Harold Lloyd, Geveltoerist ‘Citizen’ Tjitte Filmnieuws Columns: Meng, Pim

DERDE JAARGANG

Harold Lloyd, geveltoerist ‘Citizen’ Tjitte Filmnieuws Columns: Meng, Pim

Oktober 2016 1 Tekst en foto’s: Thys Ockersen/Still-photo Film Fun Gastredacteuren: Thomas Leeflang, Ruud den Drijver, Pim de la Parra, Jan Meng Vormgeving: Hille Tymstra Film Fun is een tijdschrift van Thys Ockersen Thys Ockersen Films dat maandelijksverschijnt Wilhelminaweg 54 en geleverd wordt aan een 2042NR ZANDVOORT select gezelschap Tel: 0611599953 geïnteresseerden. thysockersenfilms.com [email protected] Dit is nummer 34 3e jaargang - oktober 2016 De Film Fun-uitgaven kunnen hier worden gedownload. ©2016: Thys Ockersen Films/Film Fun

Harold Lloyd hing natuurlijk niet echt tientallen meters boven de grond aan de wijzers van de klok. Dit is een werk opname van de beroemde scène uir Safety Last.

die met het brilletje ‘De beste kloofhangers aller tijden zijn gemaakt door Harold Lloyd, de Amerikaan die als filmkomiek bekend staat, maar in wiens werk een compendium van de angst en het absurdisme verborgen is.’ door Henk J.A. Hofland inNRC Handelsblad van 4 juni 1993 Thomas Leeflang

AROLD CLAYTON LLOYD (1893- tv-portret uit van Lloyd: The Third Genius 1971) maakte 165 korte films en acht- (Het derde genie). De Britse filmhistoricus Htien hoofdfilms, waarvan er elf ‘zwij- Kevin Brownlow en Thames tv-producent gend’ waren. Humor met een scheutje huiver, David Gill verwezen met die titel naar Cha- een combinatie die Lloyds hanelsmerk bleef plin en Keaton als respectievelijk het eerste en en hem promoveerde tot ‘King of Daredevil het tweede genie. Comedy’. Als komiek was en is hij onverge- Althans, die rangorde kwam Brownlow en lijkbaar met moderne comedians als Woody Gill goed uit want ze tekenden eerder voor de Allen (‘Droeg God een bril?’) of Chevy Chase tv-documentaires The Unknown Chaplinen A (‘Hallo, ik ben Chevy Chase en jij niet!’). Even- Hard Act to Follow rond Keaton. Uit The Third min met generatiegenoten als Charles Cha- Genius, gemaakt volgens het beproefde pro- plin of Buster Keaton. cédé filmfoto’s, interviews en filmfragmenten Achter de naam van Chaplin stond in de rees hetzelfde beeld van Lloyd op als uit de jaren twintig ‘The Balletic Tramp’ (De Bal- twaalf levensbeschrijvingen in boekvorm die letdansende Zwerver), achter die van Keaton alleen al in de VS over hem uitkwamen. ‘The Saintly Acrobat’ (De Heilige Acrobaat). In zijn films was hij over het algemeen een Terwijl Harold Lloyd het moest doen met de charmante onhandige kleinsteedse doorzet- minder hoogdravende titel ‘That Glasses Cha- ter die uiteindelijk met succes probeerde zijn racter’ (Die met dat brilletje). In tweemaal 52 keurig gekapte hoofd boven water te houden. minuten zond de VPRO in augustus 1992 een Van 1915 tot ver in de jaren zestig van de vo-

Oktober 2016 3 rige eeuw was Lloyd in Nederland onder de naam Kareltje (bedacht door directeur Tjep- kema van het Amsterdamse Scala Theater, het latere Rex) heel populair. Eind november 1932 bezocht hij zelfs Nederland, waarvan in het Polygoon journaal opgetogen verslag werd gedaan. Ansichtkaarten van hem werden goed verkocht, artikelen over Kareltje knipte men uit dagen weekblad om in albums te plakken. In tegenstelling tot veel andere filmsterren viel Lloyd ‘in werkelijkheid’ niet tegen. Hij zag er met zijn bril ‘model Dienstfiets’ exact zo uit als in zijn films, een vriendelijke innemende man ‘met een confectiepakkie an’. In augustus 1964 reden door Amsterdam, Den Haag en Rotterdam kleurige reclame wagens om de aandacht te vestigen op Lachen is Verboden (The Funny Side of Life). Die film bestond uit door Lloyd zelf geselecteerde frag- menten uit zijn dan al circa vier decennia oude kluchten. C.B. Doolaard besloot een recensie met: ‘Voor deze Harold Lloyd-bloemlezing geef ik graag het complete oeuvre van filmkomieken als Jerry Lewis en Norman Wisdom cadeau!’ De vaderlandse filmpers was het er over eens: films met zo’n opeenstapeling van hilarische momenten, waarvan Lloyd het ef- fect nog eens extra verhoogde door de bijna ondragelijke spanning die hij kon oproepen, zulke films werden anno 1964 niet meer gemaakt. Verrassend aan Harold Lloyd was en is dat hij, ondanks zijn zorgvuldig opgebouwde ima-

Safety Last (1923). Van de klok klimt Kareltje op de vlaggestok en vandaar naar de rand van het dak om uiteindelijk zijn meisje in de armen te sluiten. Het meisje is Mildred Davies, met wie Harold Lloyd was getrouwd.

go van bedeesde alledaagse kantoorbediende, heel spectaculaire stunts uithaalde. In High and Dizzy uit 1920, Never Weaken uit1921, Safety Last uit 1923 (coverfoto en hiernaast) en Feet First uit 1930 demonstreerde Lloyd zijn behendigheid in geklauter langs gevels en flats in aanbouw, waarmee hij zich terecht de titel ‘Master of High and Dizzy Routines’ ver- wierf. Het publiek brulde van het lachen en van angst. Die scènes zijn, zelfs op tv-formaat, nog steeds imposant. Spiderman is een stum per vergeleken met geveltoerist Harold, die na 1930 in advertenties werd aangeduid als ‘menselijke vlieg’ en niet langer als ‘uilenbril’. Het is fascinerend de burgerman te zien spar- telen aan de wijzers van een grote gevelklok, het beeld is een Hollywood-icoon geworden, Advertentie uit de Delftsche Courant van 22 oktober 1925. Lloyds ‘carte d’idenité’. Ronduit eng is het hem tientallen meters bo- Op 24 augustus 1919, in een opnamepauze ven de begane grond te zien hangen aan een van Haunted Spooks, leek het de fotograaf gammel zonnescherm of balancerend op een leuk als Lloyd een sigaret zou aansteken met kozijn of een dakrand terwijl het verkeer als een ronde zwarte ‘gag’-bom. Hij kreeg het at- dinkytoys geruisloos onder hem door glijdt. tribuut met brandende lont aangereikt door Volgens de overleveringen zou Harold Lloyd een requisiteur en gaf er zichzelf ‘een vuurtje’ zulke capriolen zelf hebben uitgevoerd omdat mee. De ‘still man’ maakte een foto, en nog hij het als ex-amateurbokser en -atletiekbeoe- een, en nog een. Het duurde even, daarna ont- fenaar toch beter deed dan de voor dat stunt- plofte het nepprojectiel toch nog heel realis- werk beschikbare ‘doubles’. tisch. Lloyd verloor een duim en een wijsvin- Bij het door cameraman Walter Lundin vast- ger van zijn rechterhand en ruim een maand leggen van die scènes werd onder hem steeds zag hij slecht. een platvorm en een vangnet aangebracht. Eenmaal hersteld zou Lloyd voor de camera Zoals een testpiloot of een trapezeartiest een steeds een speciale handschoen dragen. Het gebroken been kan oplopen bij een fietstocht- publiek merkte eigenlijk nooit iets van zijn in- je langs de Vecht, zo overkwam Harold Lloyd validiteit, zelfs als er op wordt gelet zijn in zijn als getraind ‘hoogwerker’ op de begane grond films de vingerprotheses nauwelijks te zien. een ongeval tijdens het maken van een publi- Lloyd gedroeg zich heel natuurlijk en deed citeitsfoto. geen moeite zijn rechterhand ‘buiten beeld’ te

Oktober 2016 5 houden. In 1971 bracht Time-Life veel technisch Dat het beklimmen van gevels niet van ge- ‘opgeknapte’ 35mm-films van Lloyd in Ame- vaar ontbloot was realiseerde het publiek zich rikaanse ‘art houses’ in roulatie en werden ze des te meer op de avond van de première van beschikbaar gehouden voor vertoning op aca- Safety Last op 1 april 1923. Om die voorstel- demies, universiteiten en uitzending via tele- ling feestelijk en stijlvol kracht bij te zetten visie. In 1992 kwam veel van Lloyds oeuvre huurde Lloyd een ‘human fly’ in, een acrobaat voor het grote publiek beschikbaar op dvd, in die zich in het kielzog van Lloyds succes aan- 2010 werden de films verder gedigitaliseerd bood om in films en voor reclamedoeleinden en zijn het ‘hoge resolutie bestanden’ gewor- langs gevels omhoog te klimmen. De man den die op ‘harde schijven’ en USB-sticks greep op de 32ste verdieping van een wolken- staan. Ze kunnen waar dan ook met profes- krabber mis, glipte van een richel en viel tus- sionele digitale ‘beamers’ op grote schermen sen de wegvluchtende kijkers te pletter op het worden geprojecteerd. trottoir. Omdat Harold Lloyd een rijk man was die tot het eind van zijn leven zelf de auteurs- en ver- Meer dan de helft van de 165 één- en twee- toningsrechten van zijn films beheerde, zijn akters van Harold Lloyd bestaat niet meer. Al- in de jaren vijftig en zestig over het algemeen thans niet in de VS. De films, opgenomen en weinig of geen films van hem te zien geweest gekopieerd op het vergankelijke nitraat mate- in Comedy Caper-achtige tv-uitzendingen. riaal, werden bij een brand in Lloyds filmkluis Zoals dat wel veelvuldig het geval is geweest in 1934 verwoest. Ruim een kwart van zijn met films van Chaplin, Langdon, Keaton, oeuvre is verloren gegaan. In Europese col- Laurel & Hardy, Semon, Arbuckle, et cetera. lecties en in filmmusea zullen misschien nog Lloyd verzette zich er steeds tegen dat frag- kopieën van Harold Lloyd-films aanwezig zijn menten van zijn films in verminkte vorm in die in Amerika ontbreken. compilatieprogramma’s vermengd zouden Hoewel de kans klein is, het brandbare cel- worden met die van andere komieken. Voor lulose-nitraat vernietigt zichzelf na circa zes- het geld dat hij ervoor zou ontvangen hoefde tig jaar, afhankelijk van de omstandigheden hij het niet te doen. Bovendien hield Lloyd waarin het wordt bewaard. Slechts met moei- er niet van te teren op oude roem, hij keek te is het Lloyd naderhand gelukt via Ameri- vooruit. Lloyd studeerde bijvoorbeeld kleu- kaanse distributeurs, die nog kopieën van zijn renleer, verdiepte zich in stereofotografie en films hadden liggen, weer een filmotheek op 3D-film en was vanaf 1954 voorzitter van de te zetten. In het begin van de jaren vijftig con- Hollywood Stereoscopic Society, waarvan on- serveerde de Amerikaanse filmindustrie legio der meer Frank Capra, Cecil B. DeMille, Joan films (maar lang niet álle titels!) en liet men Crawford, Dick Powell, Irene Dunne en Art ook Harold Lloyds licht ontvlambare ‘shorts’ Linkletter trouwe leden waren. op het praktisch onbrandbare en sterkere In het archief van Lloyd vond zijn klein- ‘safety’-film van polyester of polystyreen prin- dochter Suzanne na zijn dood dertigduizend ten.

Harold Lloyd experimenteerde in de jaren vijftig met kleuren- en drie dimensionale fotografie. Onder zijn modellen waren Marilyn Monroe en Betty Page. Bovenstaande foto’s waren oorspronkelijk in 3D. In het boek 3D Hollywood zijn foto’s als deze afgedrukt in stereo, ze kunnen met een bijgeleverd brilletje worden bekeken. stereodia’s en achttien 3D-films waarin hij zoals zijn collega’s dat noodgedwongen wél zelf en andere supporters van de 3D-club ‘in moesten doen. Lloyd componeerde zo de eer- diepte’ optraden. Lloyd fotografeerde als eerste hoofdfilm met door hem zelf uitgezochte ste Marilyn Monroe en Jane Mansfield in ‘full scènes uit films alsSafety Last, The Freshman, stereo’ op de rand van het zwembad op zijn Hot Water, Why Worry, Girl Shy, Professor Be- landgoed Greenacres in Beverly Hills. ware, Movie Crazy en Feet First. Toen Harold Harold Lloyd zag meer in de derde dimen- Lloyd’s World of Comedy in 1962 op het film- sie in fotografie en film dan anderen. Lloyds festival in Cannes draaide, werd Lloyd gepre- kleindochter publiceerde in 1992 het boek zen door journalisten en vakgenoten. ‘3D Hollywood: photographs by Harold Lloyd’ Tien jaar daarvoor ontving hij een Oscar waarin bijzondere stereoportretten staan, een voor zijn aandeel aan de filmcultuur. Op de techniek die zelden of nooit werd en wordt het beeldje vergezellende oorkonde stond: toegepast. ‘Harold Lloyd, Meester Komiek en Goed Bur- In 1960 achtte Lloyd de tijd rijp zelf ach- ger’. Harold Lloyd’s World of Comedy luidde ter de montagetafel te gaan zitten om in alle een herwaardering in van zijn films, vooraf- rust ongestoord een compilatiefilm samen gaande aan een ‘revival’ van de ‘roaring twen- te stellen uit scènes uit zijn films. Dat knip- ties’ met T-Fords, open trammetjes, omnibus- en plakwerk liet hij niet over aan een ander, sen, prachtige lanen en witte huizen waar in

Oktober 2016 7 Lloyd en Mildred Davis in Girl Shy (1924). Iedereen kan zo’n foto’s met hoge resolutie op fotopapier printen... de namiddag de sproeiers op de gazons slaap- Zo zag men het graag in de VS. De sym- verwekkend knisperden. pathie ging niet langer uit naar de pathos van Aangenaam was vooral de hernieuwde ken- Chaplin, het elegante van Keaton, het obscure nismaking met ‘all American boy’ Harold van Arbuckle en het poëtische van Langdon Lloyd, de vertrouwenwekkende Joris Goed- maar naar het heldere en ongecompliceerde bloed uit die dagen, de optimist die het in de van Lloyd. Harold Lloyd’s World of Comedy Nieuwe Wereld waarachtig wel zou redden. werd in 1962 in twee bioscopen op en nabij Het publiek genoot van zijn films waarin de het Londense Leicestersquare gedraaid. Een hoofdrolspelers een prettig soort maatschap- recensent van de Daily Mail merkte tot zijn pelijke welstand uitstraalden of minstens een verbazing op dat een jonge generatie de bio- zorgeloze toekomst tegemoet gingen. Liefde scoop verliet met betraande ogen van het la- en geld waren in de Lloyd-films altijd de belo- chen. ning voor de strapatsen van de held: De film werd overal wekenlang aan één stuk Harold was een winnaar! vertoond, vier voorstellingen per dag.

... maar de originelen van ‘stills’ als deze (ook uit Girl Shy) behoren tot de ‘Hollywood collectibles’.

De opleving van Lloyds populariteit was niet Vooral Lloyds ‘stille’ films zijn in trek, zo- van tijdelijke aard. In de gloriejaren van de als Safety Last met de beroemde klokscène. ‘stomme’ film bestond het lijstje van ‘s werelds Dat geldt ook voor Feet First, een geluidsfilm beroemdste komieken uit Chaplin, Keaton, waarin Lloyd als verkoper in een schoenen- Lloyd en Langdon. Bij dat waardeoordeel was zaak behalve verstekeling ook weer geveltoe- uitgegaan van de opbrengst van de films en rist wordt en die menigmaal met hoge waar- de weerslag daarvan in de ‘polls’ van het vak- deringscijfers via de tv is uitgezonden. Boeken blad Motion Pictures Herald. Tegenwoordig over Harold Lloyd, Harold Lloyd-dvd’s, ‘stills’ is weliswaar met geen van de vier ook maar en affiches van Lloyd-films, ze worden in de één voorstelling in een commercieel geëxploi- VS en Engeland goed verkocht als ‘Hollywood teerde bioscoop vol te krijgen, maar de films collectibles’. van deze legendarische komieken wordt nog wel gedraaid in retrospectieve voorstellingen Representeerde Harold Lloyd in zijn films een in filmmusea. kleinsteedse doorzetter die probeerde het ‘in

Oktober 2016 9 In Why Worry? (1923) verlost Harold Lloyd zijn vriend Colossos (John Aasen) radicaal van tandpijn. Acteur Aasen, van Noorse afkomst, weigerde om commerciële redenen zich te laten meten. Schattingen lopen uiteen van 2 meter 19 (vermoedelijk juist) tot 2 meter 75!

BOVEN: For Heaven’s sake (1923). ONDER: werkopname voor Look Out Below (1919). Harold en BeBe Daniels op de zwe vende balk, Snub Pollard staat links van hen met benen gespreid op de plank, camerachef Walter Lundin uiterst links.

Oktober 2016 11 Lloyd als Lonesome Luke, pseudo-Chaplin Harold Llyd na de Loneseome Luke-periode. the city’ te redden, in werkelijkheid was hij net van Mack Sennett, in 1914 ontmoette Lloyd zo’n ploeterende burgerman. In de documen- bij Universal een collega-figurant met wie hij taire The Third Genius vertelde de bekende, bevriend raakte, de bovengenoemde Hal Ro- dan 97-jarige ex-filmproducent Hal E. Roach: ach. ‘Harold was de hardst werkende acteur die in Roach startte een eigen bedrijf, de Rolin heb gekend. Een prima kerel, wat je met hem Film Company, kweek- en speelvijver van veel afsprak, deed hij ook. Je kon op hem bouwen.’ komisch talent. Rolins eerste sterren waren Harold Lloyd, alias Willie Work, ‘side-kick’ Lloyd werd geboren op 20 april 1893 in Snub Pollard, ‘leading (young) lady’ Bebe Da- Burchard in de staat Nebraska als zoon van niels en ‘heavy’ Bud Jamison. De eenakters James Darsie Lloyd, eigenaar van een foto- van Willie Work sloegen niet aan, Roach kon zaak, later exploitant van een biljartzaal. Er ze aan de straatstenen niet kwijt. Wat eigen- vloeide van huis uit geen artiestenbloed door aardig is want ze zagen er even mallotig en de aderen van de Lloyds. Een schoolopleiding even chaotisch uit als de andere kluchten die genoot Harold nauwelijks. In 1912 maakte de concurrentie op het publiek losliet. hij zijn filmdebuut als Indiaan bij de Edison Het publiek stond niet welwillend tegenover Company. Daarna deed hij mee in kluchten Willie Work, men pruimde hem niet. Dat lag

Bebe Daniels is 15 in deze scène met de 22-jarige Harold. Hal Roach met Lloyd op het terrein van de Roach-studio. anders met het typetje Lonesome Luke, alias kertijd gedaan met de serie Lonesome Luke, Harold Lloyd, die in bijna honderd ‘shorts’ Lloyd werd gedwongen het over een andere zonder schroom Chaplin imiteerde. De Luke- boeg te gooien. films waren in 1916, 1917 en 1918 heel popu- Andere bronnen stellen dat het Harold Lloyd lair, niet eens zozeer om Harold Lloyd, meer zelf is geweest die genoeg kreeg van het Cha- omdat de tiener Bebe Daniels (1901-1971) er, plineske gedoe van Luke. Het Kareltje-type met zwaar aangezette ogen en sexy kleding, werd door Roach en Lloyd geïntroduceerd: als volwassen actrice in optrad. strohoed, uilenbril zonder glazen, driedelig Bebe Daniels hoefde maar naast de malle kostuum afgewisseld met sportcombinatie Luke te gaan staan en niemand keek meer (witte pantalon met blazer) en een aan die naar de pseudo-Chaplin. Binnen een paar jaar ‘outfit’ aangepaste aandoenlijke verlegenheid. ontpopte Miss Daniels zich op die manier tot Wat een contrast met het uiterlijk en het op- dé film-’beauty’ van het witte doek. In 1919 gejaagde gedrag van andere filmkomieken! verliet ze de Rolin-studio om zich onder regis- Later hebben Lloyd en Roach elk afzonderlijk seur Cecil B. DeMille bij de grote Paramount- in interviews gezegd de ‘vader’ te zijn geweest studio aan te sluiten bij diva’s als Pola Negri van Lloyds intussen wereldberoemde ‘charac- en Gloria Swanson. Daarmee was het tegelij- ter’. Wie er werkelijk voor verantwoordelijk

Oktober 2016 13 Mildred en Harold met hun kinderen (van links naar Lloyd met zijn kleindochter Suzanne bij de kerstboom rechts) Gloria, Peggy en Harold Lloyd Jr. (Duke) bij het die het hele jaar door in een van de 44 kamers stond, speelhuis dat voor de kinderen was gebouwd op het versierd met duizenden ornamenten. landgoed Greenacres. was, daar is niet meer achter te komen. Via het buitenland maar in de VS deed Lloyd dat één- en twee-akters gingen Roach en Lloyd zelf. Voor hem een uitstekende situatie. Op uiteindelijk over tot het maken van succesrij- die manier verdiende hij oneindig meer aan ke ‘featurettes’, korte vrolijke hoofdfilms, een zijn films dan komieken als Harry Langdon, genre waarin Hal Roach altijd gespecialiseerd Buster Keaton, Roscoe Arbuckle en later Lau- is gebleven. rel & Hardy. Toch nemen de twee makkers in 1923 als komiek en producent in zakelijk opzicht af- Op 10 februari 1923 trouwde Lloyd zijn tegen- scheid van elkaar. Lloyd wilde, net als Chaplin speelster in veel van z’n films, Mildred Davis. dat had gedaan met de oprichting van United Ze bleven bij elkaar tot Mildred op 18 augus- Artists, voortaan zélf zijn films maken en aan tus 1969 overleed aan een hartaanval. Lloyd bioscopen verhuren. Hij opende de Harold stierf op 8 maart 1971 op 77-jarige leeftijd Lloyd Corporation: vader Lloyd directeur, aan darmkanker. Zijn eerste ‘leading lady’ en oom William Frazer zakelijk leider, John L. Lloyds ‘grote liefde’ Bebe Daniels, stierf acht Murphy productieleider, Sam Taylor en Fred dagen na hem op 16 maart 1971 in Londen. Newmeyer regisseurs, Walter Lundin came- Duke Lloyd, Harolds enige zoon die in janu- raman. Paramount bracht de HLC-films uit in ari 1931 ter wereld kwam, overleed drie maan-

Het landgoed Greenacres in de jaren twintig.

den na zijn vader op 9 juni 1971 in een sanato- Suzanne (haar moeder is Gloria) vijf miljoen rium aan een ernstige hersenbloeding. Lloyds dollar na. Greenacres, het pompeuze land- dochter Gloria, geboren op 22 mei 1924, werd goed van Lloyd (1225 Benedict Canyon Drive jarenlang in een psychiatrische inrichting in in Beverly Hills) met 44 kamers, twee liften, Zwitserland behandeld voor zware depres- een tuin met twaalf fonteinen, een zwembad sies. In 1930 adopteerde Harold en Mildred met Olympische afmetingen, tennis- en golf- het meisje Peggy, dat op dat moment vijf jaar banen, renstallen, acht kennels, een roeivijver was. Ze werd als speelkameraadje voor en van om te spelevaren en een compleet ingerichte dochtertje Gloria in het gezin opgenomen. miniatuurvilla (destijds gebouwd voor Gloria Was Harold Lloyd in zijn films het prototype en Peggy om in te spelen), dat hele bezit werd van de slome duikelaar, buiten het bereik van ondergebracht in de Harold Lloyd Founda- de camera was hij het tegendeel: hij liet zijn tion. dochters Gloria en Peggy en zijn kleindochter De gebouwen en parken deden na zijn dood

Oktober 2016 15 Speedy (1928), met Ann Christy (links) korte tijd dienst als Harold Lloyd’s Hollywood vertoond voor collega’s en vrienden. Lloyd Museum. In en om Greenacres werden ophield van feesten, de genoeglijke bijeenkom- namen gemaakt voor afleveringen van de tv- sten op Greenacres waren spreekwoordelijk series Columbo en Cannon, videoclips, recla- in Hollywood en omgeving. Zo’n ‘house party’ mespots en speelfilmscènes gedraaid. In 1979 begon meestal op vrijdagmiddag en eindigde kocht een Iraniër Greenacres, die het dras- op maandagavond. tisch verbouwde zodat niets meer herinnert Was Lloyd thuis, dan wilde hij mensen om aan de eens zo beroemde vorige bewoner. zich heen hebben. Vlak voor haar dood vertel- In 1928 betrokken Harold en Mildred Green de Mildred Lloyd aan de boulevardjournaliste acres. Het had Lloyd twee miljoen dollar ge- Hedda Hopper dat ze het huis altijd te groot kost, de bouw nam twee jaar in beslag. Het en te ongezellig had gevonden. Zeker toen de huispersoneel bestond uit een peloton van kinderen de deur uit waren. Filmsterren leef- dertig man, exclusief twee bij de vakbond aan- den in de jaren twintig en dertig van de vorige gesloten projectionisten in vaste dienst voor eeuw in de VS als koningen en koninginnen, Lloyds huisbioscoop, een zaal met honderd althans die sterren die het hadden ‘gemaakt’. luxe fauteuils waar regelmatig films werden Het publiek en de studio’s wilden dat zo, de

‘slachtoffers’ schikten zich bereidwillig in hun Een harde klap voor Lloyd, die tien jaar vóór ‘treurig’ lot. Voorbeelden van de bijna weer- de première van Professor Beware nog on- zinwekkende rijkdom van bekende ‘movie voorstelbaar populair geweest. Variety van 11 stars’ zijn te vinden in twee boeken van archi- april 1928 over Speedy: ‘Het is een echte gag- tect Charles Lookwood: Dream Palaces, Hol- film en wat voor ‘gags’! Het zijn de beste die lywood At Home (1981) en The Guide To Hol- Lloyd tot op heden bedacht. Hij moet vooraf lywood and Beverly Hills (1984). heel wat werk hebben verzet. Er zit vaart in de In 1938 produceerde Lloyd zelf de laatste film, de momenten dat Speedy qua tempo in- film waarin hij de hoofdrol speelde: Profes- zakt, zijn op de vingers van één hand te tellen. sor Beware. De smaak van het Amerikaanse Petje af voor Mr. Lloyd!’ publiek begon te veranderen. The New York In 1940 stapte Harold Lloyd om nooit opge- Times van 14 juli 1938 besloot de recensie helderde redenen—geldnood had hij niet, zijn met: ‘Waarschijnlijk zouden we er in 1928, naam was nog steeds bekend—als producent toen we een stuk jonger waren, enthousiaster over naar RKO. In die functie maakte Lloyd over zijn geweest. Nu komt de film ons vooral films als A Girl, a Guy and a Gop (1941, met saai en overbodig aan.’ Lucille Ball) en My Favorite Spy (1942), films Het publiek was ‘t ermee eens en bleef weg. waarin hij niet zelf optrad. Pas in 1946 lukte

Oktober 2016 17 de schaar lukte het niet er nog een succes te maken The New Yorker van 3 februari 1951: ‘Een jeugdige Mr. Lloyd kon alleen al met een ontwapenende lach, een brilletje en de nodige moed stunts uit te halen een film dragen. In Mad Wednesday is hij een matige kopie van de vroegere komediant.’

Een jaar voor zijn dood leidde Lloyd in februari 1970 een aantal van zijn oudere films in voor een groep studenten in New York. De deelnemers aan de ‘workshop’ waren jong en hadden niet eerder films van hem gezien. Be- halve de prestaties van Harold Lloyd prezen de jongelui het camerawerk van Walter Lun- din. Diens aandeel in de suggestieve gevelscè- nes in Safety Last vonden zij heel belangrijk en Lloyd beaamde dat volmondig. Toen een studente hem vroeg of hij nooit Advertentie in het dagblad Suriname van 18 maart 1927. bang was geweest tijdens dat klimmen en klauteren, antwoordde de ex-’Big Gag and het schrijver/regisseur Preston Sturges hem Gogle Man’ bijna verlegen: ‘Nee, ik vond het over te halen weer filmkomiek te worden. leuk, heel leuk.’ Twee decennia later stelde Dat werd hij in The Sin of Harold Diddle- ook Henk Willems in de VPRO Gids (num- bock. Die film begint met de heroïsche rugby- mer 31, 1992) vast: ‘Harold Lloyds Safety Last wedstrijd uit The Freshman uit 1924, waaruit is een hoogtepunt in de cinematografie, zoals Harold als held tevoorschijn komt. Dan ver- Eisensteins Potemkin, Chaplins Goldrush en schuift het verhaal naar 1945. Harold zit nog Keatons Cops hoogtepunten zijn.’ steeds aan hetzelfde bureau als destijds in The Misschien zullen er doorgewinterde cinefie- Freshman: ouder, maar niet wijzer. De film len zijn die na zo’n opmerking toch de wenk- flopte geheel. Variety van 19 februari 1947: brauwen even optrekken. Eisensteins Potem- ‘Alleen Mr. Lloyd schijnt zich te vermaken in kin? Chaplins Goldrush? Is de vergelijking deze flauwe Preston Sturges-klucht!’ met deze cinematografische kunstwerken niet Voor de avonturen van Harold, twintig jaar wat overdreven? Ach, geen filmkomiek kan na zijn rugbytriomf in The Freshman, bestond het zonder welwillendheid stellen. geen belangstelling meer. In 1950 bracht RKO Laat die wenkbrauwen dus maar zakken en een verkorte opnieuw gemonteerde versie uit tover een instemmende glimlach op uw ge- onder de titel Mad Wednesday. Maar ook met zicht. —Thomas Leeflang

The Freshman (1925), met Jobyna Ralston

Oktober 2016 19 JAN MENG

BUENO DE MESQUITA DE TRAGIEK VAN EEN KOMIEK

“De familie Kopal heeft een televisie”! roept voor eeuwig in mijn geheugen gegrift. mijn buurjongen Ronnie. “Televisie? Mogen Langzaam komt de N.T.S.-zendmast we kijken ? “vraag ik “Om vier uur begint er in beeld, daarna de klok en dan begint een programma, ga je mee ? Mag wel ,ik ken het journaal. ”Strakjes komt die kleine de familie Kopal. “zegt Ronnie. “Maar ik ben geinponem met dat snorretje, hoe heet-ie er nog nooit geweest, en Fransje Kopal is ook al weer? Zo’n kleine jodenjongen, iets veel ouder, wel dertien of veertien,” stribbel van de Muskieto,” roept vader Kopal. Fransje ik tegen. en zijn broertje beginnen te lachen en tante Hij gaat toch en ik ga mee. Na het Tinie valt hen gierend bij. ”Het is nog niet jeugdjournaal van toen, de Verrekijker en eens begonnen.” zeg ik,verbaasd over de Tante Hannie mogen we blijven eten; om voorpret. “En Cees de Lange, die zit er ook acht uur begint het wonder opnieuw. in en daar kan je om lachen!“ roept tante De familie Kopal een televisie! Ik had ze Tinie hikkend. armer dan mijn familie ingeschat. Wij Het programma begint en het kleine hebben nog geeneens warm water of een mannetje heet Bueno de Mesquita. Hij doet ijskast ! Nog geeneens telefoon ! En de alsof hij fluit speelt, maar je hoort het geluid Kopals hebben een televisie! Ik kijk om me van een viool. De gehele familie Kopal glijdt heen, een keurig huis. Veel kleiner dan bij op de grond van het lachen. Onwennig trekt ons, maar wat is er toch anders? Fransje, mijn mond een grimas die op een lach lijkt. zijn broertje en zijn vader en moeder, die Zo veel lachen, in een huiskamer, met je praten met elkaar, gewoon praten! Over vader en moeder! Bueno de Mesquita doet dingen die de jongens op straat of op school nu of hij viool speelt en je hoort een fluit. De hebben gedaan. En ze lachen! Ze lachen met Kopals slaan nu helemaal tegen de grond. Ik elkaar! “Wil, je nog wat eten, jongen? “ vraagt moet ook lachen, en daarna huilen; ik weet mevrouw Kopal aan mij. “Ja, alstublieft, niet waarom. Tante Tinie brengt mij naar mevrouw Kopal”, zeg ik beleefd. “Zeg maar huis. “Hij begon opeens te huilen, en kan tante Tinie, hoor jongen! Mevrouw Kopal, niet meer ophouden. Ik weet niet waarom.” dat klinkt zo deftig, vind je niet, Jaap?” zegt zegt ze tegen mij moeder. ze lachend tegen haar man. Bueno de Mesquita zat veel jaren later De tijd vliegt, Om kwart voor acht gaat de tegenover mij in de radiostudio. Zijn televisie aan. Het bloppende geluid staat autobiografie was uit: Cello met een snaar

is de titel. Ik kan me niet van vroeger steeds beweeglijke losschudden en ik kan het ook niet aan hem kop van Bueno de vertellen. Hij wil vertellen over vroeger; en Mesquita. De viool en de fluit bij de familie terecht. Daarom is hij uitgenodigd in mijn Kopal spelen door mijn hoofd. “Werd er veel programma. Hij vertelt over zijn jeugd in gelachen bij jullie thuis? “vraag ik. Hij mimet de Rapenburgerstraat, in de jaren twintig: ‘ja’ met zijn hoofd en ogen, of er camera’s ”Weet je wat een feest was? Als mijn vader zijn. met Pesach met een mand eieren en kaas “Begin januari 1946 kwam ik terug in thuiskwam. Op het Waterlooplein bij ons om Nederland. Mijn broer Max en ik hebben de de hoek verbrandden de jongens in kleine oorlog overleefd. Mijn vader en moeder zijn vuurpotjes het oude brood van orthodoxe samen met mijn jongste broer en mijn twee joden om de huishouding van Pesach te zusjes vermoord. “zegt Bueno. reinigen. Dan riepen ze: ‘Gomes, wie heeft Voor mij is er ergens begin jaren vijftig er nog gomes?’ Toen ik de barmitswah deed het lachen in huilen overgegaan. Het besef moest ik op de tobah een stuk uit de Thora van mijn omgeving was begonnen. Het voorlezen. En mijn vader was natuurlijk registreren is daarna niet meer opgehouden. apetrots!”. Ik probeer te luisteren en kijk naar die nog

Oktober 2016 21 DE TOVERFORMULES VAN CITIZEN TJITTE

Een van de legendes uit het filmbedrijf die vorig jaar overleed—doodsoorzaak onbekend— is Tjitte de Vries (1 januari 1938–15 december 2015), de filmhistoricus, filmverzamelaar en gezaghebbend filmcriticus van Het Vrije Volk, destijds de grootste krant van Nederland. De Vries was de grondlegger van de KNF-persprijs op het International Film Festival Rotterdam en tot ver over de grenzen een begrip vanwege zijn boek over de Britse animatiepionier Arthur Melbourne Cooper: Film Pioneer Wronged by History, dat hij schreef met levenspartner Ati Mul. Hij legde een verzameling aan van honderden veelal zeldzame films, waaronder veel vroege animatiefilms. Begin jaren tachtig raakte Tjitte de Vries in opspraak door een schandaal rond De Speelfilmencyclopedie, waarna veel collega-journalisten hem de rug toekeerden. Een van de intimi die Tjitte hebben gekend, is Ruud den Drijver, winnaar van de Louis Hartlooper Prijs voor Beste Filmpublicatie 2015 en regisseur van onder meer de bekroonde animatiefilm Sammy. Den Drijver leerde veel van Tjitte de Vries over de grondbeginselen van animatie. Voor Film Fun haalt hij enkele herinneringen op aan deze markante filmpersoonlijkheid, die door sommigen ‘Citizen Tjitte’ werd genoemd.

Thys Ockersen vroeg mij om mijn eigen waarneming. Het details over de invloed die de zou een aardige klus zijn voor Rotterdamse filmjournalist historici om research naar ‘Citizen’ Tjitte de Vries op mij hem te doen, ik beperk het persoonlijk heeft gehad. Het hier lukraak tot wat gebeurte- is ook mij opgevallen hoezeer nissen die mij altijd zijn bijge- de dood van deze belangrijke bleven. journalist onderbelicht is gebleven in de media – en het Newshound is daarom goed dat Film Fun De eerste keer dat ik Tjitte aandacht aan hem besteedt. ontmoette, was eind 1977 Daar draag ik graag aan bij. Ik toen ik met mede-redacteu- heb Tjitte zeker beschouwd ren van het filmblad Prime als een vriend, alhoewel er velen zijn die hem Cut de hal van Het Vrije Volk-gebouw aan de veel beter gekend hebben dan ik. Meer dan Witte de Withstraat binnentrad. Tjitte stond enkele anekdotes over hem kan ik niet noe- ons pontificaal op te wachten, met de handen men en dan gaat het ook nog om herinnerin- op de rug en het hoofd omhoog gestoken, in gen uit een zeer ver verleden, gekleurd door silhouet uitgetekend door het tegenlicht van

de glazen wanden achter hem. Met recht een het blad goed gebruiken, door Tjittes eerde- imposante verschijning was hij: Citizen Tjitte. re stukken was onze oplage verdrievoudigd, Wij kwamen om een stapel van ons nieuwe dus gehoorzaamden we klakkeloos, zonder te blad te bezorgen bij de kunstredactie. Een snappen wat nu precies de bedoeling was. De fanzine van een vrienden- uitkomst lazen we de vol- clubje dat ik maakte met door gende dag in de krant, wel- Pieter Schol en Bas van der Ruud den Drijver iswaar op pagina 2. Onder Ree, tegenwoordig respec- de spectaculaire foto had tievelijk artdirector van Vrij Nederland en Tjitte een wervende tekst geschreven, waarin Film Commissioner van het Nederlands Film- hij ons bezoek een ‘blote voeten-stunt’ noem- fonds. Zonder dat wij er op hadden gerekend, de. Wij waren naar hem gekomen, zo bleek, dook vanuit het niets een fotograaf op die door om barrevoets het boetekleed aan te trek- Tjitte werd gedirigeerd. De hal veranderde op ken. ‘Nudis pedibus’ brachten we als zondaars slag in een circus. ‘Dit gaat zo niet. Ze hebben een nederig teken van berouw en smeekten hun schoenen nog aan,’ zei de fotograaf. ‘Ja, we om zijn vergiffenis. ‘Dit is een gebaar van jongens, zo halen jullie nooit de voorpagina,’ goede wil,’ legde het artikel ons in de mond. riep Tjitte vermanend. ‘Kom, doe je schoe- ‘Omdat Tjitte de Vries de eerste nummers van nen en sokken uit, en dan stoppen jullie die ons blad nogal kritisch beoordeelde.’ Met het tijdschriften tussen je tenen, dat maakt een jongste nummer beloofden we beterschap. mooi plaatje.’ Wij konden alle aandacht voor Het was de bliksemactie van een gerouti- neerde krantenman. Tjitte was de klas- sieke newshound uit De vlegeljaren van Pietje Bell, die altijd met een primeur van een reportage terugkwam, al had hij het nieuws des- noods zelf moeten verzinnen. Met deze stunt sneed het mes aan drie kanten: ons blad kreeg super- publiciteit, de lezer kreeg ingepeperd hoe kritisch Tjitte was, en het jonge ta-

Oktober 2016 23 lent maakte een knieval voor zijn gezag. Hele- Norma Jean Westover van Nederlandse af- maal begrijpen deden we het niet. Schilderde komst is en dat zij af en toe ons land bezocht. Tjitte zichzelf serieus af als een heilige, of be- Hij was net als ik een fan van Max en Dave trof het een taaie, lastig te ontwarren grap? Fleischer en had vele Betty Boop-films in zijn Het paste bij het parallelle universum waarin collectie, maar ook animatiefilms als Out of Tjitte zich ophield en waarin hij altijd meer the Inkwell en de Technicolor two-reeler Po- vragen opwierp dan antwoorden gaf. peye The Sailor Meets Sinbad The Sailor. Hij Hij was een man om rekening mee te houden vertoonde ze graag in zijn thuisbioscoop. en je moest hem niet tegenspreken. Je waagde Bij binnenkomst kregen de gasten een bord het ook niet: een blik op zijn gebroken neus spaghetti bolognese geserveerd met als ver- was voldoende om te beseffen dat hij niet de siering daar bovenop een bosje filmsla. Onge- weke knieën bezat die sommige van zijn col- veer zoals in Lunchroom Ruteck’s bij de Lijn- lega’s in Utrecht zo typeerden. Tjitte had een baan een plastic slingeraapje in de appeltaart bokscarrière achter de rug en was daar welis- werd geprikt, al maakten de filmstroken van waar niet ongehavend uitgekomen, maar zijn Tjitte deel uit van een plechtige rite. Door van tegenstander was er ongetwijfeld beroerder het celluloid met tomatensaus te smikkelen, aan toegeweest. drukte je uit hoeveel je van film hield. Je kon Tjitte kon iedere film gezaghebbend afkra- film wel opvreten en ‘het acetaat stroomde ken en toch bleven bioscoopexploitanten, dis- je door de aderen’, heette het. Beleefd nam tributeurs en filmmakers hun hoed voor hem iedereen een hap en op zijn minst werd er afnemen. Bijgevolg duldde hij van niemand driftig op de filmstroken geknabbeld, waar- tegenspraak, hetgeen hem ruimte bood tot bij de maestro zelf het dwingende voorbeeld meningen en feiten die je in geen enkele an- gaf. Ter verdediging van Tjitte moet hierbij dere krant las. Later hoorde ik dat het boks- worden aangetekend dat het aanloopstroken kampioen-verhaal apocrief zou zijn, en dat waren. Je kauwde dus niet op het gezicht van zijn platte neus in werkelijkheid een andere Charlie Chaplin, maar werkte een sliert naar oorzaak had. Maar je wilde liever geloven binnen waar op stond: ‘Limelight Reel I’. dat het waar was, en je bleef Tjitte zien als de Na dit inwijdingsritueel bleef de bezoeker voormalige boksheld. Het paste gewoon beter zich in een andere wereld bevinden. Tijdens bij hem. de voorstelling stond Tjitte regelmatig op vanuit het donker om naast het scherm uitleg te Superdynamation geven. Driftig gebarend wees hij de momen- Tjitte bezat een uitzonderlijk grote verzame- ten aan waarop in Gulliver’s Travels van ro- ling zeldzame films, waaronder klassiekers toscope-techniek gebruik was gemaakt. ‘Kijk! die je destijds weinig zag in de bioscoop of Hier zie je dat het van live-action is overge- op video. Uiteraard Citizen Kane. En films trokken,’ riep hij dan, en sprong zelf als een van W.C. Fields zoals Never Give a Sucker an reuzenschaduw tussen de dwergen. Temid- Even Break, waarover Tjitte wist te melden dat den van de Fleischer-beelden vergat je het

… hij leek eerder op een verre neef van Popey-geweldenaar Bluto… beeld van Tjitte als gezapige Orson Welles, line-art minder imposant overkomt dan een en leek hij eerder een verre neef van de ra- reus in fotorealisme. Prompt bleek Tjitte een zende Popeye-geweldenaar Bluto, die Segar minstens even groot expert op het gebied van vergeten had te tekenen, maar toch bleek te stop-motion animatie te zijn als hij was van bestaan. Tjittes uitleg bij de techniek was on- rotoscope. Hij had alles van Harryhausen, misbaar, besefte je als kijker op den duur, en zelfs de pulpfilm One Million Years B.C. met er begon zich een wondere wereld achter de Raquel Welch, vanwege de visuals. Hij wist oppervlakte van de filmbeelden te onthullen: exact hoe het procédé van ‘superdynamation’ een onvermoede film-in-de-film waarvan nie- in zijn werk ging. De figuren waren gemaakt mand wist dat hij bestond en die je alleen kon in een staketsel van ijzerdraad, dat omgebo- zien wanneer Tjitte hem je aanwees. gen werd bij iedere frame. Daardoor ontstond Er was niets waar Tjitte in zijn alwetend- de super-dynamiek in de animatie. Deze uitleg heid geen verbluffende uitleg over kon leve- was, zo gaf hij toe, het echte hogeschoolwerk. ren. Zo voerde ik voorzichtig aan dat The 3 Om hem beter te kunnen volgen, raadde hij Worlds of Gulliver met de animatie van Ray aan dat iedereen de standaardwerken Gram- Harryhausen mij meer overtuigde dan de mar of the Film Language van Daniel Arijon Fleischer-versie, omdat een getekende reus in en L’affaire Lumière van Leo Sauvage zou be-

Oktober 2016 25 studeren. Mensen die deze boeken niet van dorf, waar seks en geweld meer verholen wa- haver tot gort kenden, daar sprak Tjitte ei- ren in de lyriek van het verhaal, terwijl deze genlijk liever niet mee. Hij wist veel over de elementen door Fleischer pompeus in het uitvindingen van Max Fleischer, zo niet alles. gezicht van de kijker werden gesmeten. Waar Zoals de setback, oftewel de ‘stereoptical’ ca- Tjitte veel over vertellen kon, waren de slimme mera, die de voorloper werd van Disneys mul- trucs die animator Seymour Kneitel toepaste tiplane-stellages. Het was de uitheemse term bij overgangen tussen multiplane-camera en met magische klank die ik bij Tjitte voor het gewone 2D-animatie, met dissolves. Hij liet eerst hoorde: ‘multiplane’. Daarin lagen vele er de meest frappante voorbeelden van zien, geheimen van de Popeye-films voor het opra- zoals het moment in Little Swee’ Pea waarop pen. Popeye met Swee’ Pea in de kinderwagen naar de dierentuin gaat en een onverwachte bocht Newtonringen neemt naar de ingang. Hoe vaak je de scène Je kon bij Tjitte beter niet beginnen over de ook bekeek, tien keer, vijftig keer, je kon Knei- esthetiek van de tekeningen. Of over het vertel er nooit op betrappen hoe de beeldover- schil in stijl en sfeer tussen Segar en Sagen- gang was gemaakt. De opnames vergden, zon-

Max Fleischer met Betty Boop Fleischers rotoscoop der computers, zoveel tijd dat de filmcels door reerd,’ zei Tjitte. Maar je hoorde aan de licht de hete lampen begonnen te bobbelen en te ontredderde toon dat hij een nieuwe kopie krimpen, met onscherpte van het beeld als ge- van de film zou aanschaffen. Ik ben de erva- volg. Het verschijnsel heet ‘Newton’s rings’, en ring nooit vergeten. je zag ze vaak bij de oude Fleischers. In 1999 produceerde ik Harry Rents a Room, Tjitte had een speciaal opzetstuk voor zijn het debuut van animator Hisko Hulsing, projector waarmee je een filmscène in een waarbij de multiplane-stellage van de film ‘loop’ kon bekijken en we zagen Popeye wel Watership Down door ons werd gebruikt. Het tien keer dezelfde bocht naar de Zoo nemen, was de laatste film in de bioscopen, waarbij in waarbij telkens je mond openviel van verba- Nederland van een rostrum camera gebruik zing, totdat we een penetrante brandlucht in werd gemaakt. Op de stellage ging de came- de neusgaten kregen en het filmbeeld zich ra—mechanisch, maar computergestuurd— vastsmold tegen Tjittes uit Californië geïm- veel hoger dan in de tijd van Kneitel mogelijk porteerde Bell & Howell-lamp. Er ontstond was geweest. Maar ook nu nog duurde het op- een rookwalm als was de film na kennisname nameproces te lang, waardoor de cels opbol- in zelfdestructie overgegaan, zoals de instruc- den en tenminste twee shots gebrandmerkt tietapes in de beginscène van Mission: Impos- werden met een Newtonring: de laatsten in de sible. ‘Ik krijg dat met de plakpers wel gerepa- geschiedenis. ‘Dit had Tjitte moeten zien’, zei

Oktober 2016 27 ik, en ook bij latere animaties heb ik tijdens de houterig bewegende poppen. Of de struike- compositing nog af en toe aan zijn woorden lende robot in Paul Verhoevens RoboCop, die moeten terugdenken. altijd wel een hogere authenticiteit zal behou- Bij Topor et Moi, Seventeen of Oblomov’s den dan concurrenten met digitaal gepolijste Cat is geen rotoscope toegepast. Op één shot cgi. De aloude persoonlijke signatuur, de mys- na: de dansende mensen op de kermis in Se- tiek in het filmkijken, doet je terugdenken aan venteen. Geen journalist ziet het verschil, al- Tjittes toverformules. Of het nu ging om ‘ste- leen Tjitte had er het juiste, getrainde oog reopticals’ of ‘superdynamation’: je probeerde voor. Hij kon zien of animatie op twaalfjes was hem te begrijpen maar op het laatst ontglipte gemaakt of niet. Je moet er vaak voor naar ani- je toch het fijne van de zaak. Ik las de boe- matie gekeken hebben. In Sammy is de shot ken die Tjitte had aangeraden, en waarin alles waarin de poes zijn huis binnenwandelt een haarfijn stond uitgelegd, maar in geen enkel allusie op de befaamde decoupage van Knei- standaardwerk kon ik iets over superdynama- tel, zonder dissolve gemaakt door digitale tus- tion vinden. Ik weet dan ook nog steeds niet senkomst. Daardoor ontbreekt ook de char- wat het is. me die de primitieve vroege animatiefilms zo Ongeveer de enige van wie Tjitte de Vries aantrekkelijk maken. Kneitels mystiek werd commentaar kon verdragen was zijn gedul- nooit overtroffen door nieuwe technieken in dige levensgezellin Ati Mul. In haar aanwe- het computertijdperk. Evenals de bekoring zigheid was hij beduidend minder dominant van Harryhausens choreografie met ietwat en soms hield hij zijn betoog even in alsof hij

haar toestemming wilde vragen. In latere ja- kregen overal vier sterren toebedeeld en hij ren publiceerden ze samen een reeks boeken was volgens de encyclopedie dus met afstand over animatie die tot ver over de grenzen op- de beste filmmaker van Nederland. Natuurlijk zien baarden, zoals Arthur Melbourne Cooper, had Tjitte het uit macht der gewoonte gedaan: Film Pioneer Wronged by History. En het door als cheerleader van de Hubert Bals Founda- de Amsterdam University Press in 2009 ge- tion zag hij zich verplicht om Van der Staak presenteerde They Thought it was a Marvel, te promoten bij iedere gelegenheid die zich Arthur Melbourne Cooper (1874-1961), pio- voordeed. Deze baldadige, noem het stichte- neer of puppet animation. Het bracht Tjitte en lijke, willekeur maakte zijn stukjes in de krant Ati internationale erkenning. juist zo leuk. In deze context straalde het ne- gatief af op andere medewerkers aan de en- Cheerleader cyclopedie, die zich in hun hemd voelden ge- In zijn hoogtijdagen bij Het Vrije Volk was zet. De kwestie escaleerde en sloeg over naar Tjitte tot in wijde omstreken een begrip. Arbi- Skoop en Film- & TV Maker. trair was zijn invloed op het filmkijken groter Er bleek nog meer loos te zijn. Tjitte had dan die van een Ellen Waller of een Ab van Paul Verhoevens nieuwe film, De vierde man, Ieperen. De vele publicaties die hij naliet zijn besproken en van waardering voorzien, maar respectabel, zo niet indrukwekkend. Tel daar- die film was niet eens klaar toen de encyclo- bij op zijn waardevolle historische werk en pedie gedrukt werd. Conclusie: hij schreef een we spreken over een onbetwist kopstuk van recensie zonder de film te hebben gezien. Een zijn generatie. Een autoriteit. Desondanks doodzonde, zo vond men. Een ongekende bla- leeft er wat aarzeling, door een akkefietje in mage. In de ontstane commotie maakte Tjitte het begin van de jaren tachtig waarbij Tjitte de zaak nog erger, door in Skoop wat mistige gezichtsverlies leed, waarna hij voor veel van excuses te prevelen. Peter van Bueren—naast zijn collega’s had afgedaan. Door zijn brede recensent voor de Volkskrant ook redactio- kennis werd Tjitte gevraagd voor publicaties neel verantwoordelijk voor Tjitte’s bijdragen waarover hij niet zelf de leiding had, zoals in aan Skoop—bleek immuum voor die argu- Skoop of bij de Speelfilmencyclopedie. Hij ver- menten te zijn, en maakte er genadeloos de gat er zijn stijl op aan te passen, met noodlot- kachel mee aan. Exit Tjitte de Vries. tige misverstanden tot gevolg. Voor wie de affaire niet kent: Tjitte was de- Politieke barometer gene die voor de Speelfilmencyclopedie alle Er kwamen heel wat verhalen los over Tjitte’s lemma’s schreef over de Nederlandse film en vermeende onzorgvuldigheid, steeds wilder hij voorzag ze van een sterwaardering. NRC- van aard. Er was een woordenwisseling met collega Hans Beerekamp nam de moeite om Thys Ockersen, de recensent van Het Parool deze lemma’s allemaal op een rij te zetten, en die ook aan de encyclopedie meewerkte, en deed een opmerkelijke ontdekking. De films waar Tjitte glashard tegen zou hebben gelo- van de alternatieve filmer Frans van der Staak gen. Tjitte zei dat hij een werkkopie van De

Oktober 2016 29 Ellen ten Damme in An Amsterdam Tale

vierde man had gezien, maar ook dat bleek seerde ik een persvoorstelling die wegens niet waar. Enzovoorts. Het kwam niet meer ongunstige planning niet bijster druk werd goed. bezocht. Op de lijst van genodigden die niet Nu is het niet mijn bedoeling om de affaire te kwamen opdagen, stond Dana Linssen van de vergoelijken. Dat Tjitte fouten heeft gemaakt, NRC. Hoewel de film niet aan haar vertoond staat wel vast. Maar er valt de nodige nuance was, verscheen er toch een stukje in de krant, aan te brengen. Dat hij echt gelogen heeft, wil waarin zij zich beklaagde over de vrouwon- er bij mij niet in. Tjitte kon, wanneer iemand vriendelijkheid in de film. Rara hoe kan dat? hem confronteerde, onduidelijke antwoorden De organisatie van het festival legde het uit. geven. Thys Ockersen kan soms ongeduldig Ze hadden een videotape van de film die ei- zijn en dan pijlsnelle conclusies trekken. genlijk niet voor journalisten bestemd was, Wat op mij potsierlijk overkomt is de selec- en die lieten ze—tegen de afspraak in—toch tieve verontwaardiging waarmee over ‘dood- soms bekijken wanneer er van een noodge- zonde’ werd gesproken. Alsof het recenseren val sprake was. Dana was, zo verklaarde een van een film die je niet gezien hebt, niet bij getuige, een ‘screening booth’ in gegaan met andere critici zou voorkomen. Iedere filmma- tapes van drie films en daar kwam ze na on- ker weet wel beter. geveer een halfuur gehaast weer uit. Vanwe- Laat mij een paar voorbeelden noemen, uit ge haar drukke agenda had ze wat films snel ongeveer dezelfde periode. Toen in Utrecht doorgespoeld en gemiddeld in tien minuten An Amsterdam Tale, met Sylvia Kristel en bekeken. Mogelijk had ze aan twee films een Ellen ten Damme, in première ging, organi- kwartier besteed en de derde er in een snel-

Jeroen Krabbé in De vierde man

treinvaart doorgejast. Jammer in dit geval. An dere film van mij die op de vrijdag daarvoor Amsterdam Tale is deels gebaseerd op een in première was gegaan, en tot haar ergernis toneelstuk, Dance for Daddy van Gilly Fra- door filmmaker Kees Hin werd verdedigd. Hij ser, een tamelijk bekende feministe, die ook vond de negatieve reacties deels onterecht en aan het scenario meeschreef. Was Dana met meende dat er enkele sterke scènes in zaten. haar vingers van de fast-forward-button afge- Geagiteerd riep Hanneke haar tachtigdui- bleven dan had ze misschien niet de teksten zend luisteraars op om toch vooral niet naar hoeven missen die Engelse recensenten zo in- deze vreselijke film te gaan. Toen ze was uit- teressant vonden, juist vanwege het feminis- geraasd, vroeg ik haar of ze de film eigenlijk tische karakter. Maar Dana wierp een blik op wel gezien had. Hanneke’s masker van integri- het Yab Yum-interieur, zag wat meiden in lu- teit verstrakte. ‘Nee, ik heb de film inderdaad stopwekkende lingerie voorbij komen en wist niet zelf gezien,’ erkende ze. ‘Maar ik ben wel toen wel voldoende. De NRC-lezer werd om- journalistiek zorgvuldig te werk gegaan. Ik las zichtig geïnformeerd. Die had toch tenminste de kritiek van Huib Stam in de Volkskrant, mogen weten dat de recensent de film niet in die vernietigend was. Dan weet ik voldoende.’ projectie bekeken had. Filmkritiek als politieke barometer. En zeer Dat het nog onnozeler kan, bewees colle- professioneel. ‘Wij hebben geen tijd om alle ga-activiste Hanneke Groenteman, de ‘Cru- boeken en films die we bespreken zelf te zien ella De Vil’ van het VARA-radioprogramma of te lezen. Dat is normaal,’ voegde onkreuk- Ophef en Vertier, op zondagochtend vanuit bare Hanneke er nog aan toe. Gangbare prak- Café Vertigo. Ze fulmineerde over een an- tijk. Je hebt natuurlijk wel strebers, zoals Hans

Oktober 2016 31 Beerekamp of Peter van Bueren, die alles in Soeteman tegengekomen. Die neef zei: ‘Ge- projectie willen zien, en iedere film uitzit- rard heeft het script van De vierde man speci- ten tot de laatste eindtitel verdwenen is, hoe aal geschreven om jou in de maling te nemen. slaapverwekkend of voorspelbaar hij ook is. Het is een mind-fuck voor de critici. Ze draai- Maar dat zijn toch twee losers die geen zin- en speciaal langdradige shots omdat de recen- nige tijdbesteding kunnen vinden. De echte senten daar dol op zijn. En nu hopen ze na- professionals zoals Dana en Hanneke werken tuurlijk dat jij erin trapt en het prachtig vindt.’ efficienter. Tjitte bood de man een drankje aan, en kreeg Waarom is hun werkwijze respectabel, ter- zo nog wat bijzonderheden te horen. De claim wijl Tjitte de Vries lomp werd afgeserveerd? dat hij serieuze research had gedaan en over Misschien was hij te weinig doortrapt, of gaf deepbackground-informatie beschikte was het de doorslag dat hij collega’s in verlegen- dus niet verzonnen. Een beetje bizar klonk heid had gebracht. Wie zonder zonde is, wer- het wel, dat Paul Verhoeven zijn film speci- pe de eerste steen. Hans Beerekamp schreef aal zou maken om de critici op te fokken. Niet ooit in een Filmjaarboek volstrekt foutieve lang daarna werd ik door Film- & TV Maker cijfers op over een film van mij—veel schade- gevraagd om Gerard Soeteman te interviewen lijker dan een onjuiste sterwaardering, gesteld voor een scenario-special, en ik bracht Tjittes dat er überhaupt zoiets bestaat—, hetgeen hij —toch ietwat absurde—verhaal ter sprake. nooit heeft gerectificeerd. En zo kunnen we Tegen alle verwachtingen in begon Soeteman het rijtje critici af gaan. Was het nou zo’n big helemaal te glimmen en zei: ‘Dat klopt, Paul deal wat Tjitte heeft gedaan? Ik vond het eer- en ik hebben die film gemaakt om de critici lijk gezegd wel geestig. een hak te zetten. We wilden aantonen dat we positieve recencies konden afdwingen en dat DEEP BACKGROUND is ons ook gelukt.’ In de periode dat het incident speelde, woon- De vierde man werd vervolgens bekroond de ik in Brussel waardoor het tumult mij met met de Los Angeles Critics Award. De Ame- vertraging bereikte. Tjitte belde een keer op rikanen waren er dus ook volop ingetuind. en refereerde aan het voorval. Inmiddels had De enige die niet had toegehapt was Tjitte, hij De vierde man wel gezien en zijn mening de superjournalist die altijd meer wist dan was er niet door veranderd. Hij besefte niet alle anderen. Hij bracht het nieuws zoals het wat hij verkeerd deed, mede omdat hij geen werkelijk was en zelfs wanneer hij er een keer bijbedoelingen had. Tjitte was zo anders dan naast zat, kreeg hij toch nog gelijk. Wat Tjitte de meesten, en het venijn dat aan zijn stukje de Vries ook opschreef, hij was en bleef een was toegedicht, was hem volledig vreemd. Mensch. Zijn meeste stukken zijn loepzuiver, Ik kreeg de ware toedracht te horen. Op gepassioneerd en waarachtig. Met zijn op- het moment dat de Speelfilmencyclopedie ter zwepende publicaties en gedegen historische perse ging, was Tjitte in een café op de Hil- studies heeft hij een prachtige erfenis voor ligersbergse Straatweg een neef van Gerard ons nagelaten. —Ruud den Drijver oktober2016

VERVOLG OP THE LAST DETAIL

In 1973 maakte Jack Nicholson een uiter- Randy Quaid (links op de foto hierboven) mate succesvolle film, The Last Detail, over als de schlemielige gevangene. Nicholson twee mariniers die een derde voor een ver- ontving een BAFTA voor zijn rol en de film grijp naar de gevangenis moeten brengen, kreeg drie Oscar-nominaties. maar hem in de tussentijd wat levenslessen In 2005 schreef Ponicsan een vervolg, Last bijbrengen. Darylc Ponicsan had een mooi Flag Flying. De twee begeleiders komen hun script geschreven met sterke karakters. Ni- voormalige gevangene te hulp als deze zijn cholson als motor van de drie uit op avon- zoon wil ophalen uit Irak, die daar is gesneu- tuur, Otis Young als de andere ‘bewaker’ en veld.

Oktober 2016 33 Bryan Cranston, Laurence Fishburne en Steve Carrel in Last Flag Flying, het vervolg op The last detail.

Richard Linklater die de regie gaat doen wil- De wrede dictator speelde een gevaarlijk de de film al in 2006 maken en had graag een spelletje maar genoot van de macht die hij reünie gewild van Nicholson, Young en Ran- over vijand Israël had. De Palestijnen eisten dy Quaid, maar Otis Young was in 2001 over- de vrijlating van Israël van een veertig tal leden. Dus dacht hij aan Morgan Freeman. gevangenen. Israël aarzelde geen seconde Tien jaar later wordt de fim nu echt door en stuurde en commando om de passagiers Linklater gemaakt. Bryan Cranston speelt de te bevrijden. Alle passagiers op drie na drie rol van Jack Nicholson, Laurence Fishburne na gered en op de oude dame Dora Bloch die van Otis Young (dus niet Freeman) en na die was afgevoerd naar een ziekenhuis en Steve Carrell vervangt Randy Quaid. daar omkwam. Een militair kwam om, Joni Netanyanu, broer van de huidige president van Israël. De vier Palestijnen en vijf en NIEUWE ENTEBBE-FILM veertig Oegandese militairen werden gedood. De actie was nog maar net voorbij of twee In 1976 werd een Air France Amerikaanse tv-stations maakten hun film passagiersvliegtuig op het vliegveld van over de spectaculaire reddingsactie: Raid Entebbe in Oeganda door de president on Entebbe (Irvin Kershner) en Victory at Idi Amin gegijzeld nadat het door vier Entebbe (van Marvin J. Chomsky). Allebei Palestijnen was gekaapt. Een groot gedeelte overladen met bekende acteurs en actrices. van de passagiers was joods. 141 Niet Joden Een speelfilm uit Israël van Menahem werden vrijgelaten en naar Parijs gevlogen. Golan was genoemd naar de Entebbe actie:

Daniel Bruhl, Rosamund Pike en Vincent Cassel in de nieuwe Entebbe-film

Operation Thunderbolt (Mivtsa Janathan), die kwam een jaar later uit. Nogal een overdaad, maar nu veertig jaar na de actie komt er een nieuwe film, Entebbe, met Daniel Bruhl, Rosamund Pike en Vincent Cassel in belangrijke rollen.

JACQUELINE KENNEDY

De fascinatie voor de Kennedy familie houdt niet op. Katie Holmes is terug als Jackie Ken- nedy na de serie The Kennedy´s uit 2011, waarin Greg Kinnear John F.Kennedy speelde. De nieuwe serie is The Kennedy´s after Camelot. Hoe het Jackie verder verging na de moord op haar man. Dus haar verrassende huwelijk met Aristoteles Onassis, de Griekse reder. verwerken van de dood van John F. Kennedy. Ook Natalie Portman is in de huid van Jackie Peter Sarsgaard speelt Robert Kennedy. gekropen met Jackie. die ook gaat over het En dan is er ook nog Chappaquiddick, een

Oktober 2016 35 Ted Kennedy en Jason Clarke, die hem speelt. film genoemd naar de plek waar Ted Ken- nedy, (gespeeld door de Australiër Jason Clarke) in 1969 te water raakte en secreta- resse (vriendin?) Mary Jo Kopechne aan haar lot overliet, die dus verdronk. Het incident zorgde ervoor dat elke ambitie van Ted om nog president te worden voorgoed verloren ging. Kate Mara is Mary Jo, maar Jackie schijnt in deze Kennedy-geschiedenis niet voor te komen. Natalie Fortman in Jackie als Jacqueline Kennedy ELVIS PRESLEY TV-SERIE Elvis Presley stierf in 1977; hij was 42 jaar oud. Sindsdien zijn er een paar tv-series en tv-films over hem gemaakt. De beste was misschien wel Elvis (1979) van John Carpenter die in een aantal landen in de bioscopen kwam. Kurt Russell die ooit een klein rolletje had tegenover Elvis in It happened at the world’s fair (1963) speelde overtuigend The King. De Presley Estate bij name van Priscilla Presley gaat een samenwerkingsverband aan met Harvey Weinstein om een nieuwe tv-serie te ontwikkelen waarbij Graceland, de kleding en auto´s van Elvis en vooral ook de muziekcollectie voor het eerst gebruikt mogen worden. Dat is natuurlijk prachtig ,maar alles hangt af van de acteur die Elvis gaat spelen.

BLADERUNNER 2049 DE MAN VAN 150 MILJOEN DOLLAR De altijd drukke Ridley Scott regisseert momenteel zelf het vervolg op Prometheus, Niet zo lang geleden werd er hevig gespecu- Alien Covenant (met Michael Fassbender en leerd wie de nieuwe James Bond zou gaan Noomi Rapace) en produceert het vervolg op worden, want Daniel Craig liet vaag door- Blade Runner, Blade Runner 2049 die door schermen dat hij er misschien wel genoeg Denis Villeneuve wordt geregisseerd. Har- van had. Er werden voorspellingen gedaan: rison Ford keert terug als Rick Deckard en de tv-ster Tom Hiddleston (Thor), Idris Elba als nieuwkomers zijn Jared Leto, Ryan Gosling, een zwarte Bond, een actrice als Jane Bond, Robin Wright en Sylvia Hoeks. Verder doet Damien Lewis (Homeland), James Norton er niemand meer mee van de oude film uit (War & Piece), Aidan Turner (Poldark), Hen- 1982. ry Cavill (Man of Steel), Jason Statham (veel actie-films en de enige die echt kan vechten) of Michael Fassbender (Shame). Maar Sony Pictures, die de film uitbrengt, heeft intussen een aanbod aan Craig gedaan van 150 miljoen dollar voor twee films. ‘Nothing to sneeze at’, is de Amerikaanse uitdrukking. Het maakt Craig de duurste acteur ter wereld. Sean Connery (net 86 geworden), die met Diamonds are forever nooit verder is gekomen dan een miljoen, moet wel gek zijn geworden van woede toen hij dit hoorde.

Denis Villeneuve, Ridley Scott en Harrison Ford

Vervolgens gaat Scott de nieuwe versie van Murder on the Orient Express produceren met Kenneth Branagh in de regiestoel en in de rol van Hercule Poirot. In de all-star cast zitten op dit moment Daisy Ridley, Johnny Depp, Michelle Pfeiffer, Judy Dench, Michael Pena, Derek Jacobi. Het is niet onwaarschijn lijk dat Scott ook nog de nieuwe Alien-film Daniel Craig heeft redenen om blij te met Sigourney Weaver gaat produceren die zijn. Hij kan met de volgende twee Bond- Neil Blomkamp, het Zuid-Afrikaanse talent films 150 miljoen dollars verdienen. Zijn van District 9 en Chappie, heeft bedacht. kinderen kunnen nu naar goede scholen.

Oktober 2016 37 PIM DE LA PARRA

EEN FILM MET EEN HART

Op mijn twintigste zag ik in Theater STAR – de stad en het moderne leven in Paramaribo inmiddels omgebouwd tot een bekend casino zou laten zien, maar de maker bleek meer – de Nederlandse film FAYA LOBI van Her- geinteresseerd te zijn in het binnenland. Het man van der Horst. Deze lange documentaire grootste deel van de film speelt zich af op het speelt zich geheel af in Suriname. De film onstuimige water van stroomversnellingen werd door de opdrachtgever, de Rijksvoor- in de rivier, nabij de dorpen van inheemsen lichtingsdienst, aangeprezen als ‘een loflied en marrons. Op een paar marktlui na is de op Suriname’, en ‘een symphonie der tropen’. enige persoon die sprekend wordt opgevoerd Het jaar daarvoor had ik de maker met zijn de bekende zanger Big Jones, die zichzelf op camera en statief op diverse plaatsen in Para- een kleine gitaar begeleidt en het lied ‘Ala maribo zien lopen, steeds gevolgd door zijn Pikin Nengre’ zingt. Dat geeft van der Horst vrouw die in een schrift notities maakte. De de kans om authentieke opnamen van di- man viel op door zijn uitbundige grijsblonde verse verkopers van Hindostaanse, Creoolse haardos, die hem het aura van een kunst- en Javaanse origine op de centrale markt te schilder gaf. Hij was van huis uit bioloog, tonen en die passages zijn nu nog steeds zeer maar had naam gemaakt als cineast van korte te genieten. Inmiddels kan ik wel aanvaarden documentaires in zwart-wit. FajaLLobbi was dat deze cineast, die tot een van de voorman- zijn eerste lange film, notabene in kleur op- nen van de ‘Hollandse documentaire school’ genomen. Tot mijn grote verrassing won de werd gerekend, met FajaLLobbi een kunst- film in 1960 een Gouden Beer op het film- zinnige documentaire over zijn ‘Rijksgenoten festival van Berlijn. Als geestdriftige filmlief- overzee’ wilde afleveren. Daar is hij deels ook hebber en aspirant filmmaker had ik dan ook wel in geslaagd, maar ik kon dat destijds, als heel hoge verwachtingen van deze film toen twintigjarige Surinaamse jongeman die er ik samen met enkele vrienden de eerste voor- van droomde om filmmaker te worden, niet stelling in Theater STAR bezocht. echt waarderen

Het zien van de film betekende voor mij en Na die eerste voorstelling van de film bleef mijn vrienden een grote teleurstelling. We ik met mijn vrienden onder het balkon van hadden gedacht dat de film veel meer van de Chinese winkel aan de overkant van het

theater nog een poos bijeen om onze te- In juli 1976, zestien jaar na die voorstelling leurstelling te verwerken en met een paar vanFajaLLobbi in Theater STAR, beleefde slokken whisky weg te spoelen. We vonden mijn droomfilm Wan Pipel zijn Surinaamse allemaal dat FajaLLobbi een eenzijdig beeld premiere in datzelfde Theater STAR. We zijn schetst van ons land en zijn inwoners. Wat nu veertig jaar verder en afgelopen zomer mij vooral stoorde was dat de film eigenlijk werd Wan Piepel met Engelse ondertitels in geen verhaal vertelt en alleen maar de bui- een openluchtvoorstelling in de tuin van Mu- tenkant van Suriname en zijn gemengde be- seum Het Schip in Amsterdam vertoond. Een volking laat zien. Er ontbreekt een ‘ziel’ aan Surinaamse vriendin mailde me dat ze de FajaLLobbi dat vonden we toen eensgezind. film al zes of zeven keer heeft gezien, maar Op die avond in 1960, enkele maanden voor- nog steeds de hele vertoning door kippenvel dat ik naar Nederland zou vertrekken om in had. Er gaat geen week voorbij of ik krijg van Amsterdam politieke en sociale wetenschap- deze of gene complimenten over het tijdloze pen te studeren, nam ik me plechtig voor om karakter van Wan Pipel die na veertig jaar ooit een Surinaamse speelfilm te produceren nog steeds relevant is en als een ‘filmklas- met een hart en een ziel. Een film met een sieker’ wordt beschouwd. “Eindelijk een film typisch Surinaams verhaal, waarin persona- met een hart”, was de oorspronkelijke slogan ges zouden voorkomen uit alle lagen van de en ik ben dankbaar, dat ik een volwaardige en bevolking, die met elkaar iets zouden beleven technisch hoogstaande Surinaamse film heb waar de rest van de wereld met belangstelling kunnen produceren. Een film die mij en alle van kennis zou nemen. Een verhaal boven- andere medewerkers zal overleven. dien waarin ik mijn landgenoten een spiegel zou voorhouden, zo van: zo zijn wij! Dit zij wij! Zo leven we met elkaar samen in Switi Sranan!

Linksboven: Herman van der Horst heeft zijn statief gepoot op Surinaamse grond. Daaronder: zanger Big Jones en rechts het affiche voor Faja Lobbi, van de hand van Cees Bantzinger.

Oktober 2016 39 IN MEMORIAM

LESLIE MARTINSON W Boston, 6-1-1915 V3-9-2016, LA

Cliff Robertson als John F. Kennedy in PT 109

Het enige bijzondere aan die film was dat het over Kennedy ging. Leslie Martinson werkte tot eind jaren tachtig. Hij werd 101 jaar; dat was wel een prestatie.

DONALD RANVAUD W Florence, 1953 Was journalist en werd in 1936 scriptschrij- V05-09-2016,Montreal ver bij MGM. Hij begon voor de tv-westerns te regisseren en kreeg ook films, waaronder Producer van veel Latijns-Amerikaanse The Atomic Kid in 1954 met Mickey Rooney. films. Hij was leraar Engels en Literatuur op Hoewel hij incidenteel een speelfilmopdracht de Universiteit van Warwick en East Anglia. had was hij voornamelijk tv-regisseur bij veel Schreef filmkritieken in Sight and Sound bekende series: Maverick, Cheyenne, Law- en Cahiers du Cinema. Hij werd in de jaren man, The Mickey Rooney Show; 77 Sunset tachtig een vernieuwend filmproducent Strip, Run for your life, Batman, Mannix, Six o.a. van Farewell My Concubine van Chen million dollar man. Een weinig opmerkelijk regisseur die ook de Batman-film deed in 1966, gebaseerd op de tv-serie en uiteindelijk had hij toch een belangrijke film: PT 109. Dat was de heldhaftige belevenis van John F. Kennedy die in oorlogstijd zijn mannen in zee redde. Die rol werd door Cliff Robertson gespeeld. De film werd gemaakt toen Ken- nedy nog leefde en stond onder strenge su- pervisie van Warner Bros baas Jack Warner.

IN MEMORIAM

Kaige die de Gouden Palm in Cannes won. Een andere succesvolle film was Central do Brasil van Walter Salles. Hij deed twee films met Fernando Mereilles: City of God en The Constant Gardner. Voor de laatste film kreeg Rachel Weisz een Oscar. Ranvaud zette zich in voor de Latijns-Amerikaanse filmindustrie en richtte allerlei fondsen op om die sterk te maken en aanzien te geven. Helaas is hij op zijn twee-en-zestigste in Montreal aan een hartaanval op zijn zelf speelde, want Eastwood kon natuurlijk hotelkamer overleden. Hij zat daar in de jury niet om haar heen. Berendt beschreef haar van het World Film Festival. Zijn laatste film in zijn boek dat bekend stond als The Book in Sweet Democracy van Michele Dioma moet Savannah als een vrouw met beide handen nog uitkomen. op haar heupen en een half-uitdagende glimlach op haar gezicht. Twee jaar later zat ze in THE LADY CHABLIS de tv-film Partners en verder nog in een paar documentaires als zichzelf. In 1996 schreef W Benjamin Edward Knox, Quincy, Florida, 1-3-1957 ze haar autobiografie Hiding my candy. Aan V8-9-2016, Savannah,Georgia een longontsteking overleden.

Transseksueel die onder de namen Brenda Dale Knox en The Lady Jonel veel lokale en ALEXIS ARQUETTE W nationale travestie wedstrijden won waar- Robert Arquette, LA,28-7-1969 V onder Miss Dixeland, Miss Gay World 1976, 11-9-2016, LA) The Grand Empress of Savannah 197, Miss Garden City 199, Miss Cosmo 199, Empress of Atlanta 1996, Miss Atalanta Universe 1998, Miss Georgia National 1998 en Miss Southern States USA 1998. Ze kwam voor in John Berendt’s boek Midnight in the Garden of Good and Evil dat in 1997 door Clint Ea- dtwood werd verfilmd met een jonge Kevin Spacey in zijn eerste opvallende filmrol. Min- De onbekende broer/zuster van Rosanne en stens zo opvallend was Lady Chablis die zich- Patricia Arquette die toch in heel veel films

Oktober 2016 41 IN MEMORIAM

zat. Eerst als Robert Arquette, daarna—na een transformatie—als Alexis. Ouders Lewis en Brenda Arquette waren ook acteurs en grootvader Cliff Arquette was een komiek. Alexis (toen nog Robert) debuteerde officieel in Last Exit to Brooklyn in 1989, maar hij was al in een muziekvideo in 1982 te zien en had daarna niet gecrediteerde rolletjes in films. Andere films waren o.a. Jumpin’ at the Bo- neyard. Of Mice and Men (versie uit 1992), Grey Knight, Threesome, Pulp Fiction, Frank naam veranderde van Farnon in Carr. In and Jesse, The Wedding Singer (als een Boy 1965 zat ze in een tv-pilot met Van Johnson George-imitator), Bride of Chuky. Zijn trans- in Take her she´s mine en daarna had ze een formatie van man naar vrouw werd in 2007 hoofdrol tegenover Anthony Perkins in de vastgelegd in de documentaire Alexis, She’s tv-musical Evening Pimrose die Stephen My Brother, die voor het eerst vertoond werd Sondheim had geschreven. op het Tribeca Film festival. Als Alexis was The Sound of Music was een fenomenaal ze o.a. te zien in Californication, Hard Brea- succes en ze besteedde een aantal jaren aan kers, Getting Back to Zero, Here and Now en het promoten van de film. Ze ontmoette Blended. Jay Brent en kreeg twee dochters. Haar Was langdurig ziek, maar doodsoorzaak is filmcarrière zette ze opzij om haar niet bekend op dit moment kinderen op te voeden. Toen de kinderen volwassen waren begon ze een interieur CHARMIAN CARR ontwerpmaatschappij. Ze schreef een boek Forever Liesl naar aanleiding van W Charmian Farnon, Chicago , 27-12-1942 de vele brieven die ze had ontvangen. De V17-9-2016 kinderen uit The Sound of Music werden haar klanten, maar ook Michael Jackson Ze speelde Liesl von Trapp in The Sound of (een fan van de film), acteur Robert Urich Music en werd verkozen boven o.a. Patty en scenarioschrijver Ernest Lehman. Ze Duke, Kim Darby, Geraldine Chaplin en Mia kwam nog een keer met de Trapp-kinderen Farrow. terug op tv om de film te memoreren. Ze Ze was de dochter van vaudeville actrice Rita is de eerste van de Trapp-kinderen die is Oehmer en vader Brian Fannon die musicus overleden. Haar dood is het gevolg van was. Het was regisseur Robert Wise die haar dementie.

IN MEMORIAM

EDWARD ALBEE de jury vond het te veel vloeken en seksuele W Washington.12-3-1928 verwijzingen bevatten. In 1963 kreeg het stuk V16-9-2016, Long Island een Tony Award voor het beste toneelstuk en de New York Drama Critics Award voor het beste stuk van 1962-1963. Het toneelstuk schreeuwde om een verfil- ming en die kwam er in 1966 . De film was nogal gewaagd. Niet alleen speelde Elizabeth Taylor (briljant) ouder gemaakt de vulgaire Martha, maar ze had tegenover zich haar toenmalige echtgenoot Richard Burton, waarbij de vonken in het spel er vanaf spron- gen en waarvan een ieder dacht dat hun ruzies wel eens een reflectie zouden kunnen zijn van wat er in huize Burton echt plaats Albee’s vader bezat een paar theaters waar de vond. Bovendien was een jonge toneelregis- jonge Edward vaak rondhing. Toen hij dertig seur (die ook nog komiek was) van Broadway was begon hij toneelstukken te schrijven. Hij geplukt om zijn regiedebuut te maken, Mike was een absurdistisch schrijver en manifes- Nichols. Zou hij het lastig echtpaar wel aan teerde zich in de jaren zestig als een van de kunnen? Het lukte hem. De cameraman was belangrijkste toneelschrijvers van Amerika. Haskell Wexler die heel erg documentair ge- Vooral Who’s afraid of Virginia Woolf? uit 1961 was een fenomenaal succes en werd overal in de wereld gespeeld. Hij zou er de Pulitzer-prijs mee winnen, maar

Elizabeth Taylor en Richard Burton als Martha en George vechtend in Who’s afraid of Virginia Woolf?

Oktober 2016 43 IN MEMORIAM

richt was en maar één grote film, America, America, van Elia Kazan op zijn naam had. Hij maakte veel shots met de camera in de hand en voegde er een brok realisme aan toe. De film was een groot succes en Albee zou nooit meer meemaken dat een stuk van hem zo goed tot zijn recht kwam. Een volgend stuk A delicate balance werd door Tony Ri- chardson op film gezet, maar was gewoon een verfilmd toneelstuk. Een origineel scenario over de Russische danser Nijinsky met Rudolf Nurejev, ook onder regie van Tony Richardson, werd na een paar weken filmen en Isabelle Huppert. Dat maakte hem een afgebroken in 1970. belangrijk filmregisseur. In 1992 had hij The Los van veel buitenlandse verfilmingen van Hand that Rocks the Cradle waarin de mooie de stukken van Albee maakte Simon Callow Rebecca de Mornay een enge kinderverzorg- in 1991 The Balad of the Sad Cafe, maar dat ster was met moordneigingen. Twee jaar maakte weinig indruk. Edward Albee over- later had hij The River Wild waarin Kevin leed na een korte ziekte. Bacon Meryl Streep naar het leven stond

CURTIS HANSON W Reno. 24-3-1945 V20-9-2016, LA.

Was freelance fotograaf en schreef voor het tijdschrift Cinema. Debuteerde in 1972 met Free Kill. Hij schreef scenario’s voor zijn eigen films die bescheiden thrillers waren. Een groot succes was een film die hij niet zelf maakte, Silent partner, met Elliott Gould en Christopher Plummer. Hij bleek in zijn werk sterk beïnvloed door Alfred Hitchcock. Pas in 1987 had hij als regisseur een hit met The bedroom window met Steve Guttenberg

IN MEMORIAM

en in die film liet Streep op een wilde rivier Dat leidde tot rolletjes in prominente speel- zien dat ze ook goed was in een actiefilm. In films als Glory, New Jack City. Sister Act, The 1997 maakte Hanson een meesterwerk met last seduction en Regarding Henry. Recen- L.A.Confidential , een film noir in de trant telijk zat hij in Spider-Man 1,2,3, Idlewild, van Chinatown over LA. in de jaren veertig Champions en de tv-serie Sirens. Hij was een met een corrupt politiecorps. Een andere betrouwbaar acteur met een vriendelijke uit- opmerkelijke film was Wonder Boys (2000) straling. Overleden aan kanker. die helemaal afweek van het thrillergenre waarin Hanson zich altijd begaf. Deze film was met Michael Douglas als de schrijver BOBBY BREEN die zijn geld moet verdienen als leraar op W Isadore Borsuk,Montreal,Canada, een universiteit in Pittsburgh en op zijn oude 4-11-1927 roem teert van dat ene boek, waardoor hij V9-9-2016, Pompona Beach, Florida. een wonder-ßboy werd. Het lukte niet het succes van zijn laatste films te herhalen. Hij stierf ten gevolge van Alzheimer.

BILL NUNN W Pittsburgh, 20-10-1953 V24-9-2016,Pittburgh

Zijn ouders waren joodse immigranten uit Oekraïne. Maar door zijn artiestennaam dacht het publiek vaak dat hij een Italiaans jongetje was. Had een carrière van negen films tussen 1936 en 1942 waarin hij als so- praan zong. Bekendste films: Fisherman’s wharf, Hawaii Calls en Breaking the Ice. Toen Acteur die bekend werd vanwege zijn me- hij de baard in de keel kreeg en niet meer dewerking aan films van Spike Lee (School mooi kon zingen klonk hij, als hij sprak, als Daze, Do the right thing, Mo better blues). een muis uit een Walt Disney-film. Holly-

Oktober 2016 45 IN MEMORIAM

wood dumpte hem. Hij ging verder met een nachtclub-act, maar het publiek verwachtte IM ANDRZEJ WAJDA volgende maand in Film Fun 35 een jongen in korte broek te zien die ze van de films kenden. Ze waren meestal teleur- gesteld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog de officiële studio’s niet durfden te maken. entertainde hij met Mickey Rooney de troe- Met titels als Two thousand maniacs, Color pen. Hij kreeg een Bronze Star voor zijn werk me blood red, The wizard of gore, Blast-off tijdens de oorlog. Hij werkte later als een girls, A Taste of blood en The Gore Gore Girls talentagent en trad af en toe op. Hij overleed wisten de kenners (of fans) waar ze aan toe op natuurlijke wijze. waren. In de jaren zeventig stopte hij met filmen en ging werken op het gebied van co- pywriting en direct marketing. Hij schreef HERSCHELL GORDON LEWIS boeken over zijn carrière in de reclame, maar W Pittsburgh, 15-6-1926 hij zat ook drie jaar in de gevangenis wegens V26-9-2016, Fort Lauderdale, Florida fraude. In 2002 maakte hij zijn eerste film in dertig jaar: Blood Feast 2, all you can eat. ‘The Godfather of Gore’ werd hij genoemd. In 2009 kwam hij met The Uh-Oh Show, een Hij maakte van alles op goedkoop niveau: ex- film over een tv-quiz, waarbij de deelnemers ploitatiefilms, jeugddelinquenten films, nudie na ieder fout antwoord een ledemaat kwijt- cuties, twee kinderfilms en een plattelands- raken. komedie. Lewis probeerde in de jaren zestig Met het heengaan van Herschell Gordon en zeventig de grenzen te verleggen door Lewis is er geen groot filmmaker verloren zoveel mogelijk naakt in zijn films te stoppen. gegaan, maar wel een enthousiast pulp feno- En er zat veel geweld in. Kortom films die meen.

VOLGENDE MAAND IN FILM FUN 35

DE AANSLAG OP REYNHARD HEYDRICH

Oktober 2016 47