Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019
Stanis³aw Krajewski – geolog karpacki i naftowy, redaktor i historyk geologii
Jerzy B. Miecznik1
Stanis³aw Krajewski – Carpathian and petroleum geologist, publishing editor and geological historian. Prz. Geol., 67: 227–234.
Abstract.Polishgeologist, Dr. Stanis³aw Krajewski (1890–1968), studied geology and geography at the Jan Kazimierz University of Lwów (Lviv) and geology at the University of Lausanne under the guidance of Professor Maurice Lugeon. He participated in World War I as a Polish Legion soldier. After the war, Stanis³aw Krajewski worked as a petroleum geologist at Borys³aw (Boryslav), which was the major petroleum mining center in the Polish Carpathians. He also conducted research on the geological structure of the Flysch Carpathians in terms of pro- specting for crude oil and natural gas occurrences. In 1931, Stanis³aw Krajewski was employed at the Polish Geo- logical Institute (PGI) in Warsaw for editing and publishing jobs, while not abandoning seasonal geological investigations in the Carpathians, which he continued until the outbreak of World War II in 1939 and later during the wartime. In 1945, he returned to work as a publishing editor at the PGI, and participated in the post-war reorganization of the Polish geology. In the pe- riod of 1951–1961, Stanis³aw Krajewski was a lecturer at the Faculty of Geology, University of Warsaw. In 1953, he became the Editor- -in-Chief of the newly formed Wydawnictwa Geologiczne, in which he worked until his death, dealing with the history and populariza- tion of geological sciences.
Keywords: the Carpathians, petroleum geology, Geological Station at Borys³aw (Boryslav), Polish Geological Institute in Warsaw, history of geological sciences
Stanis³aw Marian Krajewski (1890–1968), geolog kar- packi i naftowy, redaktor i wydawca oraz wyk³adowca aka- demicki, zapisa³ siê w pamiêci ludzi, którzy go znali, jako cz³owiek powszechnie ceniony i lubiany za swoj¹ prawoœæ, otwartoœæ, ¿yczliwoœæ oraz bezinteresownoœæ, a tak¿e wiel- kie zaanga¿owanie w sprawy geologii. Profesor Edward Passendorfer pisa³ o nim: Dr Krajewski by³ ¿yw¹ kronik¹ geologiczn¹. ¯adne wa¿niejsze wydarzenie w Polsce czy œwiecie nie usz³o jego uwagi. Znalaz³o to odbicie w jego dorobku w dziedzinie popularyzacji nauk geologicznych i historii geologii, s³abo dziœ pamiêtanym (Passendorfer, 1969; Mioduszewska, 1969, 1971; Wójcik; 1969; Barczyk, 2002a, b; Garbowska, 2004). Krajewski pochodzi³ z urzêdniczej rodziny o ziemiañ- skich korzeniach, od kilku pokoleñ osiad³ej we Lwowie, jego ojciec Izydor Krajewski by³ urzêdnikiem s¹dowym. Urodzi³ siê 18 listopada 1890 r. w uzdrowisku Obermais pod Meranem, w ówczesnym po³udniowym Tyrolu w Austrii (obecnie Maia Alte w Merano, Górna Adyga, W³ochy), gdzie jego matka Olga z domu Rodakowska2 przebywa³a na leczeniu, osierocaj¹c go kilka miesiêcy po porodzie. Po wczesnej œmierci ojca w 1894 r. wychowanie Ryc. 1. Stanis³aw Krajewski ma³ego Stasia wziê³y na siebie jego ciotki. Od dziesi¹tego roku ¿ycia mieszka³ na stancjach. Na poziomie szko³y powszechnej i pierwszych lat gimnazjalnych nauki pobie- Poznaniu i Krakowie. Kontakty z Nowakiem Krajewski ra³ w domu, a jednym z jego nauczycieli by³ Jan Nowak, odnowi³ w wy¿szych klasach gimnazjum, odbywaj¹c z nim student geologii na Uniwersytecie Lwowskim (ULw), wycieczki geologiczne w rejonie Lwowa. Podczas wakacji w przysz³oœci profesor Uniwersytetu Jagielloñskiego (UJ). 1908, 1909 i 1911 r. w po³udniowej okolicy Miechowa To on rozbudzi³ w swoim podopiecznym zainteresowanie zbiera³ faunê senoñsk¹, któr¹ Jan Nowak opisa³ wraz ze naukami przyrodniczymi. Pocz¹wszy od trzeciej klasy Kra- zbiorami Zejsznera. Maturê zda³ z odznaczeniem w 1909 r. jewski uczêszcza³ do IV Gimnazjum we Lwowie, gdzie i wst¹pi³ na ULw, podejmuj¹c studia przyrodnicze, przyrody (historii naturalnej) uczy³ Wilhelm Friedberg, g³ównie geologiê u prof. Rudolfa Zubera i geografiê póŸniejszy profesor paleontologii na uniwersytetach w u prof. Eugeniusza Romera.
1 Emerytowany pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego; [email protected] 2 Spokrewniona z Henrykiem Rodakowskim (Wroñska B., 2018 – inf. ustna).
227 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019
Wiosn¹ 1913 r. wyjecha³ na dalsze studia do Szwaj- cowania stosunków geologicznych i fizykochemicznych carii, do Lozanny do s³awnego ju¿ wówczas Maurice’a z³ó¿ ropy, gazów i towarzysz¹cych im solanek (Krajewski, Lugeona, wielkiego badacza tektoniki alpejskiej i twórcy 1958, 1967; Miecznik, 2018). p³aszczowinowej teorii budowy Tatr i Pienin w 1903 r. Równolegle Krajewski uczestniczy³ w badaniach bu- Lugeon – wspomina³ Krajewski – by³ wielkim przyjacielem dowy geologicznej Karpat Wschodnich, prowadz¹c prace Polski i skupia³ ko³o siebie polskich geologów, jako swych kartograficzne g³ównie w skali1:25000. W roku 1924 uczniów. Przede mn¹ by³ tam Mieczys³aw Limanowski, doktoryzowa³ siê na podstawie rozprawy Szkic geologiczny a jednoczeœnie ze mn¹ – Ferdynand Rabowski, Ludwik okolicy Opaki (arkusz Stary Sambor) na Uniwersytecie Horwitz i Bohdan Œwiderski. Odbywa³em liczne wycieczki Jana Kazimierza (UJK) u prof. Wojciecha Rogali, jej kore- po Alpach z Lugeonem i jego uczniami. Wnet otrzyma³em ferentem (recenzentem) by³ prof. Józef Siemiradzki (Kra- (...) temat pracy doktorskiej dotycz¹cy pewnego odcinka jewski, 1924, 1952). Swoimi badaniami terenowymi obj¹³ Jury Szwajcarskiej w okolicy jeziora Lac de Joux i mia- nastêpnie fragmenty arkuszy Turka i Skole (Krajewski, steczka Vallorbe na granicy francuskiej (Krajewski, 1967, 1927a, 1928). Warto wspomnieæ, ¿e arkusz Skole by³ jed- 1970; Miecznik, 2017). nym z dwóch opracowanych i opublikowanych w latach Wybuch I wojny œwiatowej spowodowa³, ¿e Krajewski miêdzywojennych arkuszy karpackich Ogólnej mapy geo- podj¹³ decyzjê o przerwaniu studiów i szybkim powrocie logicznej Polski w skali 1 : 100 000 i pierwsz¹ seryjn¹ do Polski. Wst¹pi³ do Legionów w sk³adzie tzw. plutonu map¹ geologiczn¹ Karpat od czasu wydania Atlasu geolo- szwajcarskiego, z³o¿onego g³ównie ze studentów i robot- gicznego Galicji. G³ównym autorem arkusza by³ K. To³- ników, których wojna zaskoczy³a w Szwajcarii, i walczy³ wiñski, ale udzia³ Krajewskiego w jego przygotowaniu by³ w 2 pu³ku piechoty Karpackiej Brygady. W maju 1915 r. znacz¹cy (To³wiñski, 1935; Krajewski, 1967; Ksi¹¿kie- pod Mamajowcami k. Czerniowców na Bukowinie dosta³ wicz, 1960; Skoczylas, 1985, 2009). siê do niewoli rosyjskiej, w której spêdzi³ ponad cztery W roku 1925 w Borys³awiu odby³ siê I Zjazd Asocjacji lata. Do Lwowa powróci³ w sierpniu 1919 r. (Krajewski, Karpackiej powo³anej podczas XIII Sesji Miêdzynarodo- 1952, 1953a, 1967, 1970). wego Kongresu Geologicznego w Brukseli w 1922 r. dla W odnalezieniu siê w nowej sytuacji pomóg³ Krajew- rozwiniêcia wspó³pracy geologów Polski, Rumunii, Cze- skiemu jego szkolny nauczyciel Jan Nowak, wówczas chos³owacji i Jugos³awii. Pierwotnie zjazd by³ planowany komendant geologiczno-naftowy w Kroœnie3, który skiero- na 1923 r., a organizacja mia³a nale¿eæ do Polskiego Towa- wa³ go do Borys³awia, najwiêkszego oœrodka górnictwa rzystwa Geologicznego, jednak do realizacji przedsiêwziê- naftowego w polskich Karpatach, gdzie dr Konstanty To³- cia nie dosz³o (Goetel, 1923; Geologiczna konferencja..., wiñski przygotowywa³ reaktywacjê zniszczonej podczas 1923; Gawe³, 1963). Z pewnoœci¹ do urz¹dzenia zjazdu wojny Stacji Geologicznej. Pracê w stacji Krajewski roz- Stacja Geologiczna w Borys³awiu by³a najlepiej predys- pocz¹³ w marcu 1920 r. na stanowisku asystenta, a nastêp- ponowana, dysponowa³a doœwiadczeniem we wspó³pracy nie geologa, ale wczeœniej wraz ze swoim szefem To³wiñskim z przemys³em naftowym. Jej szef To³wiñski by³ jednoczeœ- krótko pracowa³ w Pañstwowym Instytucie Geologicznym nie (od 1923 r.) kierownikiem Wydzia³u Naftowo-Solnego (PIG). W maju 1920 r. obaj zostali wspó³pracownikami PIG (z siedzib¹ w Borys³awiu), a dzia³alnoœæ jego i sku- Pañstwowego Urzêdu Naftowego, a¿ do jego zamkniêcia pionych wokó³ niego geologów karpackich (Bujalski, w 1923 r. (Wdowiarz, 1960; Krajewski, 1967; Miecznik, Jab³oñski, Krajewski, Weigner i in.) oraz Œwiderskiego 2018). przynios³a, jak pisa³ Stanis³aw Wdowiarz: szereg dosko- W dramatycznym roku 1920 Krajewski wróci³ jeszcze na³ych nowoczesnych opracowañ kartograficznych do dziœ na krótko do wojska (sierpieñ–wrzesieñ) i uczestniczy³ bêd¹cych podstaw¹ znajomoœci niektórych czêœci Karpat w prze³omowym momencie wojny polsko-bolszewickiej, (Wdowiarz, 1960). Wykorzystano je do przygotowania na s³u¿y³ w 54 pu³ku piechoty Strzelców Kresowych. zjazd Mapy geologicznej polskich Karpat wschodnich (od Dzia³alnoœæ Krajewskiego w Stacji Geologicznej w Borys³awia do Prutu) w skali 1 : 200 000 (Bujalski i in., Borys³awiu (przekszta³conej póŸniej w Karpacki Instytut 1925), cenionej do dziœ (Jawor, Kruczek, 1994). Obok PIG, Geologiczno-Naftowy) by³a wielokierunkowa, co wyni- który partycypowa³ w finansowaniu prac kartograficznych, ka³o z rozleg³oœci zadañ tej placówki o charakterze s³u¿by udzia³ w doprowadzeniu do I Zjazdu Asocjacji Karpackiej geologicznej. G³ównym celem powo³anej w 1912 r. stacji mia³y tak¿e katedry geologii uniwersytetów z Krakowa by³a fachowa obs³uga geologiczna górnictwa naftowego i Lwowa oraz prominentni profesorowie: Walery Goetel i ochrona z³ó¿ przed rabunkow¹ gospodark¹ i zawodnie- i Jan Nowak (Ksi¹¿kiewicz, 1960; Wdowiarz, 1960; Ga- niem, a jednoczeœnie rozpoznawanie budowy geologicznej we³, 1963). Rola Krajewskiego by³a wa¿na zarówno na eta- Karpat na potrzeby przemys³u naftowego, czyli odkrywa- pie organizacji, jak i realizacji zjazdu w Borys³awiu i zwi¹- nie nowych z³ó¿. Jako geolog kopalniany Krajewski gro- zanych z nim licznych wycieczek geologicznych. Pani Ewa madzi³ i porz¹dkowa³ materia³y wiertnicze, próbki z wierceñ, Górska-Schumacher, wnuczka Konstantego To³wiñskiego, dane z dzienników wiertniczych na temat objawów ropy, dobrze zapamiêta³a nazwisko Krajewskiego, wspominane- gazu, wód s³odkich i solanek oraz postêpów wiercenia, go przez dziadka jako najbli¿szego i najbardziej zaufanego a tak¿e dane o wielkoœci produkcji. Materia³y by³y wy- wspó³pracownika (Górska-Schumacher E., 2017 – inf. ustna). korzystywane w ró¿nych ekspertyzach geologiczno-tech- W kolejnych latach Krajewski kartowa³ w Karpatach nicznych, na ich podstawie powstawa³y mapy i przekroje œrodkowych, g³ównie w rejonie Sanoka (Krajewski, 1929, geologiczne, monografie kopalñ i pól naftowych oraz opra- 1930, 1931).W roku 1927 bra³ udzia³ w II ZjeŸdzie Asocja-
3 Podczas wojny Nowak s³u¿y³ w armii austriackiej jako oficer. Wskutek odniesionych ran zosta³ wycofany z frontu i zatrudniony przy zmilitaryzowanych komendach naftowych Zag³êbia Borys³awskiego i Kroœnieñskiego jako referent geologiczny. Po upadku Austro-Wêgier dalej prowadzi³ sprawy naftowe w Kroœnie, tyle ¿e w wojsku polskim, na stanowisku komendanta geologiczno- -naftowego, a¿ do zwolnienia z wojska w grudniu 1919 r. (Maœlankiewicz, 1964).
228 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 cji Karpackiej w Rumunii oraz w II ZjeŸdzie Geografów i Etnografów S³owiañskich w Polsce, jako organizator wy- cieczek geologicznych w okolicach Borys³awia, do których przygotowa³ drukowany przewodnik (Krajewski, 1927b). Uczestniczy³ tak¿e w przygotowaniu I Zjazdu Geologicz- no-Naftowego we Lwowie w 1929 r. (Pamiêtnik..., 1930). Osobn¹ dzia³alnoœæ dr. Krajewskiego stanowi³a dydak- tyka. W latach 1920–1931 by³ nauczycielem mineralogii i geologii, najpierw w reaktywowanej po wojnie œredniej Szkole Górniczej i Wiertniczej w Borys³awiu, a po jej li- kwidacji, od roku 1928, w nowej Pañstwowej Szkole Wiert- niczej (Krajewski, 1967; Kapa³a, 1995). Jednoczeœnie pro- wadzi³ w Karpatach letnie kursy terenowe dla studentów geologii z Uniwersytetów Jagielloñskiego i Warszawskie- Ryc. 2. Stanis³aw Krajewski z ¿on¹ Kazimier¹, 1933 r. go oraz Akademii Górniczej w Krakowie, wœród których znaleŸli siê póŸniejsi profesorowie: Antoni Gawe³, Zbi- gniew Sujkowski, Henryk Œwidziñski, Stefan Zbigniew Ró¿ycki, Stanis³aw Jaskólski. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje jego udzia³ w pracach redakcyjnych i wydawniczych w Stacji Geologicznej, które obejmowa³y: mapy, atlasy, biuletyny i wa¿ny miesiêcznik naftowy Statystyka Naftowa (w latach 1926–1930), potem kilkakrotnie zmieniaj¹cy tytu³ (Krajewski, 1958, 1967; Mioduszewska, 1969; Wójcik, 1969; Paw³owski, 1995b). W roku 1928 Krajewski rozpocz¹³ pracê w PIG, nie opuszczaj¹c Stacji Geologicznej. Do rozstania dosz³o w 1931 r., gdy podj¹³ decyzjê o przeniesieniu siê do Warsza- wy. Nie zrezygnowa³ z sezonowej pracy terenowej, zajmu- j¹c siê kartowaniem ró¿nych fragmentów Karpat fliszowych (m.in. na arkuszach: Skole, Tuchla, Stary Sambor, Turka, Smorze, Dobromil, Dynów) i kartowaniem uzupe³niaj¹cym do przygotowywanej przez dr. Henryka Œwidziñskiego Przegl¹dowej mapy geologicznej polskich Karpat Œrodko- wych w skali 1 : 200 000 (na ark. Sanok i Gorlice), która zosta³a przekazana do druku w 1939 r. (Bohdanowicz, 1946; Ksi¹¿kiewicz, 1960; Tyska, 1960; Krajewski, 1967). G³ównym jego zajêciem sta³a siê jednak praca redakcyjna w Wydziale Wydawniczo-Kartograficznym u doc. Jana Samsonowicza. Z chwil¹ objêcia przez Samsonowicza katedry paleontologii na UJK we Lwowie Krajewski zosta³ redaktorem wydawnictw tekstowych PIG4 (1935). W 1933 r. Ryc. 3. Stanis³aw Krajewski z ¿on¹ w Gdyni, lata 30. XX w. o¿eni³ siê z Kazimier¹ z Krukiewiczów, nauczycielk¹ geo- 5 grafii w warszawskich szko³ach œrednich. Geologicznej , powsta³ej w wyniku reorganizacji polskiej Wkrótce po przyjeŸdzie do Warszawy Stanis³aw Kra- s³u¿by geologicznej (Rühle, 1960; Wójcik, 1997). jewski zetkn¹³ siê z Tadeuszem Wiœniowskim, profesorem W pierwszych dniach wojny dr Krajewski znalaz³ siê w Politechniki Lwowskiej, wybitnym geologiem i history- grupie pracowników PIG ewakuowanych na polecenie kiem nauk geologicznych, który po przejœciu na emeryturê ministra przemys³u i handlu na Wo³yñ i do Lwowa, sk¹d osiad³ w Warszawie (Miecznik, 2017). Kontakty z Wiœ- wraz z innymi wróci³ do Warszawy w listopadzie 1939 r. niowskim przyczyni³y siê do rozwiniêcia zainteresowañ Po wstêpnym rozpoznaniu, PIG jako s³u¿ba geologiczna Krajewskiego histori¹ geologii i by³y dobr¹ okazj¹ do o du¿ym potencjale kadrowym i technicznym zosta³ przez wprowadzenia go w arkana metodyki badañ historycznych Niemców w³¹czony do Urzêdu Rzeszy do Badañ Ziemi (Wójcik, 1969). (Reichstelle für Bodenforschung) z zachowaniem polskie- Na krótko przed wybuchem wojny, wiosn¹ 1939 r., Sta- go personelu, najlepiej znaj¹cego geologiê okupowanego nis³aw Krajewski zosta³ sekretarzem Pañstwowej Rady terenu, co okaza³o siê bardzo korzystne zarówno z punktu
4 Redakcjê wydawnictw kartograficznych obj¹³ dr Henryk Œwidziñski (Krajewski, 1967). 5 Zgodnie z dekretem Prezydenta RP o pañstwowej s³u¿bie geologicznej z dnia 31 marca 1938 r. s³u¿bê tê stanowi³y: Pañstwowa Rada Geologiczna i Pañstwowy Instytut Geologiczny. Przewodnicz¹cym Rady zosta³ Karol Bohdanowicz, który pe³ni³ jednoczeœnie funkcjê dyrektora PIG, co wynika³o z autorytetu jakim cieszy³ siê w sferach rz¹dowych (wojskowych) i w œrodowisku geologicznym (Rühle, 1960; Zamêcki, 2008).
229 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 widzenia bezpieczeñstwa polskich pracowników, jak i inte- padzie 1946 r. Krajewski obj¹³ stanowisko redaktora wy- resów polskiej geologii i Polskiego Pañstwa Podziemnego6. dawnictw, przygotowuj¹c pierwsze powojenne publikacje Anga¿ Krajewski dosta³ w grudniu, zim¹ pracowa³ przewa¿- i tworz¹c zespó³ wspó³pracowników. Wobec ostrego defi- nie w Warszawie, latem zaœ w Karpatach z siedzib¹ w Jaœle. cytu wykwalifikowanej kadry wyk³ada³ tak¿e kartografiê W tym czasie – wspomina³ Krajewski – zrobi³em zestawie- geologiczn¹ dla pracowników PIG (w 1950 r.), a w zwi¹zku nie arkusza Sanok 1 : 100 000 wraz z tekstem, wykona³em z projektowan¹ budow¹ warszawskiego metra prowadzi³ kartotekê miejscowoœci z makrofaun¹ (Metazoa) w pó³noc- wyk³ady z geologii dla pracowników organizowanego przed- nych Karpatach fliszowych wraz z tekstem oraz kontynu- siêbiorstwa „Metrobudowa” (1950/1951). W 1950 r. zosta³ owa³em dorywczo zdjêcia geologiczne w Karpatach fliszo- skierowany do wspó³pracy z ekip¹ geologów z ZSRR, wych, na arkuszach: Dynów, Jas³o i Strzy¿ów (Krajewski, wys³an¹ do Polski w celu zreorganizowania polskiej geolo- 1967). Po ucieczce Niemców w sierpniu 1944 r. przebywa³ gii wg wzorów sowieckich. Konsekwencj¹ tego by³o jego pod Brzozowem, w listopadzie rozpocz¹³ pracê w tworzo- czasowe przeniesienie (wrzesieñ 1952–kwiecieñ 1953) do nym Instytucie Naftowym w Kroœnie (Paw³owski, 1995a), nowo utworzonego Centralnego Urzêdu Geologicznego gdzie pozostawa³ do paŸdziernika 1945 r., kartuj¹c na (CUG), gdzie zajmowa³ siê administracj¹ oraz jako naczel- arkuszu Sanok. W grudniu 1944 r. wzi¹³ udzia³ w ZjeŸdzie nik wydzia³u w Biurze Dokumentacji Geologicznej staty- Naftowym w Kroœnie, w odleg³oœci kilkunastu kilometrów styk¹ i bilansem zasobów surowców mineralnych (Kra- od linii frontu (Krajewski, 1967). jewski, 1952, 1967). W listopadzie 1945 r. dr Krajewski wróci³ do Pañstwo- W maju 1953 r. Stanis³aw Krajewski rozpocz¹³ pracê w wego Instytutu Geologicznego, który z powodu odbudowy nowym przedsiêbiorstwie – Wydawnictwach Geologicz- zrujnowanej podczas powstania warszawskiego siedziby w nych, na stanowisku redaktora naczelnego, a od roku 1957 stolicy okresowo wraz z dyrekcj¹ znajdowa³ siê w Krako- g³ównego doradcy naukowego. Wczeœniej podj¹³ wyk³ady wie. Przeprowadzka do Warszawy rozpoczê³a siê w listo- na organizowanym Wydziale Geologii Uniwersytetu War-
Ryc. 4. Pracownicy Pañstwowego Instytutu Geologicznego w dniu objêcia funkcji dyrektora naczelnego przez Jana Czarnockiego w 1947 r. Siedz¹ od lewej: Henryk Œwidziñski, Tadeusz Olczak, Józef Jakub Zieliñski, Edward Rühle (wicedyrektor), Jan Czarnocki (dyrektor), Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki, Józef Krzy¿kiewicz, Roman Krajewski. W drugim rzêdzie pi¹ty od lewej stoi Stanis³aw Krajewski, szósty W³adys³aw Bobrowski, za nim po prawej Ludwik Watycha. W czwartym rzêdzie, czêœciowo na tle kolumny (prawej) stoi Julia Hrebnicka, na ostatnim planie przy prawej kolumnie W³adys³aw Po¿aryski (z w¹sami). Druga na lewo od Po¿aryskiego (w g³êbi, z przedzia³kiem) Walentyna Mioduszewska. Na tle lewej kolumny widoczny Józef Go³¹b, w górnej czêœci na lewym skrzydle W³adys³aw Karaszewski (strza³ka)
6 Zainteresowanych szczegó³ami odsy³am do literatury (np. Janczewski, 1946; Nakielski, 1985; Rühle, Tyski, 1989; Jaworowski, 1989, 2005; Ró¿ycki, 1995; G³azek, Znosko 2003; Graniczny i in., 2012; Miecznik, 2017).
230 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 szawskiego, w katedrze Geologii Ogólnej, pocz¹tkowo jako Krajewski chêtnie wraca³ do bliskiej mu problematyki samodzielny pracownik naukowy, a od wrzeœnia 1954 r. karpackiej. By³ inicjatorem i uczestnikiem badañ (w latach jako zastêpca profesora. By³y to wyk³ady ze wstêpu do 1951, 1955, 1956) w rejonie nieistniej¹cego ju¿ Bukowca geologii, geologii dynamicznej i historycznej oraz mono- w pobli¿u Prze³êczy U¿ockiej, w najbardziej zdewastowa- graficzne wyk³ady z geologii naftowej dla studentów wy¿- nej, bezludnej i dzikiej wówczas czêœci Bieszczad, co da- szych roczników. Profesor Edward Passendorfer tak wa³o wyprawom egzotyczny posmak. Ich celem by³o wy- wspomina³ jego dzia³alnoœæ: Wyk³ady prowadzone ¿ywo, jaœnienie pozycji geologicznej odkrytej w 1926 r. przez poparte licznymi przyk³adami z w³asnych doœwiadczeñ cie- prof. Wojciecha Rogalê œwietnie zachowanej fauny eoceñ- szy³y siê du¿¹ popularnoœci¹, a wielka ¿yczliwoœæ jedna³a skiej. Wyniki badañ zosta³y przedstawione przez dr. mu serca studentów (Passendorfer, 1969). O dr. Krajew- Andrzeja Œl¹czkê, prof. Wilhelma Kracha i doc. Stanis³awa skim z sympati¹ i uznaniem wypowiadaj¹ siê dawni stu- Liszkê w 1 zeszycie Rocznika PTG XXXI (Krajewski, denci: prof. Zbigniew Wójcik, dr Wojciech Salski, dr 1967). W roku 1958 Krajewski uczestniczy³ w pierwszym Maciej Podemski, podkreœlaj¹c jego erudycjê, kulturê oso- po wojnie ZjeŸdzie Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej, zorga- bist¹ i ¿yczliwoœæ (inf. ustne, 2018). Pracê na UW zakoñ- nizowanym na Ukrainie. Ukoñczy³ i opublikowa³ w 1964 r. czy³ po osi¹gniêciu wieku emerytalnego w 1961 r., obszern¹ pracê o znaleziskach fauny w pó³nocnych Karpa- natomiast w Wydawnictwach Geologicznych pozosta³ do tach fliszowych, któr¹ przygotowa³ w latach okupacji nie- ostatnich chwil ¿ycia, jako doradca naukowy (Krajewski, mieckiej. Ze wzglêdu na koniecznoœæ wprowadzenia po 1967; Mioduszewska, 1969, 1971; Wójcik, 1969; Barczyk, wojnie ró¿nych zmian i uzupe³nieñ, skorzysta³ z pomocy 2002b). mgr Jadwigi Urbaniak z UJ. W pracy znajduje siê opis ok. 430 miejscowoœci z 500 miejscami wystêpowania makrofau- ny (ok. 1600 form), oparty na 250 publikacjach 120 autorów z lat 1837–1963 (Krajewski, Urbaniak, 1964). W dorobku dr. Stanis³awa Krajewskiego istotn¹ rolê odgrywa popularyzacja historii nauk geologicznych – na szersze zajmowanie siê histori¹ geologii brakowa³o mu czasu i warunków, ale i tu mia³ osi¹gniêcia. Dzia³alnoœæ w tym zakresie podj¹³ przed wojn¹, zainspirowany przez prof. Tadeusza Wiœniowskiego. Pocz¹tkowo by³y to g³ównie wspom- nienia poœmiertne o polskich geologach: T. Wiœniowskim, G. Bukowskim, S. Weignerze, a póŸniej o L. Horwitzu, J. Czarnockim i innych. Jako nauczyciel uniwersytecki wiele informacji historycznych wprowadza³ do swoich Ryc. 5. Stanis³aw Krajewski i Antoni Gawe³ na XXVIII ZjeŸdzie wyk³adów, szczególnie ze Wstêpu do geologii (Wójcik, Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Szczecinie w 1955 r., 1969). Wiedzê tê przela³ nastêpnie na karty obu wydañ fot. Kazimierz Maœlankiewicz podrêcznika akademickiego pod redakcj¹ E. Passendorfera
Ryc. 6. Na ZjeŸdzie Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej na Ukrainie, wrzesieñ 1958 r. Na pierwszym planie z papierosem Henryk Œwidziñski, na prawo od niego Stanis³aw Krajewski, tu¿ za nim Zbigniew Obuchowicz (?), nieco dalej w prawo w jasnym kapeluszu Marian Ksi¹¿kiewicz. Fot. ze zbiorów rodzinnych B. Wroñskiej
231 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019
Ryc. 7. Od lewej: Stefan Zbigniew Ró¿ycki, Kazimierz Guzik, Stanis³aw Krajewski i W³adys³aw Bobrowski, ok. 1960 r.
Encyklopedii Powszechnej PWN (od 1959 r.) i Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN (od 1962) (Krajewski, 1967), zaœ w Polskim Radiu w 1968 r. przedstawi³ swoje wspomnienia o M. Limanowskim i L. Horwitzu (Wójcik, 1969). Z powodu œmierci nie uda³o mu siê zrealizowaæ pomys³u nazwania dwóch ulic w Zakopanem imieniem Rabowskiego i Lugeona w celu upamiêtnienia ich zas³ug dla geologii Tatr (Passendorfer, 1969). Wiêkszoœæ arty- ku³ów, komunikatów i notatek kierowa³ do œrodowiska geologicznego publikuj¹c je g³ównie w Przegl¹dzie Geolo- gicznym. Jego rozleg³e znajomoœci w œrodowisku geolo- gicznym – wspomina³a redaktor Walentyna Mioduszewska – niezwyk³a pamiêæ do ludzi i wydarzeñ, serdecznoœæ i przyjaŸñ, jak¹ darzy³ wielu swych znajomych, wzajemna sympatia i ¿yczliwoœæ, jak¹ cieszy³ siê powszechnie – wszystko to stwarza³o szczególny klimat najpierw w Za- k³adzie Wydawnictw Pañstwowego Instytutu Geologiczne- go, a nastêpnie Wydawnictwach Geologicznych. Dziêki temu klimatowi, dziêki bezpoœrednim, ¿ywym i serdecznym kontaktom dr. Krajewskiego z wielu obecnie czynnymi geo- logami, dziêki wspomnieniom i opowiadaniom o tych, któ- rzy ju¿ odeszli – znajomoœæ œrodowiska geologicznego u nas, m³odszych pracowników, znacznie siê rozszerzy³a. Nazwiska geologów ju¿ nie ¿yj¹cych przesta³y byæ dŸwiê- kiem kojarz¹cym siê tylko z krótsz¹ czy d³u¿sz¹ list¹ Ryc. 8. Stanis³aw Krajewski w warszawskich £azienkach (?). Fot. publikacji. Okreœla³y one konkretnych ludzi o bogatej oso- Marcin Jab³oñski. Ryc. 1–5 i 7–8 z zasobów PAN Muzeum Ziemi bowoœci, czêsto zaakcentowanej interesuj¹c¹ anegdot¹ (Mioduszewska, 1969). Rozbudzanie przez Krajewskiego Wstêp do nauk geologicznych (wyd. I) i Zarys nauk geolo- zainteresowañ historycznych wœród geologów uchroni³o gicznych (wyd. II) (Krajewski, 1956, 1968) oraz Informa- przed zniszczeniem wiele niepowtarzalnych materia³ów tora geologa (Krajewski, 1965). Do wa¿nych pozycji w jego dotycz¹cych dziejów nauk geologicznych w Polsce, dziêki dorobku nale¿¹ Ÿród³owe prace biograficzne o M. Lugeo- przekazaniu ich do archiwów Muzeum Ziemi PAN i innych nie (Krajewski, 1955) i E. Suessie (Krajewski, 1966). instytucji (Wójcik, 1969). W 1964 r. Krajewski nawi¹za³ Krajewski nie by³ popularyzatorem historii geologii w kontakt z osobami z krêgu redakcji historycznej Prac szerokim tego s³owa znaczeniu, choæ pisywa³ do popular- Muzeum Ziemi, wtedy to uda³o siê Zbigniewowi Wójcikowi nonaukowych Problemów (np. artyku³ o udziale polskich namówiæ go do opublikowania w ca³oœci cennego artyku³u geologów w badaniu fliszu, Krajewski, 1969a), by³ autorem o Polakach studiuj¹cych geologiê w Szwajcarii (Krajew- biogramów polskich i zagranicznych geologów do Ma³ej ski, 1970). Profesor Wójcik pisa³ potem: ¯a³owaæ nale¿y,
232 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019 i¿ nie znalaz³o siê dlañ miejsce, gdzie zaj¹³by siê intensyw- – demoralizowa³y autorów, daj¹c im mo¿noœæ publikowa- nie dziejami nauk geologicznych. Nawet gdy na Uniwersy- nia wprawdzie szybko, lecz nie opracowanego nale¿ycie tecie Warszawskim w 1952 r. powo³ano do ¿ycia Wydzia³ materia³u z ich badañ (Krajewski, 1969b). Na pewno nie Geologii z licznymi katedrami i zak³adami, zapomniano demoralizowa³y dr. Krajewskiego, po prostu na wiêcej nie stworzyæ Katedrê Historii Nauk Geologicznych. Stani- wystarcza³o mu czasu. s³awowi Krajewskiemu powierzono wtedy wyk³adanie Stanis³aw Krajewski zmar³ tragicznie 21 grudnia 1968 r.,
7 XXV Zjazd w Warszawie poœwiêcony problematyce czwartorzêdu Mazowsza i N Lubelszczyzny oraz kry jurajskiej w £ukowie (Krajewski, 1953b; Maœlankiewicz, 1971). Dzisiaj wiadomo, ¿e w okolicy £ukowa wystêpuje co najmniej 12 kier zbudowanych z utworów jurajskich (kelowejskich) i prawdopodobnie triasowych (Wierzbowski i in., 2018)
233 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 4, 2019
KRAJEWSKI S. 1927b – Borys³aw i okolice. Przew. Kongr. II Zjazdu MIECZNIK J.B. 2018 – Konstanty To³wiñski – wybitny geolog karpacki, Geografów i Etnografów w Polsce. organizator poszukiwañ i badañ z³ó¿ nafty i gazu. Prz. Geol., 66 (4): KRAJEWSKI S. 1928 – Sprawozdanie z badañ geologicznych wykona- 209–218. nych w lecie 1927 r. w okolicy Zubrzycy na arkuszu Turka. Spraw. Pol. MIODUSZEWSKA W. 1969 – Pó³ wieku pracy wydawniczej. Prz. Geol., Inst. Geol., 4 (3–4): 536–554. 17 (4): 183–184. KRAJEWSKI S. 1929 – Sprawozdanie z robót wykonanych w lecie 1928 r. MIODUSZEWSKA W. 1971 – Stanis³aw Krajewski (1890–1968). Rocz. na arkuszu Brzozów-Sanok. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 24: 5–9. Pol. Tow. Geol., 41 (1): 65–67. KRAJEWSKI S. 1930 – Sprawozdanie z robót wykonanych w lecie 1929 NAKIELSKI H. 1985 – Biret i rogatywka. Iskry, Warszawa, s. 200. na arkuszu Brzozów-Sanok. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 27: 8–11. PAMIÊTNIK Pierwszego Zjazdu Geologiczno-Naftowego we Lwowie, KRAJEWSKI S. 1931 – Sprawozdanie z robót wykonanych w lecie 1930 14–15 grudnia 1929. Pol. Inst. Geol., Karpacka Stacja Geol., War- szawa-Borys³aw-Lwów 1930, s. 185. na arkuszu Brzozów-Sanok. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 30: 27–31. PASSENDORFER E. 1969 – Wspomnienie o dr Stanis³awie Krajew- KRAJEWSKI S. 1952 – Odpis ¿yciorysu (z 29 X 1952), maszynopis, s. 1. skim. Prz. Geol., 17 (4): 182–183. Teczka osobowa S. Krajewskiego K. 3603. Arch. UW. PAW£OWSKI W. 1995a – Instytuty i oœrodki badawcze przemys³u naf- KRAJEWSKI S. 1953a – Ankieta personalna z 26 VI 1953, s. 7. Teczka towego. [W:] Wolwowicz r. (red.), Historia polskiego przemys³u nafto- osobowa S. Krajewskiego K. 3603. Arch. UW, Warszawa. wego. T. 2. Wyd. Muzeum Regionalne PTTK im. A. Fastnachta w KRAJEWSKI S. 1953b – Zjazdy Polskiego Towarzystwa Geologicznego Brzozowie, Brzozów-Kraków: 322–361. (1921–1952). Prz. Geol., 5: 6–14. PAW£OWSKI W. 1995b – Piœmiennictwo naftowe. [W:] Wolwowicz R. KRAJEWSKI S. 1955 – Maurice Lugeon (1870–1953). Rocznik Pol. (red.), Historia polskiego przemys³u naftowego. T. 2. Wyd. Muzeum Tow. Geol., 23: 191–209. Regionalne PTTK im. A. Fastnachta w Brzozowie, Brzozów-Kraków: KRAJEWSKI S. 1956 – Zarys historii nauk geologicznych. [W:] Passen- 362–388. dorfer E. (red.), Wstêp do nauk geologicznych. Wyd. Geol., Warszawa: RÓ¯YCKI S.Z. 1995 – Geologia. [W:] Œródka A. (red.), Historia nauki 565–584. polskiej, wiek XX. Nauki o Ziemi. PAN Inst. Hist. Nauki, Warszawa: KRAJEWSKI S. 1958 – Konstanty To³wiñski, nestor geologów polskich. 111–141. Prz. Geol., 6 (1): 22–23. R¥HLE E. 1960 – Przegl¹d dzia³alnoœci Instytutu Geologicznego KRAJEWSKI S. 1965 – Historia nauk geologicznych. [W:] Informator (1919–1959). Prace Inst. Geol., 31 (1): 5–55. geologa. Wyd. Geol., Warszawa: 53–97. R¥HLE E., TYSKI S. 1989 – Wspomnienie o losach wojennych pracow- KRAJEWSKI S. 1966 – Edward Suess (1831–1914). W piêædziesi¹t¹ ników i wspó³pracowników Pañstwowego Instytutu Geologicznego w rocznicê zgonu. Pr. Muz. Ziemi, 8: 125–145. czasie drugiej wojny œwiatowej. Kwart. Geol., 33 (1): 13–27. KRAJEWSKI S. 1967 – Autobiografia (dla Archiwum Muzeum Ziemi), SKOCZYLAS J. 1985 – Rozwój poznania budowy geologicznej Polski maszynopis, s. 11, ze spisem prac publikowanych S. Krajewskiego, s. 6. w latach 1918–1939. PAN Inst. Historii Nauki, Oœwiaty i Techniki. Zak³. Spuœcizna S.K., sygn. S. 21, j. 16. Arch. Muz. Ziemi PAN, Warszawa. Nar. Im. Ossoliñskich, Wroc³aw-Warszawa-Kraków, s. 264. KRAJEWSKI S. 1968 – Zarys historii nauk geologicznych. [W:] Passen- SKOCZYLAS J. 2009 – Polska kartografia geologiczna XX-leciu miê- dorfer E. (red.), Zarys nauk geologicznych. Wyd. Geol., Warszawa: dzywojennym. Prz. Geol., 57 (5): 369–374. 821–847. TO£WIÑSKI K. 1935 – Arkusz Skole. Ogólna mapa geologiczna Polski KRAJEWSKI S. 1969a – Udzia³ polskich geologów w badaniach fliszu. w skali 1 : 100 000. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Problemy, 4: 242–245. TYSKA M. 1960 – Kartografia geologiczna. Czterdzieœci lat Inst. Geol., KRAJEWSKI S. 1969b – Verba volant, scripta manent. Kwart. Geol., 13 30 (1): 391–405. (2): 255–267. WDOWIARZ S. 1960 – Badania z³ó¿ ropy naftowej i gazu. Czterdzieœci KRAJEWSKI S. 1970 – Notatka o Polakach studiuj¹cych w Szwajcarii lat Inst. Geol. 1919–1959. Pr. Inst. Geol., 30 (1): 267–281. WIERZBOWSKI A., ŒWIDER M., KRZECZYÑSKA M., SZCZYGIE£ W. nauki geologiczne w latach 1897–1930. Pr. Muz. Ziemi, 15 (1): 21–34. 2018 – Nowe odkrycie w krach mezozoicznych w okolicach £ukowa KRAJEWSKI S., URBANIAK J. 1964 – Znaleziska fauny w pó³nocnych i jego znaczenie dla promocji geoturystycznej regionu. Prz. Geol., 66 Karpatach fliszowych. Cz. I. Wielokomórkowce (Metazoa). Biul. Inst. (11): 706–712. Geol., 179: 1–236. WÓJCIK Z. 1969 – Stanis³aw Krajewski 1890-1968. Kwart. Hist. Nauki KSI¥¯KIEWICZ M. 1960 – Badania geologiczne w Karpatach. Czter- i Techniki, 4: 705–711. dzieœci lat Inst. Geol. Prace Inst. Geol., 30 (1): 173–188. WÓJCIK Z. 1997 – Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji. MAŒLANKIEWICZ K. 1964 – Jan Nowak. Wyd. UJ, Kraków, s. 56. Wyd. Pol. Tow. Ludoznawcze, Oficyna Wyd. Biblioteka Zes³añca, MAŒLANKIEWICZ K. 1971 – Piêædziesiêciolecie Polskiego Towarzy- Pañstw. Inst. Geol., Warszawa-Wroc³aw, s. 411. stwa Geologicznego w latach 1921–1971. Rocz. Pol. Tow. Geol., 41 (1): ZAMÊCKI £. 2008 – Reorganizacja Pañstowego Instytutu Geolo- 5–30. gicznego w latach poprzedzaj¹cych II wojnê œwiatow¹ – w obliczu MIECZNIK J.B. 2017 – O losach polskich geologów. Wokó³ geologii. koniecznoœci zmiany polityki surowcowej pañstwa. Prz. Geol., 56 (3): Wyd. Pañst. Inst. Geol., Warszawa, s. 312. 209–211.
234