Geolog Karpacki I Naftowy, Redaktor I Historyk Geologii
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 Stanis³aw Krajewski – geolog karpacki i naftowy, redaktor i historyk geologii Jerzy B. Miecznik1 Stanis³aw Krajewski – Carpathian and petroleum geologist, publishing editor and geological historian. Prz. Geol., 67: 227–234. Abstract.Polishgeologist, Dr. Stanis³aw Krajewski (1890–1968), studied geology and geography at the Jan Kazimierz University of Lwów (Lviv) and geology at the University of Lausanne under the guidance of Professor Maurice Lugeon. He participated in World War I as a Polish Legion soldier. After the war, Stanis³aw Krajewski worked as a petroleum geologist at Borys³aw (Boryslav), which was the major petroleum mining center in the Polish Carpathians. He also conducted research on the geological structure of the Flysch Carpathians in terms of pro- specting for crude oil and natural gas occurrences. In 1931, Stanis³aw Krajewski was employed at the Polish Geo- logical Institute (PGI) in Warsaw for editing and publishing jobs, while not abandoning seasonal geological investigations in the Carpathians, which he continued until the outbreak of World War II in 1939 and later during the wartime. In 1945, he returned to work as a publishing editor at the PGI, and participated in the post-war reorganization of the Polish geology. In the pe- riod of 1951–1961, Stanis³aw Krajewski was a lecturer at the Faculty of Geology, University of Warsaw. In 1953, he became the Editor- -in-Chief of the newly formed Wydawnictwa Geologiczne, in which he worked until his death, dealing with the history and populariza- tion of geological sciences. Keywords: the Carpathians, petroleum geology, Geological Station at Borys³aw (Boryslav), Polish Geological Institute in Warsaw, history of geological sciences Stanis³aw Marian Krajewski (1890–1968), geolog kar- packi i naftowy, redaktor i wydawca oraz wyk³adowca aka- demicki, zapisa³ siê w pamiêci ludzi, którzy go znali, jako cz³owiek powszechnie ceniony i lubiany za swoj¹ prawoœæ, otwartoœæ, ¿yczliwoœæ oraz bezinteresownoœæ, a tak¿e wiel- kie zaanga¿owanie w sprawy geologii. Profesor Edward Passendorfer pisa³ o nim: Dr Krajewski by³ ¿yw¹ kronik¹ geologiczn¹. ¯adne wa¿niejsze wydarzenie w Polsce czy œwiecie nie usz³o jego uwagi. Znalaz³o to odbicie w jego dorobku w dziedzinie popularyzacji nauk geologicznych i historii geologii, s³abo dziœ pamiêtanym (Passendorfer, 1969; Mioduszewska, 1969, 1971; Wójcik; 1969; Barczyk, 2002a, b; Garbowska, 2004). Krajewski pochodzi³ z urzêdniczej rodziny o ziemiañ- skich korzeniach, od kilku pokoleñ osiad³ej we Lwowie, jego ojciec Izydor Krajewski by³ urzêdnikiem s¹dowym. Urodzi³ siê 18 listopada 1890 r. w uzdrowisku Obermais pod Meranem, w ówczesnym po³udniowym Tyrolu w Austrii (obecnie Maia Alte w Merano, Górna Adyga, W³ochy), gdzie jego matka Olga z domu Rodakowska2 przebywa³a na leczeniu, osierocaj¹c go kilka miesiêcy po porodzie. Po wczesnej œmierci ojca w 1894 r. wychowanie Ryc. 1. Stanis³aw Krajewski ma³ego Stasia wziê³y na siebie jego ciotki. Od dziesi¹tego roku ¿ycia mieszka³ na stancjach. Na poziomie szko³y powszechnej i pierwszych lat gimnazjalnych nauki pobie- Poznaniu i Krakowie. Kontakty z Nowakiem Krajewski ra³ w domu, a jednym z jego nauczycieli by³ Jan Nowak, odnowi³ w wy¿szych klasach gimnazjum, odbywaj¹c z nim student geologii na Uniwersytecie Lwowskim (ULw), wycieczki geologiczne w rejonie Lwowa. Podczas wakacji w przysz³oœci profesor Uniwersytetu Jagielloñskiego (UJ). 1908, 1909 i 1911 r. w po³udniowej okolicy Miechowa To on rozbudzi³ w swoim podopiecznym zainteresowanie zbiera³ faunê senoñsk¹, któr¹ Jan Nowak opisa³ wraz ze naukami przyrodniczymi. Pocz¹wszy od trzeciej klasy Kra- zbiorami Zejsznera. Maturê zda³ z odznaczeniem w 1909 r. jewski uczêszcza³ do IV Gimnazjum we Lwowie, gdzie i wst¹pi³ na ULw, podejmuj¹c studia przyrodnicze, przyrody (historii naturalnej) uczy³ Wilhelm Friedberg, g³ównie geologiê u prof. Rudolfa Zubera i geografiê póŸniejszy profesor paleontologii na uniwersytetach w u prof. Eugeniusza Romera. 1 Emerytowany pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego; [email protected] 2 Spokrewniona z Henrykiem Rodakowskim (Wroñska B., 2018 – inf. ustna). 227 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 Wiosn¹ 1913 r. wyjecha³ na dalsze studia do Szwaj- cowania stosunków geologicznych i fizykochemicznych carii, do Lozanny do s³awnego ju¿ wówczas Maurice’a z³ó¿ ropy, gazów i towarzysz¹cych im solanek (Krajewski, Lugeona, wielkiego badacza tektoniki alpejskiej i twórcy 1958, 1967; Miecznik, 2018). p³aszczowinowej teorii budowy Tatr i Pienin w 1903 r. Równolegle Krajewski uczestniczy³ w badaniach bu- Lugeon – wspomina³ Krajewski – by³ wielkim przyjacielem dowy geologicznej Karpat Wschodnich, prowadz¹c prace Polski i skupia³ ko³o siebie polskich geologów, jako swych kartograficzne g³ównie w skali1:25000. W roku 1924 uczniów. Przede mn¹ by³ tam Mieczys³aw Limanowski, doktoryzowa³ siê na podstawie rozprawy Szkic geologiczny a jednoczeœnie ze mn¹ – Ferdynand Rabowski, Ludwik okolicy Opaki (arkusz Stary Sambor) na Uniwersytecie Horwitz i Bohdan Œwiderski. Odbywa³em liczne wycieczki Jana Kazimierza (UJK) u prof. Wojciecha Rogali, jej kore- po Alpach z Lugeonem i jego uczniami. Wnet otrzyma³em ferentem (recenzentem) by³ prof. Józef Siemiradzki (Kra- (...) temat pracy doktorskiej dotycz¹cy pewnego odcinka jewski, 1924, 1952). Swoimi badaniami terenowymi obj¹³ Jury Szwajcarskiej w okolicy jeziora Lac de Joux i mia- nastêpnie fragmenty arkuszy Turka i Skole (Krajewski, steczka Vallorbe na granicy francuskiej (Krajewski, 1967, 1927a, 1928). Warto wspomnieæ, ¿e arkusz Skole by³ jed- 1970; Miecznik, 2017). nym z dwóch opracowanych i opublikowanych w latach Wybuch I wojny œwiatowej spowodowa³, ¿e Krajewski miêdzywojennych arkuszy karpackich Ogólnej mapy geo- podj¹³ decyzjê o przerwaniu studiów i szybkim powrocie logicznej Polski w skali 1 : 100 000 i pierwsz¹ seryjn¹ do Polski. Wst¹pi³ do Legionów w sk³adzie tzw. plutonu map¹ geologiczn¹ Karpat od czasu wydania Atlasu geolo- szwajcarskiego, z³o¿onego g³ównie ze studentów i robot- gicznego Galicji. G³ównym autorem arkusza by³ K. To³- ników, których wojna zaskoczy³a w Szwajcarii, i walczy³ wiñski, ale udzia³ Krajewskiego w jego przygotowaniu by³ w 2 pu³ku piechoty Karpackiej Brygady. W maju 1915 r. znacz¹cy (To³wiñski, 1935; Krajewski, 1967; Ksi¹¿kie- pod Mamajowcami k. Czerniowców na Bukowinie dosta³ wicz, 1960; Skoczylas, 1985, 2009). siê do niewoli rosyjskiej, w której spêdzi³ ponad cztery W roku 1925 w Borys³awiu odby³ siê I Zjazd Asocjacji lata. Do Lwowa powróci³ w sierpniu 1919 r. (Krajewski, Karpackiej powo³anej podczas XIII Sesji Miêdzynarodo- 1952, 1953a, 1967, 1970). wego Kongresu Geologicznego w Brukseli w 1922 r. dla W odnalezieniu siê w nowej sytuacji pomóg³ Krajew- rozwiniêcia wspó³pracy geologów Polski, Rumunii, Cze- skiemu jego szkolny nauczyciel Jan Nowak, wówczas chos³owacji i Jugos³awii. Pierwotnie zjazd by³ planowany komendant geologiczno-naftowy w Kroœnie3, który skiero- na 1923 r., a organizacja mia³a nale¿eæ do Polskiego Towa- wa³ go do Borys³awia, najwiêkszego oœrodka górnictwa rzystwa Geologicznego, jednak do realizacji przedsiêwziê- naftowego w polskich Karpatach, gdzie dr Konstanty To³- cia nie dosz³o (Goetel, 1923; Geologiczna konferencja..., wiñski przygotowywa³ reaktywacjê zniszczonej podczas 1923; Gawe³, 1963). Z pewnoœci¹ do urz¹dzenia zjazdu wojny Stacji Geologicznej. Pracê w stacji Krajewski roz- Stacja Geologiczna w Borys³awiu by³a najlepiej predys- pocz¹³ w marcu 1920 r. na stanowisku asystenta, a nastêp- ponowana, dysponowa³a doœwiadczeniem we wspó³pracy nie geologa, ale wczeœniej wraz ze swoim szefem To³wiñskim z przemys³em naftowym. Jej szef To³wiñski by³ jednoczeœ- krótko pracowa³ w Pañstwowym Instytucie Geologicznym nie (od 1923 r.) kierownikiem Wydzia³u Naftowo-Solnego (PIG). W maju 1920 r. obaj zostali wspó³pracownikami PIG (z siedzib¹ w Borys³awiu), a dzia³alnoœæ jego i sku- Pañstwowego Urzêdu Naftowego, a¿ do jego zamkniêcia pionych wokó³ niego geologów karpackich (Bujalski, w 1923 r. (Wdowiarz, 1960; Krajewski, 1967; Miecznik, Jab³oñski, Krajewski, Weigner i in.) oraz Œwiderskiego 2018). przynios³a, jak pisa³ Stanis³aw Wdowiarz: szereg dosko- W dramatycznym roku 1920 Krajewski wróci³ jeszcze na³ych nowoczesnych opracowañ kartograficznych do dziœ na krótko do wojska (sierpieñ–wrzesieñ) i uczestniczy³ bêd¹cych podstaw¹ znajomoœci niektórych czêœci Karpat w prze³omowym momencie wojny polsko-bolszewickiej, (Wdowiarz, 1960). Wykorzystano je do przygotowania na s³u¿y³ w 54 pu³ku piechoty Strzelców Kresowych. zjazd Mapy geologicznej polskich Karpat wschodnich (od Dzia³alnoœæ Krajewskiego w Stacji Geologicznej w Borys³awia do Prutu) w skali 1 : 200 000 (Bujalski i in., Borys³awiu (przekszta³conej póŸniej w Karpacki Instytut 1925), cenionej do dziœ (Jawor, Kruczek, 1994). Obok PIG, Geologiczno-Naftowy) by³a wielokierunkowa, co wyni- który partycypowa³ w finansowaniu prac kartograficznych, ka³o z rozleg³oœci zadañ tej placówki o charakterze s³u¿by udzia³ w doprowadzeniu do I Zjazdu Asocjacji Karpackiej geologicznej. G³ównym celem powo³anej w 1912 r. stacji mia³y tak¿e katedry geologii uniwersytetów z Krakowa by³a fachowa obs³uga geologiczna górnictwa naftowego i Lwowa oraz prominentni profesorowie: Walery Goetel i ochrona z³ó¿ przed rabunkow¹ gospodark¹ i zawodnie- i Jan Nowak (Ksi¹¿kiewicz, 1960; Wdowiarz, 1960; Ga- niem, a jednoczeœnie rozpoznawanie budowy geologicznej we³, 1963). Rola Krajewskiego by³a wa¿na zarówno na eta- Karpat na potrzeby przemys³u naftowego, czyli odkrywa-