Tadeusz Czekalski Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XX wieku Gdy bada się historię Albanii w I połowie XX wieku, wydaje się czymś oczywi­ stym, że pojęcie „obecności rosyjskiej” kojarzy się głównie z obecnością w okresie po zakończeniu II wojny światowej, kiedy zarówno systemy ustrojowe, jak i uwa­ runkowania polityczne skazywały oba państwa na współpracę. Analizując kulisy współpracy w latach 1944-1961, warto jednak zastanowić się, na ile obecność rosyj­ ska w tej części Bałkanów stanowiła dla Albańczyków całkowicie nowe zjawisko, a w jakim stopniu mogła odwoływać się do wcześniejszych kontaktów albańsko- -rosyjskich. Charakteryzując ten problem w odniesieniu do XIX w., a także do po­ czątku XX w., trzeba pamiętać o odległości dzielącej Rosję od ziem dzisiejszej Al­ banii, o różnicach wyznaniowych, a także o wsparciu rosyjskim dla prawosławnych państw bałkańskich, z reguły kwestionujących odrębną tożsamość albańską. W początkach lat 50., kiedy przyjaźń albańsko-sowiecka osiągnęła punkt kul­ minacyjny, historycy rosyjscy odnaleźli dokument pochodzący z 1759 r., w którym ludność albańskiej Himary zwracała się do carycy Rosji Elżbiety z prośbą o opiekę1. Trudno traktować ten dokument inaczej jak tylko niewiele znaczący epizod, któremu z potrzeby chwili nadano szczególne znaczenie polityczne. Jednak XVIII-wieczna historia Półwyspu Bałkańskiego przynosi pierwsze, znacznie poważniejsze przy­ kłady kontaktów rosyjsko-albańskich. W 1770 r. dotarła do zachodnich wybrzeży Półwyspu Bałkańskiego eskadra braci Orłowów, z zamiarem wszczęcia powstania antyosmańskiego na Bałkanach. O ile w tym konflikcie Greków umieszcza się raczej po jednej stronie konfliktu, o tyle Albańczycy występują po obu stronach - zarówno wspierając Turcję osmańską w walce przeciwko powstańcom, jak też w szeregach powstańców działających po stronie rosyjskiej2. Jeszcze poważniejsze konsekwencje polityczne miało przejęcie przez Rosję kontroli nad Wyspami Jońskimi w 1799 r. Przez kolejne osiem lat albańskojęzyczna część Półwyspu Bałkańskiego sąsiado­ 1 A. R r a p o, Histori e Himarès nga Parahistoria deri me 1939, Tirane 2002, s. 66; zob. też: „Buletin per Shkencat Shoqerore”, Tirane 1955/2, s.156-159. 2 S. Batalden, Catherine Il's Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia 1771-1806, New York 1982, s. 26. 158 Tadeusz Czekalski wała z obszarem stanowiącym praktycznie rosyjski protektorat (oficjalnie rosyjsko- -turecki). Co więcej, znaczn część poddanych rezydujących na Kortu rosyjskich gubernatorów stanowiła ludność albańskojęzyczna, zamieszkująca Wyspy Jońskie. Albańczycy wyznania prawosławnego wchodzili także w skład pierwszych formacji ochotniczych, tworzonych przez Rosjan’. W opinii Thomasa Hughesa plany rosyj­ skie przewidywały także formowanie na Korfu jednostek złożonych z Albańczyków, które w przyszłości miały walczyć przeciwko Alemu Paszy z Tepeleny43 . Po niepowodzeniu misji braci Orłów, w 1774 r. wraz z Rosjanami Bałkany opu­ ściły powstałe tam formacje ochotnicze, tworząc zalążek społeczności albańskiej w Rosji. Liczebność tej pierwszej migracji określa się na tysiąc żołnierzy i 650 człon­ ków ich rodzin. Większość albańskojęzycznych przybyszy osiedlono w rejonie nad­ czarnomorskim. W 1778 r. jako Albanskije vojsko walczyli oni przeciwko Tatarom krymskim5. Z czasem znaczna część spośród nich uległa hellenizacji, szczególnie w rejonie Bałakławy, gdzie dominowała ludność greckojęzyczna. Ci, którzy zacho­ wali język i obyczaje albańskie, w 1862 r. zasiedlili trzy wsie w obłasti zaporo­ skiej, nad Morzem Azowskim. Potomkowie albańskich osadników żyją do dzisiaj w ukraińskich wsiach: Gamowka (Гамовка, dawniej Джан-дран), Georgijewka (Георгиевка, d. Тююшки) i Dewinskoje (Девнинское, d. Таз)6. W XIX w. była to jedna z dwóch społeczności albańskich na terenie Rosji. Większą rolę w kontaktach między Rosją a Albańczykami odgrywała albańskojęzyczna społeczność w Odessie. Pierwsi Albańczycy (głównie marynarze służący w carskiej flocie) osiedlali się tam w 1791 r., ale rozwój tej społeczności nastąpił w II połowie XIX w., kiedy docierali tam coraz częściej albańscy i greccy kupcy z okolic Korczy7. Komunikację ziem albańskich z południową Rosją znacząco ułatwiła zbudowa­ na w 1882 r. droga z Bitoli do Korczy. Połączenie Korczy z Bitolą i Janiną ułatwiło też migrację poprzez Macedonię. Większość albańskich emigrantów docierała naj­ pierw do Bukaresztu, gdzie działała silna społeczność albańska, a stamtąd muzuł­ manie migrowali do miast tureckich, zaś prawosławni w kierunku Rumunii i Rosji. Badania nad migracją zarobkową ze wsi w południowej Albanii w latach 1912-1913 określały kierunek odeski jako jeden z pięciu najważniejszych kierunków migracji - po Stambule, Salonikach, Aleksandrii i Stanach Zjednoczonych Ameryki8 *. Nie na­ 3 Nicholas Pappas zwraca uwagę w swojej pracy na specyfikę użycia słowa „Albańczycy”, które na przełomie XVIII/XIX w. oznaczało zarówno grupę etniczną, jak też pewien charaktery­ styczny sposób ubierania i uzbrojenia; zob. N.Ch. Pappas, Greeks in Russian military service in the late 18'h and early 19th centuries, Thessaloniki 1991, s. 107-109, 146. 4 Th.S. Hughes, Travels in Sicily, Greece and Albania, London 1820, vol. 2, s. 175. 5 J. О 1 s o n, L.B. Pappas, N.Ch. P a p p a s, An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empire, Greenwod Publishing Group 1994, s. 28. 6 N.S. D i e r ż a w i n, Albancy-Arnauty na priazowie Ukrainskoj SRR, „Sowietskaja etnogra­ fia” 1948, nr 2; J. К u p e r m a n, Marszrutami zielienowo turizma, „Melitopolskie Wiedomosti” 2010, nr 32, s. 4. 7 Śladem obecności albańskiej w mieście pozostają nazwy dwóch ulic: Arnaucka i Mała Ar- naucka, uwiecznione na kartach powieści 12 krzeseł Ilji Ufa i Eugeniusza Piętrowa. * N. С 1 а у e r, Ne fillim te nacionalizmit Shqiptar, Tirane 2009, s. 105. Rosyjska obecność w Albanii w I połowie XIX wieku 159 leży przeceniać roli odeskich Albańczyków w procesie odrodzenia narodowego, choć w latach 1903-1904 znaczna część pism albańskiego ruchu narodowego, wydawa­ nych w Sofii i Bukareszcie miała swoich prenumeratorów w Odessie. Z tej spo­ łeczności odeskich Albańczyków wywodzili się pierwsi bolszewiccy agitatorzy, działający w początkach lat 20. w Albanii. Pierwszym albańskim komunistą miał być Kostandin Boshnjaku, kupiec z Odessy, który był bezpośrednim świadkiem wy­ darzeń rozgrywających się w Rosji. Po przyjeździe do Albanii w 1923 r. Boshnjaku próbował szukać zwolenników w gronie radykalnej organizacji młodzieżowej Bash- kimi, ale bez powodzenia9. Wśród miast albańskich szczególnie bliskie związki z Rosją utrzymywała Kor­ cza. Miasto to, uważane przez samych Albańczyków za najbardziej atrakcyjne miej­ sce spotkań rodaków przyjeżdżających z Rumunii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych czy z Rosji, było zarazem ośrodkiem centralnym albańskiego ruchu narodowego. Jego czołowi przedstawiciele, działający pod koniec XIX w., w większości byli wy­ znania prawosławnego i zdecydowanie bliżej im było do Odessy niż do Stambułu. Dla Albańczyków z Korczy większe zagrożenie stanowili Grecy, wspierani przez Stambuł, niż Serbowie i Czarnogórcy wspierani przez Rosję. Większe obawy wobec Rosji zgłaszali mieszkańcy północno-zachodniej Albanii. Dla nich przyczółkiem Rosji na Bałkanach pozostawała Czarnogóra - Albańczycy używali nawet w odniesieniu do północnego sąsiada pojęcia „kelysh te Rusise” (ro­ syjskie szczenię)10. 11 Pojęcie „agentów rosyjskich” działających na ziemiach albańskich przed 1912 r. najczęściej odnoszono właśnie do przybyszy z Czarnogóry". Trud­ no oszacować liczebność Rosjan mieszkających w Szkodrze w początkach XX w., ale w pracach z zakresu historii społecznej Szkodry nazwiska Rosjan odnajdujemy zarówno w gronie lekarzy praktykujących w tym mieście, jak też muzyków12. Jeśli nawet Albańczycy odczuwali niechęć czy wrogość wobec carskiej Rosji, to pojawienie się nowej Rosji (bolszewickiej) powitali z wyraźną sympatią. Przychylne komentarze śledzące z zainteresowaniem wydarzenia rewolucji bolszewickiej można zauważyć w prasie albańskiej już w listopadzie 1917 r. 8 listopada 1917 r. wydawa­ ny w Szkodrze dziennik „Posta e Shąypnies” (Poczta Albanii) donosił o powstaniu w Piotrogrodzie, w którym „zwyciężyli robotnicy i żołnierze”. Albańczycy z sym­ patią pisali o maksymalistach - jak określano w Albanii bolszewików - zwłaszcza wtedy, kiedy w Moskwie ujawniono treść traktatu londyńskiego z 1915 r., przewidu­ jącego rozbiór ziem albańskich. Wiadomości o tym, co dzieje się w Rosji, docierały ’ D. B u s k y, Communism in history and theory. The European experience, Greenwood 2002, s. 28. "' N. C 1 ay e r, op. cit., s. 478. 11 Od 1902 r. działał rosyjski konsulat w Mitrovicy, o którym Miranda Vickers piszę, że bar­ dziej niż ochroną ludności słowiańskiej zajmował się monitorowaniem działań austro-węgier- skich wśród katolików albańskich, zob. M. Vickers, Between Serb and Albanian. A History of Kosovo, New York 1998, s. 59. Zob. też: A. G i z a, Kwestia albańska w polityce Rosji na przeło­ mie XIXi XXw., „Balcanica Posnanensia” 1999, t. IX/X, s. 177-186. 12 K. K e r ę i k u, Zhvillimi i shendetesor ne Shkoder gjate moshes XVIII-XX, TiranS 1962, s. 42. 160 Tadeusz Czekalski zdumiewająco szybko do Szkodry, a w artykułach poświęconych bolszewizmowi doceniano zarówno pokojowe inicjatywy Lenina, jak też proalbańskie stanowisko nowych władz. Pomysł, aby nawiązać stosunki dyplomatyczne z Rosją bolszewicką, pojawił się w Albanii w początkach 1923 r13. Sondowanie opinii przedstawicieli państw zachod­ nich zniechęciło autora tego pomysłu, Ahmeda Zogu, do kontynuowania rozmów z Rosjanami.