Rosyjska Obecność W Albanii W I Połowie XX Wieku

Tadeusz Czekalski

Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XX wieku

Gdy bada się historię Albanii w I połowie XX wieku, wydaje się czymś oczywi stym, że pojęcie „obecności rosyjskiej” kojarzy się głównie z obecnością w okresie po zakończeniu II wojny światowej, kiedy zarówno systemy ustrojowe, jak i uwa runkowania polityczne skazywały oba państwa na współpracę. Analizując kulisy współpracy w latach 1944-1961, warto jednak zastanowić się, na ile obecność rosyj ska w tej części Bałkanów stanowiła dla Albańczyków całkowicie nowe zjawisko, a w jakim stopniu mogła odwoływać się do wcześniejszych kontaktów albańsko- -rosyjskich. Charakteryzując ten problem w odniesieniu do XIX w., a także do po czątku XX w., trzeba pamiętać o odległości dzielącej Rosję od ziem dzisiejszej Al banii, o różnicach wyznaniowych, a także o wsparciu rosyjskim dla prawosławnych państw bałkańskich, z reguły kwestionujących odrębną tożsamość albańską. W początkach lat 50., kiedy przyjaźń albańsko-sowiecka osiągnęła punkt kul minacyjny, historycy rosyjscy odnaleźli dokument pochodzący z 1759 r., w którym ludność albańskiej Himary zwracała się do carycy Rosji Elżbiety z prośbą o opiekę1. Trudno traktować ten dokument inaczej jak tylko niewiele znaczący epizod, któremu z potrzeby chwili nadano szczególne znaczenie polityczne. Jednak XVIII-wieczna historia Półwyspu Bałkańskiego przynosi pierwsze, znacznie poważniejsze przy kłady kontaktów rosyjsko-albańskich. W 1770 r. dotarła do zachodnich wybrzeży Półwyspu Bałkańskiego eskadra braci Orłowów, z zamiarem wszczęcia powstania antyosmańskiego na Bałkanach. O ile w tym konflikcie Greków umieszcza się raczej po jednej stronie konfliktu, o tyle Albańczycy występują po obu stronach - zarówno wspierając Turcję osmańską w walce przeciwko powstańcom, jak też w szeregach powstańców działających po stronie rosyjskiej2. Jeszcze poważniejsze konsekwencje polityczne miało przejęcie przez Rosję kontroli nad Wyspami Jońskimi w 1799 r. Przez kolejne osiem lat albańskojęzyczna część Półwyspu Bałkańskiego sąsiado

1 A. R r a p o, Histori e Himarès nga Parahistoria deri me 1939, Tirane 2002, s. 66; zob. też: „Buletin per Shkencat Shoqerore”, Tirane 1955/2, s.156-159. 2 S. Batalden, Catherine Il's Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia 1771-1806, New York 1982, s. 26. 158 Tadeusz Czekalski wała z obszarem stanowiącym praktycznie rosyjski protektorat (oficjalnie rosyjsko- -turecki). Co więcej, znaczn część poddanych rezydujących na Kortu rosyjskich gubernatorów stanowiła ludność albańskojęzyczna, zamieszkująca Wyspy Jońskie. Albańczycy wyznania prawosławnego wchodzili także w skład pierwszych formacji ochotniczych, tworzonych przez Rosjan’. W opinii Thomasa Hughesa plany rosyj skie przewidywały także formowanie na Korfu jednostek złożonych z Albańczyków, które w przyszłości miały walczyć przeciwko Alemu Paszy z Tepeleny43 . Po niepowodzeniu misji braci Orłów, w 1774 r. wraz z Rosjanami Bałkany opu ściły powstałe tam formacje ochotnicze, tworząc zalążek społeczności albańskiej w Rosji. Liczebność tej pierwszej migracji określa się na tysiąc żołnierzy i 650 człon ków ich rodzin. Większość albańskojęzycznych przybyszy osiedlono w rejonie nad czarnomorskim. W 1778 r. jako Albanskije vojsko walczyli oni przeciwko Tatarom krymskim5. Z czasem znaczna część spośród nich uległa hellenizacji, szczególnie w rejonie Bałakławy, gdzie dominowała ludność greckojęzyczna. Ci, którzy zacho wali język i obyczaje albańskie, w 1862 r. zasiedlili trzy wsie w obłasti zaporo skiej, nad Morzem Azowskim. Potomkowie albańskich osadników żyją do dzisiaj w ukraińskich wsiach: Gamowka (Гамовка, dawniej Джан-дран), Georgijewka (Георгиевка, d. Тююшки) i Dewinskoje (Девнинское, d. Таз)6. W XIX w. była to jedna z dwóch społeczności albańskich na terenie Rosji. Większą rolę w kontaktach między Rosją a Albańczykami odgrywała albańskojęzyczna społeczność w Odessie. Pierwsi Albańczycy (głównie marynarze służący w carskiej flocie) osiedlali się tam w 1791 r., ale rozwój tej społeczności nastąpił w II połowie XIX w., kiedy docierali tam coraz częściej albańscy i greccy kupcy z okolic Korczy7. Komunikację ziem albańskich z południową Rosją znacząco ułatwiła zbudowa na w 1882 r. droga z Bitoli do Korczy. Połączenie Korczy z Bitolą i Janiną ułatwiło też migrację poprzez Macedonię. Większość albańskich emigrantów docierała naj pierw do Bukaresztu, gdzie działała silna społeczność albańska, a stamtąd muzuł manie migrowali do miast tureckich, zaś prawosławni w kierunku Rumunii i Rosji. Badania nad migracją zarobkową ze wsi w południowej Albanii w latach 1912-1913 określały kierunek odeski jako jeden z pięciu najważniejszych kierunków migracji - po Stambule, Salonikach, Aleksandrii i Stanach Zjednoczonych Ameryki8 *. Nie na

3 Nicholas Pappas zwraca uwagę w swojej pracy na specyfikę użycia słowa „Albańczycy”, które na przełomie XVIII/XIX w. oznaczało zarówno grupę etniczną, jak też pewien charaktery styczny sposób ubierania i uzbrojenia; zob. N.Ch. Pappas, Greeks in Russian military service in the late 18'h and early 19th centuries, Thessaloniki 1991, s. 107-109, 146. 4 Th.S. Hughes, Travels in Sicily, Greece and Albania, London 1820, vol. 2, s. 175. 5 J. О 1 s o n, L.B. Pappas, N.Ch. P a p p a s, An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empire, Greenwod Publishing Group 1994, s. 28. 6 N.S. D i e r ż a w i n, Albancy-Arnauty na priazowie Ukrainskoj SRR, „Sowietskaja etnogra fia” 1948, nr 2; J. К u p e r m a n, Marszrutami zielienowo turizma, „Melitopolskie Wiedomosti” 2010, nr 32, s. 4. 7 Śladem obecności albańskiej w mieście pozostają nazwy dwóch ulic: Arnaucka i Mała Ar- naucka, uwiecznione na kartach powieści 12 krzeseł Ilji Ufa i Eugeniusza Piętrowa. * N. С 1 а у e r, Ne fillim te nacionalizmit Shqiptar, Tirane 2009, s. 105. Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 159 leży przeceniać roli odeskich Albańczyków w procesie odrodzenia narodowego, choć w latach 1903-1904 znaczna część pism albańskiego ruchu narodowego, wydawa nych w Sofii i Bukareszcie miała swoich prenumeratorów w Odessie. Z tej spo łeczności odeskich Albańczyków wywodzili się pierwsi bolszewiccy agitatorzy, działający w początkach lat 20. w Albanii. Pierwszym albańskim komunistą miał być Kostandin Boshnjaku, kupiec z Odessy, który był bezpośrednim świadkiem wy darzeń rozgrywających się w Rosji. Po przyjeździe do Albanii w 1923 r. Boshnjaku próbował szukać zwolenników w gronie radykalnej organizacji młodzieżowej Bash- kimi, ale bez powodzenia9. Wśród miast albańskich szczególnie bliskie związki z Rosją utrzymywała Kor cza. Miasto to, uważane przez samych Albańczyków za najbardziej atrakcyjne miej sce spotkań rodaków przyjeżdżających z Rumunii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych czy z Rosji, było zarazem ośrodkiem centralnym albańskiego ruchu narodowego. Jego czołowi przedstawiciele, działający pod koniec XIX w., w większości byli wy znania prawosławnego i zdecydowanie bliżej im było do Odessy niż do Stambułu. Dla Albańczyków z Korczy większe zagrożenie stanowili Grecy, wspierani przez Stambuł, niż Serbowie i Czarnogórcy wspierani przez Rosję. Większe obawy wobec Rosji zgłaszali mieszkańcy północno-zachodniej Albanii. Dla nich przyczółkiem Rosji na Bałkanach pozostawała Czarnogóra - Albańczycy używali nawet w odniesieniu do północnego sąsiada pojęcia „kelysh te Rusise” (ro syjskie szczenię)10. 11 Pojęcie „agentów rosyjskich” działających na ziemiach albańskich przed 1912 r. najczęściej odnoszono właśnie do przybyszy z Czarnogóry". Trud no oszacować liczebność Rosjan mieszkających w Szkodrze w początkach XX w., ale w pracach z zakresu historii społecznej Szkodry nazwiska Rosjan odnajdujemy zarówno w gronie lekarzy praktykujących w tym mieście, jak też muzyków12. Jeśli nawet Albańczycy odczuwali niechęć czy wrogość wobec carskiej Rosji, to pojawienie się nowej Rosji (bolszewickiej) powitali z wyraźną sympatią. Przychylne komentarze śledzące z zainteresowaniem wydarzenia rewolucji bolszewickiej można zauważyć w prasie albańskiej już w listopadzie 1917 r. 8 listopada 1917 r. wydawa ny w Szkodrze dziennik „Posta e Shąypnies” (Poczta Albanii) donosił o powstaniu w Piotrogrodzie, w którym „zwyciężyli robotnicy i żołnierze”. Albańczycy z sym patią pisali o maksymalistach - jak określano w Albanii bolszewików - zwłaszcza wtedy, kiedy w Moskwie ujawniono treść traktatu londyńskiego z 1915 r., przewidu jącego rozbiór ziem albańskich. Wiadomości o tym, co dzieje się w Rosji, docierały

’ D. B u s k y, Communism in history and theory. The European experience, Greenwood 2002, s. 28. "' N. C 1 ay e r, op. cit., s. 478. 11 Od 1902 r. działał rosyjski konsulat w Mitrovicy, o którym Miranda Vickers piszę, że bar dziej niż ochroną ludności słowiańskiej zajmował się monitorowaniem działań austro-węgier- skich wśród katolików albańskich, zob. M. Vickers, Between Serb and Albanian. A History of Kosovo, New York 1998, s. 59. Zob. też: A. G i z a, Kwestia albańska w polityce Rosji na przeło mie XIXi XXw., „Balcanica Posnanensia” 1999, t. IX/X, s. 177-186. 12 K. K e r ę i k u, Zhvillimi i shendetesor ne Shkoder gjate moshes XVIII-XX, TiranS 1962, s. 42. 160 Tadeusz Czekalski zdumiewająco szybko do Szkodry, a w artykułach poświęconych bolszewizmowi doceniano zarówno pokojowe inicjatywy Lenina, jak też proalbańskie stanowisko nowych władz. Pomysł, aby nawiązać stosunki dyplomatyczne z Rosją bolszewicką, pojawił się w Albanii w początkach 1923 r13. Sondowanie opinii przedstawicieli państw zachod nich zniechęciło autora tego pomysłu, Ahmeda Zogu, do kontynuowania rozmów z Rosjanami. W czerwcu 1924 r. w Albanii doszło do zamachu stanu, w wyniku którego na czele rządu stanął Fan Noli, a najbardziej wpływowy wówczas polityk Ahmed Zogu został zmuszony do opuszczenia kraju. Przynosząc ze sobą ideę re wolucyjnych zmian w Albanii, Noli nie uzyskał spodziewanego poparcia ze strony państw zachodnich. Pozycja międzynarodowa rządu Fana Noliego uległa dalszemu pogorszeniu, kiedy wysunął propozycję nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Nieśmiało wyrażona przez stronę albańską propozycja spowodowała, że 16 grudnia 1924 r. do Tirany przyjechał poseł sowiecki w Atenach - Arkadij Kra- kowiecki, aby zainicjować procedurę ustanowienia stosunków dyplomatycznych. Wobec nacisków na władze albańskie i niestabilnej sytuacji w kraju, wkrótce opuś cił Albanię14. Incydent sowiecki znacząco pogorszył wizerunek rządu albańskiego, ułatwiając zarazem pozyskiwanie sprzymierzeńców przez przebywającego w Króle stwie SHS Ahmeda Zogu. Jak piszę znawca problematyki jugosłowiańskiej -Paskal Milo - dyplomaci Królestwa SHS w 1924 r. rozpowszechniali informacje o przygo towywanym przez rząd Noliego za pieniądze Moskwy powstaniu w Kosowie15. W sierpniu 1924 r. przebywający na wygnaniu Ahmed Zogu podpisał szesnasto- punktowe porozumienie z Nikołą Pasiciem. W artykułach 5 i 6 owego porozumie nia znalazły się zapisy o utworzeniu żandarmerii, mającej w przyszłości utrzymy wać porządek w Albanii i zapobiegać próbom obalenia reżimu Zogu16. W skład tej żandarmerii mieli wchodzić „oficerowie rosyjscy byłej armii gen. Wrangla, którzy znajdują się obecnie na terytorium Jugosławii”17. Sfinansowanie ich działalności,

13 Zamiarem władz albańskich była repatriacja ludności albańskiej, która-jak określał raport ministerialny - „żyje w Rosji w strasznych warunkach”, zob. Albańskie Archiwum Państwowe (AQSh), Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 1923, d. 73, s. 4. Działalność wspomnianego wcześ niej K. Boshnjaku była też zapewne jedną z przyczyn zaniechania projektu repatriacji odeskich Albańczyków. 14 Formalnie stosunki dyplomatyczne nawiązano w 1934, z inicjatywy sowieckiej. Państwo sowieckie reprezentował w Albanii poseł rezydujący w Atenach. Akredytacja posła sowieckiego Michała Kobeckiego w Tiranie nastąpiła 30 stycznia 1935 r. Nawiązanie stosunków dyploma tycznych stanowiło czystą formalność, gdyż oba kraje nie utrzymywały praktycznie żadnych kon taktów ani politycznych, ani ekonomicznych, zob. AQSh, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, d. 417, 1935. 15 Plotkom sprzyjał fakt, że w otoczeniu Noliego znajdowała się znacząca grupa działaczy Komitetu Kosowskiego (B. Curri, H. Prishtina), powiązanych z działalnością separatystyczną na tym terenie, zob. P. M i I o, Shqiperia dhe Jugosllavia, Tiranę 1991, s. 270. 16 Z żołnierzami Wrangla Zogu stykał się nie po raz pierwszy. W 1921 r. Rosjanie wspierali wspieraną przez Belgrad separatystyczną Republikę Mirdyty - zob. P. M i 1 o, op. cit., s. 140. 17 Przybywającym do Jugosławii żołnierzom gen. P. Wrangla często proponowano podjęcie służby w straży granicznej - ich zadaniem była ochrona granicy jugosłowiańsko-albańskiej. Służ- Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 161 a także uzbrojenie Rosjan przyjmowała na siebie strona jugosłowiańska. W opera cji obalenia rządu Fana Noliego, która rozpoczęła się 14 grudnia po stronie Zogu walczyło około 7-8 tys. ludzi, z czego stosunkowo niewielką część stanowili Rosja nie. W źródłach albańskich spotyka się liczbę 500-800 Rosjan, we wspomnieniach Lwa Sukaczewa pojawia się liczba 108 żołnierzy i oficerów, dowodzonych przez płk. Miklaszewskiego (Rosjanina, który w armii SHS miał stopień pułkownika), większość stanowili Kozacy „wyłapani” przez Miklaszewskiego w Belgradzie18. Niewielki oddział Rosjan odegrał decydującą rolę w działaniach na kierunku Debar- Peshkopi-Tirana, który zadecydował o losach tego konfliktu'1’. 26 grudnia Rosjanie przy dźwiękach orkiestry wojskowej, jako forpoczta oddziałów Zogu, maszerowali ulicami Tirany. Aby zdyskredytować rząd Fana Noliego podano, że strona sowiecka wspomogła go sumą 200 tys. rubli. Wątek bolszewicki stał się w 1925 r. jednym z najbardziej dyskredytujących politycznie, co stanowiło pewne novum. Rok wcześ niej parlament albański uczcił kilkoma minutami ciszy pamięć Włodzimierza Ilicza Lenina i nie wywołało to głosów protestu na sali20. Po przejęciu władzy przez Ahmeda Zogu wszyscy Rosjanie pozostali do marca 1925 r., kiedy kończył się kontrakt. Ich 4 działa i 8 karabinów maszynowych miało być dodatkowym argumentem dla Zogu, gdyby deputowani nie chcieli dobrowolnie wybrać go na prezydenta. Po zakończeniu kontraktu powrócił do Belgradu dowódca oddziału Miklaszewski, a pozostali pod dowództwem płk. Berestowskiego pozostali w Albanii. Rezydując w Tiranie, Rosjanie nosili mundury carskie i rosyjskie odzna czenia, mieli wysokie uposażenia, a tym, którzy pozostaną w Albanii i przyjmą oby watelstwo albańskie, Zogu obiecywał dożywotnie uposażenie. Rosjanie podpisali kolejne 3-miesięczne kontrakty, aż do 1926 r., kiedy oddział został rozformowany21. Nadal jednak chętnie korzystano z ich wiedzy i doświadczenia - zarówno w żan darmerii, cierpiącej na brak zawodowych żołnierzy, jak i w Gwardii Królewskiej, w skład której wchodzili od 1928 r. W 1939 r. nadal około dwudziestu Rosjan służyło w albańskiej armii i żandarmerii22. Grupa kilkunastu Rosjan pojawiła się w Albanii w 1938 r., byli to głównie inżynierowie pracujący dotąd w Jugosławii, ale także ludzie kultury. Kilka nazwisk rosyjskich wymienia Lazer Radi, pisząc o życiu kulturalnym Szkodry w latach 30. - byli to głównie literaci lub muzycy (Trimczew,

bę w straży granicznej podjęło ok. 4500 Rosjan (J. B a b o v i ć, Political, Social and Personal. The Encounters of the Russian Emigration in Yugoslavia 1921-1941, „Serbian Studies. Journal of the North American Society for Serbian Studies” 2007, 21 (1), s. 25). '· L. Sukaczew, W Albanii, http://xxl3.ru/belie/v_albanii.htm; A. Puto, Demokracia e rrthuar, Tiranę 1990, s. 228-231. Rozbieżność w szacunkach wynika zapewne z tego, że zale dwie niewielka część Rosjan znajdujących się w Debarze wzięła udział w walkach na terytorium Albanii. 19 Sh. Vu kaj, Bjellogardistet qe kthyen Zogun ne pushtet, MAPO 27 II 2011, s. 26. 211 Bisedimet e Kuvendit Kushtetues, Tiranę 1924, s. 64. 21 L. Sukaczew, W Albanii... 22 Sh. V u k aj, op. cit., s. 27. 162 Tadeusz Czekalski

Biełkow vel Bellkow)23. Wśród właścicieli firm prywatnych, działających w Albanii w latach 30., odnajdujemy zaledwie dwa nazwiska rosyjskie24. Po agresji włoskiej w 1939 r. część pozostających w Albanii Rosjan, jak dowód ca kompanii w Szkodrze, płk Kuczuk Ułagaj, powróciła do Jugosławii, inni wstąpili do jednostek formowanych przez Włochów. W 1942 r. miał pojawić się w Albanii baron rosyjski (Boris De Bade), który planował stworzyć z albańskich Rosjan jed nostkę walczącą po stronie Niemiec, ale okazało się, że nie ma z kogo jej sformować. Różnie potoczyły się losy wranglistów. Kapitan Bielewski zginął w walce z party zantami, a rotmistrza Krasienskiego (w 1943 r. kierował trybunałem wojskowym skazującym w trybie doraźnym schwytanych partyzantów) w 1944 r. powieszono w publicznej egzekucji w Tiranie. Z tej grupy oficerów ocalał major armii albańskiej Lew Sukaczew, który po wojnie służył w armii włoskiej w stopniu generała. Oddziaływanie Rosji bolszewickiej na Albanię przybrało nieco inny charakter. Emigracja polityczna po 1924 r. pozostawała pod dużym wpływem polityków wy wodzących się z radykalnej organizacji Bashkimi i ewoluowała w kierunku komu nistycznym. W marcu 1925 r. w Wiedniu powstał Komitet Narodowo-Rewolucyjny (KONARE), któremu przewodniczył Fan Noli. Organizacja ta powstała, aby przygo tować obalenie dyktatury Ahmeda Zogu i przywrócić demokratyczne struktury wła dzy w Albanii. Z czasem KONARE zbliżyła się do działającej od 1920 r. w Wiedniu Bałkańskiej Federacji Komunistycznej, będącej przybudówką Kominternu. W listo padzie 1927 r. do Moskwy przyjechał przewodniczący KONARE, Fan Noli, który uczestniczył w Kongresie Przyjaciół Kraju Rad. Kontakty KONARE z organizacja mi komunistycznymi, nacechowane sympatią do nieznanego bliżej Albańczykom Związku Sowieckiego, doprowadziły do wysłania czternastu młodych działaczy do Moskwy, aby mogli się kształcić w szkołach Kominternu. W tej grupie znaleźli się późniejsi przywódcy ruchu komunistycznego: Ali Kelmendi i Sejfulla Maleshova. W 1928 r. działalność KONARE została zawieszona z powodów finansowych. Część jej działaczy, współpracujących z Kominternem, zmieniła nazwę organizacji na Wy zwolenie Narodowe (ęiirimi Nacional), a jej przedstawicieli nazywano ęlirimistami (wyzwolicielami). Pierwsza albańska grupa komunistyczna (Grupi Komunist Shąiptar) powstała 28 sierpnia 1927 r. w Moskwie, a utworzyło ją dwunastu studentów albańskich25. W 1930 r. część członków grupy moskiewskiej wyjechała do Francji, a część udała się do Albanii. Wśród tej ostatniej grupy szczególnie istotną rolę odgrywał Ali Kel mendi. Pochodzący z Kosowa Kelmendi studiował w Leningradzie, skąd w 1930 r.

23 L. R a d i, Shqiperia ne vitet 30-te. Kronika e perjetuar, Tiranę 1995, s. 69. 24 W Korczy działała firma Michaiła Trefiłowa, sprzedająca artykuły techniczne, zaś we Wió rze niewielki zakład rzemieślniczy, który prowadził Jakow Solomon - I. F i s h t a, zob. Th. Ka- r e c o, Prona private ne Shqiperi 1924-1944 (permes burimeve arkivore e bibliogrąfike), Tiranę 1996, s. 153-154. 25 K. Frasheri, Historia e levi:jes se majte ne Shqiperi dhe themelimin te PKSh-se 1878- -1941 (veshtrim historik me nje shtojce dokumentäre), Tiranę 2006, s. 37. Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 163 przyjechał do Albanii26. Z jego inicjatywy grupa robotników związanych wcześniej z syndykalistyczną organizacją Puna (Praca), kierowana przez Mihala Lako, utwo rzyła w Korczy pierwszą grupę komunistyczną na ziemiach albańskich. Działacze grup komunistycznych pod koniec lat 30. szmuglowali do Albanii tłumaczenia lite ratury marksistowskiej i znanych pisarzy sowieckich (Maksym Gorki). Ilość tego typu literatury była tak znacząca, że w 1936 r. rząd albański podjął działania, aby ograniczyć import wywrotowych książek i czasopism27. Obawy władz albańskich potwierdziły się w kwietniu 1937 r., kiedy na kilku budynkach w Korczy poja wiły się plakaty z hasłem „Rrofte Bolshevizmi” (Niech żyje bolszewizm). Akcja plakatowa wzbudziła duże zaniepokojenie władz i inwigilację środowisk młodzie żowych. Utworzenie Komunistycznej Partii Albanii 8 listopada 1941 r. nastąpiło w momencie, kiedy większość albańskich komunistów wyszkolonych w Moskwie już nie żyła albo została zmarginalizowana politycznie. Tworzenie pierwszych struktur PKSh odbywało się „pod dyktando” Jugosłowian. Delegaci KPJ - Dusan Mugośa i Miladin Popovic - przygotowywali pierwsze dokumenty PKSh i czuwali nad przestrzeganiem dyscypliny partyjnej28. Albańscy działacze nie znali jeszcze tak podstawowych pojęć, jak biuro polityczne czy plenum. Podstawową lekturą teore tyczną była Historia WKP (b). Krótki kurs, ale tylko w przetłumaczonej nieudolnie wersji serbsko-chorwackiej. Wyzwolenie Albanii w 1944 r. odbyło się bez udziału Armii Czerwonej, a głów nym patronem albańskiej Narodowowyzwoleńczej Armii i powstających struktur władzy stali się Jugosłowianie. Patronat jugosłowiański w latach 1944-1948 zmierzał w kierunku daleko idącej unifikacji obu państw, a zarazem ograniczał wpływ Mo skwy na wydarzenia rozgrywające się w Albanii. Wojskowa misja sowiecka, która w 1944 r. bez konsultacji z Brytyjczykami zadomowiła się w Albanii, początkowo przy kwaterze głównej Hodży, a od listopada 1944 r. w Tiranie, rok później prze kształciła się w stałą placówkę dyplomatyczną. Na jej czele stanął Dimitrij Czuwa- chin, który w latach 1944-1948 wydawał się pełnić rolę znacznie poważniejszą niż ta, którą określała jego akredytacja. Co najmniej kilkakrotnie odgrywał rolę konsul tanta politycznego Envera Hodży i Mehmeta Shehu, a także przygotowywał wizytę kierownictwa albańskiego w Moskwie (lipiec 1947 r.), ukrywając przed Jugosło wianami jej kluczowe aspekty. Kryzys w stosunkach sowiecko-jugosłowiańskich w 1948 r., który doprowadził do wyrzucenia Jugosławii z Kominformu, uczynił z ZSRR strategicznego sojusznika Albanii. Otoczone przez wrogie państwa - Ju gosławię i Grecję, a także przez Włochy - państwo Envera Hodży do końca lat 50. swoje przetrwanie uzależniało od bliskiej współpracy z Kremlem i od bezrefleksyj nego naśladownictwa sowieckich wzorów życia politycznego i społecznego.

26 M. V i c k e r s, The Albanians. A modern History, I.B. Tauris 1999, s. 145. 27 W 1936 r. prefekt Korczy sygnalizował pojawienie się na podległym mu obszarze bro szur komunistycznych w języku greckim, w tym także dzieł W.I. Lenina. Dokumente e materiale historike nga lufta e popullit Shąiptar per Uri e demokraci (1917-1941), Tiranę 1959, s. 366, 369, 378. 21 K. F r a s h e r i, op. cit., s. 230-232. 164 Tadeusz Czekalski

Po usunięciu jugosłowiańskich doradców wojskowych lukę tę zapełnili Rosjanie. Od Rosjan kopiowano podręczniki wojskowe, programy szkoleniowe, a nawet wzo ry mundurów. Ponad 400 oficerów albańskich szkoliło się w uczelniach sowieckich. Przez okres dwunastu lat (1948-1960) armia albańska była w pełni zaopatrywana i szkolona przez stronę sowiecką. Rosjanie podjęli działania, aby zmodernizować armię albańską, która nadal pozostawała na poziomie armii partyzanckiej. Mimo iż na terytorium Albanii nie stacjonowały jednostki Armii Radzieckiej, to w okresie dominacji sowieckiej normą stały się regularne wizyty okrętów Floty Czarnomor skiej w albańskich portach. We wrześniu 1957 r. zostało podpisane porozumienie albańsko-sowieckie o budowie morskiej bazy wojskowej Pasha Liman w pobliżu Vlory. Planowana baza miała wzmocnić system obrony wybrzeża Albanii, a zara zem stanowić ważny przyczółek wojskowy ZSRR w basenie Morza Śródziemne go29. * Dopóki istniały plany interwencji przeciwko „titoistowskiej” Jugosławii, Alba nia odgrywała niezwykle istotną rolę jako zaplecze przewidywanej operacji. Dzięki pomocy oficerów sowieckich w Peshkopi powstało centrum szkolenia albańskiego wywiadu, gdzie przygotowywano także kadry mające wziąć udział w operacjach dy wersyjnych na terytorium Jugosławii. Od zerwania z Jugosławią na granicy toczyła się mała wojna; do roku 1953 r. zanotowano co najmniej 250 incydentów10. Istotny składnik sowieckiej pomocy wojskowej stanowiły informacje wywia dowcze. Ich przydatność była tym większa, że w początkach lat 50. Albania stała się jednym z cichych frontów „zimnej wojny”. W 1948 r. rząd brytyjski powołał do życia tzw. Komitet Rosyjski, który miał się zająć kwestią ewentualnego uwolnienia kra jów satelickich spod wpływów ZSRR. Raporty brytyjskich analityków wskazywały, że Albania jest najsłabszym ogniwem obozu komunistycznego, w którym najłatwiej wywołać przewrót. Do tego celu zamierzano wykorzystać grupę emigrantów, którzy po przeszkoleniu mieli być przerzuceni do kraju i podjąć tam działalność dywer syjną. W latach 1950-1953 dokonano kilkunastu akcji desantowych na terytorium Albanii. Według źródeł albańskich, było w nią zaangażowanych blisko dziewięćset osób, z czego ponad trzysta przerzucono na terytorium Albanii. Spośród nich co naj mniej dwieście osób zabito lub schwytano. Sukces albański nie byłby możliwy bez dopływu informacji, których źródłem byli współpracownicy sowieckiego wywiadu, działający w służbach brytyjskich31. Okres bliskiej współpracy rosyjsko-albańskiej przyniósł nie tylko konsekwen cje polityczne, ale także istotne w dłuższej perspektywie konsekwencje kulturalne. Ani wcześniejsze wpływy austriackie i włoskie, ani późniejsze chińskie nie okazały się tak trwałe i wielostronne, jak oddziaływanie kultury rosyjskiej. Nieco przesadne

29 О. P e a г s о n, Albania as Dictatorship and Democracy: from Isolation to the Kosovo War 1946-1998,1.B. Tauris 2007, s. 574. 311 Documents on international Affairs, ed. J. Wheeler-Bennett, London 1953, s. 23- -24. 31 R. A 1 d r i c h, British intelligence, Strategy and the Cold War 1945-1951, Routledge 1992, s. 69. Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 165 byłoby twierdzenie, że współczesna kultura albańska ukształtowała się na funda mentach kultury rosyjskiej, ale w przypadku literatury, muzyki i filmu trudno takiej zależności nie dostrzegać. Literatura rosyjska, a zwłaszcza dzieła Tołstoja i Gorkie go należały do najczęściej wydawanych tłumaczeń już w międzywojennej Albanii. Dorobek translatorski rosyjskiej i radzieckiej klasyki wydaje się imponujący nie tylko w przypadku 13 lat bliskiej współpracy, ale także po 1961 r., kiedy miejsce Ilji Erenburga zajął Władimir Majakowski, lecz przede wszystkim nastąpił powrót do XIX-wiecznej klasyki rosyjskiej i klasycznych dzieł z czasów stalinowskich32. Oblicze literatury albańskiej co najmniej do 1990 r. ukształtował zjazd Związku Li teratów i Artystów Albańskich w 1949 r. Za realizację programu z 1949 r. odpowia dali kolejni przewodniczący Związku - Shefqet Musaraj i Dhimiter Xhuvani - ab solwenci rosyjskich uczelni, wprowadzający socrealistyczny standard do literatury albańskiej. Współczesna muzyka klasyczna ukształtowała się dzięki dokonaniom Albańczyków, kształcących się w moskiewskim konserwatorium im. Piotra Czaj kowskiego, ale także dzięki Albańczykom i Rosjanom z Odessy (pierwsi pianiści w Szkodrze). Początek albańskiej kinematografii sięga roku 1952, kiedy z pomo cą rosyjską powstało Studio Filmowe Nowa Albania, jedyna do 1990 r. wytwórnia filmowa w tym kraju (poza telewizją). W tym przypadku rosyjskie inspiracje oka zały się trwalsze niż więzi polityczne. Niedoścignionym wzorcem dla albańskiej kinematografii do końca lat 80. pozostawały dzieła Iwana Pyriewa, które w 1947 r. Enver Hodża oglądał wspólnie z Józefem Stalinem na Kremlu. Te inspiracje zostały w znacznym stopniu zamrożone na poziomie lat 50. - rygoryzm albańskiej cenzury spowodował, że jeszcze u schyłku lat 80. albańskie komedie były bliższe dziełom Grigorija Aleksandrowa (Świat się śmieje) niż bardziej współczesnemu wzorcowi, jaki reprezentuje choćby cykl komedii Eldara Riazanowa. Skalę oddziaływania kulturalnego można sobie uświadomić, biorąc pod uwagę rangę odbywającego się corocznie w latach 50. we wrześniu Miesiąca Przyjaźni Sowiecko-Albańskiej. Każdy z nich obfitował w taką ilość imprez kulturalnych, któ rymi można by obdzielić cały 11-letni okres panowania Ahmeda Zogu. Niebagatelną rolę odegrało też sfinansowanie przez Rosjan budowy trzech placówek kulturalnych w stolicy - Teatru Opery i Baletu, Filharmonii oraz Teatru Narodowego (począt kowo Teatru Ludowego). Rozpoczęta pod koniec lat 50. budowa Pałacu Kultury i Nauki została ukończona już siłami albańskimi w 1966 r. Przez osiem godzin w tygodniu Radio Tirana prowadziło retransmisje audycji Radia Moskwa w języku albańskim. Dystrybucją prasy i książek w języku rosyjskim zajmowała się albańska filia przedsiębiorstwa Książka Sowiecka. Najbardziej widocznym w życiu społecznym formom współpracy z ZSRR pa tronowało Towarzystwo Przyjaźni Albańsko-Sowieckiej - aktywna i wszechobecna

32 Biblioteka Narodowa w Tiranie notuje ponad 80 tłumaczeń rosyjskiej literatury pięknej, wydanych w okresie bliskiej współpracy obu krajów (1948-1961). Po zerwaniu stosunków sowiecko-albańskich, aż do końca lat 70. ukazywały się nie więcej niż dwa, trzy tłumaczenia rocz nie, w tym wielokrotnie wznawiania antologia literatury rosyjskiej (Letersia ruse). 166 Tadeusz Czekalski organizacja propagandowa w Albanii lat 50. Pod koniec 1953 r. działało w Alba nii 3200 lokalnych struktur Towarzys wa, a liczba jego członków sięgała 210 tys. W tym czasie organizowano spotkania poświęcone przedstawieniu różnych aspek tów życia codziennego w ZSRR, urządzano wystawy fotograficzne, koncerty i przedstawienia teatralne33. Pomoc dla Albanii przyciągnęła do tego kraju wyjątkowo Iicznąjak na potrzeby kraju rzeszę doradców sowieckich. W 1950 r. ich liczbę szacowano na trzy tysiące. Ich uprzywilejowany status wywoływał często irytacje miejscowej ludności. Sowie ci otrzymywali uposażenia kilkakrotnie wyższe od Albańczyków zatrudnionych na podobnych stanowiskach, mieli także prawo do luksusowych mieszkań, samocho dów i większej ilości żywności niż ludność miejscowa. Była to grupa wyraźnie od dzielona od społeczeństwa albańskiego, o której sami Albańczycy mówili: „rrojne si ne Amerike” (żyją jak w Ameryce)34. Jeśli jednak mówić o rosyjskiej diasporze w Albanii lat 50., to określenie to pasuje w większym stopniu do grupy, która two rzyła „sercową emigrację”. Znaczna część Albańczyków, studiujących na uczelniach sowieckich, przywoziła ze sobą żony-Rosjanki. W 2008 r. rosyjska prasa podawała liczbę 400 małżeństw mieszanych, zawartych w latach 1947-1961, które osiedliły się w Albanii, Albańczycy szacują, że było ich dwukrotnie mniej. W tej grupie zna lazły się takie osoby, jak Luiza Papajani (z d. Mielnikowa), która tworzyła początki albańskiej kryminalistyki i była lektorką w Radiu Tirana. Taisa Uzłowa stworzyła od podstaw albańską oftalmologię, Viktoria Puzanova - historię sztuki, a śpiewacz ka Nina Mula była współtwórczynią Konserwatorium w Tiranie. Rodziny miesza ne przenosiły do Albanii tradycję obchodzenia świąt rosyjskich, ale także nieznane w Albanii potrawy (barszcz, pierogi), a wreszcie nieznane wcześniej w tym kraju zwyczaje35. Rosnące uzależnienie od ZSRR nie było kwestionowane przez kierownictwo Al bańskiej Partii Pracy, dopóki gwarantowało im poczucie bezpieczeństwa i stwarzało wrażenie niezmienności zasad. Jednak po śmierci Stalina w ZSRR doszło do prze mian, które w Tiranie przyjmowano z rosnącym niepokojem. Pierwszy niepokojący sygnabstanowiła reorientacja polityki Kremla wobec Jugosławii. W 1954 r. wła dze sowieckie zaproponowały Jugosławii normalizację stosunków dwustronnych, a 26 maja 1955 r. do Belgradu przyleciała radziecka delegacja rządowo-partyjna z Nikitą Chruszczowem na czele. Przywódca sowiecki już na lotnisku belgradzkim wygłosił przemówienie, w którym wyrażał ubolewanie nad tym, co się stało pomię dzy oboma krajami, stwierdzając, że winę za oskarżenia wobec Jugosławii pono szą „agenci imperializmu i wrogowie ludu”36. Spotkanie belgradzkie zakończyło się

33 S. S к e n d i, Albania, New York 1956, s. 133. 34 [Albania], „Life” 1951,26 X, s. 142. 35 Najbardziej bulwersujący dla Albańczyków był zwyczaj opalania się na plaży w strojach kąpielowych, nieznanych wcześniej w tym kraju-wywiad z Olegiem Arapim, 30 września 2011, Tirana, rozm. TV. 36 M. M с C a u I ey, The Khruschey Era: 1953-1964, Longman 1995, s. 58. Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 167 podpisaniem deklaracji o współpracy pomiędzy oboma krajami, a także pozostałymi państwami bloku sowieckiego. W kampanii antyjugosłowiańskiej Albania odgrywa ła dotąd rolę kluczową, a zbliżenie między Moskwą i Belgradem mogło prowadzić ponownie do jej marginalizacji. W czasie rozmów albańsko-sowieckich na Kremlu w lecie 1955 r. Michaił Susłow naciskał na Hodżę, aby partia albańska zmieniła sta nowisko w kwestii jugosłowiańskiej, ale także zweryfikowała swój pogląd na temat grupy Koęi Dzodze. Po 1955 r. pod naciskiem Moskwy doszło do względnej norma lizacji w stosunkach albańsko-jugosłowiańskich. Miało to często charakter czysto formalny. Ze ścian domów znikały karykaturalne portrety Tity i Rankovicia, „ozdo bione” siekierami pokrytymi krwią Albańczyków z Kosowa. Z repertuaru albań skich zespołów folklorystycznych usunięto pieśni o „zdradzieckim Ticie”37. Kolejną zmianą, niepokojącą samego Hodżę było zakwestionowanie polityki wewnętrznej Stalina, a także czystek dokonywanych w czasie jego rządów. Hodża jako wyko nawca zasad polityki, która nie odbiegała od wzorców stalinowskich, mógł czuć się zagrożony. Wśród państw bloku sowieckiego wręcz legendarna stała się tzw. lista Tity-wykaz jego przeciwników politycznych, których eliminacja miała być ceną za porozumienie z Belgradem. Wsparcie Pekinu dla albańskiego kierownictwa pozwoliło mu na podjęcie ryzy ka konfrontacji politycznej z Kremlem. Pogarszające się stosunki dwustronne osią gnęły kulminację na przełomie listopada i grudnia 1961 r. 25 listopada 1961 r. wi ceminister spraw zagranicznych ZSRR Nikołaj Firiubin przekazał posłowi Albanii w Moskwie oświadczenie o odwołaniu posła sowieckiego z Tirany, domagając się zarazem wyjazdu z ZSRR posła albańskiego. 3 grudnia 1961 r. Firiubin przekazał kolejne oświadczenie o wyjeździe całego sowieckiego personelu dyplomatycznego z Albanii, domagając się tego samego od strony albańskiej. Dzień później albańskie MSZ skierowało do poselstwa sowieckiego w Tiranie notę uznającą decyzję władz ZSRR za niesprawiedliwą i niezgodną z zasadami prawa międzynarodowego38. Zerwanie stosunków z ZSRR okazało się tragiczne w skutkach dla rodzin mie szanych rosyjsko-albańskich, które w latach 50. zdecydowały się osiedlić w Albanii. Część Rosjanek opuściła Albanię, pozostałe odizolowano od ojczyzny i zmuszono do przyjęcia obywatelstwa albańskiego. Część z nich podzieliła los swoich mężów, podejrzewanych o szpiegostwo i trafiła do więzień i obozów pracy. O tragicznym losie Rosjanek-żon Albańczyków przypomniano w marcu 2008 r., kiedy w Tiranie doszło do spotkania przewodniczącej parlamentu albańskiego Józefiny Topalli z re prezentującą środowisko pokrzywdzonych Luizą Mielnikową-Papajoanni39.

37 S. Ars z, J. Iwanowa, O. Kołpakowa, N. Smirnowa, Kratkaja istorija Albanii, Moskwa 1965, s. 422-423. 3" 14 grudnia 1961 r. cały albański personel dyplomatyczny opuścił ZSRR, zob. O. Pear- s o n, op. cit., s. 615. 39 S. Ż a r k i c h, Russkije żenszcziny żdut wozmieszczenija moralnowo uszczerba ot Albanii, „Rosijskaja Gazieta” 2008, 25 III (www.rg.ru). Problem małżeństw mieszanych zainspirował tak że twórców filmowych - oprócz polsko-albańskiego filmu Kolonel Bunker (reż. Kujtim ęashku) w 2007 roku zrealizowano bułgarski film dokumentalny Rozwód po albańsku (reż. A. Peewa). 168 Tadeusz Czekalski

We wspomnieniach Pertefa Hasamataja można odnaleźć opinię, że przerwane nagle i nieoczekiwanie w 1961 r. związki albańsko-rosyjskie zostały gwałtownie ożywione w 1990 r., wraz z przywróceniem stosunków dyplomatycznych. Jednak tym razem rozwój sytuacji na Bałkanach, a zwłaszcza wojna w Jugosławii spowodo wała, że po 1992 r. w opinii Hasamataja zainteresowanie Albanią wśród rosyjskich elit politycznych wyraźnie spadło40. Postulat reinterpretacji historii Albanii, który w ostatnich miesiącach pojawia się coraz częściej w albańskim dyskursie publicz nym, w niewielkim stopniu dotyka skomplikowanej kwestii relacji rosyjsko-al- bańskich. Z jednej strony trudno rozpatrywać historię Albanii w XX w., zwłaszcza historię kultury czy historię armii, bez uwzględnienia czynnika rosyjskiego - z dru giej strony w pamięci historycznej Albańczyków, której ramy wyznaczają politycy- -mitotwórcy, znika świadomość choćby rosyjskich fundamentów współczesnej kul tury albańskiej.

The Russian presence in Albania during the first half of the 20th century

The tradition of contacts between Russia and Albania goes back to the end of the eighteenth century when the Russians working in Corfu and the Western part of the Balkan Peninsula created military formations from among local people. The soldiers from these formations established the first Albanian settlements on the Russian territory. In the history of cooperation between Albania and the Soviet Union the most important is the period between 1948 and 1961, when Albania was playing an important role as a Soviet bridgehead in the Mediterranean basin. For the Albanian leaders the Soviet support was an important factor in ensuring political endurance, the development of culture and the implementation of the industrialisation process. During that period the collaboration had multiple aspects and numerous mixed Albanian-Russian marriages facilitated a better mutual understanding of both societies. The deterioration of diplomatic relations in 1961 meant a sudden break of the tendency of integration.

411 P. Hasamataj był pierwszym ambasadorem Albanii w Moskwie po przywróceniu stosun ków dyplomatycznych w 1990 r., zob. A. J o n u z i, Pertef Hasamataj: Ju tregoj takimet e mia me Gorbaęovirt, „Tirana Observer” 2006, 26 V, s. 2.