-

160 larr> fenlorindan dyrenilen nezari bilik ve anlayrglar, obyekt ve prosesler haqqrnda, gdl qaraitinde eyani tanrg olrnaqla, informa- siyalarrn toplanmasr va real veziyyetin dyrenilmesine nail olu- nur. Hernginin gdl garaitinda fiziki ve iqtisadi colrafi rncivqe, tebii qaraiti va ehtiyatlar, colrafi obyekt va proseslar bilavasita eyani gekilde dyrenilir. Bele metodik yana$ma colrafiyanrn enenovi olaraq asas vezifesinin-insan qruplarrnrn n-rtixtelif fea- liyyet ndvlari ila rneggul olmalan tigtin elverigli erazilerin rntieyyen edilmesi meselesinin helline nail ohnafia irnkan verir. II kursu bitiren telabeler tigtin teEkil edilen gcil tadris tec- rUbeleri ixtisaslagrna ydntirnlti olub, iqtisadi va fiziki co[rafi obyekt ve proseslerin daha gcrriE ve derindon oyrenilrnesini temin edir. iqtisadi-sosial cofirafiya ixtisaslagrnasr tizra tocrtiba arazi- nin tabii resurslannrn, ohalisi ve meskunlagmasrnrn, tesarrlifa- trn salra va erazi strukturunun, formasrnrn (lokal xetti sepelan- rniq), ayn-ayn teserrtifat mtiessiselerinin, fima ve qirketlarin tedqiqi rine gekilir. Aparrlan gdl tedqiqatlannrn tehlili esasrnda rntixtalif sxemlar, diaqrarnlar, iqtisadi-sosial alaqeleri eks et- diren qrafikler, ilkin xerite-sxemler hazrrlanrr. Qdl garaitinda apanlan tanrghq mikro, lrezo, rnakro ve rnaqsedli margrutlar geklinde hayata kcgirilir. ilk ncivbeda Quba rayonu ve ikinci Ntigadi tecrtiba bazasr haqqrnda melumatlar verilir. Bele melurnatlar evvelceden mciv- cud elrni edebiyyat, statistik rnelumatlar. xoriteler va diger kartoqrafi k rnanbelerdan toplanrl rr. Bu melumatlar esastnda ilk ndvbade agafirdakt meseleler tedqiq edilir: l. Quba inzibati rayonu ve II Ntigadi kandi haqqrnda [imumi melumat. 2. Regionun fiziki, iqtisadi, siyasi co[rafi m6vqeyi, sahesi, serhedleri, tebii garaiti ve ehtiyatlarl, qlsa tarixi icmalr.

l6l 3. Regionun ehalisi, teserrtifatrnrn strukturu, senaye ve kend tesarrtifatr, neqliyyatr ve iqtisadi alaqeleri. II Ntiqedi bazasrnda Adl tecrtibesi zatrrant agagrdakr margrutlann kegirilmesi meqsadeuyfiun sayrllr. I kurslar tizre: 1. Orazinin relyefi ve onun tebii servetlerinin tadqiqi tizre margrut.

2.Orazinin landqaft mtixtel i fl i kl erin in tesarriifat eh e rniy- yeti baxrmtndan dyrenihnasi. 3. Orazinin gay gabekesi va su ehtiyatlan. 4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr. 5. Orazinin tebii geraitinin meskunlaqrnaya tesiri. II kurslar tizre: l. Orazinin tebii potensiahnrn mtixtelifl iyinin oyrenihnesi. 2. Orazinin (rayonun) ehalisi vo ya$aylg rneskenlerinin sosial-co[rafi Earaiti. 3. Rayonun kend teserrtifatr potens i ahnrn q iyrnetlendirihnasi. 4. Rayonun sathq mehsullan veren esas sahelerinin rnenbaleri. 5. Rayonun senaye sahaleri va mtiassiselarinin dyrenihnasi: yerlerinin segilmesi, illik gticii, sahibkarhq formasr (cizel mehdud rnesuliyyetli comiyyeti), xammal bazail, gahqan iggilerin sayl, orta amek haqqr, esas mehsul ndvleri, sathq bazannrn tehlili. 7. Rayon neqliyyatr va yiik dagtnmalan. 8. Rayonun rekreasiya-turizm obyektlari ile tanrghq. $ah- da! ve Nabran turizrn-istirahet kornplekslerinin mtiqayisesi. I ve II kurslar iizre tagkil edilen marErutlar tizre etraflr oyrenihnesi rneqsadi ile tolebolerin hanst meselelerin daha gox diqqat yetinnelarini temin edan atraflr proqramlan olmalrdrr ve bu proqramlar rntivafiq fanlerin bohneleri ile elaqelendirihne- lidir. Ozti de 961 geraitinde apartlan tecrtibelerin gedigi zatnant aidiyyatr olan yerli tegkilatlarda gdrtiglerin teEkil edilmesi fay- dah olardr.

t62 4.3. Geodeziya va kartoqrafiyadan gtil tadris tacriiba- sinin taqkili

Tacrti ban i n taS ki lin i n timumi masal a l ari I ve II kurslarda geodeziyadan tadris tecrtibesi tedris pla- nr ve tecr0belar proqramlna uylun kegirilir. Qol tecrtibasinin mtiddeti I kursda 2 hefte, II kursda 4 heftadir. Qcil tecrtibesi zamanr telebelerin geodeziya 6lgti iglerini: taxeometriya planalma igleri, optik ve iqrqmesafadlgenler ile mesafelerin 6lgi.ihnesi, texniki nivelirlema ve l:1000 miqyasda, kesma ytiksekliyi I m olan menzula planalmasrnrn yerina yeti- rilmesi nazerde tutulur. Gortilecek iglarin hecrni ve rntiddeti cedvol 4.1 -da verilmigdir. Cadval4.l Geo hecrni va miiddoti I rin nrivlari I Iarin hccmi Mtiddcti giinlcrlc L Taxeornetriya planahnasr 0, 3 krnl l0 Miqyas l:1000, h:l rn 150 pikct 2. Tcxniki nivelirlome 3 krn 4 Menzula planalmasr 0,5 kmr 3. l0 Miqyas I : 1000, h: 1,0 rn 200 pikct

Orazide gortilecek iqler iki hisseye bdltintir: Birinci hisseye taxeometriya planalmasl vo nivelirlame igleri, ikinciya - menzula planalmasr aid edilir. Her bir ig ayrrca rnaqbulla yekunlagrr. Tecrtibenin sonunda yekun qiyrnet yeterli goturulur. Qol tecrtibesinden evvel tecrtiba rehberi oz briqadasrnrn telebelari ile teqkilati yr[rncaq kegirir. Yrlrncaqda aqa[rdakr maselalar rntizakire edilir: - Geopoliqonun daxili qayda-qanunlarr ile tanrghq; - Briqadalara briqadirlerin segilmesi; - Otaqlar iizre telebelarin novbetgilik qrafikinin tertibi; - Talebalerin geopoliqonda tehltikesizlik texnikasr qayda- lan ile tantg oltnast ve bu xtisusi aktlarla tesdiqlenir,

163 - Telebelerin qdl tecrtibesinin proqraml vo onun yerina yetirihnasinin teqvirn planr ile tanrg olmasr; Teqvirn planr tutularken olgmalerin deqiqliyini artrrmaq meqsedi ile ehtirnal olunan tekrar dlgmeler nezarden kegirilir. Telabelar gortilen iglar bareda gtindelik yazmahdrrlar. Briqadanrn rehberi tecrtibede telebelerin gtindelik igtira- ktnt

164 topoqrafiya getiri, balta, taxeometriya menteqelerini niqanla- rrraq iigiin payalar. rntixtalif nov gol olgrne jurnallan, alatl:lrin yoxlanmasr, bucaq, mesafo ve planalma dlgrneleri tigtin taxco- metriya cedvelleri, dtizbucaqll koordinatlann hesablanmasr cadvellari, EHM-ler, qelomlar, rni.ixtalif rnarkah karandaglar, xetkegler (xatkeg i.igbucafir). Drobrgev xetkegi, pozan, enina rriqyaslr transportir, plan tertib etmok tigtin gertyoj ka$rzr, vat- rnan kafizr, $erti iqarelar cedvoli, rntixtelif rerrgli tuglar (qara, goy, yagrl, qehveyi), qotovalnik. Qol olgmelerina baglamazdan evvel blitlin alotlar texniki yoxlarnadan kegirilir ve nizarnlanrr. Yoxlarnanrn neticelari haq- qrnda jurnalda uy[un qeydlar edilir. Yoxlatnalar zarnanr sapll mesaferilgenle taprlmrg uzunluqlann dtizehnig qiymetleri teyin edilrnelidir. Dtizelig qiyrnetleri 40, 80, 120,160 ve 200 metrlor tigtin uylun bazislerde teyin edilir. Bazislarin 6z uzunluqlarr isa 20 rnetrlik lentla diz ve aks istiqametlerde olgmelerden ta- prlrr. Bu zatnan ahnan neticaler 1 bazis uzunlufiu nisbatinde farqlene bilerler. Sonra bazislerin uzunluqlarr saph rnesafedl- ganle tamasanrn iig mtixtalif hissesinda teyin edilir. Mesafe- olgen lresabatlan oz aralannda I oi_den gox olmayan olgtide ferqlanrnelidirlar. Belelikle, uzunluqlara dtizeliE qiyrnetleri #:S-Io..*'1,00 (4.1) dtisturu ila taprlrr. Burada D-bazisin pasport uzunlu[u, /- orta rnasafedlgen hesabatlarmrn orta qiymeti, p -ise 0,1 m de- qiqlikle hesablanrr. Qol dlgmelerine haztrhq igleri qurtardrqdan sonra briqada oz rehberi ile birlikda planr alrnacaq sahede taxeometriya ge- digi rnsnteqelerinin yerini mtiayyenlegdirir va payalar basdlr- rnaqla onlan niganlayrr. Menteqelerin yerlari ela segilir ki, kon- tur va relyef formalartntn plana altnmast tigiin bu yerlar eI- veriqli, eyni zamanda oz aralannda mesafe 150-200 m-dan qox ohnasrn. Payalar taxeometriya gedigi boyunca kasr geklinde 165 igarelenir: kesrin stiretinde menteqenin ncimresi, tnexrecinde ise briqadarun ndmresi yazir (meselen 1312). Bu iqler jurnalda taxeometriya gedigi sxeminin tartibi ile yekunlagrr. Taxeometriya gediginda bucaq ve mesafe tilgrnelerinden hansrnm birinci yerine yetirihnesi ele bir ahemiyyet kasb etrnir. Odur ki, menteqede miigahide agafrda veilen ardrcllhqda apa- nla biler: l. Alet menteqede qurulur, yeni, I srn daqiqlikle markezleg- dirilir ve aletin oturaca[r iifiqi veziyyete getirilir. 2. Ruletka vo ya tamasa ile aletin htindtirltiyti lsrn de- qiqlikle olgtiltir. 3. Qongu menteqelerde tamasalar gaquli istiqarnetda tutulur. +. Ufiqi daire tizre 00 yaxtn hesabat qoyulur (alidadanr frr- latmaqla) ve limbin barkidici vintini agmaqla durbini geri tamasaya tuglaytrlar, sonra lirnb berkidici vintle stxtltr. 5. Tuqlama zamant saplar gebekasinin qaquli sapr (bax gekil 4.1) tamasanrn (aga[r hissasinde) oxu ile, tifiqi sap 2 ise tamasada aletin htindtirltiytine beraber (ve ya 2,00 rn) bdlgti ile tist-tisto saltntr. 6. $aquli dairo alidadaslnln tarazt "stfir yerine" getirilir. 7. Uf,rqi ve gaquli dairelerden hesabatlar gottirtiltir, elece de 3 ve 4 tifiqi saplanna osason tamasadan tnesafe he- sablantr. a. Ufiqi daira alidadasrnln berkidici vinti boqaldtltr vo aletin durbini iroli manteqede tutuhnug tamasaya tuglanrr. Sonra (5)-(7)bendlarinde gdstarihniq erneliyyatlar takraren yeri- na yetirilir (3)-(8) emeliyyatlan yartmdafe teEkil edir. Birinci yarlm defe qurtardrqdan sonra durbini zenitden kegirir ve rniigahidani alatin bagqa daira veziyyetinde (3)- (8) ardrcrlhfrnda tekrarl ayrrlar. Neticede rntigahide tarn defe bitrnig olur. Mtigahidenin neticoleri cedvol 4.2-de gostarilen qaydada jurnala yazrlrr. Bu

166 jurnalda dlgmelerin yerine yetirilme ardrcrlhgr moterizede ro- qarnlerle gdsterihnigdir. Taxeometriya gediqinin ndvbeti rnantaqesina kegrnarnig- den avval jumalda hesablarnalar edilir ve dlgrna neticelerinin keyfiyyeti yoxlanrlrr. Ufiqi buca[rn yarrmdafeden taprhnrg qiyrnetlari 6z ara- lannda ^l (teodolit T30 tigtin) farqlena biler. Bela olan halda bucafrn orta qiymeti hesablantr. Sonra gaquli daireden gottirtilmtig hesabatlar hesablanrr. Ovvelca gaquli dairenin geri ve irali tamasalar ijLzra Srfrr yeri (Syeri) taprlrr. Teodolitin gaquli dairesinin bolgtilerinin o.zima qaydasrndan asrlt olaraq "Syeri" ve meyl bucafirnrn qiyrneti rntixtelif diisturlarla hesablanrr.

$ekil 4.1. Saplar gebekasi

T30 teodoliti tigtin hesablama dtisturlarr aga[rdakrlardrr: sirfiSditEv *I'si, sEln ,i'4 ,1'! Str:"*, - = ]fl,t$ 'sr = 5E$S -.I,fet{ |+,5.] p:,Sffe+'i-ctr$B*I80* (4.4)

167 Cadvel4.2 Taxeometrik planalmanrn 961 6lgmeleri jurnah Tarix: l5 iyul20l3-ci.i il: hava: tutqun Mtiqahide etdi: Memmedov E. E. Yazdr ve hesabladr: Oliyeva G. T.

i dairc Mtigah. Saquli darrc h Mtiqa- Bucaq lncnt. Dairc Hesa- &'eq. ff*r**. SYeri Mcsafc Mcnteq. hidc SaiD tamasa Yez. batlar daira Hesabat- Hesabat S &** Ne-si,alct. mentc- orta hes. &n, \xz. laro D. htin.l qclori Sol D $r &r,** urilatr rF

LL) Q) G] -0.62 0.00.0 t79 4t.7 I 15.8 M47 Sol lft9 58.7 M47 Sol 0-00. r 15.8 0.00 I 15.8 Z (e) /s\ G) I 15.8 -0.62 t/651.25 I83 1.26 0 18.7 o" l ll. I l5.fi Sac (6) 68.7 5 2t65 (a LE] Il{t 2165 + 0"0 Sqs 180 Sol tTrJ 43.0 206.0 205.8 -4.63 511.5 1.26 0.5 00.4 l-L2] 205.6 ( l0) In8 -0.00 SlS I 18.0 -1"I7.5 105.7 8 58.7 i83 -1.6..1 205.8 (u)

Yoxladr: Karimov $. O 168 (4.2) dlrsturu ile hesablantrrrg " SYeri"-nin qiymati ve "geri", "iroli" tarnasalar tiglin "SYeri"-t'tit.t qiyntatler fercli +1' gox olmamahdrr. Mesafa hesabatlan arasttrdakt ferq (rrttixtelif !. yarundefalarden) il -den boytik dcyilse, / orta qiynret !s& taptlar, daha sonra taxeometriya cedvelleriniu ve EHM-lerrtrlrl kdrneyi ile menteqeler arasl tifiqi tnasafaler S vo nisbi yiikseklikler h hesablantr: ?r-fr r(-*--r-r,-t-.s" (4.5) .1 s =;Ssl:nlZu' e.6) S:Dc'os2t, (4.7) Hriirtt.r:H,,,rut,tq,t*h (4'8) Burada: i-aletin htindi.irltiyii, v tal'llasadan (3) sapr ila hesabat, D-olqtiltirntiq mesafenin orta qiymatidir. Dtiz vo aks istiqamatlerda altntrttg tifiiqi lnesafeler ferqi -! D feroini ahnatnahdtr. -diLfJ Dtiz ve eks istiqarnetlarda hesablannrtq nisbi ytiksaklikler *'A (rn1 ferqi ise ffi,sm-dan gox olmamalrdrr. Taxeometriya gediqi qurulduqdan sonra planahna iElarinin icrastna baqlanrlrr. Pla- nalma taxeometriya gediEi ila eyni vzixtda da apanla bilar. Bu zaman rniigahidegi ile tatnasa tutanlar arastnda atrla;ma ya- ratmaq tigtin xtisusi siqnallardan (sas siqnalt, bayraqcrqlarclan) istifade edilir. Birinci planahna menteqesinde tacrtiba rahberi talobelarle birlikde erazini oyrenir ve bu menteqe radiusunda ltatlst noq- telerin piket (saciyyevi) noqteleri oldufunu gostarir, abris tertib olan me- edir. fr rniqyash planahnada kontur noqtelerinsdek safenin 100 m, relyef ndqtelerine ise 250 m olmastna tcaze

t69 verilir. Xiisusi ile abrisin seliqeli ve tam rntifesser tertib edil- mesi zeruridir, gtinki planrn deqiq crzrlmasr ondan asrhdrr. Kontur noqteleri esason qtitb tisulu ile, noqtelarin ytiksekliyi ise triqonometrik nivelirlerneden taprlrr. Menteqede rntigahide agafirdakr ardrcrllhqla apanla biler: 1. Alatin rnantaqede qurulrnasr, onun htindUrltiytintin olgLihnasi ve gaquli dairanin SYerinin teyin edilmesi. 2. Teodolitin limbinin cehetlendirihnesi, yeni limbin 0 derace bdlgtisti taxeornetriya gedigi terefi istiqarnetinde olmahdrr (lirnbi fi rlatrnaqla). 3. Alatin baxrq borusunun piket nriqtesinde tutulnrug tanra- saya tuglanrnasr. $aquli sap 1 (bax, qekil 4.1) tarnasanrn oxu ile, sap 2 ise aletin hiindtirliiytine beraber bdlgti ile (relyef buna irnkan vermirse, har hansr bagqa tarn bdlgii ile) tist-ilsta salrnrr. 4. $aquli dairenin tarazrnrn "srfir yerine" getirilmesi. 5. Ufiqi va gaquli dairelerden, mesafa saplanndan liesa- batlann gottiri.ilmesi, jurnalda piketin adrnrn qeyd edilniesi. 6. Sonra rntigahidegi tamasa tutan iggiye ndvbeti piket ndqtesine kegrnek haqqrnda siqnal verir. Mentaqede piket noqtalorinin rniigahidasi baga gatdrqdan sonra lirnbin baglangrc cehetlendirilmssi tekrar yoxlanrr va onun deyigrnesi 2'-den gox olmamahdrr. Olgmalerin jurnalda yazrlrg qaydasr cedvel 4.3-da gosterihnigdir. Btitiin erazi tigtin piketler ardrcrl ncimralanir. Abris ve jurnalda her bir piket eyni reqemle nomrelenmelidirler. Qeyd: piket noqtelarinin rntigahidesi alatin hor hansr bir daira veziyyatinde apanlrr (gox zaman SolD vaziyyetinde). Qol iglari qurtardrqdan sonra dlgme neticelerinin kameral iglenrnasi baglanrr. Birinci n

170 son menteqelerin koordinatlan ve baElanfrc direksion bucaqlan melum olmahdrr. Taxeometriya gediginde bucaq aqrqlhfr ,fi' : 1'1*ffi]' qiyrnetinden gox olmamahdtr. Burada n - gedigde teraflerin sa- '*r,u : yrdrr. Oger bu qert odenilirse, 619tihnti9 bucaqlara # dtizeliqleri edilir, ddenilmirse, onda bucaq olgrneleri tokrarlan- mahdtr. Tereflerin direksion vs rumb bucaqlarr 0,1' deqiqlikle hesablanrr.

Cadvel 4.3 Taxeometriya planalmastnda piketlerin yaziryt Tarix:15.07.2013-cti il Menteqa JYe 1165 i:|.26m H,r.n1:147.66m Sa[D 0'1 8,7' SYeri:0'00,2 1' SolD 179 41,7 Mtigahide etdi: Verdiyev K.M. Yazdr ve hesabladr:Quliyev i. Q.

Pikct Utiqi $aqul i lerin D S h h H daira daira Ns-si Sol D M47 0 00 t.9 2.7 5.1 t.46 96 95.9 t41.0 7 r8000 358 t4 6 4 0

I 5 0.2 1.00 82 82.0 145.8 8 226 l0 358 54 7 4 I I l(r. 2.0 0.2 2.2 L00 Il6 t45.4 9 249 02 359 00 0 4 4 8 0.9 I 2 2.2 0.32 88 tilr.0 t45,.1 l0 288 30 359 22 7 1 I t.2 4.1 127 2.lt 141.6 128 ll 289 46 l5ri 4l lll7 9 7 1 I 00 1.8 I t.1. 3.8 t5l .5 L54 I I5 t2 60 09 r54 9 0 0 0 r23 1.4 0.2 I I l4ti.8 0.3 8 r28 l3 97 22 0 3rl 0 3 4 9

M47 000

Yoxladr: 17 .07 .2013 Yusifli T.S 17l Taxeometriya gedigindo koordinat artrmlan, manteqalerirr koordinatlarr ve koordinatlara dtizoliEler 0,lrn deqiqlikle he- sablanrnahdrr. Tereflerin uzunlu[u saplr ntesafeolgenla dlqtiler- so, onda gedigin perimetri tizre nisbi daqiqlik $ * ] -aen bdytik olmamahdrr. Taxeornetriya gediginde htirrdi.irltik izre agrqlrq isa o'*4'heddinde f, icaza verilir. Bele olan halda lsrn deqiq- ,.$t s- .rE IikIe rnenteqelerin htindiirltikleri hesablanrnahdrr. Kameral iglerda sonuncLl erneliyyat planrn tertib edihra- sidir. Tacriiba zamanr her bir briqada 6z olgrnelerirra esasen l:1000 rniqyasda, kasrne ytiksakliyi lm olan plan tartib etmoli- dir. Briqadanrn har izvti 6z gol olgrlelerine asasen planrn uy- lun hissesini tertib edir. KarandaEla iElenmig plan btitovltikda dtizeldilir ve rntitleq qebul edihniE Eerti igarelerde tugla yekun iqlenrnalidir.

Texniki nivelirlanta Texniki nivelirleme zamant nivelir gedigi manteqelerinin htindtirltikleri hesablanrr. Texniki nivelirlerne tigtin briqadaya agaIrdakr alatler lazrrndrr: tarazh (H3,H-10) vo ya kornpensatorlu nivelir (HC4,H-l0KL), qtativ, nivelir tanrasalan dasti, topoqrafiki ge- tir, balta, nivelirlerne jurnalr, qelern, bagtnaqlar (ve ya tarnasaaltr lar). Qol nivclirlerne cilgmelerinden evval nivelir ve tamasalar yoxlanrnah va nizamlanmahdrr. Bu zarnan esas diqqet silindrik taraztn bol gi.istintin qiymetlendiri hnes i, nlesafedlqen in ernsar r- nrn teyin edilmesi ve nivelirin esas $ertinin yoxlanmaslna y6- neldihnelidir. Silindirik tarazrn bolgiistinii qiyrnetlendinnek tigtin nive- lirdan taqriben S+r50rn mesafeda tarnasa tuturur. Bu rnesafa ruletka ve ya olgi.i lenti ile deqiq taprlrr. Sonra aret dairevi ta- 172 razrn komeyi ile qurulur va silindirik tarazrn qabarcrlr (qovuq- cuq da deyilir) elevasyon vint vasitesila obyektive dolru rncyl- lendirilir (2-3 b6lgti). Bu vaziyyeta uyfir"rn olaraq tanrasadan cr1, qabaqcr[rn kenarlartndan isa EI,.g,g, &*6, hesablarl oxunur.

Qabarcrq okulyara do!ru rneyllendikde ise tre,&r&,J vo fuor*rr hesabatlan g6tiirtiltir. Tarazrn bir b6lgtistintin qiyrneti r &sg1+116,91 85gs *$a,pp ,*---- t1"t

(az-at ) T 206265" (4. l0) NS (4.9) ve (4.10) dtisturlan ile hesablanrr. Qiyrnatlor arasrn- dakr ferq 3"-dan gox olmarnamrldrr (t 3 defe teyin edilrr-ralidir). Mesafecilgenin arnsalr isa uzunlufu rnalurn bazisde tayin edilir (3 dafe tokrar dlqmenin orta qiyrnati taprlrr). Nivelirin asas hendasi gerti ondan ibaretdir ki. baxrq; bo- rusunun vizir oxu silindrik taraztn oxlura parallcl olrlalrdrr. Kompensatorlu nivelirde ise bu gert ondan ibaretdir ki, vizir oxu kompensatorun kdmeyi ile avtornatik olaraq iifiqi va- ziyyete getirihnelidir. Bu gertin ddonilmasini yoxlatnaq maq- sadi ile uzunluflu 50-70rn olan xett trn'e dijz ve aks istiqa- rnotlerde nivelir vasitesi ile ytikseklik teyin edilir. Ovvelce rti- velir birinci noqtede (A) qurulur vo orlttlt htirldtirli.iyti a7 tilgtiltir (tarnasa ve ya ruletka ile), sonra silindrik tara n qabarcrSrnr "srfrr"-yerina gatirmakle ikinci noqtede (B) tutulnru$ talnasa- dan bthesabatt gottirtiltir. Eyni qaydada, alat B ntiqtesinde qu- rulduqda a2 ve b2 hesabatlan gdttirtiltir. Nivelirin asas qartinin sehvi xetti cilgiide (o, + o,)- (t, +r, ) X- (4. r r) 2 dtisturu ile hesablarrtr. Bucaqla bu sehvin qiyr-neti ise (at + a1)-(tr, +trr))'p" l- (4.12) 2S n3 dtisturu ile taprlrr. Ogar l>/0"-dirse (ve ya X>2mrn), onda asas gertin ddenilmesini ternin etmak tiEtin elevasiyon vintin kdrnayi ile A noqtesindeki tamasada (nivelirin II vezityyati) b:(biX) hesabatr qoyulur. Bu zatnan tarazrn qabarcrfirntn "stftr ye- rin"den meyllenmesini taraztn dtizeldirici vintlerinin kdmeyi ile aradan qaldrnrlar. Kompensatorlu nivelirlerde (b2+X) hesabatr saplar gebe- kosi vasitesi ile diizeldilir. Nivelir tamasalartntn yoxlanmas I zafiianr onlartn keyfiyyet gostericilerinden elavo, her bir tatnasa tigtin dabanlar ferqi ve tamasalar arast stftrlar ferqi rntitleq tayin edihnelidir. Bu gdstericilsrden dlgrnelerin hesablanrnastnda istifada edilir. Aletler yoxlamanr kegib ige yararlr sayrldrqdan sonra gdl iglerine baqlarnaq olar. Ovvelce yer tizerinde nivelir gediqinin yeri mtieyyenlagdirilir. Qdl tecrtibesi zanranr briqadadakr tele- balarin saylna baraber bcihneden ibaret 2-3 knt uzunlulunda ni- velir gedigi yerine yetirilir. Har bohnenin uzunlufiu 400-500tn ohnahdrr. Bohnelerin sonunda 40-50 srn uzunlulunda payacrq- lar basdrnlrr ve bu payacrQlarrn htindtirliiyti nivelirlameden ta- prhnahdrr. Texniki nivelirlema gediqleri bir istiqarnetda qurulur. Bu zarnan "ortadan nivelirleme" tisulundan istifade edilir. Arallq noqtalarda tamasalar bagrnaqlar va ya tarnasaaltt tizarinda qurulur. Aletdan tamasalara olan rnasafa 150 nr-den gox olurarra- hdrr (orta mesafe l00rn). Vizir oxu yer sathinden 30 sm htin- dtirltikde kegmslidir. Tamasalardan (geri ve irali) nivelire olan tnesafaler ferqi l0rn-dan gox icaze verihnir. Tanrasadan hesa- bat gotiirmezden evvel silindiktaraztn qabarcrfir tntitleq "srfir yeri"ne getirihnel lidir. Nivelir stansiyastnda hesabatlar agagrdakr ardtcrlhqla apanlrr:

174 l. Geri tamasanln qara rengli terafindan orta ve yuxarl saplara flezer en hesabatlar. 2. ireli tarnasanln qara rengli terefinden orta ve yuxan sap- larla hesabatlar. 3. ireli tarnasanln qlrmlzr rengli terefinden orta sapla he- sabat. 4. Geri tamasanrn qlrmlzr rengli terefinden orta sapla lte- sabat. Nivelirleme neticelerinin jurnalda yazlry qaydasr ve ardt- crllrfir (nomrelerle) cedvel 4.4-de gosterilmiqdir.

Cadval4.4 Nivelirlerre neticelerinin jurnald a y anlryt Tarix: 17 iyul 2013-cti il Mtiqahidegi : Memrnedov E.E. Hava: tutqun Yazan: Oli G.T Geri ve Tamasa tizro Stansiyalann ireli hesabatlar Ytikscliq l\i-si, Orta ytikseliq tamasalara (nisbi Piketlerin (mm) olan Geri ireli yi.ikselig) Nq-si mesafelar tamasa 0072(2) r 388(4) -r33lfl l) 1 29t(s\ Ne-l l-2 03630 ) 1694(3) -1433/L2) 306(6) -t332(14) 5043(8) 6476(1) r02(13) -15l-ls _r-L 4680(e) 4782(t0)

0899 2167 233 -1260 1132 2392 z 225 -1260 -t260 2 I 5915 7075 8l-7 - 100 4783 4683

12453 -5184 -2592 Yoxlarra I 085 17637 t7637 I

177 taprhnrg 1., uzunluqlan ferqi Ll I nisbetinde, nisbi l, - 2000 yi.ikseklikler farqi isa lOsrn-den gox olmarnahdrr. Nahayet, nomoqram ernsallannrn faktiki qiymetleri agaSrdakr sade diisturlarla hesablanrr: rr f, ig. I{^ (4. r s) = ".;-f ft; = $r*.i., (4.16) Burada S' = K., ./, h' = K,, .1,, K,ve K1, nomoqram emsallarrnrn pasport qiynretleridir. Menzula plangeti planahnaya hazrrlanarken aga!rdakrlar yerine yetirilir: 1. Drobrgev xatkeginin korneyi ile kilornetrler qebekesinin qurulmast; 2. "Qauss-Kryuger koordinatlan cedvali"ndan istifada et- rnekle planalma erazisi trapesiyasrnrn nomeklaturasrnrn, olgtilerinin ve ktinc noqtelari tiqtin dtizbucaqh koordi- natlanntn teyini; 3. kilometrler gebekesinin xetlarinin qiyrnetlendirihnesi va trapesiyanrn ktinc noqtelerinin plangetda gdsteri hnesi; 4. planalma erazisinda yerleqen geodeziya gabekesi rnan-

teqelerinin plangetde gdstarilmesi ; 5. orientir xetlerinin istiqamet bucaqlarrnrn hesablanmasr

ve planqetde gosterihnesi ; 6. trapesiya gergivesinin, koordinat qebekesinin, geodeziya mentaqelerinin va orientir xetlerinin davamrnrn tugla gekihnesi; 7. yiikseklik kalkasrnrn hazrrlanrnasr (plangetin tizerinda). Verihniq ytikseklik nciqtalerinin kalkada stireti grxanlrr.

178 Bu zaman kalkada karandagla plangetin ktinclari gds- terilir; 8. planqetin menzula taxtastna kigik rnismarlarla berkidil- mesi; 9. menzula "kdyneyinin" yaptqdtrtlmast. Bundan evvel menzula taxtasrnm alt terefinde "gimal-cenllb" istiqa- rneti qeyd edilmelidir; 10. geodeziya menteqelerinin, orientir xetlerin, trapesiya ktinclarinin gdrtinrnesi tigiin menzula "kdyneyindan" "pancerecik"lerin agtlmast (5x5mm dlgiide) va trapesiya gergivesinin gekihnesi. Menzula planahnasrnda istinad gebekasi hendesi gebskeni geniqlandirrnak yolu ila rnenzula gedigleri qurmaqla yaradrlrr. Birinci tisuldan o vaxt istifada edilir ki. planahna erazisindon en azi tig tnelum geodeziya menteqesina (lkm-dan uzaq ol- rnayan) gortintiEler olsun. Melum geodeziya rnenteqlerinde pa- yalar qurulur (4-6m htindtirltiytinde). Bu payalartn htindtirltiyti manteqelerin rnerkezlerinden teyin edilmelidir. Sxematik gertyojlarda hor bir payanrn htindtirltiyii va n6mresi qeyd edilir. Sonra qrafiki yolla ters geodeziya kasdinnelerinden yeni men- zula menteqalerinin yeri taprlrr. Bu zaman yaranan "sehvler tig- bucafirnrn" teroflerinin uzunlu[u 0,2ntnt-dan gox olmamalrdrr. Daha sonra hendesi gabakenin tnenteqelari arasrndakl mesa- feleri plangetden teyin etmekle (lz daqiqlikle) triqonornetrik nivelirlarno dtisturu ile gebakalerin terefleri iizra nisbi ytik- sekliklar taprlrr. Nisbi ytikseklikler arasrndakr ferq har l00nr rnesafeye 4sm-den gox olmamaltdrr. Poliqon tizre yol verilen ytiksaklik aqrqlr!rnrn yoxlarrrl- masr agafirdakr dtisturla hesablanrr:

.lttttLeritcn =o,ZontJL , (.17) burada L-poliqonun perirnetri, km-lerla. Poliqonun ytikseklik agrqhfir (4.17) dtisturu ile hesablan- rnrq qiymatden kigik ve ya beraber olarsa, onda hernin ytiksak-

179 lik agrqhfir poliqonun taraflerinin uzunlufiuna mtitenasib ve aks igare ilo btittin ytikseklikler arasrnda paylaEdrnlrr. Menzula gediqleri geodeziya menteqeleri arasrnda gorti- ntiqtin tamin olunmadrfir erazilorde yerine yetirilir (BDU-nr-rn Quba tedris-tecrube ve istirahet bazasrnln erazisi belelerin- dendir). Tedris tacrtibesi zamant menzula gediEinin uzunlufu ba- zantn erazisinde relyefi nazere ahnaqla l,Skm-den artrq olma- mah, taraflerin uzunlu[unun ise 100-200m gottirtihresi meqse- deuyfiundur. Tareflar 200m-dan uzun olduqda, hisselere bdltin- rnokle olgiiltir. Menzula mentaqesinda rntigahide agafirdakr ardrcrllrqla yerina yetirilir: l. menzulanrn mantaqeda qurulmasr (rnerkezleqdirilmosi, nivelirlonmasi ve cehetlendirihnasi). Cahetlendirrne esasen sol daira veziyyetinds yerine yetirilir; 2. aletin htindtirltiytintin olgtihnasi. Ruletkanur kdmeyi ile menteqenin morkezinden menzula taxtasrnrn alt rntiste- visina olan masafe dlgtiltir. Sonra kipregelin baxrg bo- rusunun firlanma oxundan mcnzulanrn alt rntistevisina olan rnosafe (sabit kemiyyet) alave edilir; 3. planahna erazisi tigtin rnaqnit eqrabinin inhiraf bucafir bussol vasitesi ile teyin edilir. 4. mtigahide edilan tnenteqeda tamasa tutulur ve kipre- gelin baxrq borusu ona tuglanrr. Kipregelin parallel ha- reket edan xetkeginin kdmayi ile nltigahide rrenteqe- sinden kegrnekla istiqarnet xatti gekilir. $aquli dairaden vs mosafadlgan saplardan uy[un hesabatlar gdttirtiltir, aruzintn relyefi irnkan verirse, baglan[lc tifiiqi xett ta- rnasa [izra alatin htindtirli.iyi.ina berabar bdlgtiye tugla- nr. Bu zaman gaquli dairenin silindrik tarazr "sifir yeri"nda olmalrdrr;

180 5. aletin "saE" dane veziyyetinde gaquli daireden hesabat grittirtiltir; 6. mtigahide menteqesinden miigahida edilen menteqeya olgtilmi.iq mesafe plan rniqyasrndan istifade edilerek plangetde qeyd edilir; 7. rnenteqelardeki olgrne neticaleri agaftdakl teleblere cavab verrnelidir: - dijz ve eks istiqarnetlere dlgtilmUg tareflerin uzunluqlarr Ll I I 2000 - gaquli dairenin "sifir yeri" olgrneler zamant sabit qal- rnahdrr( KA-2 tigtin 2', KH iigtin l' haddinde); - diz ve eks istiqametlerda olgtihntig nisbi ytiksaklikler teroflerin uzunlu$u 250rn-dek olduqda l0sm, 250rn-dan uzun olduqda ise har 100m masafeye 4srn ferqlena biler. Menzula gedigi tizrs: - xetti agrqhq f , < lmm (plangetde); - nisbi xetti aqrqlrq I ^ L, - ; )s 2000 - ytikseklik tizre agrqhq .lttilvctitu = 0.2Om.J-tf* 0'4m!km ve yA i[t""t'Lt'itt'u - (4' 18) 4tt ' burada L- rnenzula gediginin perimetri, r- tareflarin sayrdrr. Oger menzula gedigi iizre hesablanmtg agrqhqlar (plan, ytikseklik) yol verilendirse, onda xatti agrqlrq parallal xetlar tisulu ile gediqin menteqelarinin yerini baqlanfirc menteqeden olan mesafalere uy[un stirtigdiinnekla, ytikseklik agrqh[r iso te- reflerinm uzunluluna rntitenasib paylanrnaqla aradan qaldrnlrr. Cadval 4.5-de menzula gedigi jurnah gdsterihnigdir.

181 Cadval4.5 Menzula gediqi jumah l: J"l!1 Tarix: I 8.07. 13 Mtisahide rnenteqesi: Nsl Ho s 120 ho,, -4.31 Mtigahidc edilen msnteqe: H J\i2 +00 05,9 +10 23,0

+0 07,0 SaE D +t 23,5 -0 01,2 S.Yeri -0 00.5 +0 04,5 Sol D +122,5

s +7 30 U +1 45

+0,70 n +9,19 -1.34 i*r t.2l +2,04 T + I 1.00

6,40 -6.13 -4,35 H +4,27

Planalmaya baglarnazdan evvol tecrtibe rehberi erazini briqada tizvleri araslnda payla$dlrmalr ve rnenzula planalmasr- na dair telirnat vo rehber senadlerin talableri ila talabeleri tanr$ etmolidir: 1. Menteqeden piket (tamasa tutulan ) nciqtelerina olan ma- safe 250 metrden gox olmamahdrr. 2. Aydrn konturlu yertistti obyektlerin istinad planalma man- teqalarina nozeron plan veziyyetindeki xeta 60-dak meyl bucaqh agrq eraziler tigiin planEetde lmrn, bagqa eraztlor iigtin isa l,5mm-dan artrq ohnamalrdrr. 3. Planda olgtisti O,3rnillimetrdan kigik olan eyri kontur xet- lari dtiz xetlerle evez olunmahdrr.

182 4. Ndqtelerin plangetden horizontalara esasen tapthntg va bi- lavasite yer tizerinde aletle olgtilmiiq htindiirltikleri arastn- da ferqlanrna nreyl bucafr lo-dek olan erazilerd, ] kr.rl.

ytiksekliyi, meyl buca[r 10-den-60-dek olan .rurit"r-0, im i3 kesma ytiksekliyindan artrq olmamahdrr. Ba[h eraztler, hernginin da! ve daleteyi rayonlarda xetalann yol verilan qiyrnetlari 2 dafa arttrtltr. Tolebeler bilmelidirler kr, yalnrz gortinen obyektlar ha- min menteqeden plana ahnmahdrr. Gortihnasi gatin olan va ya grirtinmeyen digar ndqteler yaxgr gdrtinan ntenteqeden ve ya elave kegid menteqesi qurrnaqla plana altnlr. Planalrna zatnant sistematik olaraq planqetin mentaqade cehatlendirilmesi yox- lanrnahdrr. Orazinin tafsilatr ve horizontallar bilavasita gcilde lazttni piket noqteleri yrfirldrqdan sonra planget tizerinde ctzrlmaltdtr. Eyni zamanda piket ntiqteleri va menzula menteqeleri de her gtin iqin sonunda plangetden ytiksaklik kalkasrna kcigtirtilmeli- dir. Piket ndqtelerinin mtigahidasi yuxanda gostarilen ardtctl- lrqla yerine yetirilir. Yalnrz o farqle ki, bu halda rntigahideler yalnrz aletin "sol" daire veziyyetinde apartltr. Cedvel 4.6-da menzula planalmast jurnah ve hesabatlartn yazrhg qaydasr gosterihniqdir. Piket ndqtaleri btltovllikda arazi iizre ardtctl nomrelanir. Hsr briqada eraziizre alave olaraq 2 keqid mentaqesi ve I bus- sol gedigi (ba[h erazide) qurmaqla, menzula planalrnasr ycrine yetirilmelidir. Tecrubs zamarrt Bussol gediginin uzunlulu 600m, pert- metr iizre nisbi xetti agrqh!r 4 fi (4.1e) Tr = ;ffi' hiindtirltik agrqh[r ise

183 n * i* (4.20) haddini kegrnemelidir. Burada h-relyefi n kesme ytiksekliyidir

Cadval4.6 Menzula planalmasr jurnah Tarix: 20.07 .2013; menteqe 5; i:1.31; H:167,98rn; SaE D :+1037; Sol D:-1"37'; S.Ye.i 0000'

Miigahide etdi: Mernmodov E. E Yazdr ve hesabladr: Ol G.T Pikctlarin S Sa[D .v h i+./- h H Pikctin Is-si ve ya adr SolD r5 38.s 0 167.8 Yol 0.21 0.21 l6 80.8 0 167.9 Mcgenin 0. r0 0. r0 kenarr t7 138.0 2.10 0 2.10 170.t Yol 18 136.5 2.60 0 2.60 t70.6 Qer.r.renin sorhadi 19 152.0 0.20 0 0.20 168.2 20 92.0 0.12 0 0.72 168.7 Yol Yoxladr: 23 iyuJ 2013-cti il Kerimli $.O

Plangetin crzrlmasr miixtelif rniqyaslarda topoqrafiki planlar tigtin qebul edilmig qarti igarelar esasrnda icra edilme- lidir. Trapesiyanrn gimal gergivesi tizerinde (plan ve ya xerita- nin) nomenklaturasr ve planalma ili ortada yaz:irt; ededi va xat- ti rniqyaslarr, relyefin kesme yiiksekliyi cenub gergivasinin al- trnda, cenub gergivasinin solunda gcil tecri.ibesi aparan miielli- min soyadr, sa[da ise planalmanrn baglanfirc ve qurtarma tarixi qeyd edilir.

184 Plangetin yan tereflerinden birinda (adetan safidan) erazi- nin talebelar terefindan planalrnma sxcmi ve gol yoxlamasrnrn naticaleri gOsterihnig cedvel verilir. Ytiksaklik gkalasr "Topoqrafiki planalmaya dair teli- rnat"rn teleblerine uylun iglenrnelidir. Bele ki, kalka [izerinde esas geodeziya istinad menteqaleri qrrmrzr rengli tugla, lrandesi gebeke ve menzula gedigi mentaqeleri-qara, bussol gedigi ve rnaqnit eqrebinin inhirafi- gciy, su hdvzesi-yagrl, gcil yoxlanrasr piketleri-qrnnrzr tugla gdsterilir. Geodeziya ve planalma istinad menteqelerinin yanrnda kesr gaklinda: suretde onlarrn ndmresi. maxracda iso htindiirltik qiymati, su hcivzesi noqtelarinde ise 0,lm deqiqlikle yalnrz ytikseklikler gostarilir (gekil 4.2).

$ekil 4.2. Altra[ac tedris-tecrtiba bazastntn menzula planr (2009-ci il)

185 Planget, menzula planalmasr jurnah ve ytikseklik kalkasr tarn iqlendikdan sonra gdl yoxlanmaslna teqdim edilir. Yoxla- fira zamant Potenot maselesinin hellinden planget tizarinde iste- nilen yerde yeni bir menzula menteqesinin yeri teyin edilir ve 5-10 yoxlarna piketlori gdttinnekle planlarnantn deqiqliyi yazir. Yoxlama zamanr rntieyyen kobud sehvlar tizara gtxartlar- sa, planrn hernin hissasi yeniden iglenmalidir. Nehayet, tecrli- gol "yetarli" qiyrletine teq- banin sonunda btittin rnateriallan -- dirn edilerken gol yoxlamastntn neticeleri rntitleq nezere altn- mahdrr.

4.4. Hidrometeorologiya ixtisasr iizra gtil tadris tacrii- basinin tagkili Hidrometeorologiya ixtisasr tizre tehsil alan I ve II kurs telabelori tecrtibe zamant aqafirdakr praktik igleri yerine ye- tirmelidirler: I kurs talabalari: l. Orazinin fiziki-cografi ve iqtisadi sosial qeraiti ile tanrghq. 2. Qaragayrn derasinin fonnast ve rnorfoloji elernentlari ile tanrghq. 3. Tecrtibe bazast erazisinde cihazlar vacitesila 900, 120", 1500, 1800 va 2100-da havanrn tcmperaturu, riitubetliyi, tazyiqi, ktileyin siireti ve istiqanreti tizerinde rntigahi- delerin aparrlmasr ve toplanmrg rlalumatlarrn tehlili. 4. Sarnur-Abgeron kanahna baxrgrn kegirihnesi. 5. Taxtakdrpti su anbarrna baxrgrn kegirihnesi. 6. Orazideki suvarma gabekesi ile tanrqhq. 7. Orazideki su techizatr qebekasi ile tanrghq. 8. Samur-Yalama Milli Parkrna tnargrut tagkil ederak ora- dakr bulaqlar ve su-bataqhq kompleksleri ile tanrghq.

186 II kurs talabalari: L Qaragayda mtiveqqeti hidroloji rni.iqahida tnenteqesinitt tegkili. 2. Suyun seviyyasi tizerindo n-rtigahidalar. 3. Suyun fiziki xassalarinin teyini. 4. Su serfinin mtixtelif usullarla dlgtihnesi. 5. Su serfinin hesablanmasr. 6. Qayrn enini profilinin tartibi. 7. Qayrn uzununa profilinin tertibi. 8. Qay deresindeki izlere gtire maksitnal su sarfinin hcsab- lanmast. 9. Qaragayln axtm xarakteristikalartntrr hesablanlnasl. 10. Asrh getirmelar serfinin dlgtilmesi. 1 1. Asrh getirrneler serfinin hesablantnast. 12. Suyun bulanrqhfirnrn teyini. I 3. Dib gtiktinttileri ntitnunosinin gtittirtilrnesi. 14. Getirmelerin qranulometrik terkibinin tayini. 15. Qaragay tizerindeki Riik liidroloji manteqesine yerina yetirilen rntigahidelarle tanrqhq. 16. On azr lki gtin rniigahidalerin apartlrnastnda igtirak et- mekle Quba rniiqahide menteqesinin igi ile tanrqhq ve elde edilmig melumatlar tizra rneteoroloji elementleritt sutqahq gedig qrafi qlerinin qttrulmast. 17. On azrbir defa iqlim kegid zonaslna rnarqurutlann tegkil olunmast. Gelecekde yay tedris-tecrtibesini ytikseltmak rneqsadile bazanrn arazisinde rneteoroloji rntigahide mantaqesi yarattnaq ve orada standart cihazlarla yanagl, Avtorlatik Meteoroloji Stansiya da quragdrrmaq maqsade uy[undur. Harnqinin Milli Hidrorneteorologiya Departamenti i I e bir ge bazantn yax tn I t ! t n- da Qaragay tizerinde stasionar hidroloji mtigahida rnenteqesi te gki I etmek rntirnktindtir.

r87 4.s. coGRAFiyA nrUeuivrrivi ixrisAsr Uzne q6l recnUnasixiN regxir-i

Qdl tecrtibesinde telebelerin yerine yetirdiklari praktik iqler bilavaste cofirafiya tzre Milli kurikulum standartlnrn to- lablerine uyfiundur. Cofirafiya mtiallimliyi ixtisasr tizre tehsil alan telebelerin bu tacrtibeleri dtizgtin yerine yetirihnesi tigtin onlan heyata kegirmeleri en rntihtim teleblerden biridir. Cofrafiya fenni iizra sinifdonxaric iqler- yeni ekskursiya" tacrtiba ve rntigahideler gagirdlerin idrak qabiliyyetini aktivlag- dirir, onlarda praktik fealiyyet yolu ile elmi anlayrqlann fonna- lagmasrnr asanlagdrrrr. Sinifdenxaric iglarin tagkil edihnasi me- suliyyatli ve getin ig prosesi olub. rntiellirnden rniixtelif cofirafi bilik ve bacarrq teleb etmokle yanagr tegkilatgrhq qabiliyyati ve eyni zamanda tehltikesizlik qaydalarrna amal etmasini de telab edir. Bu meqsedle cografiya rntiellimliyi ixtisasr tizre tahsil alan telebeler 961 tocrtibesindo bilavesite sinifdenxaric iglari ha- yata kegirmeli ve onun tagkil edihnesino verilen telebler ile ta- nrg ohnahdrr. Colrafiyadan sinifdenxaric iglerin hayata kegirihnasi tigtin en rniinasib yerlerden biri coSrafiya meydangasrdrr. Bura- da gagirdler rntixtelif tebiet hadisaleri tizerinds rntiEalridoler apara vo tecrtibeleri yerine yetire bilerler. Colrafiya meydan- gasrnda yerine yetirilan an rntihtim iElerden biri gagirdlarin me- teoroloji cihazlardan istifade etmakla havanrn elernentleri tize- rinde rntiEahideler aparmasrdrr. Bu rntigahicleler onlarda mehel- lin iqlirn xiisusiyyotini rntieyyen eda bilmak bacanlrnr fonna- lagdrnr. ig prosesinde qagirdler meteoroloji cihazlar ile iglernak verdiglerini de alde edirler. Lakin, bele rntiqahidelerin en mti- htirn caheti gagirdlerin serbest gakilde neticeler elda eda bilnrasi ve ya tebiat hadiseleri tizerinde rntisteqil suretde etdiyi alde et- diyi "kegf '-lerdir. $agirdlerde co[rafi tofekktirtin inkigaf etdiril- mesi iigtin bela fealiyyet ndvlerinin eharniyyeti bdytikdtir. Bu

188 tipli rntigahide ve tecrtibaler gtineqin tifuq tizarinde dtigrne bu- calrnrn deyigrnesi, obyektlarin kdlgesinin gtin va ya rntieyyen ddvr erzinde artrb-azalmast, gayda suylln seviyyasinin tareddti- dti, su quyusunda suyun seviyyesinin deyiqn-resi, yar[anrn inki- gafr ve s. -i ehata ede bilar. Sadalanan praktiki fealiyyat sahele- ri mtigahide ve tecrtibelerin yalruz colrafiya meydangalartnda deyil, onun htidtidlanndan kenarda apanltnastna telab yaradtr. Bu ise cofrafiya rntiellimlarinin ig planrntnda praktik iglerin rniixtelif variantlarda apanlmast tigtin esas verir. Respubl ikarnr- zrn mtixtalif bolgelerinde (kend, rayon tnerkezleri, Eeherler) fealiyyet gdsteran colrafiya rntiellinrler tadris prosesinda eya- niliyin tetbiq adihnasi, praktik iglarin hayata kegirilmasi tigiin genig imkanlara rnalikdir. Mehz bu xiisusiyyetler rniiellim ha- zrrlrfrnda nezore altnmalt vo telobelera gol tecrtibesinde tebieta ekskursiya, tecrtibe ve rntigahidelarin mtixtalif variantlanntn tegkil cdihnesi va onlara verilen toleblar oyredihnelidir. Tale- balor ilk novbedo sinifdrnxaric iglerin yerirta yetirihnasinde mliallimin istiqarnetlendirici rolunun rnahiyyatini baga dtiqrna- lidirlar. $agirdler apanlacaq mtigahide va ya tecrtibanin natica- lerini qabaqcadan bilmamelidir. Mtigahide va tecrtibenin neti- celerinin onun cizti terefindan taprldrfrnr ve ya "kegf edildiyini" hesab eden tolebanin fanno olan maralr gozlenilmaz daracede artrr. Bununla yanagr rntixtelif hadise ve obyektlar tizarinde apanlan mtigahida ve tecrtibelerin neticeleri gertyoj, sxeln, es- kiz, plan, diaqram, qrafik, esse, konseptual cedvel va s. gekilda ifade edilmesi toleb olunur ki, bu da gagirdlarda colrafi bilikla- ri praktiki tetbiq ehne qabiliyyatinin inkigafina sabab olur. $tib- hesiz ki, cofirafiya fenninin tadrisinde hayata keqirilan bu ted- birlerde rntiellim helledici rola rnalikdir, igin rntivaffeqiyyatle heyata kegirihnesi ondan asrhdrr. Mi.ielirnin hazrrhq saviyyesi isa tehsil miiddatinde slda etdiyi bilik va bacarrqlar sevviyyasi ile olgiila bilar.

189 Agafirda cofrafiya rntiallirnliyi ixtisasr tizre gdl tacrtiba- sinde apanlan iqler haqqrnda malumat verilir. l. "Kompasla cahat tayini " rttdvzusuna aid lacrtibanitt taSkili Tecrtibenin meqsedi tiftiqin cehetlerinin teyin edilrnes tigtin vasitenin qurulugunu sada fonrada gagirdlere oyretrneyiri yollannr baqa sahnaqdrr. Aparrlan tadqiqatlar gdstarir ki, ga- girdlar istifade olunan "kompas" vo ya onu evez eden "cihazrn" qurulugunu tasevvtir ede bihnir ve ig prinsipini derk etmir. On- lar mahalde kornpasdan istifade edilnresinde de gatinlik gekir- ler- "kompas"dan qaydalara dtizgtin emal etmir ve neticade ce- l'retleri dtizgLin teyin ede bihnirlar.Bunun sebebi rni.iallirnlerin bu prosesi dtizgtin teqkil ede bihnernesidir. Telabelare mdvzuya dair tecrtibenin aqa[rdakr plan tizre yerine yetirilrlesini oyret- mekle, onlarrn pege hazrrlr[rnda rntisbot rol oynamrE olarrq: Tacrtibaya hanrlry: Tecrtibe tebii axrnayan yaxurd durlun halda olan olan su guxlrrunun yanrnda heyata kegirilmelidir. Tacrtibe agrq arazide apanlmahdrr. Bu yer ela segilmalidir ki, tecrtiba apararkon talobelorin hamrsr onu mtigahide ede bilsin. Tecrtibeni yerine yetinnek tigtin teleb olunan avadanhqlar - sLr, aglq ve yastl qab, yarpaq, rnantar. rnaqnit, iyne-dir. Tacriibanin gedisi: Mtiellirn ozti tacriibeni avvalceden heyata kegirmeli vs neticenin dolrulufr.rna emin ohnalrdtr. Tecrtibe melumdan machula do[ru prinsipi esasrnda tig morhelada heyata kegirilir. Bu ilk novbada maqnit pargaslnl tifuqi istiqarnetda qoyuhnug iynaya yaxrnlagdrrmaq vo no ba$ verdiyini tolebelerdan soru$maq lazrmdrr. Bu prosesi motiva- siya merhelesi adlandlrmaq olar. Telebelerden goxu bu hadiso- ni bele izah cdir ki, iyna uraqnitlegrnigdir ve ona gdre da danrir pargaslna teraf i stiqarnetlenir.

190 Tecrtibenin sonrakt merhelesi aga!rdakr kimi heyata kegirilir: - suyu agrq qaba tdkerek onun durr[un oltnastnr gdzle- rnak lazrmdrr. - sonra iyneni mantardan keginnek laztmdtr. Mantarr di- ger ytingtil, iynani suyuu tizerinde saxlaya bilen agya ile evez etmek rniimkUndiir. - Maqniti iynenin bir ucuna stirtrnek laztmdtr. - iyneni ehtiyatla suyun tizerindeki o$yanrn (rnantar') iis- ttine qoyrnaq va onun hanst istiqarnetde dayandrlrnr mtiqahide etmok ve iyneye ytingtilce toxunmaq yeni onun yerini de- yign-raye mecbur etmek va yenidan grizlelnek lazlrndrr. Bag veron neticeni talebelerden soru$maq rnaqsedeuyfiundur. Onlar iynenin ucunun daima bir istiqarnete ycineldiyini mtigahide edir ve teectiblanirler. Lakin, telebaler iynenin ucunult gimala teraf istiqarnetlendiyini ve bunun sebebini anlaya bihnirler. Maqniti iynaye yaxrnlagdrrarken ise iyna istiqametirri deyigdirir. Tecrtibenin tigtincii rnerhalelesinda nraqnit ve matttardatt istifadeye entiyac qalmr. Adi yarpaq [izerine nazik, suyun tize- rinda qala bilecek uzunsov demir pargasr. iyna va qoyulur. iyne suyun tizerinde yarpafir daima bir istiqarnete yorraldecakdir. Br,r istiqarnet gimah gosterir. Telebaler tiftiqi istiqametde dayanan polad cismlerin Yerin rnaqnit qiitblarino istiqametlondiyini derk edir, Yerin maqnitizrni haqqrnda tasevvtir alde edir. La- kin. bu tecrtibenin rneqsadi ferqlidir. Telabelar cehetlerin teyin edihnesi tigtin an vacib olan erneliyyatr gagirdlere baqa salma- frn yollanni dyrane bilerler. Cehatlerin dtizgtin teyin edilrnasi- nin vacrbliyini rzah ederkon rntiellirn tacrlibenin ikinci tnerhe- lesinde oldu[u kirni har hanst maqnit pargasrnt yaxrnlagdrrmaq- la cehatlerin teyin edihnesinde yarana bilan problernleri tniley- yan ede bilirler. Tecriibenin sonunda rntiellirn telebalera kompastn ig prin- sipini ntirnayrg etdirir ve apanlan tecrtibode iynanin istiqanrati

l9r ila kornpas eqrebinin uclartntn eyni istiqarneta tuglandrIrnr rnli- qayisa etmesi soruglnasl meqsedeuy[undur. Yekunlaqdrrma merhelesinde mirallirn telebelerin Eagird- lere vera bilecekleri suallartn lnezlrununu soru$ur: - On sada kompasr nece dtizaltmek olar? - Ne tigtin iynenin ucuna maqnit stirtdtik? - Mantara kegirilmig ve ya yaryaq tizerinde qoyulnrug iy- nenin ucunun daima eyni istiqamete ydnalmesi Ite ile alaqe- dardrr? - Ne tigiln iyneye ve ya kornpastn eqrebinin uclartna rnaqniti yaxqnlagdrrdrqda o, 6z istiqamatini dayiqdirir. Kompasrn dtizaldilmasi sinif geraitinde de hayata kegirile biler. Lakin, tecrt.iba bazastnda bu dalra somereli olur ve sonra- kr tecrtibalarin yerina yetirilrnesi tigtin irnkan yaradrr. 2. "Mahalda kdlganin istiqantatina gdra cahat tayini" mr)vzusuna aid ntiisahida va tacrtibalar. Tacriiba va nttisahidaya hazrrlq a) Mtiellim evvslcodan tecrtibe bazastnda hatnar sethde her te- refi agrq olan saheni rntiayyen edir. b) 1,5 m uzunlu[unda iki, 50 srn uzunlu[unda bcE eded paya hazrrlanrr. c) tacrtibede istifade olunmaq tigtin gantada - kontpas,gakic, te- baEir, brgaq, ip Tacriibanin gediS: Tecrtibe mtigahide esastnda, nisbaten uzuntntiddetli vaxt er- zinde yerine yetirihnelidir. Tecrtibe bazasrna gelen gtini.in seherisi glrn - Saher saat 6:00- da telebelar sahaye galir; - 1,5 m-lik payanr agrq sahenin ortasrna basdirirlar; - payanrn kdlgesi istiqamatinda, kolganin qurtaracaltnda 50 srn-lik payanr yere sanclr ve ortadakr payadan ona ip gekirler;

192 - saat 10:00-da tolabelar yeniden saheye gelerek yeniden kclla- nin istiqarnetinda, son serheddinda ikinci payail basdrnr ve iple birlegdirirler; - saat l4:00-da arnaliyyat yeniden tekrar olunur; - saat l8:00-da giin erzinde sonuncu defa erneliyyat takrarlantr. Omeliyyatrn gediginde talabeler qeyd deftarlerinde cedval geklinda kdlgolerin uzunlu[unu qeyd edir.Kolgenin herekat istiqarnatini eks etdiren sxemi gakirler. Telebelar sonuncu emo- liyyatr yerine yetirdikdan sonra onlara apardrqlan mtigahideya aid yekunlagdrncr suallar verila biler: l. Kolgenin istiqameti nece deyiqrniqdir? 2. Gtiniin hansr saatrnda kolgenin uzunlu[u en qlsa ohnugdur? 3. Kdlgenin uzunlu[unu gosteren en uzull ip hansr saatda rntigahide olunrnuqdur? Seher vo ax$am basdrnlan payalar arasrnda tebagirle xett gakilir ve yanrngevre ahnrr. Telabeler kornpasa esasan cehatlari mtieyyen edir. %,ofr

$akil 4.3. Qnomona gdre kolganin rntiayyen edilmesi

On uzun kdlgenin dtigdtiyti istiqarnetin - gtinorta xetti ve ya meridian xattinin bir pargasr oldulunu teyin edirler. Mtiga- hide gol tacrtibasinin sonuna yaxln bir-iki defe da tekrar olunur. Kdlgelerin uzunluqlarr ferqli olacaqdrr. Telebeler gtineq giiala-

193 nnln sutka arzinde ve ayn-ayn gtinlerda nece deyigdiyini tizlari mtigahide etrnekle yana$r eyni zatnartda gelacekde qagirdlere igin tegkilini de dyrenirler. Tecrtibenin tegkil edihnesi telebelerin qruplara ayrtlmast ile de tegkil edile biler. Bu zantan tecriibe tig ferqli sahede apa- nlmahdrr: hamar sethde, tepenin canub yatnactnda ve tepenin gimal yarnactnda. Telebelerin eyni vaxtda ve eyni giinde aldrq- lan neticeler ferqli olacaqdrr. Bcla ki, tepanin cenub yatnactnda kdlgelerin uzunluqlan daha qtsa, gimal yamactnda ise daha uzun olacaqdrr. Kolgenirr uzunlur[una gdre sethin istilik udmasl arasrnda olan asrhhfitn ve bununla da Yer sethinin qcyri bera- ber istilik almast neticesinde iqlirnin mtixtelifliyinin derk edil- mesi -tecrtibenin an tntihtirn rnaqsdidir. 3."Azintut va isliqamatlarin layinitt mritzttsurta aid miisahida va tacriiba. Tacrilba va niiSahidaya haztrlrq Tacrtibenin apanltnast Ugtin tecrtibe bazasltrda geniq lakin agrqerazi mtiayyen edilir. Tecrtibeni aparmaq tigtin teleb olttnan avadanhqlar: iizarine 40X40 srn olglide taxta lovhe berkidilrnig t-rnetrlik paya,4 edad 50 srr-lik paya, kornpas, ka[tz, qaleln. Tacriibanin gediSi: Paya tecrtibe apanlacaq sahenin teqriban tnerkez hisse- sinda qaquli istiqametinde yera basdrrrlrr. Lcivha tizelirte cizi.i- ni.in dlgtistinde kalrz barkidilir. Uftiql istiqarnetde kornpas qo- yulur. Mtiellim ve telebelerden iki nefar tnerkezde -payanln ya- nrnda dayanrr. Merkazde dayanan telebaler ka$rztn ortastnda igare- ixti- yari ndqte qoyur va oraya kompasl ycrlegdirerek onu iqgi ve- ziyyetine getirirler. ikinci rnerhelade kotttpastn nrerkezindan esas cahetlere (veya azimut bucaqlara) - $rn (00-3600), Cenub ( 1800), Eerq (900), Qerb (2700) olan istiqarnetlari mlieyyen et- rnek ve eyni rnesafade 4 payant basdtrlnaq lazttndtr. Osas ce- hetlerin her birinde bir telebe durur.

t94 E:- '.1-:'.***.:"

,,". b..

$okil 4.4. Azirnut bucaqlartntn teyin edilmesi

Qalan telebeler ise atrafda olan obyektlerin- afiac, kol, grilmege ve s.-in yantnda dayanrrlar. Merkazde dayanan telabe ka$rz Lizerinde diger talebelerin dayandrfir istiqarreti rntieyyen cdir, taqribi ve ya gozoyan - olgtilen mesafelere uyfiun olaraq (obyekt olmadrqda telabalerin her biri nomra ile ifada olunaraq farqli erazilarde dura bilerler) qeyd olunur, gimala olan istiqarnet ile onun araslnda azitl'tut bucalr gakilir ve lrr

2

c

$akil 4.5. istiqarnetlerin rni.ieyyen edilmesi

195 Bu tecrtibe telebalarin mahallin plantntn gekilmesine dair praktik iglarinin yerine yetirilmesinde mtihiirn rol oynayrr, on- larda tagkilatgrhq qabiliyyetini artrrrr. 4."Mahallin planmtn tartib edilntasi" ntc)vzt'rsuna' aid tacrtiba. Tacriibaya haztrltq Telebeler 5-6 neferlik qruplara aynltr. Onlartn her biri avadanhqlarla tarnin olunur. Praktik iqin apanhnasl tigtin tecrti- be bazasr 6zU butovltikda obyekt kirni segile biler. Tecrtibeni aparrnaq tigtin teleb olunan avadanlrqlar: tizarine 40X40 sm 6l- gtide taxta l6vhe- planget, transportir, rnasafeolgen, kompas, gertyoj kaprzr, xatkeg, qelam Tacrtibanin gedisi: Talebeler ilk novbode tacrtiba bazastntn enini, uzunlufiu- nu dlgtirler ve uyfiun olan miqyas segirler. Meselen: l:1000 yeni, 1 sm-do 10 rnetr. Planqetin agalr saf ktinclindo n-riqyas yazir. Tolebalar bazada olan asas obyektlerin- kottecleritt, yemekxananrn, su quyusunun, voleybol rneydangastntn, tennis stolunun, hovuzun ve s-nin siyahisi tutulur. - Birinci 6lgme tigtin planqet bazantn giriq qaprsrnda qu- rulur. Plangetde bu yer qeyd edilir. Kompasa asasan bazantn gi- rig qaprsrnrn hanst istiqarnetda oldufiu teyin edilir ve qerti igara segilerek qeyd edilir. - ikinci obyektin birinciden olan tnesafesi olgtiltir, rniqya- sa mtivafiq olaraq kigildilir, istiqamati tuqlama xetkegi ile rntieyyen edilir, kompasa osasen istiqamoti ntLieyyan cdilir, transportire esason azimut buca[r tayin edilir ve gerti igare segi- lir-planget tizerinde qeyd olunur. - tigtincti, dordtincti, beginci vo s obyektlerin igaresi de verilan ardrcrlhqla teyin edilir ve planqet tizerine qoyulduqdan sonra plan haztr olur. (ntirnuna)

t96 t +$ a t r4 $. 9; a: I qs fi t I rl I o ,1 J tt *q

I

lrl*it: F. gITFP \ a rt.rt * +4 {{ & T

$ekil 4.6. Mehellin planaalrnrnasr (niirnune)

Yerine yetirihnig praktik ig telabelerin galecek pege ha- zrrh[rnda rntihiim ehemiyyeta malikdir. Orrlar rnektab proqra- mrndakr "Plan va xerite" bdlmesinin tadrisinda bu tacrtibaden geniq istifade etrnelidirler. 5." Hilndtirltiklarin tayin edilma,si" ntdvzusuna aid tacrtiba. Tacrilbaya hanrlry Qol tecrtibesinda talabolerin yerine yetirdikleri praktik i9- lerden biri nisbi htindtirltiklerin 6lgtihnesidir. $aher rnektobleri- nin akseriyyetinin heyetinde bu tecriibani yerine yetirrnek tigtin gerait yoxdur. Praktik igin heyata kegirihnasitigtin iizeri 100 srn -lere bdltinmiiq, htindtirltiyti I metr olan T Eekilli taxta nivelirin olmast kifayetdir. Nivelirin qurulugu bir rnetrlik nazik ve ha- mar payanrn yuxan hissesina perpendikulyar berkidilrnig 30-40 sm-lik nazik taxta pargastndan ibaretdir. Yaxgr olar ki, telebelar rntixtelif kigik qruplara ayrtlstn ve erazida olan mtixtelif htin- dtirltiklti tepelarda bu tapgrnlr yerine yetirsinler.

t97 Tacriibanin gediSi: Niveliri yere mohkerl sancmaq tigiin onun ucu yonulur. $aquli istiqametde yere sancthr. Nisbi htindtirltiyti teyin etrnek tigtin an azr iki gagird calb edihnalidir. Nisbi htindtirliik aEa[r- dakr qaydada olgtiltir. - Telebelerdan biri niveliri tepenin eteyinda qulur, iifiqi berkidihnig taxtanln ve ya xetkeqin tist tilinden baxtr. - ikinci telebe nivelirin tisttine berkidilmig taxtanrn (xet- keqin) tist tilinin davarnr olan xeyali qtia ile tepenin yatnacllltn gortigdtiyti yerde torpa[a taxta pargasl vLrrur.

fi 5 n" I 2 I] 3 I I l 5 3 z o

$ekil 4.7. Nivelirlarne

Daha sonra iigtincti, dordtincti ve s dafe emeliyyat tekrar- lanrr. Htindiirltiyo qalxdrqca tapenin tasviri horizontallarla yeni eyni htindtirltiye malik olan eyri xetlerle tesvir edilir.

198 $akil4.8. Profilin teyin edilrnesi

- Bu noqtanin tepenin eteyinden olan htindtirliiyti I tnetr olacaqdrr. Sonra nivelir taxta pargastntn yerinda qurulur. Yena de erneliyyat davam etdirilir. Her bir livelir digarindan bir rnctr ytiksekde qurulur. Sonuncu defe nivelir tapatrin yalnaclnln yuxa- ir lrissesirrda lakin zirvasinde qurulmaybsa, bu za'n1an nivelirin ziruaden yuxanda qalan htindtirltiyti tutulur ve (tneselen hesab etmak olar ki, tepenin yamactnda nivelir 5 defe qumlmuq ve sonuncu dlgrne zatTrant nivelirin zirueden yuxalda qalan hissesi 20 sr1.l olmugsa derneli teper-rin nisbi htindtirltiyti 4 tnetr 80 sn-t ola biler) ka}rzlfizerinde noqte ve yantnda reqemle ifade olupur. Bu tecri.ibenin heyata keEirihresi tolebelerde gagirdlara planr tertib etrnek bacarrfirnt fonnalaqdtrmala irnkan yaradtr. 6." Stixur ntirnunelarinin kolleksiyasrnrn toplantlast" mdvzusuna aid tecrtibe. Tecrtibeye hazrhq Telabalorin tacrtibe bazasr ve ona yaxln atazilerda yaytl- mrg stixur niimunelerini toplamast ve onlarln qruplaEdrnlmastnl dyienrnesi onlann pege hazrrh[r tigtin rntihtim tedbirlordsn biri- dir. cografiyanrn tadrisinda diyargunashq prinsipinin heyata kegirilmlsi, vetenperverlik terbiyesinin agrlanmastnda adl gaki- len praktik igin ehemiyyoti bdytikdtir. Tocrtibenin gediqi:

t99 ilk novbade telebeler da! stixurlan ve minerallardan iba- ret kolleksiya yrfrnaq tapErnfir alrrlar. Da! stixurlannrn olgti- lerinin teqriben eyni olmasr meqsedeuylundur. Kolleksiya nti- munelerinin ntimayig etdirihnesina verilen teleblar telobalerin seliqasi, onlann teqdimetrne qabiliyyetinin formalagmasrna im- kan verir. Telebeler kolleksiyasrnrn yrfirhnasr iigtin nelerin ta- leb olundufiunu mtieyyan edirler: boq kibrit qutulan, yapt$qan, etiket tigtin kalrz. Stixurlarr saxlamaq ve onlan seliqeli qakilda teqdirn et- rnek tigtin yer haztrlayn. - Buna gdre de kibrit qutularrnr ele yaprgdrnnaq lazrnrdlr ki, onlardan efl azt 9 yer altnsrn. - Bu yerin her birinin igine etiket ka$tzr qoyulur. - Oraziden, yaxud rnarqurut xetti boyunca gedilen era- zilarden daf stixurlan ve rninerallar toplanrlrr; - Toplanrnrg ntimunaler tozdan tenrizlenerek kibrit qutu- lanna berkidilir. - Hazrrlanmrg ntimuneleri nomrelernek (dag stixurlanrrn niimuna tizerine kafirzdan daire yaprgdrrrn ve ndnrreleyin) ve etiketka dtizeltrnek lazrmdrr. Telebeler gottirtilmiig stixurun st'rxurun haradan taprldr- [rnr, tarixi ve vaxtr, da[ silxurunun texmin edilen adr ve niimu- nenin nomrasi etiketde qeyd edilir: (ntirnune)

$akil 4.9. Stixurlarrn kolleksiya ntimunasi

200 Stixurlann qruplagdrrrlmasma verilen telebler rntixtelif ola bilar. 7. "Bitki ntimunelarinin kolleksiyasrnrn toplantnast" movzusuna aid tecrtiba. Tecrtibeye hazrhq Kolleksiyalann tartib edihnesi Cofirafiya fanni tizre Milli Kurikulurnun standartlanna uy[un gelir. Telebelarin tecrtibe bazast ve ona yaxln erazilerde yayrlmrg bitkilarin yarpaqlann- dan ibarst ntimunelerini toplarnasr ve onlartn qruplagdrrtluastnt oyrenmesi onlann pege hazrrhlr tigiin rnUhtirn tedbirlerden biri- dir. Co[rafiyanrn tedrisinde da[ stixurlarr kolleksiyalan kimi diyargunashq prinsipinin heyata kegirihnesi, vatenparvarlik ter- biyesinin aqrlanrnastnda adr gekilen praktik iqin eharniyyeti bo- ytikdtir. Tecrtibanin gedigi: ilk novbede telobeler bitki yarpaqlartndan ibaret kollek- siya yrfimaq tap$rnEl alrrlar. Kolleksiya ntimunelerinin ntirna- yig etdirihnesine verilsn telebler talabelerin seliqasi, ottlartn teqdimetme qabiliyyatinin fonnala$lnaslna imkan verir. Tela- belar kolleksiyanrn yrlrlmasr tiqtin nelerin taleb olundulunu rntieyyen edirler: resm albomu vo ya 40X40 sm olgtide karton l6vlre, skog ve yaizolent, yapl$qan, Bitki yarpaqlannt seliqali gekilde teqdim etrlek tigtin yer hazrlayn. - Yarpaqlar btitov ve yagrl halda olmahdrr; - Oraziden, yaxud margurut xetti boyunca gedilen arazi- lerde rast gelinan bitkilerdan yr[rlrr; - Tecri.ibe bazastnda bitki alemi zangindirsa talebalar bitki herbarisini a!ac, kol, ot bitkileri ve ya lneyve, alactn gov- desinin qabrlr ve s. kimi qruplaqdrra biler. -Toplanrnrg ya{paq ntimuneleri rasm albotnutlun sahi- folerine ve ya karton iizerine yaprqdrnlrr.

201 - Hazrrlanmrg niimunalerin alttnda notnrelar yazia bilar, diger sehifede yarpafirn yarpafrn haradan gdttirtildtiytinii, tarixi ve vaxtr, bitkinin texrnin edilen adr ve ntimunenin ndmresi etiketde qeyd edilir:

$akil 4.10. Bitkilarin herbarisi (niirnune)

8."Torpaq qatlarrntn toyin edilmesi" rndvzusuna aid tacrtibe. Tecrtibeye hazrrhq Telebelor orta mektobin VI - VIII siniflerinde oxllyan $a- girdlerle torpaq ve onun qurulugu, torpaq profiline aid tac- riibaleri tetbiq etrnalidirler. Bu tacrLibelardan bezileri sinif ge- raitinde hayata kegirile biler. Lakin xtisusile kend rnektebla- rinda torpaqla elaqeli tecrtibelerin rnahelda apartltnast tneq- sedeuy[undur. Tecrtibenin gedigi: Mtiellirn tacrtibe bazastnda evvelceden torpaq qatlarlnlll aydrn gdriindtiyti arazini mtieyyen etrnelidir. Yaxgr olar ki br-r- nun tigtin nahamar erazi segilsin. Telebeler rniiqahide edilmesi tigtin nezerde tutulan arazini -bitki ve kollardan ternizlernali. - torpaq qatlannrn sayr, -onlann rangi, -qahnhIr, rtitubetin rniqdarr, - mesameleiyi,

202 - terkibinde humusun rndvcudlufittna dair melttmatlarl mtizakira etmalidirl ar.

$akil 4.11. Torpaq qatlartntn tayin edilmesr

Humusun miqdartnln mtieyysn cttnak ligtin rnahqur bir tecrtibenin heyata kegirihnasi rneqsedeuf[undur: Miieyyan rniqdarda torpa[l terezide gekmak, her ltanst tatniz qabda odun tizarine qoyrnaq, onun iyi gcdana qedsr qrzdtrmaq laztmdtr. Torpaq soyudr-rqda onu yeniden qekmak evvelkt gekisi ile rntiqayise ettnek laztnldtr. Eyni torpaflrl gekilerinin farqleri oradakr riitubet ve hun.rusnn miqdarrna aid melumatlarr gosterir. Telebeler bu tecrtibani torpafrn rntixtelif laylartna tetbiq etdikda rntixtelif raqemler alacaqlar. Bu isa torpaq laylannda humusun miqdanntn farqli olmastlla esas verir"

s i nt o I a d i r i I m a s i " - m d vzLt.\ tt tl Lt tl 9. " Stirii S m a ha d i a s in n d el S tadris ina aid tacrtiba. Tacrilbaya hazrrltq Stirtiqme hadisesi Azarbaycantn eekser regionlarr tigtin xarakter olub, felakatli hadiselerden biri sayrlir. Stirtigrnonin ba$ verme sebebininbilavasite insan fealiyyati ile olaqeli

203 olmasrni telebolere aydrn baga salmaq tigiin stirligtne hadise- sinin modelini yaratrnaq yerine dtiger. Tacrtibanin gediSi; Tecrtibe bazasrnda siirtigrne hadisasini rntiEahide ctrnak tigtin rniinasib yer segilir.

$akil 4.12. Siirtigma hadisosi Bunun tigiin: - meyilliyi 100-150 olan yarnac mtieyyen edilir; - Yamac kigik arazini ehate etrnelidir ki, bu yalnrz lokal xarakterli olsun. - stirtigrna "bag vermezden evvel" arazinin fotogekili gekil- rnelidir. - rneyilli erazinin tizerindo olan alaq bitkileri, kollar grxa- rrlmahdr; - tapenin zirvasinde tist qatrn zedalandiyi yere vaxtagrn su toktilmelidir. - ilk gtinlar heg bir hadise mtiqahide olunmur. Daha sonra ise yamacboyu iist qatln eteyo do[ru stiniqdtiytinti mtigahide etmek rniimktin olacaqdrr.

204 Talobaler torpaq siirtigmelerinin yaradr[r problernlere aid bilik- lerini mtizakire ederek, veziyyetin normallaqmastna olan taleb- leri mtizakire edirlar. l0."LandSa.ftm kontpleks dyranilntasi"- tttdvztlsuna aid tacriiba. Tacriibaya haztrlq Mtigahideler zamant talebelor etrafda olan relyef fortnala- nnr, zirva. etek, yamac, torpaq- bitki orttiyti va s. gdrtinan kotn- ponentleri mtigahide etmiq, onlartn fon-nalaqmastnda go- riinmeyen komponentlarin - tetnperatur, tezyiq, rtitubetin ro- lunu mtizakira etmiqler. Tolabeler nazeri biliklorin praktikaya tetb iq etrnekle nezorr b ilikleri ni rnohkernl endi rirler. Tacrilbanin gedisi Sonuncu praktik ig kimi tetbiq edilen tacrtibe zarlranl telebelerin qruplara aynlmast rneqsedeuyfundur. Birinci qrup- tecrtibe bazastnt eharta eden relycf fornra- larr,- tepaler, deraler, yamaclar, onlartn htindtirltiyi.inti rniiayyen etmek, geoloji qurulugu va yayrlan arazilerde stixurlar haqqrrrda rnalumat toplamafir tiyranmak laztmdtr. ikinci qrup - tocrtiba bazastna yaxrn yerlagen gay dcrcsi , bulaq, gol ve digar sututarlara aid melutnatlart- derinliyi axrn stireti istiqarneti stixurlan, terkibi ve s melurnatlart dyrennrak taleb olunur. Uqtincti qrup- erazinin torpaq, bitki orttiyti. canlt alern haqqrnda melumat toplamah, torpaq ve bitkilsrdan ntjtnutlalar gottinnak, onlann novlarine aid melurnat toplamaq teleb olttuur. Qruplann igi onlar tarefindan verilen vo miixtelif forrnalr teqdirnatlarla yekunlagrnalrdrr, sada ve miikkemmel matn, foto- Eekiller, sxemler. cofirafi adlar ve terminler ltifiati tartib etpak ve s. toplayaraq igin sonunda fealiyyetlerinin teqdimatrnr kcair- melidirler.

205 $akil 4.13. Tebii landEaft va onun kornponcntleri

Taleboler landqaftrn tehliline aid tapErnqlan yerine yetir- nrakla gagirdlerin tabiote ekskursiyasrnl taqkil etnreyi ciyralrir- ler. Ekskursiya tiq rnerhelade lrayata kegirilir: a) ekskursiyaya hanrhq- onlar qruplara aynllr. lidcr ve kdmakgi seqilir, ig planr- gdri.ilacek igler planlagdrnlrr, ig bolgti- sti ayrrhr. b) ekskursiya c) ekskursiyanln yekunu- teqdirnatrn hazrrlanmasr, orlLut teqdim edilmasi, qiymetlendirrne. Rayonun iqtisadi co{ra.fi saciy},asinin dyran ilmasi Tacrtibaya hazrrhq Telebalerin iqtisadi cofirafi biliklarinin rndhkemlandiril- mesi. co[rafiya rniiellirnlerinin carniyyetla aktiv elaqesini qur- maq rneqsldi ile onlann yerli ehali arasrnda sorgu aparmaq qa- biliyyetlari forrnalagdrnlmalrdrr. Bunun tigtin ilk ndvbeda te-

206 lebelar qruplara aynlmalt vo ve sorgu aparacaqlarl respondcnt- lere uy[un suallar tartib edilmelidir. Tecrtibenin gedigi Kend ehalisi arasrnda tartib edifiniE alket suallar asastnda sosial sorfiu kegirrnek Anket ntimunaleri a abili t6-65 rnda ki lv va qadtnlar arasrnda apanlall sorEu l.Adr,soyadt 2.Yerli yoxsa gahnadir 3. Omok fealiyyeti ( harada iqleyir,iglarnirsa ne tigtin) 4. Mevacibi ( onu qane edinni) 5.Olava qazanc elda etrnak tigtin hansl igle rneglul oltrr 6. Kendden gehnek fikri vannt(sebebi) 7. Kendin sosial inkigafinr gticlendinnak tiEtin lranst teklifleri vererdiniz b.Taqatid vash kisi ve va qadtnlar arasrnda apat'llan sorgu LAdr, soyadr 2.Yagt 3. Omek faaliyyati ddvriinde ne iEle rneqgul olub 4. Ne qeder emek pensiYast alrr 5. Kandin tarixina aid neleri bilir 6. Kendde bag veren hansr tebii hadise yadtnda qalrb 7.Kend ahalisinin taserrtifat fealiyyatinde haust deyiqik- likler bag venniEdir 8. Kendin sosial inkigafinr girclendirmek tigtin hanst tak- lifleri vererdiniz c. Maktsb vaslr usaq ve ven vetmalar arastnda aoartlan sorEu 1. Adr, soyadr 2. Yagr, necanci sinifda ve neca oxuyur 3. Kandde yaqarnafirndan raztdtnnt

207 4. Moktabdeki geraitdan razrdrrmr ( tarnir. istilik, levazinat) 5. Hansr peqeni segmek niyyetindadir 6. Gelecekda kendde qahnaq yoxsa buradan uzaqlagmaq istayir 7. Asude vaxtlannr neca vo harada kccirir 8. Hansr iglarda ailesine kdrnek edir ve ya etmir 9.Kandin inkigaf etdirrnek tigtin na taklif edir d. Kandin icra vr va beledivva sadri ile aparrlan anket 1. Adr, soyadr, hansr ilden bu sahade gahgrr 2. Kend ahalisinin sayr, cins ve ya$ tarkibi 3. Otan il erzinde kendde do[ulan va dlanlerin sayr 4. Kendde evlerin sayl ve onlardan necasinde daimi ya$ayr$ yoxdur 5.Kend ohalisinin esas meg[uliyyeti 6. Kendde mtiessise ve idarelerin sayr 7. Ohalinin rniqrasiya vaziyyeti- kdgtib gcdenler vo ya bura gelenlarin nisbeti 8. Kendde apanlan tarnir tikinti iqlari- yollann veziyyeti, iqrq ve istilik tominatt 9. Kendin inkigafr tigtin hansi tekliflor vermek olar

Tacrti b an in yeku n I aS d r rilnta s r Toplanan materiallarrn sisternlagdirilmesi.Neticenin grxarrlmasr.

4.6. Turizm va rekreasiya tizra qtil tadris tacriibasinin tagkili "Turizm va otelgilik" ixtisasr tizre tehsil alan teleboler Ntigedi tedris-tecriibe bazasrnda yerleEdiri ldikdan sonra tecrti- benin tegkili baresinde etraflr melumat verilir. Bu ixtisas tizre tahsil alan telebelarin tedris tecriibesi zatrrant aqafirdakr istiqa- rnetlerde turlarda igtirakr ve hemin turlann rneqsedi, rnahiyyeti-

208 ni dork etmoleri vacibdir. Tadris-tacrtibe bazasrnrn yerlegdiyi bolgeda turist margrutlarr esason tebiet, tarixi ve etnoturlarrn tagkilinden ibarar ola biler. Bu sebebdan agalrda harnin turlann qrsa seciyyesi verilir. Birinci istiqamat; II Niigedi-Dehne-Zerqava-Tengaartr- Afurca-Qonaqkend-Xartan-yerfi. Bu istiqarnatde t+ tebiJt abi- dasi, o ctirnleden iki gelare, yaqr 500 irden gox olan parrd rne- qelari, derin deralar, errxbulaq ve pirben6vge mineral su buraq- larr turistleri colb eden asas rekreasiya ehiiyatla.drr. eo.aq- kend ve Yerfi kondlerinda yerri eherniyyetri tarixi abiderer, yer- senetkarlrq li ntimuneleri de vardrr ki, br-rnlar turist baxrmh ob- yektlerdir. Bunlarla yana$r Dehne, eonaqke,d ve yerfide yerli ehalinin milli rnatbexle baSh ntimunelari turistlara teklif oluna bi I er. Dahna kendi milli irs ntimunolerindo, olan tikrne seneti ile mehgurdur. Bununla yanagr, kendin etrafinda ekzotik rnege landgaftr turistlari calb ede biler. Turun sonrakr dayanacaq menteqasi Zarqava ksndidir. zarqava tatrann yaqadr[r lenddir. Burada turistler kandin folkloru, ciztinemexsus rnetbexi, ekzotik landgaftr ile tanrg ola bilerlar. euba geharinin 33 km-is yerre- gen Tangaalrr turistleri en gox celb edan tebiat abidesi savrlrr. Manasr "Dafarasr yer"demekdir. Bdytik eafqaz dagla.nrn qirnal yarnacrnda iki da! arasrndan valvaleguy o*,.. D"erinliyi 400-600 metr olan bu deroda a!, qara ve gehra r mermar sethe grxmlg ve nadir tebiet abidosina gevrihnigdir. iki dag arasrndan kegen yol, srldrrrm qayalar. yagrlhqlar igindan u*un-guy, -"q. bu ke,din menzeresini fiisunkar edir. Srldr,m qayahqda "Qagaq Mayrl"rn malarasr diqqeti calb etsa da, oraya iege_kar_ Iar_qalxa bilir. Buraya gelen turistler Tengealtr deresindan keg- rnakle gemen, rnega landqaftr ile 6rttilti genig sahe ile rastlagrr. Bu erazide piknik teqkil etmek, istirahat etmek miimktindiir. Yay mdvstirntinde Tangealtrna ktitlavi turist axrnr mi.igahide edilir.

209 mesafede' ey- Afurca Salalasi rayon merkezinden 42 km niadh kendin erazisinde yerlegir. Kend etrafinda yiiksek qaya- htin- lrqdan axaraq etrafa toktilen Afurca galalesi 75-80 metr dtirlUkden axtr. Tavanr dafi guxttrlarlndan ibarat olan yerden kegerken insant ister-isternez vahima btirtiytir' $elaleye .dofrut yoitirtti gayxanada etraf dafi ve meqedan toplanmrq otlardan yor- iamlenen gaytn dadt, tamt, qoxllsu btrtlin "qorxu"nu ve funlufiu aradan qaldrnr. ,#?&-

rL

j+

,i

rii r

$akil 4.14. Telebeler Afurca yolunda

Qonaqkend-Xaltan-QarxunkandlSrino,elacedeBabadafi(3632 i",r; ziyaratgahrna aparan girnal yolu da b,radan kegir. Afurca buraya gelen turistle- Ertutttint g.J"n yolun berpa olunmalnasr .i, u*rnrni rnenfi tesir gosterir. Qubanrn qedirn kendlerinden yagaytg biri hesab edilen Qonaqkand qedirn tarixe rnalik olan lrandan tat menteqesidir. Bu kenda Sasani irnperiyasr dovrtinde

210 men$ali ehali kogtiriilmtigdtir. eonaqkendde hele de tat mengeli ehali yagayrr. Yagayrg ,rentaqasinde xvlrl-xrx osre aid abidalsr, kurqanlar vardrr. Eyni zamanda eonaqkand bdlgenin mtihiirn xalgagrlrq markezlerinden sayrlrr. "eonaqkend" xalga- lannrn tarixi xvIII-xx esrlere tesadiif edir. ilkin asasl Xorasan xalgalan olan Qonaqkend xargararr tedricen 6z zahiri gdrtiniigtini.i dayigrnig ve Azerbaycanrn milli xalgalan srrasrna daxil edilmigdir. XVIII asrde, osasan ise XX esrin II yarrsrnda yarmarkalann geniglenmesile elaqedar bu xalgalarrn kornpozi- siyasrndan boytik dlgiide olan xovsuz xalgalarda istifade olun- mafa baglanrldr. Qeyd olunan margrutda turistrar eonaqkendin irs n{imunelerindan yararlana bilorler. Margrutun ncivbeti daya- nacafir Xaltan kendidir. Bu kendde rnegelikler, Qarxagu gayr vadisi, okean saviyyesindan 1780 rnetr ytikseklikda otuzdan gox rntialicevi bulaqlar maraqh tebiet abideleridir. yerden 40- 50 ve 36-38 dareca heraratla grxan isti sular tirek-darnar, oynaq, eseb, ostroxondroz, deri-z6hrevi, xroniki intoksikasiya, 6cyin damarlannrn aterosklerozn, qaraciyer iltihabr, made-bagrrsaq xesteliklerinin ve orqanizmin diger sisternlerinin rnrialicesi tigtin yararhdrr. orazida azot ve kiiki.irdrti oksigen xasseli ter- mal ve soyuq sular vardrr. Yerli ehamiyyetli mtialice vannala- nnrn olmasr Xaltana gelenlerin saylnrn artnrasrna sebeb ohnug- dur. Bir nege saathq yorucu yolguluqdan sotua qarErdakr men_ zere heyretamizdir. Bura gadrr geherciyina benzeyir. otraf ra- yonlardan mtialiceya gelenler 40 gtin mriasir geraitden tecrid halda heyat terzi si.irtirler. 1500-1800 m ytiksekrikde, qayalarrn arasrndan yriz illardir isti su grxrr. Suyun kirnyevi xassasine "doze bilmeyen" qayalar oyularaq tabii vanna emale getirnig_ dir. orazida 2 boytik tebii vanna vardrr. Birindan qadr,lar. di- gerinden kiqiler istifade edir. Deyilenlera g6re genig arazida bu ctir tabii vannalann sayr goxdur. MarErutun son menteqesi olan Yerfi kandinde esasen tatlar maskunlaqrlrgrar. Kendin tarixinin 2000 il oldulu bildirilir. Kendda qedim kurqanrar movcuddur.

211 Kendin qedim hesab edilan erazisi rnehellalere aynhntgdrr: rna- Musa rnaiellesi, Quxur mehelle, Gtiney ,rehelle, Nuraliler hollesi, oftnernmedlilar rnehellesi ve s. Bu bolgti kandin digar tarofinde yoxdur, evler de nesillere gore deyil, qanqtqdr' 2 Kandde tikinti meqsedi ile qazrntr zalnanl rnekteb erazisinde VII metr derinlikde ocaq ve insan stimtikleri, baqqa bir hayetde verir. esre aid mis pullann taprlmasr erazinin tarixindan xeber yerfi kandinin arxasrnda Keleva baba adh zirveye yaxtn bir yerde qedirn tikililsr vardtr. Hemin tikililerin mtdafie xarakteri iagrdrgr ehtimal olunur. Bu tikililer XI-XII esrlera aid edilen xalqa- y..ti ,"t r*iyyetli rniidafie qtillaleri kirni qorunur. Yerfi hetn iarr dtinyadu Eo* meghurdur. Bura gelan hemvatenlerimiz, toxun- de ecneLi qonaqlar yerli xalgagr ustalar tarafindan el ile qaydalan rnug xalgalu., l',"r"sla alrrlar. Bu xalgalartn toxunrna gelen tuiistlara teqdirn olunur. Onu da qeyd edek ki, Ntigedi- ?erfi margrutu iizre turlann teEkili tigtin rntivafiq infrastruk- turun olmamasr, xtisusile yolun gox berbad ve tehltikeli oltnast isti- da daha gox turist calb etmeyo imkan vennir. Qeyd olunan qu*rtar'turizm ehtiyatlarr zengin olsa da, onlardan senrarali istifada etmeYe imkan vennir' ikinci istiqamat: II Niigedi-Quba gaheri-Qegreg-Ktisnet- qazma-Qrrrzdehne-Xrnahq. Bu istiqarnetda tebiet abideleri, ek- iotik landqaftr ile segilen erazilerin rndvcudlufiu turistleri daha ol- gox celb edir. Hemin istiqarnatde turizrn infrastrukturunun yaradtr. masr is, bu yerlarda istirahet ettnaya daha gox imkan vardrr. Margrutun ehats etdiyi erazide 20-den gox tebiet abidesi 4 Buniardan derin gay derelari, Minaro adlanan tebiet abidesi, [liit qrtutr, sorin iulu bulaqlar, fotosafari imkanla. turistleri yerli eherniyyatli Jut u io* gelb edir. YaEayrg menteqlerinde tarixi abideler, Xrnahqda muzey, rnilli rnetboxin oztinetnexsus nti-rn"le.i xtisusiliyi ila segilir. Quba gaharinda XVI-XIX asre uid otun mescid, harnarn, A.A.Bakrxanovtlll ev utuzeyi. bolge ,t utitirin ktitlevi qrr[rnrna sabeb olan mezarhq' diyarqlrnaslrq

212 muzeyi ntirnayig obyekti ola biler. euba_eegreg yolunda ekzotik Iandgaft ile segilen erazrrer turistlori daha gox ."tb .di.. Burada bir-birini evez eden tebiet manzareleri, geffaf ve saf sulu bulaqlan fiisunkar menzere yaradrr.

* 'l'' :,, i; l' :: Fq.- id,l tqdlf&L ' 6 I ,J -otk'

gakit 4.15. euba_eegrag yolu

Buna gore de qeyd olunan istiqarnetde daha genig turizm infrastrukturu yaradrlmrgdrr. euba rayonunda oLn istirahet rnerkezlerinin yarrdan goxu bu margrut istiqarnatinde yerlagir. Ntigadi-Quba geheri Qegreq-Ktisnetqazma-errrzdehne-xrnahq margrutunda tobietla bafih olan ekoloji, kand, istirahet turizrni inkiqaf etmigdir.

Quba Saharinda Quba Olimpiya Kompleksi yerlegir. Sa_ hasi 16 hektardrr. Buranrn yagaylg ve oter gabekesi 60 nefer iigtin nezerda tutulmugdur. otel 2 mertebeli 6 kotecden va 2 ya- taqh apartamentden ibaretdir. Kornpleksdeki avadanhqIar avro- pa standartlarrna uyfundur. Bar, restoran, konfrans zalr va di-

213 gor xidmatlar qonaqlarrn ixtiyarrndadrr. 24 saat fasilesiz faaliy- metbe- let gosteren otaq xidrneti istenilen vaxtda rnilli ve avropa *inii y"*rklerini teqdim edir. Konfrans, banket, teqdit,at ve 200 yrgrncaqlann kegirihnesi ugun nezerde tutulan konfrans zah naart*^tutuma malikdir. Kottecler kompleksin parkrnrn erazi- sinde yerlegir. Kottecler rnilli elementler qorunmaqla avropa tislubunda inga edilmiqdir. Kottecler yaqrl ba[ca-ba[rn .ehates- liam indedir. Olimpiya Kompleksinde yalnrz idrnanqrlar deyil' gaherinde "Tu- de yerli ," *u.i"i turistler istirahet edirler. Quba ..Marecer,, .un;,, istirahet merkezleri turistlerin ixtiyarrndadrr' Qagraqeneneviolaraqistirahetrnerkezikimiforrnalaq- "Gel demokdir' rnlgdri QegreE sdziintin menasl orur" QegreE "Giin deymeyen yer" adt kirni de yozulur' Quba rayonLlnun Bu gimahnda yeiteqdiylna gora Qegraqi kuzey de adlandrrtrlar' g.nig ,ruriaa agaciarrn irx diiztiliigti yayrn gox serin keqrnesine ..grlpaqlagmrg"'alaclar Iabet olur. eigda ise qar orttiytine merkazi turistlerin btirtintir. QeEreq kendinde eyni adh istirahat aralrqda ixtiyarrndaOir. Qegreq Qubanrn rnerkezindan 1l krn y.rirgi. ve ,r.gtirrit ehate olunmuEdur' Qegreq istirahet merkezi bulaqlarr ile meqhurdur'

ii l: ! ii 1L I

{

$akil 4.16. Qegreq istirahet rnerkezi 2t4 Qegregde evcikler ve kempinqlerden ibarat rltixtelif isti- rahet gugelerinde her il ytizlerle yerli ve xarici turistler istirahet edir. 1987-ci ilde faaliyyete baglamrq bu istirahet zonasl 6zel mtilkiyyetdir, tuturnu 72 neferlikdir. Qagrag istirahat rnerke- zinin terkibine "Naxgtvan", "Somed" ve "Cennet" istirahet gti- qeleri daxildir. Bunlar igarisinde daha gox "Cennot" rekreasiya markezi tanrnrr. "Qegreg" istirahet merkezinin Quba geherinda filiah yerlegir. Burada 2 mertabeli bina ve I otaqh kotteclerdan istifa- de etrnek olar. Bunlardan rnotel kimi de istifada edilir.

ffi,l r

$akil 4.17. "Quba" istirahet rnerkozi

"Quba" istirahat zonasr Qegreg kendine geden yolun ke- narrnda, srx rnegalikde, Qudyalgayln sahilinda yerlegir. Menze-

2t5 reli landgaftr ile segilir. istirahet zonasr 2001-ci ilda fealiyyate baqlamrgdrr. Umumi tutumu 40 nefar olan bu turizm obyekti 9 kottecden va 4 istirahet evinden ibaretdir' Ndmroler rahath[r ile segilir. Restoran ve barda rniixtalif gegidli yemak ve igkiler teklif olunur. Olava xidmetlare bilyard zah daxil ohnaqla idman kornpleksi, iggtizar gdrtigler tigtin iclas za|ndan istifade daxildir. Oylenceli vaxt keqinnek rneq- sedilo katamaran ve qayrqlarda tizmek iigtin stini gol yaradrl- mrgdrr. Qubanrn Qegreq kendinde "Avand", "Panda" istirahet merkezleri de vardtr. qarqr Qegreg istirahet zonasl ila paralel erazide, rneqenin terefinde Qrmrl dafi kendi yerlegir. Bu kand Qubanrn qedirn xalgagrhq rnerkazlerinden hesab edilir. Lakin cabiq sovet hakirniyyeti illerinda xalgagr|q zeiflese de, bezi evlerde xalga- grhq saneti davam etdirilirdi. Evlerde esasen cehizlik xalgalar toxunurdu. Son illerde bu senete verilen qiymet ve llaraq artdrfrndan daf ksndlerinde xalgaqr|q yeniden inkiqaf etmeya baglarnrgdrr . Hazrda Qrmrl kandinde istirahat morkezi olmasa da, kend turizmine maraq artrr. Margrutun ardtnca Kti,snat- qazma, Ki)snat ve Dahna kendleri bir-birini ardrgrl evaz edir. Bu kandler Xrnahfia geden magistral yol tizerinde yerleqir. Son zamanlar Ktisnetqazmada turizme maraq artmtgdtr, bu isa ilk ndvbede kendin turizm tigtin elverigli colrafi mekanda yerlag- rnesi ile izah olunur. Kilsnatqazmada yerlegen tebii Mina- re buraya gelen turistleri celb edir. Qrlzdehne yolunun baqlan- firctnda, Qudyalgayrn dag qayanl yarrb keqmesi naticasinda yu.unun bu tebii abidanin uzunlufiu 30-35, eni 4-5, hiindtirltiyti ise 3-4 metre gatrr. Minara ham de 10-15 metr yiiksaklikde tebii korpti rolunu oynaylr. Onun tektonik hereketler ve gayln eroziyast neticasinde IV esrde emele geldiyi gtiman olunur'

216 t "i:r Ii

,1 s" ,fu t ,6 i

's iri !6

$akil 4.18. Telebeler tebii minarede

Ktisnetqazmada "Minare" istiraliat rnerkezi turistlerin ixtiyarrndadr. Qtnzdahna istiqametinde olan tabii Eelale celb- edici tebiet abidelarindondir.

$akil 4.19. "Nazll bulaq"

217 Bu yol kenannda yerlegen "Nazlt bulaq" istirahet merke- zi gelen turistlorin gecelernesi ve istirahetinin teqkili tigtin rnii- htim nrerkezlerden saYtlrr. Qrrrzdehne kendi son iller turizm baxtrundan stiratle inkigaf etmaye baglamrgdrr. Kendin asrarengiz tebieti, gursulu gaylan, saf bulaqlal ve ekoloji cehetden latniz havast turistlari i^y mdvstimtinda daha gox celb edir' Hazrda kendin erazisinde bir nece istirahet merkazi inga edilir. Ker1din oziinemexsus tikme seneti, milli rnerbexi vardtr. Qrnzdehnenin Xrnahq yolu boyunca yerlegon geomorfoloji abideleri, darin qay d.iei"rini tebii turizm obyektleri kirni qeyd etmok olar. iluraaa foaliyyet gosteren "Xaltan" istirahet markozi turistlarin gecalemasi ve qidalanmasr tigtin istifada edilir. Marqrutun son irentoqesi olan Xmaltq kendi respublikanrn en htindtir yaqaytq rnanteqesi hesab edilir. Xrnahq 4 terefden ma$ara, pir, mebed, ateggahlarla ehato olunmugdur. Demek olar ki, ktigelerin ek- seriyyetinde pir, bu pirlerde da bir qebir vardrr. Pirlerin hatlt- ,,nrn- diuurlairnda ibrahim pey[ernberin ollu ismayrlr Allaha qurban kesmesi sahnesi tasvir olunmugdur. Kenddeki en .,Xrdrr meEhur pir Nebi" adlanrr. Xtdrr Nebiye digi a[nyanlar inanc yeii kirni baxdrgrndan ona "dig a[rrtsr piri" de- deyirlar. Burada tebii yumru, xrrda gay daglan vardtr. Deyilenlere gore, onu a[rtya, dig, stirtdiikde afinst keqir' On rnaqhur pirlardan biri de "40 abdal" adlanrr. 40 dervigin srfirndrflr va ibadet etdiyi rnebed ohnugdur. Xrnah[rn 2 kn ytiksekliyindaki qayahqda igerisinde miiqeddes sayrlan bula[r olan ma[ara yerlagir. ora- dan polietil.n 6o* vasitesila heyetlera va kondin merkezi mey- danrna su gskilmiqdir. Boyiik bayrarnlar ve tentenelet zamanl kendin biitiin ehalisi burada toplaglr. umumiyyatle, Xrnahq zengin tarixi-rnadani, milli irs vo tebiet abidelere malik oldu- gunian o, kend turizmi iigtin maraql yer kimi segile biler. Di- turist- ler terafden Xrna|[a geden yolun yeniden berpasr kanda Laril mara[rnr arttrmtgdrr. Xrna|qda mehmanxana ve restoran-

218 lar yoxdur. Yalmz yerli ehali turistleri gecelemek tigtin qebul ede biler. Onlar gox qonaqpsrverdirler. Xlnahqhlar sert da! geraitinde yagadtqlarrna gcira sade ve qenaetcildirlar. Eko- turizrni sevenler gadrrlarda gecaleya bilerlar. Kendden dafi yolu ile "$ah Yaylafilna" kegerek Xrnahq agrnrnrndan Qrzrl Qaya dafi massivine qalxmaq olar (3700 m.). "$ah Yaylafir'hdan ke- gen at cr[rrr ile Qusar gaylnln sahilinde ycrleEan - 30 km ntesa- fedaki lezgi kendi Lezeya getrnek olar. Xrnalrq sakinleri rurist- lare hemginin milli gtileq, at yanglannrn kegirildiyi "$ah Na- bat" yaylasrna atla turlar teqkil ede bilarler (Xrnahq haqqrnda bax,3.2.). ;" .. Uqtinc'ii istiqamat: II Niigedi-Amsar-Qrrmrzr qeseba- Alpan-Uzurune$e. Bu istiqamatda tarixi-mernarlrq abidelerinin zenginliyi va enenevi sanatkarhq nilmunesi olan qedim xal- gagrhq mektebinin olmasr turun galbcdigi arnillerinden sayrla biler. Arnsar kendinda XVIII esre aid tarixi abide rninareli rnes- cid, Qrrmrzr qasebede XIX asre aid memarhq abideleri ve sina- qoq, AIpan kendinde qedirn mascid n-rtihtirn ekskursiya obyekt- leridir. Amsar kendinde "Cennet ba!r" istirahet zonasr yerlagir. istirahet zonasl ytiksek daflar ve slx yagrl rneqelerle ehata olun- rnugdur. Tebiet qoynunda istirahet etrnak tigi.in en g6zel lna- kanlardan biridir. Ozel millkiyyet olan "Cannot ba[r" istirahst zonasr 2002-ci ilds yaradrlmrgdrr. Tutumu 140 nefarlikdir. istirahet kornpleksina tutmu 52 neforlik olan 2 martebali bina (26 apartament), 8 neferlik kotteclar (4 apartanent) va banket zah olan 90 neferlik restoran daxildir. Burada her ndmreda 2 otaq ve I vanna otalr, koteclerde ise I otaq ve I vanna otagl vardr. Olave xidmotlara sauna, ugaq rneydangasl, bilyard zah, tisti.i orttilU ve aglq kortlar daxildir. istirahet edenler hovuzdan da istifade edirler. Amsar kendinde "Balbulaq" istirahet nrer- kezi de fealiyyet gdsterir.

219 Qtnnut qasaba Qubada ya$ayan da[ yehudilerinin mas- kunlaEtr[r erazidir. Qrrmrzr Qesebeni Las Veqasa bonzadirlar. yerti ehali esasen ticaretle meg[ul olur. Qubanln en zengin rnahallasinde bir-birinden g6zel, mohtegern villalar heyretanriz- dir. Bu vitlalarda memarltq elernentlerinin olmast ve etraflarda gdzel mezero yaratmasr turistlerin de xoq teessiirattna sebab olw. Atpan kendi Quba rayonunda yerlegir. Alpan Azarbayca- nln en qedirn kendlerinden biri hesab olunur. Tarixgi mtitexes- sislerin fikrine gora Alpan adrnrn mengeyi qedirn Albaniyanrn adr ila bafihdrr. Kandde 2 minden artrq ev vardtr. Hamginin Alpanda qadim qebirstanhqlar, XVI esra aid Subaba ttirbesi va ttirk eaiacrq kirni tarixi abideler yerlegir. Kendin ehalisi esasen rnengelidir. Alpanda qedirnden mtiasir dovredek dziinemaxsus adet-enenelar qorunub saxlanrlrr. Novruz bayramt arefesinda son gor$enbe axgamt ("$am qoyulan" gtin) kend ehalisi tare- finden pirler ziyarat edilir, yaxrnlarrnrn qebirlari yantnda gam yandrnhr, gancler pirlerdeki alern apaclanna elem ba[layrr, on- iann atrafrnda 7 defo ddvre vurmaqla niyyet edirler. Kendde toy ve htizn merasimlerinin kegirilmasinin da oztinemoxsus gaiarlan vardrr. Alpan hem da qadirn milli rnatbex rnedarriyyeti il. tun,nrr. Alpan kendindo xalgaglllq senetinin niimuneleri ha- zyda ailaler seviyyesinda qorunub saxlanrlmtqdtr. Ekzotik landEaft, bir gox tabiet abidelari calbedicidir. Alpan rneqelikla- rinde yaqr 500 ilden gox olan pahd afaclart vardtr. uzunntesa ve istirahet Qurugayrn sol sahilinda yerlegan ya$ay1$ rnenteqesi merkezidir. Bu istirahat merkezi 120 yerlik ohnaqla gelen tu- ristlere tam xidmetler gostermak imkanrna rnalikdir. Qeyd olu- nan mar$rut istiqamatinde gelen turistler son mentaqe olaraq Uzunmege istirahat zonastnda geceleye biler' Onu da qeyd edak ki, Uzunmege istiqarnetinde yolun infrastrukturunun ber- bad ohnasr buraya gehnek isteyen turistlerin saylna menfi tesir gostarir. uzunmege kendinde eyni adh turizm merkezi (onu Lonq Forest de adlandrrrrlar) Qurugay vadisi ile Quba rayonu-

220 nun 20 km girnal-gerq istiqarnetindo, Alpan kendinden l4 krn arab eruzidadir. 2000-ci ilin may ayrndan istifadeye verirmig bu baza takce ailovi deyil, harn da ferdi istirahet tigiln nazsrde tutulmugdur. Lonq Foresti Bakrdan 160 krn rnesafe ayrnr. Bu istirahet zonasrnda meEe boyunca kempinqleri xatrrladan da! evciklari vardrr. Bunlann timurni tutumu 50 neferlikdir. [sti- rahet markazinde rnilli, avropa metbexi olan 80 neferlik resto- ran fealiyyet gdsterir. Mtigterilere elave xidmetler kimi salrna, idman zah ve hovuz, iggiizar gdrtiEler ve scminarlar kcairihnesi iigtin xtisusi yerden istifade etrnek teklif olunur. oylancelare bilyard, stoltistti tennis ve baqqa oyunlar da daxildir. UzunmeEe istirahst zonasrnda Babada[da (60 km) ve ya $ahdagda (70 km) ov etmek olar. Oylence ve rlacera sevenler tigtin yaxgr se- gimdir. Amma bu daflarr tanrmayanlar tigtin tohltikelidir. Teli- matgrlarrn igtirakr ila atla, da[ velosipcdlari ile gezintiler turist- lerin marafirnr daha da artrnr. istirahet rnarkezindeki otaqlar Avropa standartlanna uyfiun tacltiz olunntuqdur. Burada 2 va 3 otaqh evler turistlerin ixtiyanndadrr. Beleliklo, "Turizrn ve otelgilik" ixtisasr tizre tahsil alan telebeler baqlanfirc rnenteqesi kirni segihnig Niigadiden bagla- yaraq, 3 istiqalnetde tagkil olunmug turlarda igtirak etlneklo tadris-tecrtibe bazasrnrn yerlegdiyi b6lgenin turizm-rekreasiya servatleri ile tominat saviyyesi, turizm infrastruktumnun mtia- sir veziyyeti ile tanrq olur, onlardan istifade imkanlarr haqqlrda malumatlar alde ede bilerler. Talabalar tadris prosesinde aucri- toriyada yiyelendiklari nezari biliklara esaslanaraq, tecri.ibe kegdikleri bolgede turizm-rekreasiya elrtiyatlannl, infrastruk- turu, xidmetin vaziyyatini qiyrnetlendirir, hemginin rckreasiya ehtiyatlarrn n erazi tagki linin turizmin rntixtali f nciv I eri ni n ink i - gafrna ne derecade yararh oldulunu mtieyyen cde bilerler.

221 ADOBiYYAT

1. Azerbaycanrn iqtisadi va sosial cofrafiyasr. Bakr-2010' 2. Azerbaycan regionlart. 2ol2.Dovlot statistika Kornitasi. Bakr, Seda .2013. 3. Babaxanov N.A, PaEayev N.O. Tebii felaketlerin iqtisadi ve sosial -cofirafi oyrenilmasi. Bakr, Ehn-2004 (2013, rus dilinde). 4. Bayramov R.V., Cuvarov R.P. Geodeziyantn esaslart ve karfoqrafiya. Metodik vesait. Bakr-2010.- I 09 s. 5. Colrafiya fenni lfrzra rnilli kurrikulurn. Azarbaycan Respublikasr Tehsil Nazirliyi, 2013. 6. Htiseynov A.M. Fiziki cofirafiya kursunda plan ve xarita bohnesinda verilan bilik ve bacartqlartn forrnalaEdrrtlmastna dair. I 989. 7. Ofendiyev V.O. Urbanizasiya ve Azerbaycantn gaher ya$ayt$ manteqeleri. Bakr Ddvlat Univelsiteti neqiriyyatt' Bakr-2002. 8. Ohrnedzade O.C. Heyder Oliycv ve Azerbaycanln su teserrtifatt. Bakt, Azernaqr, 2003, 133. g. Oliyev F.$. Azerbaycan Respublikastntn yeraltt sulan, ehtiyatlardan istifade ve hidrogcoloji probletrrler. Bakt, Qagrofilu, 2000- 325 s. 10. Olizade E.K, Seyfullayeva N.S., Oliyeva Y'e', Rakgiyeva i.p. vl sinif tigiin "Cofrafiya" dersliyi,2013' 11. Hesenov T.G. Cofirafiyanrn tedqiqat tnetodlart' Bakl Universitetinin negriyyatr. I 990. 12. Hasenov T.G. lqtisadi-colrafi rayonlaqdlnna' Bakt, 20t2. 13. lrnanov F.O., Verdiyev R.H., Afayev Z.B', Htunbetova $.Y. $arqi AzerbaycaLr gaylartnrn su ehtiyatlart' Bakl, 2012-184 s.

222 14. Memrredov M.O. Azerbaycanrn hidroqrafiyasr. Bakr, "NaftaPres s", 2002- 266 s. 15. Mtiseyibov M.A. Azerbaycanrn fiziki co[rafiyasr. Bakr.- I 998. 16. Piriyev R.X. Geodeziyarun esaslan va topoqrafiya. Bakr Universitetinin negriyyatr. I 994.- 391 s. 17. Seyfullayeva N.S. Colrafiyanrn tadrisi rnetdodikasr. Ali rnaktebler tigtin darslik. Bakr-20 I 0. 18. Seyfullayeva N.S., Oliyeva y.O., Rakgiyeva i.p. Mtiellirnlar tigtin vesait (VI sinif Cografiya).2013. lg. Umumtehsil mektebleri tigiin "CograRya proqrarnr,,.

Azerbay can Respubl ikasr Tehsi I Naz i rl iyi, 2004. 20' veysova Z.o. Foal/interaktiv telirn: rniiellirnler tigti, vesait. 2008. 21. Ailues f.A., [lllprHoe H.[I. u Ap. penscrf A:ep6afigxaua. Baxy, 3:lna. 1993. -292 c. 22.Maxcaxoecxprfi B.[. Meronrr reorpa(turz. e KH.: feorpa$uuecKa.f, Kynbrypa. B,ra4neocrorc.l997 .- c.20i| - 232. 23.llupues P.X. Merolu naoprporrlerphqecKoro aHanu3a penreSa (rra npHMepe repprropHa A:ep6aria>rana) Eaxy,3nv, 1986.- I l9 c. 24. htto:/, .eco.qov. orT)ux teliflik/parklar ishahdaqO l . Jpg 25. www.kurrikulum.az 26. www.m ka.ru

223 ,"...,$r..,::ltr .

,.ir., \

Metbaa miidiri: Ov;t: itlri.utglLt Dizayner: V,>.fu Nuin,ct'tt Texniki redaktor: Rurrtitr Vidudi oglu Operator: $uhin Abbusrtv

Qapa imzalanrb 06.12.2013-cti il Sayr 300. Hecmi 14 9.v. Formatt 60x84 r/ro. Ola nciv kaftz.

AzT[J-nun ntat haasi. H.Cavid Pr.25. Tel: (+012) 539-14-52 E, m ai I : fi zt urnct hc eGDl's h oo. c' tt rrt

-]