Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014 Z MINIONYCH CZASÓW

Karol Bohdanowicz (1864–1947) – dyrektor dwóch s³u¿b geologicznych: rosyjskiej i polskiej (w 150. rocznicê urodzin)

Marek Graniczny1, Halina Urban1, Stanis³aw Wo³kowicz1, Krystyna Wo³kowicz1

Karol Bohdanowicz (1864–1947) – director of the Rus- sian and Polish geological surveys (at the 150th anni- versary of his birth). Prz. Geol., 62: 130–134.

Abstract.KarolBohdanowicz was born on December 10, 1864 in Lucyn (Polish Livonia, presently in ). He studied at the Mining Institute in St. Petersburg (1881– 1886) gaining the diploma of mining engineer. In 1885, during student’s field work, he took part in the Urals expe- M. Graniczny H. Urban S. Wo³kowicz K. Wo³kowicz dition lead by F.N. Tchernyshev. In the period 1886–1901, Bohdanowicz was employed at the Department of Mining in St. Petersburg and since January 1901 as a geologist in the Geological Committee. In the years 1886–1888, he carried out geologi- cal and hydrogeological investigations at the Russian-Persian border. During next two years, he participated in an expedition to Tibet lead by M. V. Pievcov. He studied tectonics of Tian Shan and Kunlun Mts., precious stones and gold deposits at that time. In the period 1892–1894, Bohdanowicz carried out geological and hydrogeological studies and exploration of mineral raw materials deposits along the constructed trans-Siberian railway. In 1895–1898, he was a leader of the Okhotsk-Kamchatka expedition. Its main target was exploration of gold deposits between the Amur River and Okhotsk. He also studied there volcanic phenomena and glaciological problems of . At the end of 1899, he visited Manchuria and Liaodong Peninsula, carrying out preliminary explora- tion for gold deposits. In 1900, Bohdanowicz again lead an expedition for gold in the areas of . At that time, he also visited Alaska twice. In January 1913, Bohdanowicz was nominated as a vice-director and later as a director of the Geological Com- mittee in St. Petersburg (after the death of director F. N. Tchernyshev in January 1914). His nomination for director was signed by tsar Nicholas II in January 1915. Most probable, the final nomination was delayed because of his Polish roots. He remained at this post for nearly four years, untill March 1917. Because of outbreak of the October Revolution in Russia, he decided to return in 1919 (with some difficulties) to Poland, which regained its independency. At that time, he did not come to agreement with J. Morozewicz to replace him on the post of director of the Polish Geological Institute (PGI). In the middle of 1921, he was nominated professor of applied of the Mining Academy in Cracow, working there untill 1935. With the strong support of military circles, Bohdanowicz was nominated for the PGI director in April 1938. He started a very active reorganization of the institute. The beginning of war in September 1939 stopped these effective efforts. After World War II, still on the post of the PGI director, he contributed significantly to its reconstruction and organization. Bohdanowicz died after long illness in on June 5th 1947.

Keywords: Karol Bohdanowicz, explorer of Asia, mineral exploration, geological expeditions

Karol Bohdanowicz by³ naukowcem niepospolitym. udzia³ w ekspedycji F. N. Czernyszewa na Ural. Po ukoñ- Jego dzia³alnoœæ zawodowa obejmowa³a szerokie spek- czeniu studiów podj¹³ pracê w Departamencie Górniczym trum nauk o Ziemi, pocz¹wszy od geografii, przez geologiê w Petersburgu, mniej wiêcej w tym samym czasie rozpo- ogóln¹ i ekonomiczn¹, po hydrogeologiê i sejsmologiê. cz¹³ równie¿ wspó³pracê z Komitetem Geologicznym (KG), Jego zainteresowania w pierwszym rzêdzie skupia³y siê który by³ pierwowzorem rosyjskiej s³u¿by geologicznej wokó³ surowców mineralnych. Œwiadczy o tym niezwykle (Graniczny i in., 2011). W 1886 r. uczestniczy³ w wypra- bogaty dorobek badacza, obejmuj¹cy 217 pozycji: pod- wie do po³udniowej czêœci Kraju Zakaspijskiego w celu rêczników, opracowañ, artyku³ów i sprawozdañ. Spoœród przeprowadzenia badañ geologicznych i hydrogeologicz- nich 60 jest poœwiêconych kruszcom, 40 geologii ropy naf- nych zwi¹zanych z budow¹ Zakaspijskiej Kolei ¯elaznej. towej, a 5 geologii wêgla. Pozosta³ych 112 prac dotyczy Swoje prace rozszerzy³ na pó³nocn¹ Persjê. W trakcie eks- innych dziedzin nauk geologicznych, g³ównie stosowanych. pedycji zbada³ pogranicze gór Kopet-dag, a nastêpnie ³añ- Okres dzia³alnoœci naukowej Bohdanowicza jest równie¿ cuchy Elbrusu i Gór Chorasañskich i opracowa³ zarys ma³o imponuj¹cy, trwa³ od 1885 r. do 1947 r., a wiêc 62 lata. Pierwsze 34 lata to czas badañ w Rosji, kolejne 28 lat to dotychczas znanej orografii tych regionów oraz ich budowy badania w Polsce. Pierwszy z tych okresów nale¿y uznaæ geologicznej. Bada³ te¿ z³o¿a turkusów i miedzi w okolicy za wa¿niejszy w jego dorobku naukowym, poniewa¿ przy- Niszapuru oraz pracowa³ jako geolog przy budowie linii niós³ mu s³awê na skalê œwiatow¹ (Jaskólski, 1969). kolejowej Samara–Z³atoust (Graniczny i in., 2010). Og³o- Karol Bohdanowicz urodzi³ siê 10 grudnia 1864 r. szone w 1888 r. wyniki wyprawy przynios³y Bohdanowi- w Lucynie na obszarze Inflant polskich (obecnie Ludza na czowi srebrny medal Rosyjskiego Towarzystwa Geogra- £otwie). W 1881 r. rozpocz¹³ studia w Instytucie Górni- ficznego oraz sprawi³y, ¿e zaczêto interesowaæ siê tym czym (IG) w Petersburgu. Ju¿ jako student w 1885 r. wzi¹³ m³odym geologiem.

1 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.graniczny@ pgi.gov.pl, [email protected], [email protected], [email protected].

130 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014

Rok póŸniej M. W. Piewcow zaproponowa³ Bohda- Po powrocie do Petersburga Bohdanowicza niemal nowiczowi udzia³ w wyprawie w g³¹b Azji, tzw. Azji tybe- natychmiast (13 stycznia 1901 r.) wybrano na geologa tañskiej. Celem ekspedycji, która ruszy³a z Przewalska Komitetu Geologicznego (Graniczny i in., 2011). Wybór (obecnie Karako³ w Kirgistanie), by³o zbadanie ³añcucha ten zatwierdzi³y najwy¿sze w³adze pañstwowe 21 czerwca górskiego Kunlun oraz pó³nocnego skraju Wy¿yny Tybetañ- 1901 r. (Wójcik, 1997). Niezale¿nie od pracy w KG Bohda- skiej po po³udnik jeziora Lob-nor. Tempo i intensywnoœæ nowicz by³ zatrudniony w Instytucie Górniczym w Peters- wyprawy by³y zawrotne – przyk³adowo w ci¹gu 19 dni burgu. Od 25 stycznia 1903 r. pracowa³ w charakterze Bohdanowicz przeszed³ dystans ok. 460 km w trudnym, profesora nadzwyczajnego, a od 31 maja 1911 r. profesora górskim terenie miêdzy Jarkend-dari¹ a Tyznafem, odkry- zwyczajnego geologii z³o¿owej. waj¹c przy tym z³o¿a nefrytu. Efektem prac by³o opraco- W trakcie profesury oraz pracy w KG Bohdanowicz wanie przez niego schematycznej mapy geologicznej i oro- nie przerwa³ prac terenowych. Poszukiwa³ m.in. z³ó¿ ropy grafii Kunlunu i wschodniego Tien-szanu, opisanie wystê- naftowej na Kaukazie, bada³ kaukaskie wody mineralne, puj¹cych tam z³ó¿ nefrytu i z³ota oraz zebranie kolekcji budowê geologiczn¹ g³ównego grzbietu Kaukazu oraz skutki geologicznej. Ponadto Bohdanowicz interesowa³ siê rów- trzêsieñ ziemi w Messynie (1908 r.) i Tien-szanie (1911 r.). nie¿ etnografi¹ i archeologi¹. W drodze powrotnej uczest- W 1905 r. Bohdanowicz zetkn¹³ siê tak¿e po raz pierwszy nicy dotarli do granicy chiñsko-rosyjskiej, a nastêpnie do z geologi¹ Polski, zapoznaj¹c siê z triasowymi z³o¿ami Zajsanu, gdzie ekspedycja zosta³a zakoñczona w styczniu cynku i o³owiu w Zag³êbiu D¹browskim. 1891 r. Tak¿e i ta wyprawa przynios³a Bohdanowiczowi W 1913 r. Komitet Geologiczny w Petersburgu uzyska³ awanse, otrzyma³ srebrny medal imienia Przewalskiego nowy statut i mo¿liwoœæ rozszerzenia etatów. Utworzono oraz sta³¹ roczn¹ pensjê w wysokoœci 150 rubli (S³abczyñ- równie¿ nowe stanowisko wicedyrektora KG. Drog¹ g³oso- ski, 1988). wania niemal jednog³oœnie wybrano na nie Karola Bohda- Ju¿ w nastêpnym roku wyruszy³ on na kolejn¹ wy- nowicza, a od 12 stycznia 1913 r. oficjalnie powo³ano go na prawê w zwi¹zku z budow¹ syberyjskiej drogi ¿elaznej. wicedyrektora Komitetu Geologicznego. Dnia 2 stycznia Powierzono mu kierownictwo nad jedn¹ z ekip geologicz- 1914 r. zmar³ dyrektor KG F. N. Czernyszew. W zaistnia³ej nych, które mia³y zbadaæ warunki hydrogeologiczne oraz sytuacji na jego miejsce mianowano Bohdanowicza. Warto rozpoznaæ z³o¿a surowców wzd³u¿ budowanej linii kolejo- jednak zaznaczyæ, ¿e do lutego 1915 r. w protoko³ach wej. Bohdanowicz pocz¹tkowo prowadzi³ badania miêdzy posiedzeñ KG przy nazwisku Bohdanowicza figuruje napis Irtyszem a Iszymem, a nastêpnie miêdzy A³atau KuŸniec- „pe³ni¹cy obowi¹zki”. Nale¿y zatem przypuszczaæ z du¿¹ kim a Jenisejem. W rejonie A³atau KuŸnieckiego odkry³ doz¹ prawdopodobieñstwa, ¿e na to stanowisko poszuki- liczne wyst¹pienia z³ota, po czym dotar³ do zachodnich wano geologa Rosjanina (Wójcik, 1997). Oficjalna nomi- Sajanów. Niezwykle owocna by³a nastêpna ekspedycja do nacja dyrektorska podpisana przez cara Miko³aja II nosi terenów po³o¿onych na zachód od Bajka³u, równolegle datê 28 stycznia 1915 r. Wkrótce potem Bohdanowicz do pó³nocnego sk³onu wschodniego odcinka Sajanów. Na przyst¹pi³ do reorganizacji KG, zaproponowa³ podzia³ na trasie od Irkucka do Kañska, licz¹cej 700 km, Bohdanowicz kilka wydzia³ów i podj¹³ dzia³ania zmierzaj¹ce do usprawnie- odkry³ wiele z³ó¿ kopalin, w tym pok³ady wêgla kamienne- nia dzia³alnoœci tej instytucji. Warunki wojenne postawi³y go w pobli¿u Czeremchowa, gdzie dziœ znajduje siê ogrom- przed Komitetem Geologicznym nowe zadania zwi¹zane ne zag³êbie czeremchowskie. Ponadto ekspedycja natrafi³a z pozyskaniem z³ó¿ surowców mineralnych, g³ównie rud na nefryty w dorzeczu Angary oraz z³o¿a rud ¿elaza. metali. Innym polem do dzia³ania by³o zapotrzebowanie na W latach 1895–1898 Bohdanowicz prowadzi³ badania paliwo i koniecznoœæ znalezienia na pó³nocy Rosji odpo- geologiczne nad Morzem Ochockim, w Kraju Chabarow- wiednich surowców energetycznych. Tu uwidoczni³y siê skim – na pó³noc od ujœcia Amuru, na rozleg³ym obszarze niezwyk³a energia i umiejêtnoœci organizacyjne Bohdano- ci¹gn¹cym siê ponad 600 km wzd³u¿ wybrze¿a – oraz na wicza (Wójcik, 1997). W 1916 r. KG wywi¹za³ siê z kolej- Kamczatce. W Kraju Chabarowskim odkry³ obszary z³oto- nego zadania – opracowania opisu wszystkich surowców noœne, a na Kamczatce zaj¹³ siê badaniem zjawisk wulka- mineralnych w Rosji. Bohdanowicz czynnie uczestniczy³ nicznych oraz lodowcami. Odkry³ te¿ wiele gor¹cych Ÿróde³ w tej pracy, opisa³ m.in. z³o¿a takich kopalin jak mangan czy i sporz¹dzi³ mapy geologiczne i topograficzne pó³wyspu. z³oto. Wybuch rewolucji nie pozosta³ bez wp³ywu na funk- W 1898 r. przedmiotem jego badañ by³a po³udniowa Man- cjonowanie komitetu. Wprowadzono wówczas m.in. nowelê d¿uria (okolice Port Artur), gdzie poszukiwa³ z³ota na do statutu obejmuj¹c¹ równie¿ wybory dyrektora. Pracow- Pó³wyspie Laoduñskim (wspó³czesna nazwa to Pó³wysep nicy ponownie wysunêli kandydaturê Bohdanowicza. Tym Liaotuñski). Dwa lata póŸniej, nadal szukaj¹c z³ota, uda³ siê razem zachowa³ siê on inaczej ni¿ w 1914 r. Zaistnia³¹ na pó³nocno-wschodnie krañce Azji, na Pó³wysep Czukoc- sytuacjê skomentowa³ nastêpuj¹co: „Batalion siê zbunto- ki. Równie¿ i ta wyprawa przynios³a pozytywne wyniki. wa³ i chce sobie sam wybieraæ dowódcê”, nastêpnie poda³ W jej trakcie Bohdanowicz przeprowadzi³ systematyczne siê do dymisji, opuœci³ KG i powróci³ do Instytutu Górni- obserwacje meteorologiczne i klimatologiczne w Cieœninie czego w Petersburgu. Podj¹³ równie¿ decyzjê o powrocie do Beringa i na Morzu Arktycznym. Korzystaj¹c z bliskoœci Polski, co nie by³o ³atwe z uwagi na szalej¹c¹ w Rosji wojnê kontynentu amerykañskiego, uda³ siê dwukrotnie na Alaskê, domow¹. Uda³o mu siê to latem 1919 r., gdy pod pretek- gdzie bada³ tereny z³otonoœne. O du¿ej skali jego zaintere- stem badañ geologicznych przedosta³ siê na drug¹ stronê sowañ œwiadczy sprawozdanie, w którym mo¿na odnaleŸæ frontu w rejonie dziœnieñskim (dawna czêœæ województwa informacje na temat historii odkrycia z³ó¿ z³ota w Kana- wileñskiego, obecnie na Bia³orusi) i przyjecha³ do Warsza- dzie i na Alasce oraz problemów ludnoœci na Alasce. Wy- wy. Bohdanowicz, bogaty w doœwiadczenia, pe³en energii prawa ta zakoñczy³a 15-letni okres wielkich ekspedycji i pomys³ów, nawi¹za³ nowe kontakty i odnowi³ wczeœniej- azjatyckich, które przynios³y temu badaczowi miêdzynaro- sze, w tym w Ministerstwie Przemys³u i Handlu. Podj¹³ dowy rozg³os. Mia³ wtedy dopiero 36 lat. równie¿ pracê w firmie naftowej braci Nobel. Pozostaje

131 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014 w tym miejscu do omówienia jedna delikatna sprawa zwi¹zana z Pañstwowym Instytutem Geologicznym (PIG). Szukaj¹c pracy w tej instytucji, Bohdanowicz mia³ z pew- noœci¹ na myœli kierownictwo nad ni¹. Wynika³o to zapew- ne z faktu, ¿e mia³ ogromne doœwiadczenie i kompetencje zdobyte w trakcie licznych ekspedycji geologicznych w Rosji i w czasie kierowania Komitetem Geologicznym. Pañstwo- wy Instytut Geologiczny powsta³ jednak przed powrotem Bohdanowicza z Rosji i mia³ ju¿ dyrektora, którym by³ J. Morozewicz, osoba maj¹ca ogromne zas³ugi dla powsta- nia tej placówki. Bohdanowicz zdecydowa³ siê poczekaæ do chwili, gdy Morozewicz dobrowolnie ust¹pi mu miejsca (Wójcik, 1997). Do sytuacji takiej jednak nie dosz³o i po decyzji naczelnika pañstwa podj¹³ pracê w Akademii Gór- niczej (AG) w Krakowie. Rozwin¹³ tam swoje niepospolite zdolnoœci pedagogicz- Ryc. 1. Karol Bohdanowicz – dyrektor Pañstwowego Instytutu ne i sta³ siê twórc¹ nowoczesnego kierunku kszta³cenia du¿ej Geologicznego, 1938 r. (Sekcja Historyczna Narodowego Archi- grupy m³odych geologów górników („Czterdzieœci lat…”, wum Geologicznego PIG–PIB) 1960). W 1935 r. na AG obchodzono uroczyœcie 50-lecie jego pracy naukowej i nadano mu tytu³ doktora nauk tech- dodaæ, ¿e Bohdanowicz mia³ w 1938 r. 74 lata, natomiast nicznych honoris causa oraz tytu³ honorowego profesora. urzêduj¹cy dyrektor PIG Morozewicz by³ o rok m³odszy. Rok póŸniej Bohdanowicz przeszed³ na emeryturê. W ka¿dym razie wp³ywy wojskowych odegra³y zapewne W po³owie lat 30. XX w. w³adze Rzeczypospolitej Pol- wa¿n¹ rolê i Bohdanowicza mianowano dyrektorem PIG skiej podjê³y decyzje o koniecznoœci zmiany dotychczaso- 14 kwietnia 1938 r. (ryc. 1). Reorganizacja przeprowadzo- wej polityki surowcowej pañstwa (Zamêcki, 2008). Mia³o na w 1938 r. umo¿liwi³a skuteczniejsze rozwi¹zanie g³ów- to oczywisty zwi¹zek z rosn¹c¹ przewag¹ militarn¹ Nie- nych problemów surowcowych kraju. Wzrost znaczenia miec i Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich badañ geologicznych w Polsce dobrze odzwierciedla zwiê- oraz koniecznoœci¹ uprzemys³owienia kraju. W tych latach kszenie bud¿etu PIG z 238 637 z³ w 1924 r. do 2 000 000 z³ g³ówny oœrodek decyzyjny pañstwa polskiego znajdowa³ w 1939 r. Znaczne sumy przyznane instytutowi na prace siê w krêgu szeroko rozumianych czynników wojskowych. geologiczne w 1939 r. pozwoli³y na uruchomienie nowych Dlatego te¿ (co nale¿y uznaæ za ciekawostkê) w 1937 r. kierunków i metod badañ. Po raz pierwszy na du¿¹ skalê Sztab G³ówny Wojska Polskiego podj¹³ próbê reorgani- badania geologiczne wsparto wierceniami. Liczne otwory zacji PIG, uznaj¹c go równoczeœnie za g³ówny oœrodek wiertnicze wykonano w strukturach solnych Kujaw, na geologiczny w kraju. Sztab G³ówny WP za najwa¿niejsze obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich, na Polesiu i Wo³yniu. zadania uzna³: W znacznie wiêkszym stopniu stosowano równie¿ ró¿no- – stworzenie nowego statutu PIG, który u³atwia³by rodne badania geofizyczne: grawimetryczne, magnetyczne, realizowanie jednego wielkiego planu umo¿liwiaj¹cego pro- sejsmiczne i geoelektryczne. Rozbudowano i zreorganizo- wadzenie badañ geologicznych i poszukiwañ górniczo- wano ró¿ne dzia³y. Reaktywowano m.in. wydzia³ nafty -geologicznych oraz geofizycznych; i gazu, a tak¿e oddzia³ czwartorzêdowy. Bardzo o¿ywion¹ – wybór dyrektora PIG, który mia³by dostateczny auto- dzia³alnoœæ podjê³y biuro rejestracyjne (archiwa) i wydzia³ rytet naukowy, w atmosferze ambicji i rozgrywek miêdzy muzealny, które rozpoczê³y systematyczne gromadzenie poszczególnymi geologami (notatka z 24 lutego 1938 r.). W nawi¹zaniu do wymienionych inicjatyw minister zbiorów i materia³ów geologicznych. Wiêkszoœæ prac wyko- przemys³u i handlu powo³a³ Komitet Reorganizacyjny Insty- nywano z wielkim zapa³em i entuzjazmem, w nawi¹zaniu tutu Geologicznego. W bardzo krótkim czasie komitet ten do apelu dyrektora Bohdanowicza: „Czas nagli i konieczne odby³ trzy spotkania (24 lutego, 15 i 22 marca 1937 r.). Plano- jest rozwiniêcie najwiêkszego wysi³ku w najbli¿szym wano zorganizowanie PIG jako „instytucji sta³ej i sprê¿y- czasie, aby doprowadziæ Pañstwowy Instytut Geologiczny stej, zdolnej do wykonywania le¿¹cych na niej ci¹g³ych do stanu odpowiadaj¹cego jego pañstwowo-gospodarczym zadañ na dalsz¹ przysz³oœæ i innych wynikaj¹cych z obec- zadaniom”. nych potrzeb gospodarczych kraju” (notatka – komitet reor- Wielkie plany i zamierzenia Bohdanowicza przekreœ- ganizacyjny PIG). Przewodnicz¹cym komitetu reorganiza- li³a wojna. W dniach5i6wrzeœnia 1939 r. personel PIG cyjnego zosta³ prof. Karol Bohdanowicz, który by³ jedno- na ustne polecenie ministra przemys³u i handlu zosta³ ewa- czeœnie faworytem wojskowych na stanowisko dyrektora kuowany z Warszawy, a na miejscu pozosta³a nieliczna PIG. Zachowa³y siê niezwykle ciekawe fragmenty rozmowy grupa tych, którzy mieli roztoczyæ opiekê nad zbiorami, miêdzy ministrem przemys³u i handlu (A. Roman) a prezy- gmachami oraz ca³ym maj¹tkiem instytutu. Karol Bohda- dentem RP (I. Moœcicki) zg³aszaj¹cym w¹tpliwoœci na temat nowicz przekaza³ obowi¹zki dyrektora J. Zwierzyckiemu kandydatury Bohdanowicza: „To stary cz³owiek, pewnie (Mierzejewski, 2012). Grupa ewakuacyjna wraz z Bohda- ramolowaty” (notatka s³u¿bowa gen. T. Malinowskiego, nowiczem dotar³a do Równego, gdzie zosta³a rozformo- 1938 r.). „W opinii Sztabu G³ównego WP Bohdanowicz: wana. Miêdzy jej cz³onków rozdzielono dostêpne œrodki jest sprê¿ystym i zdrowym pracownikiem, maj¹cym ogrom- finansowe (Urban & Graniczny, 2009; Graniczny & Urban, ny autorytet uczonego, praktyka i cz³owieka o nieskazitel- 2010). Bohdanowicz w trakcie okupacji pisa³ wielki, wielo- nej opinii” (notatka z 24 lutego 1938 r.; Zamêcki, 2008). tomowy podrêcznik zatytu³owany „Surowce mineralne Nie kwestionuj¹c wyra¿onych opinii, warto w tym miejscu œwiata”, który zosta³ wydany dopiero po jego œmierci. By³o

132 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014 to syntetyczne dzie³o naukowe opracowane na podstawie W tych pierwszych trudnych miesi¹cach oprócz starañ zebranej literatury œwiatowej (Jaskólski, 1969). o podstawowe sprawy bytowe du¿y wysi³ek w³o¿ono Relacjê dotycz¹c¹ pierwszych dzia³añ Bohdanowicza w organizacjê poszczególnych wydzia³ów i dzia³ów insty- jako kontynuatora pe³ni¹cego obowi¹zki dyrektora PIG tutu, aby mo¿liwie jak najszybciej rozpocz¹æ prace wa¿ne po wojnie zawdziêczamy H. Œwidziñskiemu (Graniczny dla odbudowy ¿ycia gospodarczego pañstwa. Przyjêto i in., 2008). Spotka³ siê on z Bohdanowiczem 20 stycznia podzia³ PIG na cztery wydzia³y: rud (R. Krajewski), wêgli 1945 r. w Krakowie (gdzie profesor przebywa³ od jesieni (S. Doktorowicz-Hrebnicki), geologii regionalnej (H. Œwi- 1944 r.), bezpoœrednio po opuszczeniu miasta przez Niem- dziñski) i geofizyki stosowanej (T. Olczak). Poza tymi ców. Udaj¹c siê do jego mieszkania na Podgórzu, Œwi- wydzia³ami istnia³y: pracownia chemiczna, archiwa (rêko- dziñski by³ zmuszony przejœæ przez zamarzniêt¹ Wis³ê, pisów i map) i biblioteka. Du¿o uwagi poœwiêcono prze- poniewa¿ wszystkie mosty w Krakowie zosta³y wysadzone jêciu materia³ów pozostawionych przez w³adze okupacyj- przez Niemców. Œwidziñski wspomina, ¿e zasta³ Bohdano- ne. Dziêki licznym wyjazdom, przede wszystkim na Œl¹sk, wicza w bardzo s³abej kondycji i z³ych warunkach lokalo- zasilono bibliotekê, archiwa i wyposa¿enie instytutu. Roz- wych. Nastêpnie poinformowa³ go o stanie przejmowa- poczêto równie¿ starania o rewindykacjê aparatury, mate- nego budynku przy ul. Kochanowskiego 5, bêd¹cego sie- ria³ów archiwalnych itp. wywiezionych do Niemiec i od- dzib¹ Amt für Bodenforschung, czyli okupacyjnej formu³y nalezionych przez komisje rewindykacyjne. Pañstwowego Instytutu Geologicznego (Graniczny i in., Wczesn¹ wiosn¹ 1945 r. z Kielc do Krakowa przyjecha³ 2012), gdzie zachowa³y siê nieuszkodzone meble oraz J. Czarnocki, który podj¹³ próbê organizacji Œwiêtokrzyskie- pozostawione materia³y – „zbiory, trochê map i ksi¹¿ek”. go Instytutu Badañ Regionalnych, zajmuj¹cego siê w du¿ym Bohdanowicz przekaza³ Œwidziñskiemu pe³nomocnictwo stopniu geologi¹. Pewne rozdŸwiêki pomiêdzy nim a Boh- z wspominan¹ ju¿ kilkakrotnie dat¹ 20 stycznia 1945 r., danowiczem z czasu ewakuacji PIG z Warszawy w 1939 r. w którym stwierdzi³, ¿e „jako dyrektor PIG czynny do i brak bli¿szego kontaktu w okresie okupacji spowodowa³y, 6 wrzeœnia 1939 r. obejmuje z powrotem swoje obowi¹zki, ¿e wspó³praca dyrektor–wicedyrektor z okresu przedwo- a wobec swojej niedyspozycji, zgodnie z prawem dyrek- jennego nie zosta³a nawi¹zana i Czarnocki nie figurowa³ na tora PIG, wyznacza go swym czasowym zastêpc¹ do liœcie pracowników PIG w 1945 r. (Rühle, 1984). odwo³ania, polecaj¹c zarazem ochronê i ratowanie mienia Nie najlepiej uk³ada³a siê te¿ wspó³praca z L. Sawickim, instytutu”. który nieregularnie dowozi³ z Warszawy „dotacje” pieniê¿ne W tym pe³nym chaosu czasie powsta³o pewne zamiesza- z Ministerstwa Przemys³u. Poniewa¿ stosunkowo du¿o czasu nie dotycz¹ce kierownictwa PIG. Wed³ug relacji E. Rühlego poœwiêca³ sprawom muzeum archeologicznego powsta³y (1984) w kilka dni po wycofaniu siê Niemców z Warszawy niesnaski miêdzy nim a grup¹ geologów z Rakowieckiej. na Rakowieckiej pojawi³ siê S. Z. Ró¿ycki, który po uciecz- W wyniku tych konfliktów S. Z. Ró¿ycki przyjecha³ pod ce z transportu do Pruszkowa (30 sierpnia 1944 r.) mieszka³ koniec maja 1945 r. do Krakowa i z³o¿y³ proœbê o zwolnie- u teœciów w Piasecznie. Zaj¹³ siê on ratowaniem wszyst- nie. Zosta³a ona przyjêta przez dyrektora Bohdanowicza. kiego, co jeszcze pozosta³o. Wykopa³ równie¿ czêœciowo W tym trudnym momencie niepewnoœci „grupa star- zniszczone archiwalia, które zakopano w trakcie powsta- szych” w Krakowie (m.in. Œwidziñski, Krajewski) ustali³a nia. Ró¿ycki wystara³ siê te¿ o pisemne upowa¿nienie z urzê- z dyrektorem Bohdanowiczem, ¿e nale¿y odwo³aæ pe³no- du odpowiadaj¹cego za akcjê zabezpieczenia maj¹tku pañ- mocnika w Warszawie i na jego miejsce powo³aæ nowego stwowego (de facto zosta³ wiêc kierownikiem instytutu w osobie E. Rühlego. Postêpy w odbudowie gmachów PIG w Warszawie). W lutym 1945 r. pojawi³a siê nowa postaæ, w Warszawie umo¿liwi³y przeniesienie dyrekcji z Krako- znany archeolog i geomorfolog L. Sawicki. Zacz¹³ on orga- wa do Warszawy we wrzeœniu 1946 r. nizowaæ Pañstwowe Muzeum Archeologiczne, rezyduj¹c Bilans prac i dzia³añ z 2,5-rocznego pe³nienia przez w niezniszczonym lokalu Muzeum Narodowego (Rühle, Bohdanowicza funkcji dyrektora w okresie powojennym 1973). W niedzielê 18 lutego Sawicki zjawi³ siê niespo- mo¿na uznaæ za niezwykle znacz¹cy. Odbudowa siedziby dziewanie w Krakowie u dyrektora Bohdanowicza, infor- w Warszawie, zorganizowanie i wyposa¿enie najwa¿- muj¹c go o przejêciu pieczy nad gmachami PIG w Warszawie niejszych pracowni (chemicznej, mikropaleontologicznej i przedstawiaj¹c pe³nomocnictwo otrzymane od delegata i paleontologicznej) oraz czêœciowe odtworzenie zbiorów ministerstwa oœwiaty, powierzaj¹ce mu tymczasowe obo- archiwalnych i bibliotecznych w wyniku rewindykacji kra- wi¹zki kierownika PIG w Warszawie. Poinformowa³ rów- jowej i zagranicznej, a tak¿e zakupów. Z inicjatywy dyrek- nie¿, ¿e po zabezpieczeniu gmachów zg³osi³o siê do niego tora Bohdanowicza na du¿¹ skalê nawi¹zano wspó³pracê wielu pracowników PIG. z przemys³em, górnictwem i innymi ga³êziami gospodarki Sytuacja sta³a siê wiêc co najmniej niezrêczna. Profesor wymagaj¹cymi wiedzy i informacji geologicznej. Bohdanowicz podziêkowa³ Sawickiemu za jego starania Dyrektor Karol Bohdanowicz, który w koñcowym okre- i oœwiadczy³, ¿e Sawicki nie mo¿e byæ tymczasowym kie- sie ¿ycia zwany by³ „Staruszkiem”, zmar³ po ciê¿kiej cho- rownikiem PIG, poniewa¿ on sam obj¹³ obowi¹zki. Znalaz³ robie 5 czerwca 1947 r. Mo¿na powiedzieæ, ¿e wraz z nim jednak kompromisowe rozwi¹zanie – mianowa³ go swoim odesz³a ca³a epoka. By³ przecie¿ jednym z pierwszych, którzy pe³nomocnikiem na terenie Warszawy. zabiegali o ustanowienie PIG. Oficjalnie Pañstwowy Instytut Geologiczny zosta³ po- wo³any zarz¹dzeniem ministra przemys³u H. Minca z dnia LITERATURA 3 marca 1945 r., na podstawach prawnych, zgodnie z dekre- tem prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 31 marca 1938 r. Czterdzieœci lat Instytutu Geologicznego 1919–1959, 1960, cz. I. Pr. Inst. o pañstwowej s³u¿bie geologicznej (Dz. U RP Nr 22, Geol., 30: 1–619. GRANICZNY M., MIZERSKI W. & URBAN H. 2008 – Ma³o znane poz. 193) i innymi zarz¹dzeniami ministra przemys³u z dnia karty historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego z lat 1945–1946. 7 kwietnia 1939 r. Prz. Geol., 56: 49–52.

133 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014

GRANICZNY M. & URBAN H. 2010 – Okupacyjne losy pracowni- RÜHLE E. 1984 – Notatki z rozmów z prof. K. Bohdanowiczem i t³o ków Pañstwowego Instytutu Geologicznego w relacji naocznego ogólne z nimi zwi¹zane (pisane z pamiêci). Narod. Arch. Geol. œwiadka Danuty Falkowskiej. Prz. Geol., 58: 290–293. PIG-PIB, Sekc. Hist., Warszawa [maszynopis]: 1–21. GRANICZNY M., URBAN H., WO£KOWICZ S. & WO£KOWICZ K. S£ABCZYÑSKI W. 1988 – Polscy podró¿nicy i odkrywcy. PWN, 2011 – S³u¿ba geologiczna Rosji – wczoraj i dziœ. Prz. Geol., 59: 400–404. Warszawa: 1–426. GRANICZNY M., WO£KOWICZ K., URBAN H. & WO£KOWICZ URBAN H. & GRANICZNY M. 2009 – Dziewiêædziesi¹ta rocznica S. 2010 – Wk³ad geologów polskich w odkrycia z³ó¿ surowców mine- utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego na tle zarysu nauk ralnych Syberii i Dalekiego Wschodu. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 439: o Ziemi w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 433: 1–109. 475–490. WÓJCIK Z. 1997 – Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji. JASKÓLSKI J. 1969 – Karol Bohdanowicz (1864–1947) – przewod- Pol. Tow. Ludoznaw., Ofic. Wyd. „Biblioteka Zes³añca”, Pañstw. Inst. nicz¹cy Polskiego Towarzystwa Geologicznego w latach 1924–1926. Geol., Warszawa–Wroc³aw: 1–410. Biul. Inst. Geol., 232: 38–42. ZAMÊCKI £. 2008 – Reorganizacja Pañstwowego Instytutu Geologicz- MIERZEJEWSKI M.P. 2012 – O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ nego w latach poprzedzaj¹cych II wojnê œwiatow¹ – w obliczu koniecz- na przyk³adzie ¿ycia i dzia³alnoœci Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego. noœci zmiany polityki surowcowej pañstwa. Prz. Geol., 56: 209–211. Prz. Geol., 60: 593–595. RÜHLE E. 1973 – Wspomnienie o profesorze Ludwiku Sawickim Praca wp³ynê³a do redakcji 14.05.2013 r. (1893–1972). Rocz. Pol. Tow. Geol., 43: 569–577. Akceptowano do druku 20.07.2013 r.

Profesor Henryk Makowski, klasyk paleobiologii amonitów

Jerzy B. Miecznik1

Professor Henryk Makowski, a classic of ammonite palaeobiology. Prz. Geol., 62: 134–138.

Abstract.HenrykMakowski (1910–1997), geologist and paleontologist, Professor of the University of Warsaw, is the author of the theory of sexual dimorphism in ammonites. Its announcement in 1962 became a global scientific sen- sation. His many-years research, Henryk Makowski conducted on the very well-preserved Callovian fauna from £uków Podlaski, the Upper Jurassic fauna from the Kraków-Czêstochowa Upland, and the Upper Devonian goniatite fauna from the Holy Cross Mts. The same conclusions were drawn in 1963 by John H. Callomon, a British scientist who conducted his research independently. Discovery of sexual dimorphism in ammonites was an important palaeo- biological event which had serious implications for ammonite taxonomy and ammonite-based biostratigraphy.

Keywords: ammonites, sexual dimorphism

Profesor Henryk Makowski jest autorem spektakular- Studia wy¿sze Henryk Makowski podj¹³ w 1934 r. nego odkrycia naukowego, które przynios³o mu uznanie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu w skali miêdzynarodowej. Przedstawienie przez niego Stefana Batorego w Wilnie. By³ zainteresowany paleon- teorii dymorfizmu p³ciowego amonitów by³o œwiatowym tologi¹, ale wobec braku tego kierunku na uczelni zapisa³ wydarzeniem w dziedzinie paleobiologii. Ze wzglêdu na siê na zoologiê i anatomiê porównawcz¹. Z powodu trud- wielkie znaczenie amonitów jako skamienia³oœci przewod- nych warunków materialnych i k³opotów ze zdrowiem nich w rozwoju geologii oraz spodziewane konsekwencje wkrótce zrezygnowa³ z nauki. Stypendium przyznane przez odkrycia dla systematyki tych zwierz¹t i stratygrafii wœród Liceum Krzemienieckie umo¿liwi³o mu ponowne podjêcie geologów odebrano je jako naukow¹ sensacjê (Or³owski, studiów w 1935 r., przy czym ze wzglêdu na paleontologiê 1997; Szulczewski, 1997, 2000; Radwañski & Marcinow- wybra³ Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie ski, 2000; Barczyk, 2002). (ryc. 2), który ukoñczy³ w 1939 r. z tytu³em magistra filo- Henryk Makowski urodzi³ siê 15 listopada 1910 r. zofii w zakresie geologii i paleontologii (Makowski, 1954) w Krzemieñcu na Wo³yniu w rodzinie robotnika kolejowe- uzyskanym na podstawie pracy „Je¿owce turoñskie okolic go Micha³a i Teofili z Orzechowskich. Po wybuchu I wojny Krzemieñca”. Ju¿ podczas studiów zosta³ powo³any na sta- œwiatowej w 1914 r. jego ojciec zosta³ wcielony do armii nowisko zastêpcy asystenta u profesora Jana Samsonowi- rosyjskiej i wkrótce znalaz³ siê w niewoli austriackiej, cza. Od 1937 r. bra³ udzia³ w rozpoznawaniu wiertniczym z której nigdy ju¿ nie powróci³. Wychowaniem ch³opca karbonu nadbu¿añskiego, którego obecnoœæ na obszarze w trudnych latach wojny i odradzania siê Polski zajmowali zachodniego Wo³ynia Samsonowicz przewidzia³ na pod- siê matka i dziadek. Po ukoñczeniu szko³y powszechnej stawie badañ otoczaków krzemieni z faun¹ karboñsk¹ Makowski rozpocz¹³ naukê w Gimnazjum im. Tadeusza wystêpuj¹cych w zlepieñcach cenomanu. By³o to zajêcie Czackiego w znanym Liceum Krzemienieckim (ryc. 1), niezale¿ne od odbywanych studiów i wi¹za³o siê ze wspó³- gdzie uzyska³ maturê w 1932 r. Reaktywowane w 1922 r. prac¹ Samsonowicza z przemys³em w rozpoznaniu karbo- decyzj¹ Józefa Pi³sudskiego Liceum Krzemienieckie s³ynê³o nu i z nadzorem geologicznym rozpoczêtych w tym celu z bardzo wysokiego poziomu nauczania. W latach gimna- wierceñ. Makowskiego czasowo zatrudniono w koncernie zjalnych Makowski dzia³a³ aktywnie w szkolnym kole Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych, by³ praw¹ rêk¹ krajoznawczym, uczestnicz¹c w tworzeniu kolekcji narzê- profesora Samsonowicza i pierwszym geologiem, który dzi krzemiennych z okolic Sapanowa (Osman, 2006). ujrza³ nawiercone utwory karboñskie odkrywanego Zag³êbia

134