PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/19399 Please be advised that this information was generated on 2017-12-05 and may be subject to change. ‘GOET ENDE WAEL GHERAECT’ NIJMEEGSE KUNSTHISTORISCHE STUDIES DEEL I Ineke Pey, HERSTEL IN NIEUWE LUISTER, 1993 DEEL II Lieske Tibbe, R.N. ROLAND HOLST – ARBEID EN SCHOONHEID VEREEND, 1994 DEEL III Bernadette C.M. van Hellenberg Hubar, ARBEID EN BEZIELING – DE ESTHETICA VAN P.J.H. CUYPERS, J.A. ALBERDINGK THIJM EN V.E.L. DE STUERS, 1997 DEEL IV Bram de Klerck, GIULIO, ANTONIO & VINCENZO CAMPI – SCHILDERKUNST EN DEVOTIE, 1997 DEEL V Peter van der Coelen, DE SCHRIFT VERBEELD – OUDTESTAMENTISCHE PRENTEN UIT RENAISSANCE EN BAROK, 1998 DEEL VI Annemarieke Willemsen, KINDER DELIJT – MIDDELEEUWS SPEELGOED IN DE NEDERLANDEN, 1998 DEEL VII Frans Jozef van der Vaart, BEDELORDEKLOOSTERS, ’S-HERTOGENBOSCH EN DE BOSSCHE SCHOOL, 1999 DEEL VIII Lieske Tibbe, VIER KUNSTDEBATTEN OMSTREEKS 1900, 2000 DEEL IX Nelly de Hommel-Steenbakkers, EEN OPENBARING: PARIJS, BIBLIOTHÈQUE NATIONALE, MS. NÉERLANDAIS 3, 2001 DEEL X Barbara Kruijsen, VERZAMELEN VAN MIDDELEEUWSE KUNST IN NEDERLAND, 1830-1903, 2002 DEEL XI Jan Vredenberg, TROTSE KASTELEN & LICHTENDE HALLEN, 2003 DEEL XII Elly van Loon- van de Moosdijk, GOET ENDE WAEL GHERAECT, VERSIERINGSMOTIEVEN OP LUID- EN SPEELKLOKKEN UIT MIDDELEEUWEN EN RENAISSANCE IN HET HERTOGDOM BRABANT (1300 TOT 1559), 2004 De Stichting NIJMEEGSE KUNSTHISTORISCHE STUDIES heeft als doel het uitgeven of doen uitgeven van proefschriften en andere publicaties, resulterend uit onderzoek verricht door, dan wel in samenwerking met de Afdeling Kunst- geschiedenis van de Katholieke Universiteit Nijmegen. De stichting werd opgericht in 1993 en staat onder be- stuur van prof. dr. A.M. Koldeweij, dr. D. Nicolaisen en ISBN 90 5710 1580 dr. B. Kruijsen. © 2004 Elly van Loon-van de Moosdijk Nijmegen University Press Stichting NIJMEEGSE KUNSTHISTORISCHE STUDIES Maxwellstraat 12 Afdeling Kunstgeschiedenis, Katholieke Universiteit 6716 BX Ede Nijmegen Postbus 252 6710 BG Ede Postbus 9103, 6500 HD NIJMEGEN Tel: 0318-64 84 00 ‘GOET ENDE WAEL GHERAECT’ Versieringsmotieven op luid- en speelklokken uit Middeleeuwen en Renaissance in het hertogdom Brabant (1300 tot 1559) Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Katholieke Universiteit Nijmegen op gezag van de Rector Magnificus prof.dr. C.W.P.M. Blom volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op donderdag 12 februari 2004 des namiddags om 3.30 uur precies door PETRONELLA IDA JOHANNA GODEFRIDA MARIA VAN LOON-VAN DE MOOSDIJK geboren op 11 oktober 1946 te Asten NIJMEGEN UNIVERSITY PRESS promotor: prof.dr. A.M. Koldeweij manuscriptcommissie: prof.dr. S.L. de Blaauw prof.dr. A.J.A Bijsterveld, Universiteit van Tilburg dr. A. Lehr Deze uitgave is mede tot stand gekomen met financiële steun van: Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening Prins Bernhardcultuurfonds, afdeling Brabant J.E. Jurriaanse Stichting Gemeente Eindhoven NOT-fonds van de Rijksarchievendienst Provincie Vlaams-Brabant Stichting Van der Lindenfonds M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting Gemeente Tilburg Klokkengieterij Koninklijke Eijsbouts Klokkengieterij Koninklijke Petit & Fritsen INHOUD Woord vooraf 1.4 Brabantse klokken in Groot-Brittannië 62 INLEIDING BRABANT EN ZIJN OUDSTE 1.5 Brabantse klokken in Duitsland 62 KLOKKEN 11 2. DE ALGEMENE VERSIERING OP I HISTORISCHE CONTEXT 21 KLOKKEN 62 2.1 Touwranden of koorden 63 1. HET HERTOGDOM BRABANT TOT 1559 2.2 Sierringen 64 1.1 Ontstaansgeschiedenis van het 2.3 Sierranden 64 hertogdom Brabant 21 2.3.1 Kruisbloemfries 64 1.2 De bisdommen Kamerijk en Luik 25 2.3.2 Fleur de lis of Franse lelie 69 1.3 Organisatiestructuur van de 2.3.3 Het hangende blad 69 bisdommen Kamerijk en Luik 27 2.3.4 Het renaissance fries 69 1.4 De hoofdsteden van het hertogdom 28 2.3.5 De keten van de Orde van het 1.5 Het onderzoeksgebied 33 Gulden Vlies73 2.3.6 Spelende kinderen en strijdende 2. DE FUNCTIE VAN KLOKKEN EN Argonauten 75 BELLEN 33 2.4 De invloed van kunstenaars op de 2.1 Klokken en bellen in het verleden 35 decoraties76 2.2 Speelklokken en luidklokken 38 2.5 De herkomst van de versierings- motieven 80 3. HET GIETPROCES IN DE LATE MIDDEL- EEUWEN 41 3. BIJZONDERE VERSIERING OP 3.1 Bestaande literatuur 41 KLOKKEN 84 3.2 Het vormen 42 3.1 Pelgrimsinsignes 85 3.3 De versiering 43 3.1.1 Het gebruik van pelgrims- 3.4 Het gieten 46 insignes 85 3.5 Het gieten van de Gloriosa als bron van 3.1.2 Het onderzoek naar pelgrims- informatie 47 insignes 87 3.6 Gegevens uit Brabantse archieven 49 3.1.3 De datering van pelgrims- insignes op klokken 89 4. GIETPLAATSEN EN LOGISTIEK 52 3.1.4 Pelgrimsinsignes op klokken in het hertogdom Brabant en II KUNSTHISTORISCH ONDERZOEK VAN aangrenzende gebieden 92 DE KLOKKEN 57 3.1.5 De betekenis van pelgrims- insignes op klokken 92 1. OVERZICHT VAN NOG ‘LEVENDE’ 3.1.6 Klokkengieters en pelgrims- BRABANTSE KLOKKEN TOT 1559 57 insignes 95 1.1 Klokken binnen het hertogdom 57 3.1.7 Insignes op klokken van 1.2 Klokken in de grensgebieden van Gobelinus, Willem en Jaspar het hertogdom 60 Moer 96 1.3 Overige klokken die bij het onderzoek 3.1.8 Insignes op andere klokken werden betrokken 61 in Brabant 100 3.1.9 Pelgrimsinsignes op de klokken III KLOKKEN EN KLOKKENGIETERS 175 in Zoutleeuw 102 3.1.10 Pelgrimsinsignes op klokken in Overzicht van de gieters te ‘s-Hertogen- de Nederlanden buiten het bosch 175 hertogdom 104 Overzicht van de gieters te Mechelen 176 3.1.11 Vergoten klokken met Overige klokkengieters in het hertogdom insignes 105 Brabant 177 3.1.12 Klokken met Jacobsschelpen 111 3.2 Medaillons en plaquettes 114 1. DE OUDSTE KLOKKENGIETERS 3.2.1 Christuskind met omkranst TE ‘S-HERTOGENBOSCH 177 kruis115 1.1 Kenmerken en decoraties179 3.2.2 Maria in een Besloten Hof 123 3.2.3 Aanbidding der Koningen 127 2. DE VOLGENDE GENERATIES KLOKKEN- 3.2.4 Christus in de mystieke GIETERS IN ‘S-HERTOGENBOSCH 180 wijngaard 129 2.1 Jan en Goyart van Hyntham 180 3.2.5 Kruisiging 131 2.2 Jan en Willem Hoernken 183 3.2.6 Anna-te-drieën 135 3.2.7 De verleiding van Christus 136 3. HET GIETERSGESLACHT MOER EN 3.2.8 Maria met Kind in stralen- ZIJN KLOKKEN 185 krans137 3.1 Kenmerken van de Moerklokken 186 3.2.9 Vera Icon 140 3.2.10 Maria met Kind en crucifix 141 4. DE KLOKKEN VAN JAN VAN 3.2.11 Judocus Vredis, beeldendrukkers ASTEN 191 en ‘heyligenbackers’ 142 4.1 Kenmerken van de klokken van 3.3 Maria, Christus en heiligen in half Jan van Asten 193 reliëf 143 4.2 Jacop Clocghieter 195 3.4 Kruisjes, bloemen, punten en andere woordscheidingen 144 5. DE KLOKKEN VAN JAN VAN 3.4.1 Kruisjes 144 VENLO I 198 3.4.2 Bloemen 146 5.1 Kenmerken van de klokken van 3.4.3 Punten, dubbele punten en Jan van Venlo I 199 andere woordscheidingen 149 5.2 De klok van Beesel 203 3.5 Afbeeldingen van dieren 150 5.3 Klokkengieters met de voornaam 3.6 Wapens, zegels en munten 154 Jan 208 4. NAMEN EN OPSCHRIFTEN 159 6. KLOKKENGIETERS EN HET 4.1 De naam van de klok 160 SMEDENGILDE IN BRABANT 210 4.2 Lettervormen en matrijzen 163 4.3 De gietersnaam 165 7. KLOKKENGIETERS UIT MECHELEN EN 4.4 Opschriften en betekenissen 167 HUN KLOKKEN IN BRABANT 212 7.1 De oudste gieters en de klokken van 5. KRONEN 169 Jan Zeelstman 213 5.1 De vorm 170 5.2 Versieringen 170 8. HET GIETERSGESLACHT Bijlagen 1 t/m 6 250 WAGHEVENS 214 8.1 De oudste gieters Waghevens 214 Resümee 271 8.2 De derde generatie gieters Waghevens217 Summary 278 8.3 Kenmerken van de Waghevens- klokken 219 Archivalia en Literatuur 285 9. HET GIETERSGESLACHT VAN DEN GHEIN 220 IV CATALOGUS VAN DE LUID- EN 9.1 Kenmerken van de gieters SPEELKLOKKEN IN BRABANT 303 Van den Ghein 223 (alfabetisch, met foto, beschrijving van versiering en cultuurhistorische context) 10. ANDERE MECHELSE KLOKKEN- 1. Klokken binnen het hertogdom GIETERS 223 Brabant 303 2. Klokken in de grensgebieden van het 11. OVERIGE KLOKKENGIETERS IN HET hertogdom Brabant 462 HERTOGDOM 225 12. BRABANTSE KLOKKEN IN HET Register 507 BUITENLAND 227 12.1 Groot-Brittannië 227 12.2 Spanje en Italië 234 Fotoverantwoording 521 12.3 De Noordelijke Nederlanden, de Nederduitse gebieden en de Scandinavische landen 235 VERSIERINGSMOTIEVEN OP LUID- EN SPEEL- KLOKKEN IN HET HERTOGDOM BRABANT TOT 1559 – VERANTWOORDING EN CONCLUSIE 241 De Ceder Ik heb een ceder in mijn tuin geplant, Gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen. Een binnenplaats meesmuilt ge, sintels, schillen, En schimmel die een blinden muur aanrandt, Er is geen boom, alleen een grauwe wand. Hij is er, zeg ik, en mijn stem gaat trillen, Ik heb een ceder in mijn tuin geplant, Gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen. Ik wijs naar buiten, waar zijn ranke, prille Stam in het herfstlicht staat, onaangerand, Niet te benaderen voor noodloos grillen, Geen macht ter wereld kan het droombeeld drillen. Ik heb een ceder in mijn tuin geplant. Uit: Panopticum (1946) van Han G. Hoekstra WOORD VOORAF Tijdens het klokkenonderzoek en het schrijven van tie over de klokken in het Rijnland en het Over- het voor u liggende boek heb ik dikwijls aan het kwartier van Gelre vergrootten mijn kennis en ga- gedicht De Ceder van Han G.