JOHAN DE WITT EN ZIJN TIJD DOOR H. S. M. VAN WICKEVOORT CROMMELIN JOHAN DE WITT EN ZIJN TIJD DOOR H . S. M . VAN WICKEVOORT CROMMELIN Wanneer een schip voorwint gaat bruisen [door de baeren . Dan wordt het licht gestuurt van een [gewoon verstand. Mfiaar kunst ist, als het ruischt en barrent [langs het strand . Als bugen near den toom van 't stuur to [lugstren weigren . Te houden sine streeck . VONDEL . UITGAVE VAN DE NEDERLANDSCHE ALGEMEENE MAATSCHAPPIJ VAN LEVENSVERZEKERING „CONSERVATRIX" TE AMSTERDAM 1 9 1 3 ALLE RECHTEN VOORBEHOUDEN . IIo VAN MARKENS DRUKKERIJ VENNOOTSCHAP • DELFT . VOOPWOOPD Wij zenden Crommelin's boek ter gelegenheid van bet 4o jarig bestaan onzer Maatschappij de wereld in, als een hulde aan den Grondlegger der Verzekeringswetenschap . Daarmede hopen wij niet alleen een leemte in de litteratuur aan to vullen, maar ook vakgenooten een dienst te bewijzen. Moge bet voor oogen gestelde doe! bereikt worden De Directie van „CONSER VA TRIX" . INLEIDING Een Franschman heef t een standaardwerk over Jan de Witt geschreven en een Engelschman begon ermee . Maar hoe uitgebreid ook de litteratuur over Ho'llands gouden eeuw is, er bestaat geen Nederlandsche levensbeschrijving van Nederlands grooten staatsman . De hand, die ons dit werk had willen en kunnen geven, is verstijfd. Maar Fruin had misschien twee maal zoo lang moeten leven, voor hij de tack had aanvaard ! Moet daarom het leven van Jan de Witt ongeschreven blijven ? Zal het onrecht van 20 Augustus 1672 door niets anders worden goedgemaakt, dan door een zegswijs, waar- mede De Witts nagedachtenis onsterfelijk voorth eft in ons yolk? Of zal een onzer eerste geschiedkundigen onverwachts voor den dag komen met het werk, dat hem naar Thorbeckes belofte, voor altijd een plaats onder de geschiedschrijvers verzekert ? Wij Nederlanders drijven het w a c h t en wel eens wat al to ver Dit boek wil niet een levensgeschiedenis, maar een beeld van Jan de Witt en zijn tijd geven in een reeks van dissolving views. Bijzonderheden kan men steeds opzoeken in de geschrif ten, in het register achter in dit werk opge- noemd. Het leek een begeerenswaardige tank, deze groote f iguur to schetsen in groote omtrekken, in de atmosf eer van zijn tijd, zonder dat de aandacht door veelheid van details werd of geleid en vermoeid . De levensverzekeringmaatschappij „Conservatrix", die haar 40-jarig bestaan wilde herdenken met een hulde aan den grondlegger der levensverzekeringwetenschap en hij, die sedert jaren bouwstof fen had verzameld voor dit werk kwamen tot elkaar . Laat mij aan de energieke Directie dezer onderneming dankbare hulde brengen voor haar on- bekrompen steun en medewerking ! DEN HAAG, Mei 1 9 1 3 . H. S. M. VAN WICKEVOORT CROMMELIN . - 5 INHOUD Voorwoord 3 Inleiding 5 I . De twee partijen 9 2 . Holland en de Unie I7 3 . Jan de Witt 25 4 . Macht en Onmacht , 43 5 Zede en Rede 57 6. Diplomaten ; Van Beuningen, Beverningk, P, de Groot, Wicquefort 67 7. Wordende vrijheid 87 8 . Kerk en Staat 99 9. Cromwells verbondsplannen 109 10. Vrede "9 II, De Trotsche Republiek 125 1 2 . Het Drievoudig Verbond 133 I3 . William Temple en zijn lastgever 139 14 . Tusschen machtige buren 153 I5 . De Vloot 163 I6 . De wind draait 171 17 . Rondom Versailles I8I I8. Struisvogelpolitiek 143 I9 . 1672 207 20. „De borgers houden 't landt" 217 2 I . „'t Swart Tooneelgordijn" 227 Besluit 239 Register 243 6 HOOFDSTUK I DE TWEE PARTIJEN De verrassing van Amsterdam door Willem II droeg haar gevolgen voor een geheel tijdvak. „De Prins is dood -- Mijn gaaf vergroot" : deze poli- tieke rijmelarij, in het kerkezakje gevonden, vertolkte wat een groot deel van bet yolk bij den dood van den 24-jarigen, toch zoo begaafden prins gevoelde. De bedreigde stads- bevolkingen ontstaken zelf s vreugdevuren en sloegen me- dailies. Een van die penningen vertoonde de afbeelding van een paard, dat over Amsterdam springt met bet randschrif t „Crimine ab uno disce omnes" i) . Op de keerzijde zag men den Vijverberg, waarin Phaeton uit de lucht komt tuimelen, met bet korte maar krachtige : M a g n i s e x c i d i t ausis.2) De Witt bad : „dat een zoo onverwachte gebeurtenis bijdragen mocht tot het algemeen welzijn ." Wel verkondigden eenige predikanten, zoo op den preekstoel als onder de gemeente, dat de Staat onthoof d was, dat er geen koning in Israel was en dat de Staat ,,in duigen zou vallen", maar Cats had bet bij bet rechte eind, toen hij, een paar dagen na Willems dood verklaarde, dat de pilaren van een Staatsgebouw niet gemist, maar dat een luchter, hoeveel licht hij ook verspreidde, gemakkelijk vervangen kon worden . Groen van Prinsterer stelt bet sterven van Willem II in de toenmalige omstandigheden en in een tijd toen per- i) Een enkele daad toont wad hij aeu kunhen . 2) Hij waagde meer dan hij kon . 9 soonlijk overwicht nog meer beteekende, met een omwente- ling gelijk. Aan zijn ternauwernood bedwongen tegenstanders verzekerde dit sterf geval een volkomen overwinning zonder al to harden strijd . De regenten kwamen nu in goeden doen ; in de stads- regeeringen richtten zij zich huiselijk in en verzekerden hun erf opvolging . Voor of tegen de toekomst der republikeinsche be- ginselen beteekenden de Oranjebewegingen van 1653 en 1654. met veel. Wanneer de zaken goed gingen, preen elk zijn eigen verstand en bekwaamheid, in slechte tijden weet ieder zijn ongeluk aan de mannen op wier schouders dat oogenblik de verantwoordelijkheid rustte . Verkeeren wij in de ellende, dan geven wij zon, maan en sterren de schuld . Herlevende Zoo sloeg het blad weer om, toen de eerste oppositie Engelsche oorlog hier to lande een algemeenen . stilstand van zaken en nooddruf t aan de groote menigte bracht. Nu had de regentenpartij het misdaan . Geschrif ten, alom verspreid brachten in herinnering, dat in de vijftiende eeuw Frankrijk van de Engelschen bevrijd was door een maagd. Was er minder to verwachten van de lief de voor een kind, welks voorvaderen de onaf hankelijkheid van het land gegrondvest en verdedigd hadden ? „Geheel Holland door," schreef Aitzema, „was 't meest alzoo : hoe men be- rooyder, ellendigher ende armer w'ierdt, hoe de gemeynte weer riep : „Vive le Prince en geen vrede met Engeland !" Een brief van De Witts oom Van Sypesteyn is een large verzuchting . „Ik kan u niet verhelen schrijft hij, dat wat ik dagelijks met groot verdriet verneem . Het is een algemeen zeggen en gevoelen, dat het land verraden is, alsof de Heeren van Loevestein het hadden overgeleverd . Het schijnt mij dat de oude geest van onlust of wel het spooksel van den over- leden prins opnieuw op aarde gezonden is om het geheele land in opstand to brengen. Het ongeluk komt ors waar- schijnlijk van hen, die juist het yolk tot orde en gehoor- zaamheid moesten opwekken. Wat drijft deze rotte van predikanten zonder geloof daartoe ? lk weet het niet. Zij durven openlijk van den kansel verkondigen, dat de Staten de zaken in de war sturen ; dat Hunne Edel Mogenden niets liever wenschen, dan dat de vloot den lands vernield worde, ten einde zich met Engeland to verstaan ; dat een oproer zal uitbreken, en meer dergelijke dingen . Ik geloof, dat Hun Edel Mogenden niet al'les weten wat het yolk fluistert en ik vrees dat de brand zal worden aangestoken, voor men het verwacht . De eenen zijn voor den prins, de anderen voor den Staat, maar de partij van den prins is thans de sterkste . " De Witt zelf geloof de 't, maar : „men tracht slechts to visschen in troebel water," schreef hij in Juli 1653 aan Van Beverningk „en aan het yolk den indruk to geven, dat het niet zonder meester kan zijn . Deze meening heeft zich zoo vastgeworteld, dat er nauwelijks een op de duizend inwoners is, die haar niet deelt ." Betoogingen, woelingen in alle steden gaven weldra het sein en de Staatsche regeering scheen haar einde nabij . Te Amsterdam dreigden muitende matrozen hun „soldij to snijden uit de huid der regenten." Te Rotterdam kon de regeering niet beletten, dat de wervingen voor de vloot geschiedden uit naam van den prins van Oranje ; to Delft werd een trommelslager, die weigerde dit to doen, in de gracht ge- worpen en zijn trommel stukgesneden. Bij den gewonen Pinksteroptocht in Dordt hadden vele burgers het wapen van den prins op den stormhoed of op een stuk wit papier in den vorm van een hart op de borst geplakt ; van den toren to Enkhuizen en to Middelburg wapperde de Oranjevlag. Terwijl aldus muiterij en tweedracht dreigen bet Staatsschip aan lij to doen vervallen, blijkt, dat een krach- tige hand bet roer gegrepen beef t . De Witt Als De Wit aan bet hoofd eerier Hollandsche deputatie naar Zeeland getrokken is, verklaart aan't roer. hem de burgemeester van Middelburg, dat de overheid niet in staat is, hem to beschermen en smeekt hem, zich aan de woede des yolks to onttrekken . Der deputatie zinkt reeds bet hart in de schoenen . Maar De Witt ant- woordt, dat hij uitgezonden is, om een mondeling onderhoud to hebben met de Staten en dat hij dien last zal uitvoeren, al was bet alleen . Het gemeentebestuur biedt flu aan, rondom de vergader- zaal predikanten op to stellen om bet gepeupel tot orde to prediken. De Witt weet een zekerder middel . In 't geheim ontbiedt hij uit de omringende garnizoensplaatsen eenige soldaten en of f icieren in Hollandschen dienst en met deze lijfwacht scbrijdt de deputatie tusschen de opgewonden menigte door en keert ongedeerd van de samenkomst terug . De regeering van Holland begon flu met Enkhuizen to tuchtigen, dat de prinsenvlag had geheschen en ging overal den veldtocht der oranjepartij met kracht to keer. Dat maakte indruk, ook in de andere gewesten en werkte de krachtige pogingen tot herstel der orde in de hand.