Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GRUDZI ĄDZ-RUDNIK (244)

Warszawa 2007

Autorzy: JADWIGA KOCHANOWSKA*, SYLWIA MARU ŃCZAK*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, ANNA BLI ŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA***, STANISŁAW WOŁKOWICZ***,

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA*** we współpracy z MARKIEM CZERSKIM*** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: OLIMPIA KOZŁOWSKA ***

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – Sylwia Maru ńczak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Sylwia Maru ńczak ...... 4 III. Budowa geologiczna – Sylwia Maru ńczak ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 10 1. Piaski i Ŝwiry...... 10 2. Piaski kwarcowe ...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 16 VII. Warunki wodne – Sylwia Maru ńczak ...... 18 1. Wody powierzchniowe ...... 18 2. Wody podziemne ...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 22 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 27 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Sylwia Maru ńczak ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Sylwia Maru ńczak ...... 39 XII. Zabytki kultury – Sylwia Maru ńczak ...... 45 XIII. Podsumowanie – Sylwia Maru ńczak ...... 46 XIV. Literatura...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Grudzi ądz-Rudnik Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowa- ny został w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA, zgodnie z „In- strukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” wydan ą przez Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny (Instrukcja..., 2005). Za podkład posłu Ŝyła mapa topograficzna w układzie „1942”, arkusz Grudzi ądz-Strzemi ęcin. Do realizacji arkusza wykorzystano mate- riały archiwalne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudzi ądz- Rudnik (Kochanowska, 2002). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny i górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim i Urz ędzie Marszałkowskim, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych i Wo- jewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Toruniu oraz Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gle- boznawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące złó Ŝ zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Grudzi ądz-Rudnik wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 18º30’- 18º45’długo ści geograficznej wschodniej i 53º20’-53º30’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany obszar nale Ŝy do województwa kujawsko-pomorskiego. Jego północna cz ęść , do linii Wisły, znajduje si ę w powiecie świeckim z gminami Dragacz, Świecie i Je Ŝewo. Tereny poło Ŝone poni Ŝej Wisły nale Ŝą do powiatów grudzi ądzkiego na północnym wschodzie, chełmi ńskiego w cz ęś ci centralnej i wschodniej oraz w ąbrzeskiego na południowym wschodzie. W granicach powiatu grudzi ądzkiego wyst ępuj ą fragmenty miasta i gminy Grudzi ądz, powiatu chełmi ńskiego - gminy Chełmno, Stolno i Lisewo, a w ąbrze- skiego – niewielki fragment gminy Płu Ŝnica. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza poło Ŝony jest w Prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski i w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Północno-zachodni teren arkusza nale Ŝy do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie z mezoregionami Bory Tucholskie i Wysoczyzna Świecka. Centraln ą cz ęść terenu arkusza zajmuje makroregion Dolina Dolnej Wisły z mezoregionem Kotlina Grudzi ądzka. Południo- wy rejon arkusza nale Ŝy do makroregionu Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie z mezoregionem Pojezierze Chełmi ńskie (fig. 1). Obszar arkusza charakteryzuje du Ŝe urozmaicenie rze ź- by terenu. Centraln ą jego cz ęść zajmuje dolina Wisły, która na północy od rejonu Gogolina - przechodzi w rozległe obni Ŝenie. Najni Ŝsz ą cz ęś ci ą doliny Wisły s ą tarasy zalewowe osi ąga- jące szeroko ść od 4 km do 6 km. W rejonie Ostrowa Świeckiego i Klamer wysoko ści bezwzgl ędne doliny Wisły osi ągaj ą warto ści 21,0 m n.p.m., a w okolicach Dolnej Grupy nie przekraczaj ą 17,7 m n.p.m. W obr ębie tarasów zalewowych wyst ępuj ą niewielkie wydmy, których wysoko ści bezwzgl ędne maj ą po kilkana ście metrów. Koryto rzeki szeroko ści 393-430 m, obni Ŝa si ę ku północnemu wschodowi. W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza, w obr ębie doliny Wisły, znajduje si ę Kotlina Grudzi ądzka cechuj ąca si ę urozmaicon ą morfo- logi ą. Znaczna jej cz ęść zajmuj ą tarasy rzeczne, w śród których tkwi ą dwie wyspy wysoczy- znowe, tzw. „K ępy”. Po zachodniej stronie Wisły wznosi si ę „K ępa Górnej Grupy”, a po wschodniej - „K ępa Strzemi ęci ńska”. Najwy Ŝszy punkt „K ępy Górnej Grupy” osi ąga 77,8 m n.p.m. Na południe od doliny Wisły wyst ępuje fragment wysoczyzny - Pojezierze Chełmi ń- skie. Wysoko ści bezwzgl ędne w rejonie Działowa i Kraj ęcina osi ągaj ą 107,7 m n.p.m., a w strefie kraw ędziowej doliny Wisły dochodz ą do 50-80 m n.p.m. Fragment Wysoczyzny Świeckiej oraz przylegaj ąca do niej od wschodu cz ęść sandru Borów Tucholskich połoŜone s ą na północ od doliny Wisły. Wysoko ści Wysoczyzny Świeckiej wahaj ą si ę od 80 do 92 m n.p.m. i stop-

4 niowo obni Ŝaj ą si ę w kierunku wschodnim. Fragment sandru Borów Tucholskich od Wyso- czyzny Świeckiej oddziela niewielka kraw ędź. Stanowi go prawie płaska powierzchnia o wysoko ściach bezwzgl ędnych od 75 do 82,5 m n.p.m., która obni Ŝa si ę łagodnie w kierunku Wisły.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Grudzi ądz-Rudnik na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Wschodniopomorskie Mezoregion: 314.52–Pojezierze Starogardzkie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony: 314.71–Bory Tucholskie; 314.73–Wysoczyzna Świecka Makroregion: Dolina Dolnej Wisły Mezoregiony: 314.81–Dolina Kwidzy ńska; 314.82–Kotlina Grudzi ądzka; 314.83–Dolina Fordo ńska Makroregion: Pojezierze Iławskie Mezoregion: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregion: 315.11–Pojezierze Chełmi ńskie

Na całym obszarze omawianego arkusza wyst ępuj ą formy pochodzenia lodowcowego takie jak wysoczyzny i wzgórza morenowe oraz formy pochodzenia wodnolodowcowego - równiny sandrowe. Ponadto wyst ępuj ą równie Ŝ kemy ró Ŝnych rozmiarów o spłaszczonych wierzchołkach. Na tarasach nadzalewowych Wisły rozwin ęły si ę wydmy, którym towarzysz ą równiny piasków przewianych i zagł ębienia deflacyjne, starorzecza i równiny torfowe.

5 Obszar arkusza Grudzi ądz-Rudnik pod wzgl ędem klimatycznym poło Ŝony jest w regionie Dolnej Wisły (Wo ś, 1999). Opady średnio rocznie wynosz ą około 550 mm. Czas trwania pokrywy śnie Ŝnej waha si ę od 40 do 60 dni. Dni z przymrozkami jest ponad 100. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 210-215 dni. Średnia temperatura roku osi ąga 7,9ºC. Przewa Ŝaj ą tu wiatry z kierunków zachodnich i południowo-zachodnich. W obr ębie omawianego terenu lasy zajmuj ą około 20% powierzchni. Ich wi ększe kompleksy wyst ępuj ą na północ od doliny Wisły, na jej południowej krawędzi oraz na południe od Grudzi ądza. Gleby brunatne, bielicowe, czarne ziemie wyst ępuj ą w dolinie Wisły oraz w rejonie północno-zachodnim i południowo-wschodnim. S ą tu dobre warunki do uprawy podstawo- wych zbó Ŝ ( Ŝyta, pszenicy i j ęczmienia), ziemniaków i warzyw. Gleby torfowe i murszowe rozmieszczone s ą równie Ŝ w dolinie Wisły, w dolinach innych cieków oraz w obni Ŝeniach przy jeziorach. Na terenie arkusza poło Ŝony jest fragment miasta Grudzi ądza, siedziba urz ędu miasta, gminy i powiatu. Na obszarze obj ętym map ą jest niewiele zakładów przemysłowych. Z wa Ŝ- niejszych mo Ŝna jedynie wymieni ć firm ę „Rafalscy” z Dolnej Grupy produkuj ącą witraŜe, szyby witra Ŝowe i inne elementy wystroju wn ętrz ze szkła i porcelany, odlewni ę metali nie Ŝe- laznych „Altomix” Spółka Jawna oraz w rejonie Górnej Grupy zakłady górnicze prowadz ące eksploatacj ę piasków z ośmiu złó Ŝ. Sie ć dróg na obszarze omawianego arkusza jest dobrze rozwini ęta. Miejscowo ści maj ą dogodne poł ączenia z Grudzi ądzem i miastami poło Ŝonym poza granicami arkusza - Świe- ciem, Chełmnem czy Bydgoszcz ą. W granicach arkusza przebiega droga mi ędzynarodo- wa E75 (ł ączy teren arkusza przez Świecie z Toruniem, Gda ńskiem oraz Bydgoszcz ą – E261) oraz drogi krajowe 16 (z Dolnej Grupy do Grudzi ądza) i 55 (Grudzi ądz przez Stolno z Toruniem). Przez północny i wschodni teren arkusza biegnie linia kolejowa ł ącz ąca Gru- dzi ądz z Gda ńskiem i Bydgoszcz ą. Na jego terenie projektowana jest budowa autostrady A-1 oraz obwodnicy Grudzi ądza.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą arkusza opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudzi ądz-Rudnik (Maksiak, 1981) wraz z objaśnieniami (Maksiak, 1983) oraz obja śnie ń do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudzi ądz (Uniejowska M., Nosek M., 1982).

6 Omawiany teren le Ŝy w marginalnej cz ęś ci platformy wschodnioeuropejskiej - w niecce brze Ŝnej. Starsze podło Ŝe stanowi ą skały paleozoiczne, na których zalegaj ą osady mezozoicz- ne i kenozoiczne - trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę najmłodsze utwory nale Ŝą ce do czwartorz ędu (fig. 2). Starsze osady znane s ą tylko z wierce ń wykonanych na s ąsiednim terenie arkusza Grudzi ądz. Najstarszymi utworami rozpoznanymi na obszarze arkusza Grudzi ądz s ą sylurskie iłow- ce syderytowe z konkrecjami pirytu. Na nich niezgodnie zalegaj ą osady permu (cechsztynu). Rozpoczyna je seria zlepie ńców przykryta miedziono śnym łupkami, wapieniami i anhydry- tami z najstarsz ą sol ą kamienn ą. Powy Ŝej wyst ępuj ą utwory czterech cyklotemów wykształ- cone jako: iłowce z anhydrytem (werra), anhydryty i sole kamienne (stassfurt), seria soli ka- miennej (laine) oraz iłowce pstre i w sp ągu przerosty piaskowców i anhydrytów (aller). Mi ąŜ- szo ść osadów cechsztynu waha si ę od kilkuset do ponad trzech tysi ęcy metrów. Skały mezo- zoiku – triasu reprezentuj ą iłowce pstre i piaskowce drobnoziarniste piaskowca pstrego, iłow- ce, wapienie i dolomity wapienia muszlowego oraz przewarstwiaj ące si ę piaskowce i iłowce nale Ŝą ce do kajpru i retyku. W jurze dolnej wyst ępuj ą piaskowce i iłowce z syderytami, na których osadziły si ę środkowo jurajskie mułowce wapniste z konkrecjami pirytu, lokalnie margle przeławicone piaskowcami. Utwory jury górnej wykształcone s ą w postaci serii iłow- ców i mułowców wapnistych o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 300 m. Profil kredy dolnej stanowi ą mu- łowce z wkładkami piaskowców, syderytów i iłowców, a do kredy górnej nale Ŝą wapienie margliste, mułowce i iłowce wapniste z konkrecjami pirytu oraz margle i margle piaszczyste. Nad kompleksem osadów mezozoicznych wyst ępuj ą utwory trzeciorz ędowe (paleogen i neogen). Do paleogenu nale Ŝą osady paleoce ńskie: piaskowce marglisto-glaukonitowe i margle piaszczyste, nazwane warstwami sochaczewskimi o mi ąŜ szo ści do 70 m oraz utwory oligocenu: iły, iłowce, mułki, mułowce, w ęgle brunatne i piaski kwarcowo-glaukonitowe okre ślane warstwami czempi ńskimi o mi ąŜ szo ści około 30-45 m. Osady neogenu reprezentowane s ą przez utwory miocenu: warstwy adamowskie o mi ąŜ szo ści 30 m, wykształcone jako seria piasków kwarcowych, iłów, mułków oraz w ęgla brunatnego; warstwy środkowopolskie o mi ąŜ szo ści od ponad 20 m do około 40 m, do których nale Ŝą : iły, mułki, piaski kwarcowe i węgiel brunatny oraz warstwy pozna ńskie dolne o około 20 m mi ąŜ szo ści, które stanowi ą: iły, mułki, piaski kwarcowe, zaburzone glacitektonicznie. Czwartorz ęd reprezentuj ą osady plejstocenu i holocenu. Najwi ększe ich mi ąŜ szo ści do 130 m, stwierdzono na obszarach wysoczyzn, natomiast w dolinie Wisły maksymalne mi ąŜ- szo ści nie przekraczaj ą 91 m. Na omawianym terenie wyró Ŝniono: osady zlodowace ń połu- dniowopolskich, seri ę osadów interglacjału wielkiego, dwa poziomy glacjalne zlodowace ń

7 środkowopolskich, osady interglacjału eemskiego, poziomy glacjalne i zwi ązane z nimi duŜej mi ąŜ szo ści serie osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych zlodowace ń północnopolskich. W kompleksie osadów plejstoce ńskich najwi ększe mi ąŜ szo ści osi ągaj ą osady nale Ŝą ce do zlodowace ń północnopolskich. Osady zlodowace ń południowopolskich zachowały si ę tylko w zagł ębieniach. Repre- zentuj ą je gliny zwałowe, piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi, które przykrywaj ą osady zastoiskowe - mułki i iły. W okresie recesji l ądolodu osadziły si ę lokalnie piaski i Ŝwiry rzeczne oraz piaski i Ŝwiry rezydualne. Osady zlodowace ń środkowopolskich to iły, mułki i piaski zastoiskowe, piaski średnio- i drobnoziarniste wodnolodowcowe, moren czołowych, rzeczne oraz gliny zwałowe cz ęsto le Ŝą ce na osadach trzeciorz ędowych. Rozdzielaj ą je Ŝwiry rezydualne o niewielkiej mi ąŜ szo ści 0,2 m. W czasie kolejnej recesji l ądolodu (interglacjał eemski) osadziły si ę w trzech cyklach akumulacyjnych piaski i Ŝwiry rzeczne zró Ŝnicowane facjalnie, w rejonie Mniszka i na południe od Grudzi ądza Ŝwiry i piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści od 5 do 10 m; piaski ró Ŝnoziarniste z domieszk ą Ŝwirów i otoczaków o mi ąŜ szo- ści do 13 m oraz piaski i Ŝwiry poza dolin ą Wisły w okolicach Grudzi ądza, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 10 m, a w pobli Ŝu Górnej Grupy i Sartowic dochodz ą do 10 – 15 m. W stropie osa- dów drugiego cyklu znajduj ą si ę iły, mułki i piaski jeziorne oraz dwa poziomy torfów. Sedy- mentacj ę zlodowace ń północnopolskich rozpoczynaj ą: mułki, iły i piaski zastoiskowe, piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi, gliny zwałowe. W okresie mi ędzyglacjalnym po- wstały piaski, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe lub rzeczne, miejscami mułki i iły zastoiskowe lub gliny zwałowe. Stadiał główny zlodowace ń północnopolskich reprezentowany jest przez osady trzech faz: leszczy ńskiej, pozna ńskiej i pomorskiej. Z pierwsz ą faz ą zwi ązane s ą dwa poziomy glin zwałowych przedzielone lub miejscami przykryte mułkami, iłami i piaskami zastoiskowymi lub wodnolodowcowymi. Osady fazy pozna ńskiej stanowi ą: piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry lodowcowe, piaski Ŝwiry i głazy moren czołowych, piaski i mułki kemów oraz tarasów kemowych. Ostatni ą faz ę reprezentuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (sandrowe), które spotyka si ę jedynie na wschód od Równi- ny Świeckiej. U schyłku zlodowace ń północnopolskich osadziły si ę piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów nadzalewowych, które wyst ępuj ą w dolinie Wisły i w dawnych jej ło Ŝyskach w obr ębie base- nu Grudzi ądzkiego. Z okresu przej ściowego, pomi ędzy plejstocenem a holocenem powstały: piaski i mułki jeziorne, eluwia piaszczyste glin zwałowych, piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach, piaski deluwialne oraz piaski sto Ŝków napływowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Grudzi ądz-Rudnik na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 4 – piaski i Ŝwiry stoŜków napływowych; 5 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 7 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 8 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 9 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 11 – kemy; 12 – ozy; 13 – moreny czołowe; 14 – zasi ęg zlodowacenia Wisły; 15 – wi ększe jeziora

Osady holocenu wyst ępuj ą w dolinach oraz na tarasach zalewowych i nadzalewowych Wisły i Mątawy. Reprezentuj ą je: piaski rzeczne tarasów zalewowych, piaski rzeczne mielizn i koryt rzecznych, iły i mułki z domieszk ą piasków, namuły torfiaste, namuły i miejscami piaski zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych, namuły den dolinnych i staro- rzeczy, gytia i torfy. Torfy wyst ępuj ą tak Ŝe w zagł ębieniach wytopiskowych i rynnach polo- dowcowych. Mi ąŜ szo ści osadów holocenu nie s ą du Ŝe, zwykle osi ągaj ą 2-3 m. Jedynie mi ąŜ- szo ść piasków rzecznych i piasków tarasów zalewowych przekracza 10 m.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik udokumentowanych jest pi ętna ście złó Ŝ kopalin okruchowych piasków i Ŝwirów rzecznych tarasów nadzalewowych oraz wydmowych pia- sków kwarcowych. Wszystkie zło Ŝa nale Ŝą do kopalin pospolitych (Przeniosło, 2006). Pi ęć złó Ŝ piasków oraz piasków i Ŝwirów i jedno zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej zostały wybilansowane (tabela 1).

1. Piaski i Ŝwiry

W miejscowo ści Górna Grupa skoncentrowane s ą nast ępuj ące zło Ŝa piasków oraz pia- sków i Ŝwirów udokumentowane w kat. C 1 „Grupa III” (Zieniuk-Hoza, 2006), „Grupa IV” (śurak, 1998), „Górna Grupa II” (Paprocka, 2005a), „Górna Grupa III” (Kudli ńska, 1995), „Grupa V” (Zieniuk-Hoza, 2004), „Górna Grupa V” (Paprocka, 2005b), „Górna Grupa IV” (Pa- procka, 2003), „Górna Grupa VI”I (Zieniuk-Hoza, 2007), „Górna Grupa VI” (Po źniak, 2006) oraz kart ą rejestracyjn ą – (kategoria C 1 przypisana umownie). - „Stare Marzy I (Kudli ńska, 1992) i „Grupa” (Michalak, Dworak, 1980). Zło Ŝa „Grupa III” oraz „Górna Grupa II” uzupeł- niono dodatkami opracowanymi tak Ŝe w kategorii C 1. W pobli Ŝu miejscowo ści Mniszek udokumentowano dwa zło Ŝa: w kat. C 1 „Mniszek V” (Dudziak, 1998) oraz kart ą rejestracyjn ą (kategoria C 1 przypisana umownie) zło Ŝe „Mniszek IV” (Urba ński, 1983). Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik przewa Ŝaj ą zło Ŝa piasków, tylko w jednym z nich „Mniszek IV” wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry, a w zło Ŝu „Stare Marzy I” warstwa piasków i Ŝwirów zalega w sp ągu osadów piaszczystych. Piaski oraz piaski i Ŝwiry s ą wykorzystywane w budownictwie (zaprawy murarskie) oraz w drogownictwie (nasypy drogowe, podsypki pod konstrukcje drogowe, mieszanki mineralno-asfaltowe, stabilizacje gruntu cementem oraz stabilizacje mechaniczne). S ą to głównie zło Ŝa suche, z wyj ątkiem „Górnej Grupy V”, „Gór- nej Grupy VI” i „Brankówki I”, które s ą cz ęś ciowo zawodnione. Nadkład nad zło Ŝami nie jest du Ŝy. Stanowi ą go gleba („Grupa”, „Stare Marzy I”, „Grupa V” i „Górna Grupa IV”), gleba, Ŝwir zagliniony („Grupa III”), gleba i piaski, czasami zaglinione („Górna Grupa II” pole południowe, „Mniszek IV”, „Górna Grupa V” i „Barn- kówka I”), gleba, nasypy, piaski pylaste, piaski i Ŝwiry zaglinione („Mniszek V”, „Górna Grupa V”, Górna Grupa VII”, „Górna Grupa VI”). Nadkład został zdj ęty z nad złó Ŝ: „Grupa IV”, „Górna Grupa III” oraz pola północnego zło Ŝa „Górna Grupa II”.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek kom- geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) kopaliny konfliktowo ści na kopaliny giczno- (tys. ton) złoŜa zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Grupa III p Q 277 C1 G - Skb, Sd 4 A -

2 Grupa IV p Q 441 C1 G - Skb, Sd 4 A -

3 Górna Grupa II p Q 1945 C1 G - Skb, Sd 4 A -

4 Górna Grupa III p Q 163 C1 Z - Sb 4 A -

5 Grupa p Q 208 C1 * Z - Sd 4 A -

6 Mniszek IV pŜ Q 0 * C1 * Z - Sd 4 B L 11 11 7 Mniszek V p Q 72 C1 Z - Skb, Sd 4 B L

8 Stare Marzy I p, p Ŝ Q 8 C1* Z - Skb, Sd 4 B K Wymiary Dolne – 9 pki Q 3031 C N - Sb 3 B L, K Podwiesk 2

10 Grupa V p Q 2296 C1 G - Skb, Sd 4 A -

11 Górna Grupa V * p Q 7776,4 ** C1 G - Skb, Sd 4 A -

12 Górna Grupa IV p Q 351 C1 G - Skb, Sd 4 A -

13 Górna Grupa VII * p Q 1614,89 ** C1 G - Skb, Sd 4 A -

14 Górna Grupa VI * p Q 1189,63 ** C1 G - Skb, Sd 4 A -

15 Brankówka I p Q 77 C1 G * - Skb, Sd 4 B K - Mniszek p Q - - ZWB ------Grupa pŜ Q - - ZWB ------Grupa II pŜ Q - - ZWB - - - - -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - Górna Grupa pŜ Q - - ZWB ------Mniszek pŜ Q - - ZWB ------Kalinkowa – Grudzi ądz II i (ic) Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – zło Ŝe nieuj ęte w Bilansie; Rubryka 3: pki – piaski kwarcowe do betonów komórkowych, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 5: * – zgodnie z operatem ewidencyjnym w zło Ŝu pozostało około 25 tys. ton piasków, ** – zasoby niefiguruj ące w Bilansie wg stanu na 31.12.2005 r.;

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C 2; zło Ŝa rejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1*; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych), * – zło Ŝe przygotowane do podj ęcia eksploatacji; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych; Rubryka 10: zło Ŝa: 3 – rzadkie, tylko w regionie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe, 4 – powszechnie, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe;

12 12 Rubryka 12: L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu.

Parametry geologiczno-górnicze i wybrane jako ściowe omawianych złó Ŝ zostały zesta- wione w tabeli 2. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i wybrane jako ściowe piasków oraz piasków i Ŝwirów

Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe

Zawarto ść Grubo ść Stosunek Mi ąŜ szo ść Nr złoŜa Punkt piaskowy pyłów Nazwa Powierzchnia nadkładu grubo ści złoŜa na od-do mineralnych zło Ŝa (ha) od-do nadkładu do od-do mapie średnia od-do średnia mi ąŜszo ści średnia (%) średnia (m) zło Ŝa N/Z (m) (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 0,0-0,8 2,5-19,2 85,9-98,4 1,4-2,3 1 Grupa III 2,46 0,02 0,3 13,4 95,2 1,8 - 1,8-16,0 87,4-98,4 0,7-2,9 2 Grupa IV 3,23 0,0 0,0 7,6 94,8 1,7 pole I 9,40-pole I 0,0-1,8 7,0-27,7 85,2-100,0 0,6-2,2 0,002 Górna 0,06 25,93 96,9 1,0 3 Grupa II 2,53 – pole II pole II 11,93 - 0,0-15,4 88,4-100,0 0,7-1,3 0,0 (pole I+II) 0,0 6,51 97,1 1,0 - 0,4-18,1 86,55-99,53 0,3-1,3 4 Górna 2,91 0,0 Grupa III 0,0 10,0 95,0 0,6 0,0-0,5 - 58,25-99,7 0,4-2,0 5 Grupa 1,71 0,025 0,2 8,0 91,78 0,75 0,3-3,7 2,7-12,2 54,6-77,0 0,4-1,4 6 Mniszek IV 1,49 0,13 1,4 6,8 70,0 0,8 0,2-0,7 3,8-8,6 98,9-99,9 1,2-2,5 7 Mniszek V 1,12 0,07 0,4 5,2 99,6 1,8 piaski 0,007 0,2-0,4 5,0-9,8 76,3-99,9 0,7-3,6 0,04 Stare 0,2 5,0 91,1 1,9 8 Marzy I piaski i Ŝwiry 0,145 0,8-1,4 3,0-8,8 52,5-86,3 1,8-9,3 0,04 1,1 3,0 70,0 - 0,1-0,3 19,1-20,5 76,1-86,3 0,9-2,3 10 Grupa V 6,27 0,012 0,24 19,9 80,0 1,3 0,0-3,0 9,5-20,0 79,3-99,3 0,4-3,0 11 Górna 24,42 0,03 Grupa V 0,44 18,48 93,79 1,06 0,0-1,5 4,5-13,0 91,2-93,2 2,4-5,1 12 Górna 1,97 0,09 Grupa IV 0,5 9,0 92,1 3,5 Górna 0,0-2,5 6,5-20,0 59,7-100,0 1,6-2,9 13 6,10 0,1 Grupa VII 1,2 16,3 93,6 2,3 0,0-0,90 7,3-20,0 92,2-100,0 1,6-3,4 14 Górna 4,37 0,02 Grupa VI 0,30 15,23 99,0 2,3 0,5-1,3 8,1-9,5 100,0-100,0 0,1-0,2 15 Brankówka I 0,50 0,05-0,16 0,9 8,82 100,0 0,18 Rubryka 7: Punkt piaskowy - zwarto ść ziarn o średnicy powy Ŝej 2 mm

13 Omówione zło Ŝa w przewadze s ą małokonfliktowe za wyj ątkiem poło Ŝonych w obr ębie lasów i na obszarze „Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego”: „Mniszek IV”, „Mniszek V”, „Stare Marzy I” i „Brankówka I”.

2. Piaski kwarcowe

W pobli Ŝu miejscowo ści Dolne Wymiary i Podwiesk udokumentowano zło Ŝe piasków kwarcowych „Wymiary Dolne-Podwiesk” w obr ębie dwóch pól w kategorii C 2 (Marciniak, 1972 b). Powierzchnia pola zachodniego wynosi 38,6 ha, pola wschodniego - 12,3 ha, a całe zło Ŝe zajmuje 50,9 ha. Nadkład zło Ŝony z gleby i piasku z humusem w polu zachodnim wynosi od 0,0 do 1,7 m, średnio 0,5, a w polu wschodnim - od 0,1 do 0,7 m, średnio 0,3 m. N:Z w polu zachodnim osi ąga średnio warto ść 0,08, a w polu wschodnim - 0,05. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa w polu zachodnim waha si ę od 2,0 do 13,5 m, średnio 6,01 m, a w polu zachodnim - od 2,0 do 13,2 m, średnio 5,79 m. Parametry jako ściowe kopaliny w polu zachodnim przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść SiO 2 wynosi od 94,98 do 96,17%, średnio 95,64%, oraz cz ęś ci pylastych i ilastych od 0,1 do 0,4%, średnio 0,16%. Natomiast w polu wschodnim zawarto ść SiO 2 waha si ę od 95,73 do 96,62%, średnio 95,91% i cz ęś ci pylastych i ilastych od 0,2 do 0,5%, średnio 0,27%. W obu polach kopalina nie zawiera zanieczyszcze ń obcych, a zanieczyszczenia organiczne wyst ępuj ą w ilo ściach śladowych. Zło Ŝe jest suche. Kopalina znajdzie zastosowanie przy produkcji betonów komórkowych. Zło Ŝe jest konfliktowe, gdy Ŝ jego obszar porastaj ą lasy oraz poło Ŝone jest w obr ębie „Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego”. Skal ę konfliktu z elementami środowiska i klas ę ich ochrony uzgodniono z geologiem Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik aktualnie eksploatowane s ą zło Ŝa piasków „Grupa III”, „Grupa IV”, „Grupa V”, „Górna Grupa II”, „Górna Grupa IV”, „Górna Grupa V”, „Górna Grupa VI” oraz „Górna Grupa VII”. Do podj ęcia wydobycia przygotowane jest zło Ŝe Brankówka I”. Wydobycie ze złó Ŝ „Grupa”, „Górna Grupa II- Pole I”, „Górna Grupa III”, „Mniszek IV”, „Mniszek V” i „Stare Marzy I” zostało zaniechane. Zło Ŝa „Grupa III” i „Grupa IV” nale Ŝą do osób fizycznych, które uzyskały koncesje na wydobywanie kruszywa naturalnego wa Ŝne do 2013 r. Koncesja okre śliła wspólny obszar górniczy o powierzchni 6,6 ha i teren górniczy o powierzchni 10,5 ha dla obydwu złó Ŝ. Wy- dobycie odbywa si ę w wyrobiskach suchych, wgł ębnych. Kopalina nie podlega przeróbce.

14 Zło Ŝe „Grupa V” nale Ŝy równie Ŝ do osoby fizycznej, która otrzymała koncesj ę wa Ŝną do 31.12.2034 r. na wydobywanie kopaliny. Obszar i teren górniczy zło Ŝa wynosz ą odpowiednio 6,3 ha i 7,0 ha. Eksploatacja odbywa si ę wyrobiskiem wgł ębnym, suchym. Kopalina nie podlega przeróbce. Koncesj ę wa Ŝną do 2017 r. na wydobycie piasków ze zło Ŝa „Górna Grupa VII” otrzy- mała osoba fizyczna. Utworzony obszar i teren górniczy zajmuj ą 6,1 ha. Wydobycie prowadzone jest w wyrobisku wgł ębnym, suchym. Kopalina nie jest poddawana przeróbce. Zło Ŝa „Górna Grupa II” i „Górna Grupa IV” eksploatuje Zakład Eksploatacji Kruszywa „TERRA” K.W. z Górnej Grupy. Koncesja na wydobycie ze zło Ŝa „Górna Grupa II” wa Ŝna jest do 2016 r., a dla zło Ŝa „Górna Grupa IV” do 2011 r. Obszar i teren górniczy dla zło Ŝa „Górna Grupa II” wyznaczono oddzielnie dla pola północnego i południowego. W polu pół- nocnym zło Ŝa „Górna Grupa II” obszar górniczy zajmuje 4,3 ha, a w południowym – 9,6 ha. Tereny górnicze odpowiednio wynosz ą 4,3 ha i 13,6 ha. Obecnie eksploatacja odbywa si ę tylko w polu północnym, wyrobiskiem wgł ębnym, suchym. Wyrobisko południowe nie zosta- ło zrekultywowane. Kopalina nie jest poddawana przeróbce. Obszar górniczy zło Ŝa „Górna Grupa IV” wynosi 1,98 ha, a terenu górniczego – 2,6 ha. Eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku suchym, wgł ębnym. Kopalina wywo Ŝona jest bez przeróbki. Zło Ŝe „Górna Grupa V” jest eksploatowane przez spółk ę z o.o. EKOTANK z siedzib ą w Osiu, która otrzymała koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa wa Ŝną do 2036 r. Obszar i teren górniczy zło Ŝa zajmuj ą odpowiednio 24,4 i 28,5 ha. Eksploatacja odbywa się wyrobiskiem wgł ębnym spod wody. Kopalina nie jest poddawana przeróbce. Zło Ŝe piasków „Brankówka I” zostało przygotowane do podj ęcia eksploatacji. Koncesj ę wa Ŝną do 2010 r. uzyskała osoba fizyczna. Obszar górniczy wyznaczono na powierzchni 0,5 ha, a teren górniczy – 1,2 ha. Zgoda na eksploatacj ę obejmuje tylko północny rejon zło Ŝa. Eksploatacj ę ze złó Ŝ „Stare Marzy I”, „Mniszek IV”, „Górna Grupa III” i „Mniszek V” oraz z południowego rejonu zło Ŝa „Górna Grupa II” zako ńczono w latach 1996-2005. Po eksploatacji pozostały suche wyrobiska, które obecnie s ą poro śni ęte traw ą, krzewami i drzewami. Zło Ŝa ulegaj ą samorekultywacji. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Grupa” eksploatowane było w bardzo małym stopniu. W czasie wizji terenowej nie stwierdzono śladów wyrobiska. Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik pi ęć złó Ŝ piasków oraz piasków i Ŝwirów i jedno zło Ŝe iłów na potrzeby ceramiki budowlanej zostały wybilansowane. Po ich eksploatacji pozostały wyrobiska samoczynnie zrekultywowane (poro śni ęte traw ą i drzewami).

15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Grudzi ądz-Rudnik był terenem prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego, iłów i glin na potrzeby ceramiki budowlanej, torfów i kredy jeziornej. Na podstawie wyników tych prac wyznaczono dwa obszary prognostyczne piasków oraz jeden iłów ceramiki budowlanej (tabela 3). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Parametry kompleksu Numer Po- Wiek Średnia jako ściowe litologiczno- Zasoby Zasto- obszaru wierzch- Rodzaj kompleksu grubo ść kopaliny surowcowego w kat. D sowanie na nia kopaliny litologic zno - nadkładu 1 od – do (tys. m 3) kopalin mapie (ha) surowc owego zawarto ść (m) (%) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 margiel: 0,000-0,143 2,0 – 7,6 I 21 i (ic) Q 1,3 997 Scb frakcja ilasta: 21-33 4,7 frakcja <2 mm: 74,5- 99,2 5,0 – 9,8 II 1 p Q 0,3 78 Skb, Sd pyły mineralne: 0,7- 7,8 3,6 frakcja <2 mm: 51,8- 99,1 5,4 – 13,3 III 20 p Q 0,5 1 900 Skb, Sd pyły mineralne: 0,7- 9,5 9,3 Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Scb – ceramiki budowlanej, Sd – drogowe, Skb - kruszyw budowlanych

Obszar prognostyczny, oznaczony numerem I, iłów przydatnych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej poło Ŝony jest w pobli Ŝu miejscowo ści Stare Marzy. Wyznaczono go na podstawie materiałów uj ętych w niezatwierdzonej dokumentacji geologicznej w kategorii C 2 zło Ŝa surowca ilastego do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej (Liwska, 1994). W wyznaczonym obszarze prognostycznym na powierzchni około 21 ha, pod średnim nadkładem 1,34 m, zalegaj ą iły i mułki ilaste o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 7,6 m. Charakteryzuj ą si ę one bardzo mał ą zawarto ści ą marglu, maksymalnie do 0,143%. Tworzywo ceramiczne wypalone w temperaturze 950 oC charakteryzuje si ę nasi ąkliwo ści ą w przedziale od 14,1 do 22,7%, wytrzymało ści ą na ściskanie od 7,1-29,9 MPa oraz mrozoodporno ści ą od 9 do 25 cykli. Ich zasoby oceniono na 997 tys. m 3. Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie do produkcji wyro- bów grubo ściennych. Obszary prognostyczne piasków wyznaczono w rejonie miejscowo ści Górna Grupa oraz w granicach miasta Grudzi ądz na podstawie wyników prac przeprowadzonych w pobli Ŝu projektowanej autostrady północ-południe na odcinku Warlubie-Lubicz (Kudlaszczyk i inni, 1982).

16 Obszar prognostyczny II zlokalizowano na południe od Górnej Grupy. Jego powierzchnia wynosi około 1 ha. Nadkład ma grubo ści 0,3 m. Mi ąŜ szo ść piasków waha si ę od 5,0 do 9,8 m. Zawarto ść ziarn poni Ŝej 2 mm mie ści si ę w przedziale od 74,5 do 99,2%. Zasoby pia- sków ocenia si ę na około 78 tys. m 3. B ędą mogły by ć wykorzystane zarówno w drogownictwie jak i budownictwie. Obszar prognostyczny III o powierzchni 20 ha znajduje si ę w północno-zachodniej cz ę- ści terenu miasta Grudzi ądz. Nadkład nad piaskami o grubo ści od 5,4 do 13,3 m ma średnio 0,5 m. Zawarto ść ziarn poni Ŝej 2 mm wynosi od 51,8 do 99,1%. Zasoby piasków 1 900 tys. m3 znajd ą zastosowanie w drogownictwie i budownictwie. Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego (piasków i Ŝwirów) w granicach arkusza prowadzono w pobli Ŝu miejscowo ści Dubielno (Marciniak, 1990a), Czaple (Pe- szkowska, Strzelczyk, 1974), Mniszek, (Urba ński, 1982 oraz Gul, 1982), Stare Marzy (Mar- ciniak, 1970), Nowe Marzy (Wojciechowska, 1979) oraz Taszewko, Świ ęte - Grabowiec, Mniszek, Górna Grupa, Stare Marzy, Wi ąskie Piaski - Dragacz (Rydygier, Zieniuk-Hoza, 1988), jak równie Ŝ na południe od Wisły w pobliŜu Grudzi ądza-Rz ądz (Marciniak, 1971b) i Sarnowa (Sylwestrzak, 1975). Wyniki tych prac uznano za negatywne. Nawiercono gliny zwałowe, piaski zaglinione lub piaski i Ŝwiry o małej mi ąŜ szo ści wyst ępuj ące pod znacznym nadkładem. Na południe od obszaru poło Ŝonego w pobli Ŝu miejscowo ści Świ ęte - Grabowiec odwiercono na potrzeby projektowanej autostrady otwory, które nie stwierdziły osadów piaszczysto-Ŝwirowych (Kudlaszczyk i in., 1982). Rejon ten równie Ŝ uznano za negatywny. W s ąsiedztwie miejscowo ści Czapelki i Sartowice Dolne (Marciniak, 1990c), Dragacz i Ta- szewko (Lichwa, Piwocka, 1981) oraz Taszewa (Kornowska, 1971) poszukiwano iłów przydatnych w ceramice budowlanej do produkcji wyrobów cienko ściennych, a w s ąsiedztwie, Gogolina (Marciniak, 1971a) oraz Wabcza (Marciniak, 1972a) - glin odpowiadaj ących wy- mogom ceramiki budowlanej. Rezultaty tych prac były negatywne. Nie nawiercono utworów ilastych lub nawiercone iły i gliny wyst ępowały pod du Ŝym nadkładem. Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy jeziornej wykonano w zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, w pobli Ŝu miejscowo ści Czaple (Komorska, Śli Ŝewska, 1961). śaden z odwierconych otworów nie stwierdził wyst ępowania kredy jeziornej. Na obszarze omawianego arkusza torfy wyst ępuj ą na obszarach chronionych i z tego wzgl ędnie nie zostały uj ęte w potencjalnej bazie zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, red., 1996).

17 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Grudzi ądz-Rudnik poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły. Północna cz ęść arkusza odwadniana jest głównie przez rzek ę M ątaw ę i jej dopływy. Płynie ona z północy w kierunku Wisły, prawie równolegle do niej, na północny wschód i północ. W pobli Ŝu Le- śnictwa Mniszek M ątawa opuszcza swoj ą dolin ę i sztucznym korytem skierowana jest do wsi Świ ęte (młyn) i do jeziora o tej samej nazwie. Dawn ą dolin ą M ątawy płynie ciek o nazwie Stary Rów albo Stara M ątawa. Kilometr poni Ŝej Jeziora Świ ętego wpływa do doliny Wisły, gdzie wł ączona jest w system licznych rowów melioracyjnych. Rejon Jeziora Bielskiego to zlewnia rzeki Huty, prawobrze Ŝnego dopływu M ątawy - przechodz ącego z arkusza Nowe. Niewielki fragment powierzchni arkusza - na zachód od Dolnej Grupy, zajmuje zlewnia trze- ciego rz ędu rzeki Raczki - lewobrze Ŝnego dopływu M ątawy. Lewobrze Ŝna zlewnia przyrzecza Wisły, w cz ęś ci zachodniej, rozci ąga si ę od Jeziora Bielskiego a Ŝ po Sartowice Dolne, z wyj ątkiem rejonu Wi ąga, gdzie wyst ępuje niewielki wy- cinek zlewni Wdy. Na tym obszarze zlewnia przyrzecza drenowana jest przez Czerwon ą Wo- dę i jej dopływy. Cz ęść środkowa i zachodnia lewobrze Ŝnego przyrzecza Wisły rozci ąga si ę do drogi ł ącz ącej kilka miejscowo ści na trasie Sartowice Dolne-Dragacz. Wyst ępuje tu szereg zbiorników wodnych starorzecza Starej Wisły. Kanał Główny płynie z południowego zachodu na północny wschód i uchodzi do Wisły przed Grudzi ądzem. Jego zlewnia poło Ŝona jest w zmeliorowanej dolinie Wisły. Liczne rowy melioracyjne odprowadzaj ą wody gruntowe wypływaj ące u podnó Ŝa zbocza doliny. Wyso- czyzna morenowa pomi ędzy: Rybie ńcem, Now ą Wsi ą Chełmi ńsk ą, Paparzynem i Pi ątkowem nale Ŝy do zlewni drugiego rz ędu bezimiennego dopływu spod Dubielna. Według podziału hydrograficznego Polski Kanał Główny i dopływ spod Dubielna tworz ą jedn ą zlewni ę, która w dolinie Wisły przyjmuje nazw ę Kanału Głównego. Prawobrze Ŝnymi dopływami Kanału Głównego s ą Młynówka i Rudniczanka (Marsza). Zlewnia Młynówki, wyznaczona do mostu na drodze Chełmno - Grudzi ądz, obejmuje połu- dniowo-wschodni ą cz ęść arkusza. Poni Ŝej mostu, podobnie jak dopływ spod Dubielna, wł ą- czona jest w system melioracyjny Kanału Głównego. We wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępu- je zlewnia Rudniczanki (Marszy). Na terenie arkusza jeziora zajmuj ą niewielk ą cz ęść powierzchni. Najwi ększym z nich jest Jezioro Rudnickie Wielkie o całkowitej powierzchni 160,9 ha. Tylko zachodnia cz ęść tego zbiornika wyst ępuje na arkuszu Grudzi ądz-Rudnik (Ja ńczak, 1997). Średnia gł ęboko ść

18 jeziora wynosi 4,4 m, najwi ększa gł ębia 11,9 m. Drugim co do wielko ści jest Jezioro Bielskie o powierzchni 47,6 ha, gł ęboko ści średniej 2,2 m i maksymalnej 3,6 m. Najgł ębszym jest Je- zioro Radon. Jego gł ęboko ść średnia wynosi 5,1 m, a maksymalna - 12,5 m i cho ć zajmuje niewielk ą powierzchni ę 10,3 ha, obj ętości ą zbli Ŝone jest do Jeziora Robakowskiego, którego powierzchnia wynosi 24,6 ha, lecz jest o połow ę płytsze ( średnia gł ęboko ść wynosi 2,4 m, a maksymalna gł ęboko ść - 5,7 m). Wody powierzchniowe (płyn ące) omawianego rejonu obj ęte s ą monitoringiem nale Ŝą- cym do sieci krajowej i regionalnej. Badania ich czysto ści prowadzone s ą przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy ( Ślachciak, Goszczy ński, red., 2006). Wyniki bada ń wykazuj ą, Ŝe na arkuszu Grudzi ądz-Rudnik brak jest wód o I i II klasie jako ści. Badane w roku 2005 wody rzeki Wisły w punkcie pomiarowym w Sartowicach (km 822,0) wykazały ich zadowalaj ącą jako ść , odpowiadaj ącą III klasie jako ści (Rozporz ądzenie..., 2004). Punkt pomiarowy zlokalizowany na dopływie przy uj ściu do Kanału Głównego w miejscowo ści Dolne Wymiary charakteryzuje si ę IV klas ą jako ści, natomiast wody rzeki śacka badane w punkcie Wabcz - V klas ą jakości. Badaniami czysto ści jezior omawianego arkusza obj ęto w 2005 r. tylko wody Jeziora Wielkiego Rudnickiego, które wykazały ich pozaklasow ą jako ść . Główn ą przyczyn ą takiego stanu jest silna antropopresja zwi ązana z wyst ępowaniem terenów rolnych oraz niekorzystne warunki morfologiczne jeziora. W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w 2000 r. stwierdzono w jeziorze jedynie obniŜenie koncentracji fosforu całkowitego w warstwie po- wierzchniowej oraz ograniczenie wielko ści produkcji pierwotnej. Nie zaobserwowano natomiast wzrostu przezroczysto ści wód. St ęŜ enia zwi ązków azotu w latach 2000-2005 pozostały na zbli Ŝonym poziomie. Ze wzgl ędu na powierzchni ę i funkcj ę rekreacyjn ą jezioro zostało wyznaczone jako jednolita cz ęść wód powierzchniowych, co wi ąŜ e si ę z uzyskaniem ich do- brego stanu ekologicznego do 2015 r. w wyniku działa ń rekultywacyjnych. Wysi ęki i źródła pojawiaj ą si ę okresowo na wysokim, prawobrze Ŝnym stoku doliny Wi- sły. Zwi ązane s ą one najcz ęś ciej z pierwszym poziomem wodono śnym i płytkim wyst ępowa- niem utworów słabo przepuszczalnych. Jedno z takich źródeł znajduje si ę powy Ŝej osady Ma- łe Łunawy. Na rzece M ątawie, w rejonie osady Świ ęte, znajduje si ę mała elektrownia wodna, której wła ściciel posiada pozwolenie wodnoprawne na pi ętrzenie i pobór wód tej rzeki. Równie Ŝ świrownia „Wisła” ma pozwolenie wodnoprawne na wydobycie kruszywa z dna rzeki powy- Ŝej mostu w Grudzi ądzu.

19 2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne arkusza Grudzi ądz-Rudnik opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Rudnik oraz tekstu obja śniaj ącego (Chmie- lowska, 1997). Omawiany teren według regionalizacji hydrogeologicznej zwykłych wód podziemnych Polski (Paczy ński, 1993) nale Ŝy do regionu V – pomorskiego i regionu I – mazowieckiego. Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym omawianego rejonu jest pi ętro czwartorz ędowe. Pi ętro trzeciorz ędowe rozpoznane na północy ma tylko znaczenie lokalne. Kr ąŜ enie wód odbywa si ę w obr ębie wysoczyzn: pojezierza Południowopomorskiego i Chełmi ńsko- Dobrzy ńskiego, rozdzielonych dolin ą Wisły. W dolinie Wisły pi ętro czwartorz ędowe reprezentowane jest przez jeden ci ągły poziom wodono śny, a na wysoczyznach dwa nieci ągłe poziomy wodono śne, umownie nazwane górnym i dolnym. Górny poziom wodono śny charakteryzuje swobodne zwierciadło wody, wyst ępuj ące na gł ęboko ści od 25 do 46 m, tylko w nielicznych przypadkach pozostaje ono pod niewiel- kim ci śnieniem. Powierzchnia zwierciadła wody układa si ę na rz ędnych od 16 m n.p.m. na północy (Górna Grupa) do 68 m n.p.m. na północnym zachodzie (Taszewo) i 68- 75 m n.p.m. na południowym wschodzie (Kraj ęcin, Działowo). Wydajno ści poszczególnych studni wynosz ą od 4 do 78 m 3/h, średnio 32 m 3/h, a depresje od 1,2 do 9 m, średnio 4,2 m. Strop ujmowanych warstw wodono śnych poziomu dolnego znajduje si ę na gł ęboko ściach wi ększych od 50 m (rz ędne od -0,2 do +48). Na południu, w obszarze Pojezierza Chełmi ń- skiego, rejon Trzebiełuch, osi ąga on gł ęboko ść 110,5 m (rz ędna - 28). Tu te Ŝ poziom dolny wyklinowuje si ę, co powoduje, Ŝe w południowej cz ęś ci Pojezierza Chełmi ńskiego wyst ę- puje tylko górny poziom wodono śny. Dolny czwartorz ędowy poziom wodono śny, w cz ęś ci północno-zachodniej arkusza, jest głównym poziomem u Ŝytkowym. Zwierciadło wody omawianego poziomu ma charakter napi ęty, o średnim ci śnieniu 144 kPa i maksymalnym 620 kPa (Trzebiełuchy). Jedynie w rejonie Wi ąg woda na gł ęboko ści 64 m ma zwierciadło swobodne. Poziom statycznego zwierciadła wody układa si ę na wysoko ści: 18-25 m n.p.m. - na północy i 30-35 m n.p.m. - na południu. W rejonie Czapli, gdzie wody pi ętra czwartorz ędowego pozostaj ą w kontakcie hydraulicznym z wodami pi ętra trzeciorz ędowego, zwier- ciadło stabilizuje si ę na rz ędnej 62,6 m n.p.m. Wydajno ści eksploatacyjne studni poziomu dolnego s ą nieco mniejsze od poziomu gór- nego, a depresje wi ększe. Średnia wydajno ść wynosi 21 m 3/h, a średnia depresja 6,2 m.

20 Współczynniki filtracji utworów wodono śnych obu poziomów s ą podobne i mieszcz ą si ę w przedziale od 2,5 m/dob ę do 44 m/dob ę. Jedyny otwór, ujmuj ący wody pi ętra trzeciorz ędowego, który znajduje si ę w rejonie Czapelek, eksploatuje wod ę z warstwy wodono śnej o mi ąŜ szo ści 12,5 m, zalegaj ącej na gł ęboko ści od 86 do 101 m. Zwierciadło wody jest napi ęte, o ci śnieniu 330 kPa i stabilizuje si ę na gł ęboko ści 53 m poni Ŝej terenu (rz ędna 33 m n.p.m.). Otwór ten eksploatowany jest z wydajno ści ą powy Ŝej 30 m 3/h, przy depresji 22 m. Współczynnik filtracji wynosi 3,8 m/dob ę. Wody pi ętra czwartorz ędowego na obszarze wysoczyzn to wody słodkie o średniej su- chej pozostało ści 290 mg/dm 3 - w warstwie górnej i 390 mg/dm 3 - w warstwie dolnej. S ą one średnio twarde i twarde, o podwy Ŝszonych zawarto ściach Ŝelaza i manganu. Wody z obszaru doliny Wisły s ą gorszej jako ści, mieszcz ą si ę w grupie wód słodkich i o podwy Ŝszonej mine- ralizacji, średnia sucha pozostało ść wynosi 540 mg/dm 3, a maksymalna 970 mg/dm 3. Nale Ŝą do wód od średnio twardych do bardzo twardych, o podwy Ŝszonych i wysokich zawarto- ściach Ŝelaza i manganu (do 26 mg/dm 3 Fe i 5 mg/dm 3 Mn). Na arkuszu Grudzi ądz-Rudnik znajduj ą si ę trzy nieudokumentowane główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). W okolicy miejscowo ści Wi ąg jest to czwartorz ędowy zbiornik dolinowo-morenowy rzeki dolnej Wdy o numerze 130, w rejonie Górnej Grupy i Grudzi ądza - czwartorz ędowy zbiornik dolina rzeki dolna Osa o numerze 129, a na południowym zachodzie (okolice Rybieniec) - czwartorz ędowy zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno o numerze 131 (Kleczkowski, 1990). Obszar tych zbiorników podlega warunkom najwy Ŝszej ochrony (ONO), a otulina zbiorników 130 i 129 - wysokiej ochronie (OWO) (fig. 3). Na omawianym arkuszu zlokalizowano dwadzie ścia jeden uj ęć wód podziemnych ujmuj ących wody z utworów czwartorz ędowych i jedno – z utworów trzeciorz ędowych. Pi ęć z nich znajduje si ę w Grudzi ądzu. Tylko jedno uj ęcie, nale Ŝą ce do Zakładu Wodoci ągów, poło Ŝone na terenie Grudzi ądza, ma wyznaczon ą stref ę ochrony po średniej, która została za- twierdzona przez Dyrektora Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku rozpo- rządzeniem nr 2/2006 r. z dnia 21.03.2006 r., (Dz. U. Woj. Pomorskiego nr 41 z dn. 30.03.2006 r. poz. 688). Fragment tej strefy przechodzi z s ąsiedniego arkusza Grudzi ądz.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Grudzi ądz-Rudnik na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg. A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku poro- wym; 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 129 – dolina rzeki dolna Osa, czwartorz ęd (Q); 130 – zbiornik rzeki dolna Wda, czwartorz ęd (Q); 131 – zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 244 – Grudzi ądz- Rudnik, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

22 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 244- dian) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Grudzi ądz- w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Rudnik arkuszu 244- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Grudzi ądz- Metale Rudnik N=5 N=5 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5-63 40 25 Cr Chrom 50 150 500 1-9 5 5 Zn Cynk 100 300 1000 13-48 37 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-8 6 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-13 6 3 Pb Ołów 50 100 600 5-15 11 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,14 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 244- Grudzi ądz- 1) grupa A Rudnik w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktual nego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 5 z wył czeniem gruntów pod staw ami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 244- Grudzi ądz-Rudnik do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

23 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, kobalt, cynk, mied ź, nikiel i ołów. W przypadku miedzi i niklu wzbogacenie jest dwukrotne, natomiast baru około dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych.

24 Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartości PEL .

25 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie M Ś* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zasto- sowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

26 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu badane zbadane zostały osady jeziora Rud- nickiego Wielkiego. Osady te charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków i s ą to st ęŜ enia ni Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Mini- stra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one takŜe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Rudnickie Wielkie Pierwiastek 2005 r. Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 14 Cynk (Zn) 49 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 10 Nikiel (Ni) 9 Ołów (Pb) 11 Rt ęć (Hg) 0,04

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

27 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Dla opisywanego arkusza wszystkie punkty pomiarowe wzdłu Ŝ wschodniej kraw ędzi zostały zlokalizowane na s ąsiaduj ącym arkuszu – Grudzi ądz (245). Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą silnie zró Ŝni- cowane i wahaj ą si ę w granicach od około 13 do prawie 50 nGy/h. W południowej cz ęś ci profilu zaznacza si ę strefa wyra źnie obni Ŝonych warto ści dawki. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 30 nGy/h, co jest warto ści ą zbli Ŝon ą do warto ści średniej dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści dawki równie Ŝ s ą silnie zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od 22 do ponad 45 nGy/h. W cz ęś ci północnej s ą zdecydowanie ni Ŝsze ni Ŝ w cz ę- ści południowej. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Niskie warto ści dawki promieniowania gamma, w granicach od 13 do około 22 nGy/h, zwi ązane s ą z osadami rzecznymi doliny Wisły, które wyst ępuj ą w postaci szerokiej wst ęgi ci ągn ącej si ę z południowego-zachodu na północny-wschód arkusza oraz z piaskami i Ŝwira- mi wodnolodowcowymi oraz piaskami i Ŝwirami rzecznymi, które wyst ępuj ą na północ i południowy-wschód od doliny Wisły. Wy Ŝsze warto ści dawki, przekraczaj ące 30 nGy/h, zwi ązane s ą z obecno ści ą glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Wyst ępuj ą one wzdłu Ŝ zachodniej kraw ędzi arkusza w północnej jego cz ęś ci oraz zajmuj ą cał ą południow ą cz ęść arkusza. Warto ści te nie stwarzaj ą zagro Ŝenia radiologicznego, mog ą natomiast wska- zywa ć na obszarach wyst ępowania glin zwałowych (zwłaszcza o charakterze piaszczysto- Ŝwirowym) na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych koncentracji promieniotwórczego gazu – radonu.

28 St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,1 do ponad 2,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego s ą one nieco wy Ŝsze i wahaj ą si ę od około 0,2 do prawie 5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. 244W PROFIL ZACHODNI

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Grudzi ądz-Rudnik (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokali-

29 zacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9

. -7 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 10 gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą

30 obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami wył ącze ń bezwzgl ędnych, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP - plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Grudzi ądz-Rudnik Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chmielowska, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Grudzi ądz-Rudnik bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa Grudzi ądza b ędącego siedzib ą urz ędu miasta, gminy i starostwa powiatowe- go, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, stanowi ące w północnej cz ęś ci arkusza fragment Borów Tucholskich oraz wyst ępuj ące w du Ŝych kompleksach w cz ę- ści południowo-środkowej i wschodniej, - obszary obj ęte ochron ą prawn ą w systemie NATURA 2000 „Dolina Dolnej Wisły” (ptasia), - rezerwaty przyrody: „Grabowiec” i „ Śnie Ŝynka”, - obszary bagienne, podmokłe, źródliskowe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - obszary (do 250 m) wokół akwenów wodnych, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek Wisły, Starej Wisły, Małej Wisły, Czerwonej Wody, Mątawy, Młynówki, Rudnianki i mniejszych cieków. Obszary wył ączone bezwzgl ędnie stanowi ą około 70% powierzchni obj ętej arkuszem.

31 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano mułki, iły i piaski zastoiskowe fazy leszczy ńskiej i gliny zwałowe fazy pozna ńskiej stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich. Wykształcenie litologiczne serii zastoiskowej jest zmienne, nie tylko w profilu poziomym, ale i pionowym. Mog ą by ć wykształcone jako iły typu warwowego, wzgl ędnie poziomo warstwowane lub bezstrukturalne mułki o barwie jasno Ŝółtej, Ŝółtej i Ŝół- to-br ązowej. W wielu miejscach górn ą cz ęść mułów zalicza si ę do utworów lessopodobnych. Ich mi ąŜ szo ść jest bardzo ró Ŝna, od minimalnej do 10,0 m, maksymalnie 15,0 m. Ze wzgl ędu na niejednolite wykształcenie litologiczne osady te uznano za odpowiedni ą barier ę geologiczn ą jedynie dla odpadów oboj ętnych. Wyznaczony w ich obr ębie obszar preferowany pod lokalizacj ę składowisk znajduje si ę mi ędzy Wi ągiem i Sartowicami Dolnymi w gminie Świe- cie. Z uwagi na zmienno ść facjaln ą i ró Ŝnorodne wykształcenie litologiczne utworów tej serii obszary te wskazano jako o mniej korzystnych (zmiennych) warunkach pod lokalizacj ę skła- dowisk odpadów. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w strefie przypowierzchniowej wysoczyzn: płaskiej, o wysoko ściach wzgl ędnych do 2 m i nachyleniu do 2 0 (cz ęść północno zachodnia i północna) oraz falistej o wysokościach wzgl ędnych 2–5 m i nachyleniu około 5 0 (cz ęść południowa). S ą to gliny piaszczyste, br ązowe lub br ązowo-szare ze Ŝwirem i głazikami. Mi ąŜ szo ść glin jest bardzo zró Ŝnicowana. Najwi ększ ą, dochodz ąca do dwudziestu kilku metrów, stwierdzono w po- łudniowo wschodniej cz ęś ci terenu. Na pozostałym terenie mi ąŜ szo ść glin nie przekracza na ogół 10 m. Gliny fazy pozna ńskiej prawdopodobnie cz ęsto tworz ą wspólny poziom z mulasto- ilastymi glinami zwałowymi fazy leszczy ńskiej, którego ł ączna mi ąŜ szo ść wynosi maksymalnie 42,0 m. Na terenie gminy Je Ŝewo obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w rejonie Taszewa i Ostrowa oraz Białych. W gminie Świecie obszary wyznaczono w rejonie Czaple–Wi ąg–Jabłonkowa Droga. W rejonie miejscowo ści Białe i Wi ąg–Wybudowanie warunki geologiczne posadowie- nia składowisk s ą mniej korzystne. Na glinach zwałowych zalegaj ą ich eluwia, pozostało ści

32 z rozmycia stropowej cz ęś ci glin. Ich mi ąŜ szo ści s ą niewielkie, rzadko przekraczaj ą 2-3 m. Wyst ępuj ą w formie nadbudowanych piaszczystych pokryw, w partii stropowej piaski s ą dobrze przemyte, ku sp ągowi przechodz ą w piaski zaglinione z otoczakami i Ŝwirem, a nast ęp- nie w glin ę zwałow ą. W gminie Dragacz pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono obszar w rejonie miejscowo ści Stare Marzy–Nowe Marzy. W cz ęś ci południowej analizowanego terenu pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono obszary w gminie Stolno w rejonie Rybie ńca, mi ędzy Wabczem, Paparzynem, Za- lesiem, Sarnowem, Gorzuchowem i Oborami. W gminie Lisewo odpady oboj ętne b ędzie mo Ŝna składowa ć w rejonie Pi ątkowo– Kraj ęcin–Chrusty–Pniewite, a w gminie Płu Ŝnica w rejonie D ąbrówka–Działowo–Pł ąchawy. Obszar ten kontynuuje si ę w gminie Grudzi ądz do miejscowo ści Wałdowo Szlacheckie. W rejonie Rybie ńca, Robakowa i Pniewitego warunki geologiczne s ą mniej korzystne, gliny zwałowe przykrywaj ą ich eluwia piaszczyste. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe, w przewadze równinne powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Składowiska odpadów moŜna zlokalizowa ć w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczenia warunkowe nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenach oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Obszary preferowane pod składowanie odpadów wyznaczone w cz ęś ci zachodniej i po- łudniowo zachodniej ogranicza warunkowo poło Ŝenie w zasi ęgu stref najwy Ŝszej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych nr 129 (Dolina rzeki dolnej Osy), nr 130 (Dolina rzeki dolnej Wdy) i nr 131 (Zbiornik Chełmno). W rejonie Wabcza, Obór, Kraj ęcin, Wi ąga- Wybudowanie i Czapelek wyst ępuj ą liczne stanowiska archeologiczne. Dodatkowym ograniczeniem geo środowiskowym lokalizacji składowisk odpadów w wyznaczonych obszarach jest poło Ŝenie na terenach przyrodniczych prawnie chronionych – Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego oraz obszarów chronionego krajobrazu: Wschodni Bory Tucholskie i Strefa Kraw ędziowa Doliny Wisły.

33 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie wyznaczono dwa obszary preferowane do składowania odpa- dów komunalnych. Zostały wyznaczone w miejscu powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych fazy leszczy ńskiej ( Świecia) stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich. Wykształcenie litologiczne serii jest bardzo zmienne, zarówno w poziomie jak i pionie. Miejscami s ą to iły typu warwowego, wzgl ędnie poziomo warstwowane lub bezstrukturalne mułki o barwie jasno Ŝółtej, Ŝółtej i Ŝółtobr ązowej oraz drobnoziarniste piaski. Mi ąŜ szo ść tej zró Ŝnicowanej serii waha si ę od kilku centymetrów do 10,0 m, miejscami do 15,0 m. Pierwszy obszar wyznaczono w obr ębie wychodni osadów zastoiskowych w rejonie Rybie ńca w gminie Stolno. Ze wzgl ędu na du Ŝe zró Ŝnicowanie litologiczne osadów zastoiskowych warunki geologiczne uznano za mniej korzystne. Konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych bada ń geologicznych, które pozwol ą ustali ć litologi ę, rozprzestrzenienie poziome i właściwo ści izolacyjne warstwy. W otworze wiertniczym odwierconym w bezpo średnim sąsiedztwie wyznaczonego obszaru nawiercono warstwy gliniaste przewarstwione iłami. Pa- kiet gliniasto-ilasty ma 21,5 m mi ąŜ szo ści i nie wyst ępuje w nim poziom wodono śny. Drugi obszar preferowany do składowania odpadów komunalnych wyznaczono na terenie udokumentowanego zło Ŝa mułków do produkcji ceramiki budowlanej „Stare Marzy” w gminie Dragacz (Liwska, 1994). W zło Ŝu wyst ępuj ą mułki ilaste, piaszczyste i ilasto- piaszczyste. Zalegaj ą pod gleb ą i piaskami, głównie drobnoziarnistymi o grubo ści od 0,3 do 3,0 m ( średnio 1,43 m). Mi ąŜ szo ść serii zastoiskowej wynosi od 3,0 do 10,1 m. Pod utworami mułkowymi wyst ępuj ą przewa Ŝnie piaski ró Ŝnoziarniste, czasem gliniaste lub z domieszką Ŝwiru, Ŝwir gliniasty i glina pylasta. W zło Ŝu wyst ępuje poziom wodono śny o zwierciadle napi ętym (4,0-12,0 m p.p.t.). Warunki geologiczne do składowania odpadów uznano za mniej korzystne ze wzgl ędu na piaszczysty nadkład o średniej grubo ści 1,34 m. Dodatkowo po- trzebne b ędzie rozpoznanie hydrogeologiczne w celu zabezpieczenia przypowierzchniowego poziomu wodono śnego przed zanieczyszczeniem odciekami z ewentualnego składowiska. Pozostałe kartograficzne wydzielenia powierzchniowych wyst ąpie ń tych osadów znajduj ą si ę na obszarach całkowicie wykluczonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Rejon Sartowice – Wi ąg-Wybudowanie – Czapelki przebadano w trakcie prac poszukiwawczych złó Ŝ surowców ilastych do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej (Mar- ciniak, 1990b). W strefie gł ęboko ści do 4,0 m wyst ępuj ą osady piaszczyste, ni Ŝej zalegaj ą mułki lessopodobne, rzadziej ilaste i gliny zwałowe.

34 Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów komunalnych w Rybie ńcu w gminie Wabcz jest poło Ŝenie w strefie najwy Ŝszej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 131 oraz w obszarze przyrodniczym prawnie chronionym – Zespół Parków Krajobra- zowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego. Obszar wyznaczony w Starej Marzy w gminie Dragacz ogranicza warunkowo poło Ŝenie na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego i strefy najwy Ŝszej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 129. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć najbli Ŝsze otocze- nie otworów wiertniczych, w których nawiercono gliny zwałowe pod ścielone iłami czwartorz ędowymi. W Rybie ńcu w gminie Stolno nawiercono pakiet gliniasto-ilasty o mi ąŜ szo ści 21,5 m, w dwóch otworach w Ły ńcu gliny o mi ąŜ szo ści 4,0–5,0 m pod ścielaj ą iły dochodz ące do 6,0 m mi ąŜ szo ści, w Robakowie 17,5 m warstw ę glin pod ściela 8,0 m warstwa glin, w Trzebiełuchu iły wyst ępuj ą od 0,5 m do 2,0 m p.p.t. W gminie Dragacz w Mniszku nawiercono 8,2 m warstw ę gliniast ą pod ścielon ą 1,0 m iłem, w Nowych Marzach 5,4 m gliny pod- ścielaj ą iły warwowe o mi ąŜ szo ści 3,0 m. W gminie Świecie w Sartowicach pod 14,7 m warstw ą glin zwałowych nawiercono 6,0 m iłu, w jednym z otworów odwierconych w Czapel- kach pod 4,5 m glinami zalega 4,0 m piasków i mułków pod ścielonych 4,0 m warstw ą iłów, a w drugim otworze nawiercono 42,0 m warstw ę glin zwałowych pod 2,0 m piaszczystym nadkładem. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ s ąsiedztwo otworu odwierconego w Kraj ęcinie w gminie Lisewo, gdzie od powierzchni nawiercono 15,0 m warstw ę glin zwałowych. Na analizowanym terenie składowisko odpadów komunalnych funkcjonuje w wyrobisku zaniechanego zło Ŝa kruszywa naturalnego „Górna Grupa III”. Składowisko zajmuje powierzchni ę 0,8 hektara, ma uregulowan ą stron ę formalno-prawn ą, odcieki nie s ą monitorowa- ne. Jest to obszar pozbawiony naturalnej izolacji.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Mułki ilaste fazy Świecia, w obr ębie których wyznaczono obszary preferowane do skła- dowania odpadów komunalnych, maj ą ró Ŝne wykształcenie litologiczne i zmienn ą mi ąŜ szo ść . Gliny zwałowe fazy pozna ńskiej buduj ące stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzny, na których wyznaczono obszary preferowane pod składowanie odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści i regularne wykształcenie poziome. W Sartowicach, Czapelkach, Rybie ńcu, Ły ń-

35 cu, Robakowie i Mniszku nawiercono pakiety gliniasto-ilaste o du Ŝych mi ąŜ szo ściach, tam te Ŝ nale Ŝy spodziewa ć si ę najbardziej korzystnych warunków. Zasadnicze znaczenie u Ŝytkowe maj ą wody pi ętra czwartorz ędowego, ich rozpoznanie jest jednak nierównomierne. W północno zachodniej cz ęś ci terenu głównym u Ŝytkowym poziomem jest dolna warstwa wodono śna tego pi ętra, w pozostałym warstwa górna. W cz ęś ci południowej warstwa ta wyklinowuje si ę. Obie warstwy pozostaj ą w kontakcie z warstw ą wodono śną w dolinie Wisły. Rozpoznanie neoge ńskiego pi ętra wodono śnego jest punktowe i ogranicza si ę do rejonu Czapelek i Grupy Górnej, gdzie lokalnie nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny w osadach czwartorz ędu. Poziom mioce ński wyst ępuje „wyspowo” w śród serii osadów nieprze- puszczalnych na gł ębokości od 60 m do 80 m. W granicach obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów stopie ń zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych jest niski i bardzo niski. Jedynie w rejonie Wabcza w gminie Stolno i na terenie zło Ŝa „Stare Marzy”, gdzie wyznaczono obszar pod ewentualne składowanie odpadów komunalnych, stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego jest średni. Izolacja poziomów od zanieczyszcze ń powierzchniowych w obu rejonach jest słaba.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie obj ętym arkuszem udokumentowano 15 złó Ŝ kopalin okruchowych czwartorz ędowych. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Grupa III, IV i V” oraz „Górna Grupa II, IV i VII”. Po zako ńczeniu eksploatacji pozostan ą suche, wgł ębne wyrobiska, rozległe powierzchniowo, które po wykonaniu dodatkowych uszczelnie ń i zabezpieczeniu odcieków mog ą by ć wykorzystane jako miejsca pod składowiska odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

36 logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik okre ślono z po- mini ęciem parku krajobrazowego, rezerwatów, kompleksów le śnych, gleb chronionych dla rolniczego u Ŝytkowania klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, złó Ŝ oraz tere- nów mi ędzywala Wisły. Analiz ą warunków podło Ŝa budowlanego obj ęto około 20% powierzchni arkusza. Wy- ró Ŝniono dwa rodzaje obszarów - o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą na gruntach spoistych zwartych, półzwar- tych i twardoplastycznych, gruntach niespoistych średniozag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Obszary o warunkach korzystnych stanowi ą jednie około 5% analizowanej powierzchni. Obszarami takimi s ą powierzchnia wysoczyzny polodowcowej zbudowana z glin zwałowych lub pokryta piaskami wodno-lodowcowymi oraz powierzchnie plejstoce ńskich tarasów rzecznych (głównie Wisły i M ątawy), zbudowane z piasków i Ŝwirów. Grunty no śne na wysoczy źnie Świeckiej na zachodzie to gliny zwałowe akumulacji lodowcowej fazy pozna ńskiej reprezentowane przez grunty spoiste o konsystencji twardoplastycznej i półzwartej, na wschodzie (rejon wsi Taszewko i Wilcze Błota) i na połu- dnie od nich rejon Górnej Grupy przez sandrowe grunty niespoiste w postaci co najmniej średniozag ęszczonych piasków i Ŝwirów fazy pomorskiej. Na wysoczy źnie Chełmi ńskiej (po- łudniowa cz ęść arkusza) gruntami no śnymi s ą gliny zwałowe fazy pozna ńskiej. W dolinie Wisły stosunkowo korzystne warunki budowlane wyst ępuj ą na gruntach niespoistych wy- kształconych jako warstwowane piaski ró Ŝnej granulacji w stanie średniozag ęszczonym budu- jące tarasy nadzalewowe Wisły. Obszary takie wyst ępuj ą na wschód od wsi Mniszek (na pół-

37 nocy arkusza), a przede wszystkim na prawym brzegu Wisły, na południe od Grudzi ądza oraz mi ędzy Gogolinem, Wałdowem Szlacheckim i Rudnikiem. Grunty spoiste zlodowace ń pół- nocnopolskich s ą mniej skonsolidowane ni Ŝ osady zlodowace ń starszych, co rzutuje na obni- Ŝenie wartości parametrów geotechnicznych (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo dotycz ą około 15% powierzchni omawianego arkusza. Spowodowane s ą one wyst ępowaniem wód gruntowych na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2,0 m, gruntów słabono śnych, terenów o spadkach powy Ŝej 12% i zagro Ŝeń ruchami masowymi. Na wysoczy źnie obszary płytkiego wyst ępowa- nia wód gruntowych (do 2,0 m p.p.t.) zwi ązane s ą z zagł ębieniami bezodpływowymi, ryn- nami i dolinami drobnych cieków. W dolinie Wisły i M ątawy wody wyst ępuj ą płytko na obszarach tarasów zalewowych i najni Ŝszych nadzalewowych oraz w obr ębie wałów prze- ciwpowodziowych. Na terenie wysoczyzny grunty słabono śne buduj ące zagł ębienia bezod- pływowe (powytopiskowe), to grunty: organiczne, spoiste w stanie plastycznym i mi ękko- plastycznym, oraz lu źne grunty niespoiste. Wypełniaj ą one dna w ąskich dolin cieków oraz brzegi jezior. S ą to torfy, gytie, namuły oraz mady (iły, gliny i pyły) z przewarstwieniami lu źnych piasków zawodnionych. W dolinie Wisły i M ątawy mady i piaski (lu źne grunty niespoiste) maj ą du Ŝe rozprzestrzenienie, a torfy wyst ępuj ą niewielkimi płatami. W obszarach akumulacji osadów organicznych zachodzi mo Ŝliwo ść wyst ąpienia wód agresywnych wzgl ędem betonu i stali. Cz ęść gruntów piaszczystych poddana została procesom eolicznym. Piaski przewiane oraz wydmy spotykamy nie tylko na tarasach ni Ŝszych, ale równie Ŝ na tarasach wy Ŝszych np. w rejonie Białego Boru na południe od Rudnika. Wysokie skarpy oddzielaj ące wysoczyzny od doliny Wisły, gł ęboko wci ęte doliny cieków, stoki niektórych wzgórz morenowych o nachyleniu powy Ŝej 12% stwarzaj ą warunki dla ruchów masowych (Kühn, Miło- szewska, 1971). Dotyczy to szczególnie niezalesionych skarp wysoczyzny np. mi ędzy Go- golinem a Wałdowem na południowy zachód od Grudzi ądza. Na zachód od wsi Ruda (na fragmencie zalesionego stoku) powstało niewielkie zsuni ęcie w glinie zwałowej z wysi ęka- mi wody. W pobli Ŝu wsi Sarnowo, gdzie rzeka Młynówka płynie w gł ębokim korycie, utworzyły si ę dwa zsuni ęcia równie Ŝ w glinie zwałowej. Jedno z nich ma gł ęboko ść 12 m i powierzchni ę 0,15 ha. Najbardziej zagro Ŝone s ą strome i wysokie skarpy Wisły, lewobrze Ŝna w okolicy miejscowo ści Wi ąg (teren Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ń- skiego i Nadwi śla ńskiego) oraz w Grudzi ądzu i jego okolicach, gdzie liczne osuwiska wyst ępuj ą na prawym brzegu Wisły. Najliczniejsze s ą w miejscowo ści Strzemi ęcin. Wszystkie są zsuwami i cz ęś ciowo obrywami o wysoko ści dochodz ącej do 30 m i powierzchni od kil-

38 kuset do kilku tysi ęcy m 2. Podło Ŝe stanowi ą tu gliny zwałowe, a zsuni ęcie spowodowała głównie infiltracja wód opadowych. Na mapie zaznaczono tylko to najwi ększe - w rejonie Strzemi ęcina. W terenach predysponowanych do powstawania osuwisk projekty budowlane powinny by ć poprzedzone sporz ądzeniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Niewaloryzowane nadzalewowe tarasy Wisły poło Ŝone na południowy zachód od Go- golina charakteryzuj ą si ę korzystnymi warunkami budowlanymi. Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry rzeczne w stanie średnio zag ęszczonym, a zwierciadło wody poło Ŝone jest poni Ŝej 2 m od powierzchni terenu. Niekorzystne warunki dla budownictwa posiadaj ą tarasy zalewowe zbudowane z lu źnych piasków rzecznych, w których zwierciadło wody zalega powy Ŝej 2 m od powierzchni terenu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik lasy stanowi ą około 20% powierzchni i tworz ą wi ększe kompleksy w jego północnej cz ęś ci od Taszewka i Sartowic Dolnych po Górn ą Gru- pę; na południu od wsi Klamry po Trzebiełuch oraz w południowej cz ęś ci Grudzi ądza. S ą to przewa Ŝnie lasy sosnowe z domieszk ą: świerka, brzozy i d ębu. Dolin ę Wisły i M ątawy porastaj ą lasy ł ęgowe, zajmuj ące niewielkie tereny. Gleby podlegaj ące ochronie (klas I-IVa) zajmuj ą najwi ększe powierzchnie w zachodniej cz ęści terenu arkusza pomi ędzy miejscowo ściami Wi ąg i Taszewo, w dolinie Wisły od miejscowo ści Wi ąskie Piaski na południu po Dragacz na północy (północna cz ęść doliny Wi- sły); od Ostrowa Świeckiego do Grudzi ądza (południowy rejon doliny) oraz na południu od miejscowo ści Rybieniec po Kl ęczkowo i Pł ąchawy. Stanowi to około 30% powierzchni arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą około 3% powierzchni w dolinie Wisły i w dolinach mniejszych cieków. W granicach Grudzi ądza poło Ŝone s ą tereny zieleni urz ądzonej. S ą to parki i ogródki działkowe. Wzdłu Ŝ doliny Wisły, z północnego wschodu na południowy zachód, zlokalizowany jest fragment „Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwi śla ńskiego”, który powstał w 2005 r. po poł ączeniu dwóch parków Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego. Jego całkowita powierzchnia wynosi 55 746 ha. Na zboczach dolin wyst ępuj ą prawie naturalne gr ądy, w dolinach i parowach podtopione ł ęgi i olsy, zespoły ro ślinno ści torfowiskowej i tu- rzycowiska. Rosn ą tu rzadkie trawy i gatunki ciepłolubne ostnica Jana, ostnica włosowata, miłek wiosenny, jastrz ębiec Ŝmijowiec. Naturalne cieki wodne, stawy i bagna stwarzaj ą

39 dobre warunki Ŝycia ptakom wodno-błotnym takim jak g ągoł, nurog ęś , rybitwa biała, rybitwa białoczelna, derkacz, bocian biały, bocian czarny i inne. Z małych ssaków spotyka si ę wydr ę oraz bogactwo owadów i gadów. Najcenniejsze skupiska ro ślinno ści chronionej s ą w rezerwatach. Północn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuje fragment Wschodniego Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich utworzony w 1991 roku. Jego całkowita powierzchnia wynosi 8 102,1 ha. Wschodni teren arkusza obejmuje cz ęść Obszaru Chronionego Krajobrazu Strefy Kraw ędziowej Dolnej Wisły. Jego powierzchnia ogółem osi ąga 18 836 ha. Został utworzony w 1992 roku. Wschodni Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Strefy Kraw ędziowej Doliny Wisły chroni ą fragment lasów ł ęgo- wych i gr ądów. W granicach Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego na obszarze omawianego arkusza poło Ŝone są dwa rezerwaty: rezerwat le śny „Grabowiec” i florystyczny „ ŚnieŜynka”. Rezerwat „Grabowiec” utworzony został w 1997 roku na powierzchni 27,38 ha. Ochronie podlegaj ą tutaj tereny torfowisk i lasy o charakterze gr ądu zboczowego z rzadkimi gatunkami ro ślin. Rezerwat „ Śnie Ŝynka” ochrania na powierzchni 2,76 ha najwi ększe na terenie województwa kujawsko-pomorskiego stanowisko śnie Ŝyczki przebiśniegu. Utworzono go w 1996 roku. Planowany jest równie Ŝ rezerwat krajobrazowy „Czarcie Góry” o powierzchni około 65 ha rozci ągaj ący si ę na odcinku o długo ści 5,5 km i obejmuj ący urwi- ste stoki i parowy poro śni ęte lasem li ściastym z bogatym runem. Wyst ępuj ą tutaj m.in.: dzwonek syberyjski, buławinek wielkokwiatowy, irga zwyczajna, miłek wiosenny, lilia złoto- głów, kilkana ście stanowisk skrzypu zimowego i olbrzymiego. Na terenie arkusza jest 31 pomników przyrody Ŝywej (d ęby szypułkowe, lipy drobno- listne, wi ązy, buki zwyczajne i inne) w tym jedna aleja przydro Ŝna oraz dwa pomniki nie- oŜywione (wypływ artezyjski i głaz narzutowy). W granicach arkusza ochron ą w formie u Ŝyt- ków ekologicznych obj ęto: bagna, ł ąki, pastwiska, oczka wodne i wydmy. Ogółem jest ich 41. Zajmuj ą one małe powierzchnie od 0,6 ha do 3,90 ha. Zestawienie rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych zawiera tabela 8.

40 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu na Miejscowo ść zatwierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) mapie nia 1 2 3 4 5 6 Świecie L – „Grabowiec” 1 R Sartowice Dolne 1997 Świecie (27,38) Świecie Fl – „ Śnie Ŝynka” 2 R Wi ąg 1996 Świecie (2,76) Świecie K – „Czarcie Góry” 3 R Sartowice * Świecie (65,0) Dragacz 4 P Górna Grupa 1991 PŜ – 3 d ęby szypułkowe Świecie PŜ – fragment lasu mieszanego, świe Ŝego, Dragacz 5 P Stare Marzy 1995 z pomnikowymi egz. d ębów szypułkowych Świecie (6,01) Dragacz 6 P Mniszek 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Świecie Dragacz 7 P Górna Grupa 1991 PŜ – 7 d ębów szypułkowych Świecie Dragacz 8 P Górna Grupa 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Świecie Dragacz PŜ – lipa drobnolistna, buk zwyczajny, buk 9 P Górna Grupa II 1991 Świecie zwyczajny odmiana czerwona, jesion wyniosły Górna Grupa – Dragacz 10 P 1991 Pn – G Mniszek Świecie Dragacz 11 P Michale 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Świecie Dragacz 12 P Michale 1991 PŜ – jesion wyniosły Świecie Świecie 13 P Wi ąg 1995 PŜ - d ąb szypułkowy Świecie Świecie 14 P Wi ąg 1970 PŜ –2 cisy pospolite Świecie Świecie 15 P Sartowice * PŜ – 3 d ęby szypułkowe Świecie Świecie 16 P Sartowice 1992 PŜ – 2 buki zwyczajne Świecie Świecie 17 P Sartowice 1954 PŜ – jesion wyniosły, 2 d ęby szypułkowe Świecie Świecie PŜ – 2 modrzewie polskie, daglezja – miłorz ąb 18 P Sartowice 1995 Świecie dwuklapowy, buk zwyczajny odmiana czerwona PŜ – aleja drzew pomnikowych: 129 d ębów Dragacz 19 P Wielkie Stwolna 1992 szypułkowych, 10 jesionów wyniosłych, 12 klo- Świecie nów – jaworów Grudzi ądz 20 P Szynych 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Grudzi ądz Chełmno 21 P Łęg ** PŜ – d ąb szypułkowy Chełmno Chełmno 22 P Łęg ** PŜ – d ąb szypułkowy Chełmno Chełmno 23 P Łęg ** PŜ – d ąb szypułkowy Chełmno

41 1 2 3 4 5 6 Grudzi ądz 24 P Biały Bór 1982 PŜ – d ąb szypułkowy Grudzi ądz Grudzi ądz 25 P Mały Rudnik 1985 PŜ – lipa drobnolistna Grudzi ądz Grudzi ądz 26 P Gogolin 1978 PŜ – d ąb Grudzi ądz Chełmno 27 P Łunawy 1986 PŜ – wi ąz Chełmno Chełmno 28 P Łunawy 1986 PŜ – wi ąz Chełmno Chełmno 29 P Łunawy 1986 PŜ – d ąb Chełmno Chełmno 30 P Łunawy 1986 PŜ – 5 d ębów Chełmno Chełmno 31 P Łunawy 1986 PŜ – 8 d ębów Chełmno Wałdowo Grudzi ądz 32 P 1995 PŜ – d ąb szypułkowy, lipa drobnolistna Szlache ckie Grudzi ądz Wałdowo Grudzi ądz 33 P 1985 Pn – wypływ artezyjski Szlache ckie Grudzi ądz Chełmno 34 P Robakowo * PŜ – buk pospolity (drzewostan parkowy) Chełmno Stolno 35 P Poganka 1986 PŜ – 9 d ębów Chełmno Chełmno PŜ – jesion wyniosły (ro śnie w grupie starodrze- 36 P Wabcz ** Chełmno wia na terenie głównego wn ętrza park owego Chełmno PŜ – d ąb (drzewo pomnikowe wchodzi w skład 37 P Łyniec ** Chełmno drzewost anu parkowego otaczaj ącego dwór) Świecie bagno 38 U Mniszek 2004 Świecie (1,70) Świecie bagno 39 U Wilcze Błota 2004 Świecie (3,90) Świecie bagno 40 U Wilcze Błota 2004 Świecie (2,41) Świecie bagno 41 U Wilcze Błota 2004 Świecie (0,86) Świecie bagno 42 U Wilcze Błota 2004 Świecie (0,78) Dragacz łąka 43 U Mniszek 2004 Świecie (0,84) Dragacz bagno 44 U Stare Marzy 2004 Świecie (2,19) Dragacz pastwisko 45 U Stare Marzy 2004 Świecie (0,34) Dragacz łąka 46 U Mniszek 2004 Świecie (1,18) Dragacz bagno 47 U Mniszek 2004 Świecie (0,96) Dragacz bagno 48 U Mniszek 2004 Świecie (3,45) Dragacz bagno 49 U Mniszek 2004 Świecie (1,21) Świecie pastwisko 50 U Ramce 2004 Świecie (0,78) Świecie pastwisko 51 U Nowe Marzy 2004 Świecie (1,21) Grudzi ądz bagno 52 U Biały Bór 2004 Grudzi ądz (0,72)

42 1 2 3 4 5 6 Grudzi ądz bagno 53 U Biały Bór II 2004 Grudzi ądz (0,43) Grudzi ądz bagno 54 U Biały Bór II 2004 Grudzi ądz (0,42) Grudzi ądz bagno 55 U Biały Bór II 2004 Grudzi ądz (1,04) Grudzi ądz bagno 56 U Sosnówka 2004 Grudzi ądz (0,82) Grudzi ądz oczko wodne 57 U Sosnówka 2004 Grudzi ądz (0,42) Grudzi ądz 2004 bagno 58 U Brankówko Grudzi ądz (0,46) Grudzi ądz 2004 łąka śródle śna* 59 U Biały Bór Grudzi ądz (6,43) Chełmno 2004 oczko wodne 60 U Podwiesk Chełmno (0,40) Chełmno 2004 bagno 61 U Podwiesk Chełmno (0,27) Grudzi ądz 2004 bagno 62 U Biały Bór Grudzi ądz (0,26) Grudzi ądz 2004 bagno 63 U Biały Bór Grudzi ądz (0,40) Grudzi ądz 2004 bagno 64 U Biały Bór Grudzi ądz (0,74) Chełmno 2004 wydma 65 U Kolno Chełmno (2,00) Chełmno 2004 wydma 66 U Dolne Wymiary Chełmno (1,23) Chełmno 2004 bagno 67 U Zalesie Chełmno (0,25) Chełmno 2004 bagno 68 U Zalesie Chełmno (1,68) Stolno 2004 bagno 69 U Trzebiełuch Chełmno (0,78) Stolno 2004 bagno 70 U Trzebiełuch Chełmno (0,95) Stolno 2004 bagno 71 U Małe Łunawy Chełmno (0,32) Stolno 2004 bagno 72 U Paparzyn Chełmno (0,97) Stolno 2004 bagno 73 U Paparzyn Chełmno (0,28) Stolno 2004 bagno 74 U Sarnowo Chełmno (0,53) Stolno 2004 bagno 75 U Paparzyn Chełmno (1,44) Stolno 2004 bagno 76 U Paparzyn Chełmno (1,14) Stolno 2004 bagno 77 U Kolonia Wabcz Chełmno (0,29) Stolno 2004 bagno 78 U Kolonia Wabcz Chełmno (0,88) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5: * - obiekt projektowany; ** - informacji nie uzyskano Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny; Fl – florystyczny K- krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, * - cz ęś ciowo poło Ŝony na arkuszu s ąsiednim

43 Poło Ŝenie arkusza Grudzi ądz-Rudnik na tle systemów ECONET (Liro, 1998) ilustruje figura 5. Zachodni teren arkusza obejmuje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: Obszar Borów Tucholskich. Wzdłu Ŝ doliny Wisły, z północnego wschodu na południowy zachód, wyst ępuj ą korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym: Kwidzyński Dolnej Wisły oraz Fordo ński Dolnej Wisły.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Grudzi ądz-Rudnik na tle mapy systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – mi ędzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły; 6m – Pojezierza Iławskiego, 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 3 – krajowy korytarz ekologiczny; 17k – Wdy

Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik znajduje si ę Obszar Chroniony w ramach ob- szarów europejskiej sieci NATURA 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków o nazwie „Dolina Dolnej Wisły” (tabela 9).

44 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Po- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w obr ę- Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru wierzch- bie arkusza Lp. i symbol oznaczenia nia ob- obszaru obszaru długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- na mapie szaru Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Dolnej PLB 18º44'13" 53º29'14" kujawsko- Gru- 1 A Wisły 33 559,0 PL021 grudzi ądzki 040003 E N pomorskie dzi ądz (P) Rubryka 2: A – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 4: P – specjalny obszar ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Grudzi ądz-Rudnik zabytki archeologiczne reprezentowane s ą przez grodziska, cmentarzyska i osady. Grodzisko z pó źnego średniowiecza poło Ŝone jest w Sarnowie, a z X-XI wieku w Wabczu. Cmentarzyska z epoki br ązu i Ŝelaza znajduj ą si ę w rejonie miejscowo ści: Pł ąchawy, Wabcz, Wi ąg, Sarnowo i Grudzi ądz-Rz ądz. Liczne osady pochodz ą z okresu od mezolitu do pó źnego średniowiecza. W Grudzi ądzu-Mniszku i Białym Borze zlokalizowano osady z mezolitu udokumentowane narz ędziami krzemiennymi. Naj- starsze obozowisko z pó źnego paleolitu znajduje si ę w Dubielnie. Znaleziono tu obok narz ę- dzi krzemiennych fragmenty ceramiki świadcz ące o pó źnośredniowiecznym osadnictwie. Pozostałe osady dokumentuj ą epok ę br ązu i Ŝelaza (okres halsztacki, late ński, rzymski, wcze- sne i pó źne średniowiecze). W granicach omawianego arkusza znajduj ą si ę obiekty wpisane do rejestru zabytków. Są to dobrze zachowane zabytkowe ko ścioły poło Ŝone w: Górnej Grupie pod wezwaniem św. Teresy od Dzieci ątka Jezus z pocz ątku XX wieku, Sartowicach Dolnych zbudowany w 1850 roku na miejscu starego grodziska, Szynychu pod wezwaniem św. Mikołaja z 1742 roku, Sarnowie pod wezwaniem św. Marcina z XIV wieku oraz gotycki ko ściół św. Bartło- mieja z 1288 roku w Wabczu. Na uwag ę zasługuj ą parki dworskie o XIX-wiecznych zało Ŝeniach poło Ŝone w: Górnej Grupie, Kl ęczkowie, Gorzuchowie, Wabczu, Ły ńcu i Pi ątkowie. W Górnej Grupie (w pół- nocnej cz ęś ci miejscowo ści) poło Ŝony jest zespół pałacowo-parkowy i pozostało ści folwarku, w Sartowicach znajduje si ę pałac klasycystyczny z 1792 roku przebudowany w latach 1963- 1964. O rozpocz ętym w XVI wieku osadnictwie niderlandzkim mennonitów (odłam prote- stantów) przypominaj ą charakterystyczne dla budownictwa holenderskiego drewniane domy. Mo Ŝna je spotka ć w Michalu, tzw. „Biała Karczma” (przełom XIX i XX wieku), w Dolnej Grupie (1826 rok) i w Bratwinie (1859 rok). W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza zlokalizowany jest niewielki fragment obszaru ścisłej ochrony konserwatorskiej Gru-

45 dzi ądza, obejmuj ący Stare Miasto, a w południowo-zachodniej - rejon miejscowo ści Klamry, dwa forty twierdzy Chełmno (dawniej zespół fortyfikacji Przedmo ścia) zbudowane w latach 1900-1914. W pobli Ŝu miejscowo ści Mniszek i Klamry (południowa jego cz ęś ci) znajdują si ę zbiorowe mogiły Polaków pomordowanych w pierwszych dniach wrze śnia 1939 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Grudzi ądz-Rudnik w cało ści nale Ŝy do województwa kujawsko-pomorskiego. W jego granicach poło Ŝony jest fragment miasta Grudzi ądz - siedziba urz ędu miasta, gminy i powiatu. Na omawianym obszarze udokumentowano czterna ście złó Ŝ piasków, piasków i Ŝwirów i jedno piasków kwarcowych. Eksploatacj ę prowadzi si ę w o śmiu zło Ŝach kruszywa naturalnego. W czterech zło Ŝach piasków, piasków i Ŝwirów zako ńczono eksploatacj ę. W obr ębie arkusza wyznaczono dwa obszary prognostyczne piasków, jeden w okolicach Górnej Grupy i jeden - w południowo-zachodniej cz ęś ci Grudzi ądza oraz w pobli Ŝu Sta- rych Marz obszar iłów ceramiki budowlanej przydatnych od produkcji wyrobów cienko ścien- nych. Stan rozpoznania oraz walory przyrodnicze nie daj ą podstaw do wyznaczenia obszarów perspektywicznych i prognostycznych innych kopalin. Udokumentowane zło Ŝa stanowi ą baz ę zasobow ą zaspokajaj ącą lokalne zapotrzebowa- nie. Wyznaczone obszary prognostyczne równie Ŝ b ędą zaspokajały potrzeby lokalnych spo- łeczno ści. W granicach omawianego arkusza wydzielono dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Pi ętro czwartorz ędowe to główny u Ŝytkowy poziom reprezentowany przez jeden ci ągły poziom wodono śny, a na wysoczyznach przez dwa nieci ągłe poziomy wodono śne: górny i dolny. Pi ętro trzeciorz ędowe ma znaczenie lokalne. Rozpoznano je na północy arkusza. Na omawianym terenie zaznaczono dwadzie ścia jeden uj ęć wód podziemnych o wydajno ści wi ększej od 25 m 3/h. Jedno z nich ma zatwierdzon ą stref ę ochrony pośredniej. Na terenie obj ętym arkuszem Grudzi ądz-Rudnik wyznaczono dwa obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych. Zostały wyznaczone w miejscach powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych fazy leszczy ńskiej zlodowace ń północnopolskich. Wyznaczono je w rejonie Rybie ńca w gminie Stolno i na terenie udokumentowanego, niefiguruj ącego w „Bilansie Zasobów...” i nigdy nieeksploatowanego zło Ŝa mułków do produkcji ceramiki budowlanej „Stare Marzy” w gminie Dragacz. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ bezpo- średnie s ąsiedztwo otworów, w których nawiercono pakiety gliniasto-ilaste w rejonie miej- scowości Rybieniec, Łyniec, Robakowo i Trzebiełuch, Mniszek, Sartowice i Czapelki.

46 W strefie przypowierzchniowej wysoczyzn morenowych wyst ępuj ą gliny zwałowe fazy pozna ńskiej stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich. W ich obr ębie wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych (gminy Je Ŝewo, Świecie, Dragacz, Stolno, Lisewo i Płu Ŝnica). Wszystkie wyznaczone pod składowanie odpadów obszary maj ą ograniczenia środowi- skowe, s ą poło Ŝone na terenach przyrodniczych prawnie chronionych, cz ęść z nich w strefie najwy Ŝszej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszyw naturalnych w rejonie Górna Grupa po zako ńczeniu eksploatacji mo Ŝna rozpatrywa ć pod k ątem składowania odpadów. S ą one rozległe powierzchniowo, suche, eksploatacja odbywa si ę systemem wgł ębnym. Konieczne b ędzie dodatkowe uszczelnienie podło Ŝa i ścian bocznych składowiska. Przy podj ęciu decyzji o lokalizacji składowisk w tych wyrobiskach mo Ŝliwe jest profilowanie ścian i wyrównywanie pod- ło Ŝa ju Ŝ na etapie eksploatacji zło Ŝa. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Lasy zajmuj ą około 20%, gleby chronione klas I-IVa 30%, a ł ąki na glebach pochodzenia organicznego około 3% powierzchni arkusza. Ochron ą przyrodnicz ą obj ęta jest znaczna cz ęść powierzchni arkusza. Wzdłu Ŝ doliny Wisły wyznaczony został Zespół Parków Krajo- brazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego oraz w ramach obszarów europejskiej sieci NATURA 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Dolnej Wisły” PLB 040003. W jego granicach znalazły si ę trzy rezerwaty, w tym jeden projektowany. W północnej i wschodniej jego cz ęś ci utworzono Wschodni Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tu- cholskich i Obszar Chronionego Krajobrazu Strefy Kraw ędziowej Dolnej Wisły. Główne kierunki rozwojowe gmin stanowi ą rolnictwo, ogrodnictwo oraz turystyka. Dzi ęki atrakcyjnemu ukształtowaniu terenu posiadaj ą one korzystne warunki do rozwoju tu- rystyki i rekreacji. Dobrze rozwini ęta baza noclegowa i wypoczynkowa zwi ązana jest z Jezio- rem Rudnickim, dogodnym miejscem Ŝeglarstwa i sportów wodnych. Inne jeziora i rzeki są znakomitymi miejscami do w ędkowania, a amatorzy wycieczek mog ą podziwia ć przyrod ę na terenach Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego. W przyszłości oŜywienie gospodarcze mo Ŝe przynie ść realizacja projektowanej autostrady A-1 oraz obwodnicy dla Grudzi ądza.

47 XIV. Literatura

CHMIELOWSKA U., 1997 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rudnik wraz z tekstem obja śniaj ącym. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DUDZIAK E., 1998 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Mniszek V”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. GUL K., 1982 - Sprawozdanie z bada ń geologicznych przeprowadzonych dla opracowania karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mniszek II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JA ŃCZAK J. (red.), 1997 - Atlas jezior Polski. Tom II. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Pozna ń. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 - Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lo- dowcowych fazy pomorskiej. Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Mi ędzyzdroje. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KOCHANOWSKA J., 2002 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudzi ądz-Rudnik. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geolog. w Warszawie. KOMORSKA Z., ŚLI śEWSKA W., 1961 - Sprawozdanie z poszukiwa ń kredy jeziornej na terenie województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Mar- szałkowskiego, Bydgoszcz. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KORNOWSKA J., 1971 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej w rejonie miejscowo ści Taszewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUDLASZCZYK M., GAWROŃSKA J., TOMASZEWSKI M., 1982 - Ukopy materiałów miejscowych dla potrzeb budowy autostrady północ-południe na odcinku Warlubie- Lubicz (udokumentowano w km 75+428-98+000), województwo bydgoskie i toru ń- skie. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz.

48 KUDLI ŃSKA E., 1992 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piaskowo- Ŝwirowego i piasku budowlanego) „Stare Marzy I”. Arch. Geol. Kujawsko- Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz.

KUDLI ŃSKA E., 1995 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝe kruszywa naturalnego piaskowego „Górna Grupa III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 - Katalog osuwisk województwa bydgoskiego. Insty- tut Geologiczny, Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1981 - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w wojewódz- twie bydgoskim. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Byd- goszcz. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdro Ŝenia krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 - Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

LIWSKA H., 1994 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa mułków do produkcji ceramiki budowlanej „Stare Marzy” gmina Dragacz, P.G. „POLGEOL” Warszawa. MAKSIAK S., 1981 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski. Arkusz Grudzi ądz-Rudnik w skali 1:50 000. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. MAKSIAK S., 1983 - Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Gru- dzi ądz-Rudnik w skali 1:50 000. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. MAKSIAK St., 1989 - Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Gru- dzi ądz-Rudnik, Warszawa MARCINIAK A., 1970 - Orzeczenie o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego w rejonach: Głogówko Królewskie i Stare Marzy, powiat Świecie Województwo bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1971a - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych zło Ŝa iłu dla ceramiki budowlanej w rejonie miejscowo ści Gogolin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. MARCINIAK A., 1971b - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w powiatach: Świecie, Chełmno, Grudzi ądz, Brodnica, Rypin. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz.

49 MARCINIAK A., 1972a - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za iłami ceramiki budowlanej przeprowadzonego na terenie powiatu Chełmno. Arch. Geol. Kujawsko- Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz.

MARCINIAK A., 1972b - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Dolne Wymiary-Podwiesk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1990a - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz.

MARCINIAK A., 1990b - Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kategorii C 2 zło Ŝa surowca ilastego do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1990c - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowców ilastych do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszałkowskiego, Byd- goszcz. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MICHALAK Z., DWORAK W., 1980 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku z zawarto ści ą Ŝwiru) „Grupa” dla potrzeb budownictwa drogowego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 2003 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Górna Grupa IV”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PAPROCKA I., 2005a - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Górna Grupa II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 2005b - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Górna

Grupa V” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

50 PESZKOWSKA T., STRZELCZYK G., 1974 - Sprawozdanie z prac zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Świecie, województwo bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PO ŹNIAK St., 2003 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brankówka I”

w kat. C 1. Starostwo Powiatowe w Grudzi ądzu. PO ŹNIAK St., 2006 - Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Górna Grupa VI”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2005 rok. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku (Dz. U. Nr 32, poz. 284), Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 - Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 - Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RYDYGIER CZ., ZIENIUK-HOZA A., 1988 - Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowo ści Świecie nad Wisł ą-Nowe, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1975 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w nast ępuj ących miejscowo ściach powiatu Grudzi ądz wojewódz- twa bydgoskiego: I Grabowiec-Dąbrówka Królewska, II Stare Mosty, III Pokrzywno, IV Podgórz, V Sarnowo, i VI Grupa, powiat Świecie. Arch. Geol. Kujawsko-Pomor- skiego Urz. Marszałkowskiego, Bydgoszcz. ŚLACHCIAK W., GOSZCZY ŃSKI J. (red.), 2006 - Raport o stanie środowiska wojewódz- twa Kujawsko-Pomorskiego w 2005 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środo- wiska, Bydgoszcz. UNIEJEWSKA M., NOSEK M., 1982 - Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Grudzi ądz. Instytut Geologiczny. Wyd. Geol., Warszawa

51 URBA ŃSKI Z. J., 1982 - Sprawozdanie z prac geologicznym przeprowadzonych za kruszywem naturalnym na obszarze „Mniszek III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. URBA ŃSKI Z. J., 1983 - Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mniszek IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

URBA ŃSKI Z. J., 1995 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego „Górna Grupa II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJCIECHOWSKA J., 1979 - Sprawozdanie z wykonanych bada ń geologicznych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Nowe Marzy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś. A., 1999 - Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., 2004 - Dokumentacja geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grupa V”

w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZIENIUK-HOZA A., 2006 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grupa III”. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Marszał- kowskiego, Bydgoszcz.

ZIENIUK-HOZA A., 2007 - Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Górna Grupa VII”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

śURAK A., 1998 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa piasków „Grupa IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.