Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2005 Autorzy: Paweł Brytan*, Jadwiga Kochanowska*, Aleksandra Dusza**, Anna Pasieczna** Anna Gabryś-Godlewska**, Hanna Tomassi-Morawiec**

Główny koordynator MGP: M. Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma we współpracy z Krzysztofem Seifertem** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83-

Spis treści I. Wstę p (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 4 III. Budowa geologiczna (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 7 IV. Złoż a kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 13 VII. Warunki wodne (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (A. Dusza, A. Pasieczna) ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze...... 21 IX. Składowanie odpadów (H. Tomassi-Morawiec)...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Gabryś Godlewska)...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 33 XII. Zabytki kultury (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 35 XIII. Podsumowanie (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 36 XIV. Literatura...... 37

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Stawiszyn Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusza Stawiszyn (Krogulec, Wierchowiec, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wielkopolskim Urzędzie Woje- wódzkim i jego delegaturze w Kaliszu, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Pozna- niu, Delegaturze w Kaliszu, Instytucie Upraw i Nawożenia Gleb w Puławach oraz Przedsię- biorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S.A. Wykorzystano również informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urzędach gmin, zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych, ściśle związanych z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Stawiszyn znajduje się między 51°50’ a 52°00’ szerokości geograficznej północnej i między 18°00’ a 18°15’ długości geograficznej wschodniej.

4 Administracyjnie obszar arkusza Stawiszyn należy do województwa wielkopolskiego, powiatów: kaliskiego (miasto i gmina Stawiszyn, gminy Blizanów, Żelazków, Mycielin, Ce- ków Kolonia), pleszewskiego (gmina Gołuchów) oraz konińskiego (gminy: Grodziec i Ry- chwał). Omawiany teren według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) położony jest w obrębie dwóch mezoregionów: Wysoczyzny Kaliskiej i Równiny Rychwalskiej, które są częścią makroregionu Niziny Południowowielkopolskie (Fig. 1).

Fig. 1 Położenie arkusza Stawiszyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica mezoregionu Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.12 – Wysoczyzna Kaliska, 318.13 – Dolina Konińska, 318.16 – Równina Rychwalska, 318.17 – Wysoczyzna Turecka, 318.21 – Kotlina Grabowska

5 Wysoczyzna Kaliska, zajmująca południową i południowo-zachodnią część obszaru, charakteryzuje się słabo urozmaiconą powierzchnią terenu z deniwelacjami nieprzekraczają- cymi 40 m. Geomorfologicznie jest to obszar wysoczyzny morenowej płaskiej, jedynie we wschodniej części występuje wysoczyzna morenowa falista. W jej obrębie znajdują się rów- niny: denudacyjne (okolice Kościelca) oraz sandrowe w północnej części (rejon Zbierska). Najwyższe kulminacje wysoczyzna osiąga na pagórkach kemowych (ponad 140 m n.p.m.) na południe od Mycielina oraz na wzgórzach moren czołowych (około 135 m n.p.m.) w rejonie Zborowa. Powierzchnię wysoczyzny na zachód od Jastrzębnik przecina dolina Prosny z wy- kształconymi dwoma poziomami tarasów. Dno doliny jest wcięte na głębokość 2-4 m poniżej powierzchni tarasu zalewowego. Taras nadzalewowy zachował się jedynie fragmentarycznie. W strefie krawędziowej w okolicy Kurzej powstały długie stoki oraz suche dolinki, u wylotu których utworzyły się stożki napływowe. W strefie krawędziowej doliny Bawołu (północno- zachodnia część obszaru arkusza), w okolicach Stawiszyna, pozostały niewielkie płaty równin zastoiskowych. Przeważającą część Równiny Rychwalskiej (północna i wschodnia część opisywanego obszaru) pokrywają równiny jeziorne oraz równiny piasków przewianych. Powierzchnie ich urozmaicają paraboliczne i podłużne pasy wydm, osiągające największe kulminacje w rejonie Elżbietowa – 146,1 m n.p.m. i na zachód od Zbierska – 134,8 m n.p.m. Ciągom wydm towa- rzyszą zagłębienia deflacyjne wypełnione osadami mineralno-organicznymi (Trzmiel, 1997). Naturalna rzeźba terenu została zmieniona antropogenicznie przez utworzenie nasypów towa- rzyszących osadnikom odpadów przemysłu cukrowniczego w Zbiersku oraz piaskowniom i żwirowniom zlokalizowanym w rejonie Bolmowa oraz Kurzej. Omawiany teren leży w strefie klimatu umiarkowanego na pograniczu regionu Środko- wowielkopolskiego i Południowowielkopolskiego (Woś, 1999). Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5-8,0°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą średnią 18°C, najchłodniejszym natomiast styczeń -3°C. Średnie roczne sumy opadów mieszczą się w granicach 500-550 mm. Maksymalne sumy opadów przypadają na lipiec i sierpień, a minimalne na luty i marzec. Przeciętny czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 50-60. Przeważają wia- try z kierunku zachodniego, południowo-zachodniego i południowego. Lasy stanowią około 30% powierzchni arkusza. Większe, zwarte kompleksy leśne wy- stępują w północnej i centralnej jego części. Są to w przewadze lasy iglaste, porastające obszary, których podłoże stanowią utwory rzeczne i wodnolodowcowe oraz piaski eoliczne. Gleby chronione dla rolniczego użytkowania w klasie I-IVa zajmują około 40% powierzchni arkusza. Ich większe, zwarte kompleksy występują w południowo-zachodniej, cen-

6 tralnej i południowo-wschodniej części arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują podmokłe doliny Czarnej Strugi i jej dopływów oraz w obniżeniach terenu w rejonie Zamęt. Obszar arkusza jest słabo uprzemysłowiony i ma charakter rolniczo-leśny. Uprawiane są zboża, ziemniaki, warzywa oraz hodowane jest bydło i trzoda chlewna. Nieznaczny procent ludności pracuje w usługach i w niewielkich zakładach przetwórczo-spożywczych. Przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin nie odgrywa większej roli w gospodarce tego regionu. Eks- ploatowane jest jedno złoże kruszywa naturalnego. Największym miastem jest Stawiszyn, liczący ponad 7 tys. mieszkańców. Lokalizacja miasta w centrum obszaru arkusza oraz bliskie i dogodne połączenie komunikacyjne z Kali- szem i Koninem przyczyniają się do aktywnego funkcjonowania i rozwoju gospodarczego miasta. Innymi większymi miejscowościami na obszarze arkusza Stawiszyn są: Jastrzębniki, Żelazków, Blizanów oraz Zbiersk. W centralnej części omawianego obszaru, przez miejscowość Stawiszyn, przebiega droga powiatowa z Kalisza do Konina natomiast w zachodniej części droga powiatowa z Wrześni do Kalisza. Dobrze rozwinięta jest też sieć dróg lokalnych, łączących poszczególne miejsco- wości. Na terenie arkusza nie ma natomiast czynnego połączenia kolejowego.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna arkusza Stawiszyn została przedstawiona na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stawiszyn oraz objaśnień (Trzmiel, 1997). Omawiany obszar w przewadze leży w obrębie niecki mogielnicko-łódzkiej. Tylko niewielki południowo-zachodni teren arkusza należy do monokliny przedsudeckiej. Granica po- między tymi jednostkami przebiega w południowo-zachodniej części obszaru arkusza w rejonie Szadek - Jastrzębniki. Najstarszymi osadami poznanymi na terenie arkusza Stawiszyn są karbońskie piaskowce i iłowce. Utwory te nie odsłaniają się na powierzchni terenu. Skały jury górnej reprezentowane są przez margle i wapienie o przybliżonej miąższości 200 m. Odsłaniają się one na powierzchni podkenozoicznej w rejonie miejscowości Jastrzębniki. Na osadach jury górnej za- legają utwory kredy dolnej (hoteryw). Są one wykształcone jako iłowce o miąższości 8-40 m. Na osadach tych występują skały barremu – albu reprezentowane przez piaskowce, miejscami iłowce. Wychodnie podkenozoiczne utworów tego wieku ciągną się wąskim pasem na odcinku Russów–Wyganki, a ich miąższość rośnie w kierunku osi niecki i dochodzi do 200 m.

7 Osady kredy dolnej i górnej (alb górny - turon) wykształcone jako margle i wapienie odsła- niają się na powierzchni podkenozoicznej w strefie Żelazków-Rychnów-Blizanów. Kreda górna (koniak i santon) reprezentowana jest przez wapienie i margle odsłaniające się na powierzchni podczwartorzędowej w strefie głębokich wcięć erozyjnych dolin kopalnych w rejonie Zbierska, Petryk oraz Kościelca. Miąższość kredy waha się od 250 od 400 m. Osady kam- panu wykształcone jako margle, miejscami wapienie, występują wyłącznie w północno- wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Dzierzbin-Korzeniew. Trzeciorzęd1 (paleogen i neogen) reprezentowany jest przez oligocen (paleogen) oraz miocen środkowy (neogen). Na omawianym obszarze obecność oligocenu stwierdzono w kilku izolowanych płatach leżących wzdłuż obniżenia występującego w stropie kredy. Bruzda ta o kierunku NW-SE, równoległym do granic niecki mogielińsko-łódzkiej, ciągnie się na linii Borowiec Stary-Petryki-Goliszew. Dominują tu mułki kwarcowe z przewarstwieniami piasków bardzo drobnoziarnistych, kwarcowych oraz wkładkami iłów i mułków marglistych. Miąższość tych utworów jest zmienna i waha się od 0,6 do 11,4 m. Osady miocenu środkowego odsłaniają się na powierzchni podczwartorzędowej na całym terenie arkusza, z wyjątkiem jego północno- wschodniej części oraz bruzdy wypełnionej osadami oligocenu. Miąższość miocenu waha się w granicach 18-50 m, maksymalnie 121 m w rowie tektonicznym Prosny. Akumulacyjny cykl mioceński tworzą trzy zróżnicowane facjalnie zespoły warstw: adamowskie (piaski i mułki, miejscami iły), środkowopolskie (iły, mułki i piaski z wkładkami węgla brunatnego) oraz poznańskie (iły i mułki, miejscami piaski). Na obszarze arkusza Stawiszyn czwartorzęd reprezentowany jest przez plejstocen, czwartorzęd nierozdzielny oraz holocen (Fig. 2). Plejstocen stanowią osady zlodowaceń połu- dniowo-, środkowo- i północnopolskich. Najstarszymi osadami zlodowaceń południowopol- skich są utwory zlodowacenia Sanu. Stanowią je gliny zwałowe o miąższości w granicach 10- 30 m oraz występujące sporadycznie piaski wodnolodowcowe o miąższości od 3 do 5 m. Na osadach zlodowacenia Sanu zalegają utwory interglacjału ferdynandowskiego reprezentowane przez żwiry i głazy rezydualne oraz piaski rzeczne. Akumulację interglacjalną kończy seria mułków jeziornych o miąższości od 1 do maksymalnie 13 metrów.

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

Fig. 2 Położenie arkusza Stawiszyn na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej (częściowo również plejstocen); plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej, 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej stadiału głównego; zlodowacenia środkowopolskie: 8 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 9 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 10 – piaski i żwiry kemów, 11 – piaski i żwi- rów ozów, 12 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste piaski z głazami akumulacji lodowcowej; głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej; 13 – kry utworów starszych od czwartorzędu; Trzeciorzęd, pliocen: 14 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; Jura 15 – wapienie, margle, wapienie oolitowe i łup- ki margliste

Zlodowacenie Wilgi jest reprezentowane przez ciągły pokład glin zwałowych obejmu- jących swym zasięgiem prawie cały obszar. Miąższość tych utworów waha się w granicach 3- 23 m. Są to gliny piaszczyste, miejscami przechodzące w mułkowate. Interglacjał wielki wy- kształcony jest jako żwiry rezydualne, piaski rzeczne oraz mułki jeziorne, miejscami namuły organiczne. Zlodowacenia środkowopolskie rozpoczynają osady zlodowacenia Odry. Na wy-

9 soczyźnie Kaliskiej sedymentacja zastoiskowa odbywała się w strefach dolin. Największą miąższość (7,5 m) iłów zastoiskowych stwierdzono w otworze wiertniczym. Litologicznie są to iły warwowe, ciemnoszare z wkładką piasków mułkowatych. Piaski i żwiry wodnolodowcowe występują sporadycznie i maja małą miąższość (1-2 m). Gliny zwałowe zlodowacenia Odry obejmują swym zasięgiem prawie cały omawiany teren, a ich miąższość waha się w granicach od 1 do 24 m. Gliny zwałowe zlodowacenia Warty występują na powierzchni terenu na Wysoczyźnie Kaliskiej. Widoczna jest wyraźna dwudzielność tych utworów. Część stropową, o miąższości 4-5 m, stanowi glina silnie piaszczysta, z dużą ilością żwirów, głazi- ków i głazów, oddzielona miejscami 10-30 cm warstewką piasków zapylonych lub mułków. Glina spągowa, o miąższości 4-9 m, jest piaszczysta lub piaszczysto-mułkowata, z dużą za- wartością żwirów, lecz małą zawartością głazików i głazów. Piaski i żwiry lodowcowe zlodowacenia Warty występują jedynie na Wysoczyźnie Kaliskiej w rejonie Zborowa. Ich miąż- szość nie przekracza 3 m. Natomiast żwiry i piaski, miejscami głazy moren czołowych są mocno zdenudowane i słabo zaznaczają się w morfologii w południowo-wschodniej i zachodniej części arkusza. Osady te mają miąższość w granicach 2-3 m. Interglacjał emski za- znaczył się jako piaski rzeczne. Utwory te nie odsłaniają się na powierzchni. Zlodowacenia północnopolskie (bałtyckie) reprezentowane są przez mułki zastoiskowe, gliny zwałowe, piaski i żwiry lodowcowe, żwiry i piaski, miejscami głazy moren czołowych, piaski i mułki, miejscami żwiry kemów, piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski jeziorne, piaski i żwiry rzeczno-lodowcowe oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych. Czwartorzęd nierozdzielny stanowią utwory rezydualne, piaski deluwialne, piaski i muł- ki zwietrzelinowe oraz osady stożków napływowych, piaski eoliczne i piaski eoliczne w wy- dmach. Maksymalna miąższość tych utworów wynosi 7 m. Holocen reprezentowany jest przez piaski rzeczne tarasów nadzalewowych, piaski rzeczne, piaski jeziorne, kredę jeziorną, namuły i piaski zagłębień bezodpływowych oraz na- muły den dolinnych i torfy. Miąższość tych osadów waha się w granicach od 1,5 m do 10 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Stawiszyn udokumentowano dwa złoża kruszywa naturalnego (Przeniosło, 2004). Są to złoża: piasków i żwirów „Bolmów” oraz piasków „Kurza” (tabela 1). Kruszywo naturalne zaliczone jest do kopalin pospolitych.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz ich klasyfikacja

Zasoby geo- Nr Wiek komplek- logiczne Kategoria Stan zagospodaro- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złoża Nazwa Rodzaj su bilansowe rozpoznania wania złoża (tys. t) kopaliny złóż Przyczyny kon- na złoża kopaliny litologiczno- (tys. t) fliktowości złoża mapie surowcowego wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) Klasy Klasy 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Bolmów pż Q 1652 B Z 0 Skb 4 A –

2 Kurza p Q 804 C1 G 3 Skb, Sd 4 A –

Rubryka 3: p – piaski, pż – piaski i żwiry

11 11 Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych: B, C1 Rubryka 7: złoże: G – zagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd – kopaliny skalne kruszyw drogowych Rubryka 10: złoże: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoże: A – małokonfliktowe

Złoże piasków i żwirów „Bolmów” udokumentowano w kat. B na powierzchni 18,8 ha w dwóch polach złożowych (Szapliński, 1980). Średnia miąższość wynosi 5,4 m. W nadkła- dzie występuje gleba, piaski gliniaste lub pylaste i mułki. Średnia grubość nadkładu wynosi 0,93 m. Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) jest równy 0,14. Zawartość ziarn o średnicy poniżej 2,5 mm wynosi średnio 73,5%, a zawartość pyłów mineralnych waha się od 0,2 do 7,5%. W piaskach i żwirach nie stwierdzono zanieczyszczeń obcych i organicz- nych. Są one przydatne na potrzeby budownictwa. Złoże jest zawodnione.

Złoże piasków „Kurza” udokumentowano w kat. C1 w dwóch polach: pole A – północ- ne o powierzchni 5,0 ha oraz w polu B – południowe o powierzchni 1,4 ha (Szuszkiewicz, 1995). Piaski zawierają średnio 99,6% ziarn o średnicy poniżej 2 mm i średnio 2,7% pyłów mineralnych. Miąższość kopaliny waha się w granicach od 0,0 do 19,1 m, średnio 7,34 m w polu A i 11,24 w polu B. Występuje ona pod nakładem: gleby, piasków gliniastych, pia- sków i piasków zawierających substancję organiczną o grubości 0,1-1,0 m. Stosunek N/Z w polu A wynosi 0,03, a polu B - 0,06. Złoże jest suche. Piaski są przydatne w budownictwie i drogownictwie. Złoża kruszywa naturalnego „Bolmów” i „Kurza” są mało konfliktowe. Klasyfikację złóż z punktu widzenia ochrony środowiska uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Po- znaniu, Delegatura w Kaliszu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Stawiszyn jest eksploatowane złoże kruszywa naturalnego „Kurza” na podstawie koncesji, którą uzyskała osoba prywatna w 1998 r. Koncesja jest ważna do 22.06.2018 roku. Dla złoża „Kurza” ustanowiono obszar i teren górniczy, osobne dla każdego pola złożowego. Dla pola A – północnego powierzchnia obszaru górniczego wynosi 5,46 ha i terenu górniczego 6,85 ha, a dla pola B – południowego odpowiednio 1,42 i 1,94 ha. Złoże eksploatowane jest jednym poziomem, koparką podsiębierną. Kopalina nie podlega przerób- ce. W polu A - północnym eksploatacja nie została jeszcze rozpoczęta. Eksploatacja złoża piasków „Bolmów” została zaniechana. Po wydobyciu pozostały liczne wyrobiska. Wydobywano piaski i żwiry na potrzeby budownictwa. Wyrobisko na po- łudnie od drogi Brudzew - Stawiszyn zostało już zrekultywowane w kierunku wodnym. Pozo- stałe wyrobiska ulegają stopniowej samorekultywacji. Na obszarze arkusza prowadzona jest na niewielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja piasków eolicznych w rejonie miejscowości: Grądy Nowe, Zbiersk, Elżbietów, Stropie- szyn oraz piaski i żwiry w Jaszczurach. Kruszywo jest wykorzystywane w budownictwie in-

12 dywidualnym, do napraw i budowy dróg oraz na potrzeby gospodarskie. Dla wyrobisk tych sporządzono karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Stawiszyn wyznaczono dwa obszary prognostyczne dla węgla brunatnego oraz trzy obszary perspektywiczne występowania kruszywa naturalnego. Obszar prognostyczny nr I węgla brunatnego wskazano na zachód od miejscowości Grądy Nowe (Kozula, 1995). Jego powierzchnia wynosi 131,5 ha. Występują tu mioceńskie węgle brunatne o zasobach 5 050 tys. ton, średniej miąższości 3,2 m i średniej grubości nad- kładu równej 55,0 m. Węgiel zawiera średnio 48,6% popiołu i 1,53% siarki, a jego wartość opałowa wynosi 5,709 MJ/kg. Obszar prognostyczny nr II węgla brunatnego położony jest na południe od Grądów Nowych (Kozula, 1995). Na powierzchni 86,1 ha, występują mioceńskie węgle brunatne o zasobach 4 133 tys. ton. Ich średnia miąższość wynosi 4,0 m, a średnia grubość nadkładu - 53,8 m. Średnia zawartość popiołu kształtuje się w granicach 29,1%, siarki - 1,85 %, a war- tość opałowa wynosi 7,858 MJ/kg (tabela 2). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Nr Wiek Grubość Miąższość Zasoby w Powierzch- Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry jako- nadkładu kompleksu kategorii nia wanie na kopaliny litologiczno- ściowe od-do surowcowego D (tys. (ha) 1 kopaliny mapie surowcowego (m) (m) ton) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawart. popiołu – śr. 48,6% zawart. siarki - I 131,5 Wb M 55,0 3,2 5 050 E śr. 1,53%, wartość opałowa – 5,7 MJ/kg zawart. popiołu – śr. 29,1% zawart. siarki - II 86,1 Wb M 53,8 4,0 4 133 E śr. 1,85%, wartość opałowa – 7,9 MJ/kg Rubryka 3: Wb – węgiel brunatny Rubryka 4: M – miocen Rubryka 9: zastosowanie kopaliny: E – energetyczne

Obszary perspektywiczne związane są z występowaniem czwartorzędowych piasków. Dwa obszary perspektywiczne, w rejonie miejscowości Bolmów oraz Jastrzębniki zostały wyznaczone na podstawie archiwalnych otworów wiertniczych. W rejonie miejscowości

13 Bolmów występują piaski różnoziarniste o zmiennej miąższości, od 3,5 do 10 m (Paziak, Szapliński, 1977). Obszar ten kontynuuje się na teren arkusza Pleszew. Na zachód od Ja- strzębnik znajduje się niewielkie wystąpienie piasków drobnoziarnistych o miąższości od 6,0 do 11,5 m (Nasz, 1980). Trzeci obszar, w rejonie miejscowości Zbiersk, został wyznaczony na podstawie mapy geologicznej oraz wizji terenowej i znajdującego się w jego obrębie wyrobiska, związanego z eksploatacją drobnoziarnistych piasków eolicznych (punkt występo- wania kopaliny nr 2). Wyrobisko nosi ślady eksploatacji w ostatnim okresie czasu. Prace poszukiwawcze za węglem brunatnym prowadzone były w południowo- wschodniej części terenu arkusza Stawiszyn i zakończyły się negatywnym rezultatem. Nie stwierdzono tutaj występowania tej kopaliny (Czochal, Piwocka, 1986). Według badań prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny (Piwocki, Ciuk, 1990) na terenie arkusza Stawiszyn przeprowadzono prace poszukiwawcze za węglem brunatnym. Wyniki tych prac były negatywne, ze względu na brak wystąpień tej kopaliny lub duży nadkład i małą miąższość węgla brunatnego. Obszary te nie zostały zaznaczone na mapie, gdyż stopień rozpoznania był niedostateczny. Na arkuszu zaznaczono dwa obszary negatywnych poszukiwań piasków w rejonie miej- scowości Łyczyn i Kurza oraz obszar negatywnych poszukiwań piasków i żwirów koło miej- scowości Podzborów. Na zachód od miejscowości Łyczyn nawiercono piaski drobnoziarniste niewielkiej miąższości pod nadkładem gleby gliniastej i gliny piaszczystej (Bocheńska, 1974). Na wschód od miejscowości Kurza występuje glina zwałowa, piaszczysta i piaszczysto-pylasta (Paziak, Szapliński, 1977). Obszar negatywny dla piasków i żwirów koło Podzbo- rowa kontynuuje się na teren sąsiedniego arkusza Kalisz. Budują go gliny zwałowe, piaski zaglinione i pylaste (Gawroński, 1985). Na podstawie wyników prac zwiadowczych za złożami surowców ilastych przydatnych do produkcji glinoporytu zaznaczono obszary o negatywnych wynikach rozpoznania w rejonie miejscowości: Jastrzębniki i Russów. Występują tu bardzo piaszczyste gliny czwartorzę- dowe (zlodowacenia środkowopolskie). Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że kopalina nie jest przydatna do produkcji glinoporytu, z uwagi na podwyższoną zawartość ziarn o średnicy powyżej 2 mm, która waha się od 3% do 6% (Morawska, Herkt, 1972). W granicach arkusza występują też obszary negatywnego rozpoznania torfów, położone w rejonie miejscowości Goliszew – Żelazków (dolina Czarnej Strugi) oraz na zachód od miej- scowości Kościelec. Miąższość tej kopaliny waha się od 0,45 do 1,50 m, a zawartość popiołu dochodzi do 74,8 % i znacznie przekracza dopuszczalną wartość równą 30% (Zawadzka, 1971).

14 Na obszarze arkusza Stawiszyn nie występują obszary prognostyczne torfów ujęte w potencjalnej bazie zasobowej (Zlokalizowanie…, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Stawiszyn położony jest w zlewni Warty. Teren ten charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną. Omawiany obszar odwadniają trzy cieki: Prosna, Czarna Struga (Bawół) i jej dopływy. Największą rzeką jest Prosna, płynie ona w południo- wo-zachodnim narożu arkusza. Na tym odcinku rzeka ta ma silnie meandrujący charakter. Czarna Struga i Bawół są miejscami ujęte w sztucznie uformowane koryta. Występują tutaj także liczne cieki stałe lub okresowe oraz rowy melioracyjne. Przez ten arkusz przebiegają działy wodne trzeciego rzędu oddzielające dorzecze Prosny od dopływów Czarnej Strugi (Bawołu) i jej dopływu oraz dorzecza Płowy, płynącej poza wschodnią granicą arkusza. Śred- ni rzeczny odpływ jednostkowy na obszarze arkusza Stawiszyn wynosi 3-4 l/s/km2. Na omawianym obszarze brak większych zbiorników wód powierzchniowych, występują tu jedynie niewielkie stawy w zagłębieniach terenu. W ramach monitoringu regionalnego czystość wód powierzchniowych, była badana jedynie w 2000 r. w dwóch punktach zlokalizowanych na cieku Czarna Struga. Wody prowadzone przez ten ciek w obu punktach zostały zaliczone do pozaklasowych. O klasyfikacji zdecydowały takie wskaźniki jak: azot azotynowy, azotanowy i ogólny, fosforany, fosfor ogólny, miano coli (Pułyk, 2001). Ocenę stanu czystości wód podano wg obowiązujących do 2003 roku wymagań (Rozporządzenie…, 2002). Fala powodziowa w 1997 roku nie spowodowała znaczącego wezbrania wód w ciekach i zbiornikach powierzchniowych w obrębie arkusza Stawiszyn.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne terenu arkusza Stawiszyn zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stawiszyn i objaśnień (Siwy- Będkowska, Będkowski, 2002). Omawiany obszar według regionalnego podziału hydrogeologicznego w przeważającej części znajduje się w łódzkim regionie hydrogeologicznym oraz częściowo w śląsko- krakowskim. Do regionu łódzkiego należy część centralna, północna i wschodnia. Południo- wo-zachodnie krańce położone są w regionie śląsko-krakowskim (subregion jurajski, region kaliski) (Paczyński, 1995).

15 W obrębie arkusza występują fragmenty głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990): nr 311 – Zbiornik rzeki Prosna i GZWP nr 151 – Zbiornik Turek – Konin – Koło. Są to obszary wysokiej ochrony (OWO) (Fig. 3). Dla zbiorników tych nie opracowano dokumentacji hydrogeologicznych.

Fig. 3 Położenie arkusza Stawiszyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 − granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 150 – Pradolina Warszawa-Berlin (Koło-Odra), czwartorzęd (Q); 151 − Zbiornik (K) Turek-Konin-Koło, kreda (K2); 310 – Dolina kopalna rzeki Ołobok, czwartorzęd (Q); 311 − Zbiornik (QDK) rzeki Prosna, czwartorzęd (Q).

Na terenie arkusza Stawiszyn rozpoznano użytkowe poziomy wodonośne w utworach: czwartorzędu, miocenu, kredy i jury.

16 Czwartorzędowe piętro wodonośne związane jest z aluwiami współczesnych i kopalnych rzek oraz osadami fluwioglacjalnymi. Maksymalna jego miąższość dochodzi do 80 m, a wodoprzewodność może przekroczyć 1500 m2/dobę. Wydajność otworu studziennego osiąga 70 m3/h. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości od 0,6 do 64 m. Przy wydajności równej 15 m3/h depresja dochodzi do 18,6 m. W rejonie Petryk i Zbierska oraz na zachód od Dzierzbina występuje poziom wodonośny związany z osadami zlodowaceń południowopolskich. Miąższość warstwy wodonośnej nie przekracza 20 m, a wodoprzewod- ność jest większa niż 200 m2/dobę. Wydajność otworu studziennego może osiągać 70 m3/h. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter naporowy i stabilizuje się poniżej powierzchni terenu. W południowo- zachodniej części omawianego obszaru występuje poziom wodonośny w osadach współcze- snej i kopalnych dolinach Prosny. Maksymalna miąższość wynosi 29 m. Przewodność warstwy wodonośnej waha się od 100 do ponad 200 m2/dobę a wydajność otworu studziennego może być większa niż 70 m3/h. Zwierciadło wody podziemnej ma charakter swobodny i występuje na głębokości mniejszej niż 5 m. Od północnego-wschodu do doliny Prosny przy- lega obszar, na którym występuje poziom wodonośny związany z osadami interglacjału mazowieckiego. Maksymalna miąższość warstwy wodonośnej wynosi 25,5 m. Przewodność waha się od 64 m2/dobę do 311 m2/dobę. Wydajność otworu studziennego mieści się w przedziale od 50 do 70 m3/h. Poziom wodonośny występuje na głębokości od 36 do 43 m p.p.t. Wody piętra czwartorzędowego zostały zaklasyfikowane do klasy IIa lub IIb, ze wzglę- du na przekroczenia zawartości żelaza i manganu. Mioceńskie piętro wodonośne reprezentują poziomy wodonośne warstw środkowopol- skich i poznańskich, które ze względu na niewielką miąższość, małe zasoby i nieznaczne roz- przestrzenienie nie mają znaczenia użytkowego. Poziom związany z warstwami adamowski- mi o większej miąższości występuje prawie na całym arkuszu Stawiszyn. Ma on charakter użytkowy w rejonie miejscowości: Korzeniew, Tarantów, a także w południowo-zachodniej części arkusza (rów tektoniczny Prosny) i w części północno-zachodniej (niewielki obszar pozbawiony czwartorzędowego piętra wodonośnego). Jego miąższość zmienia się od 6,9 m w miejscowości Lipe do prawie 40 m w rejonie Mycielina i rowie Prosny. Wodoprzewodność jest większa niż 200 m2/dobę. Głębokość występowania poziomu wodonośnego waha się od 50 do 100 m p.p.t. Wydajność otworu studziennego w wyżej wymienionych rejonach zmienia się od 50 do 70 m3/h. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości od 38 do 90 m, a depresja dochodzi do 32,6 m przy wydajności równej 21,2 m3/h. Zasilanie mioceńskich utworów wodonośnych zachodzi poprzez okna hydrogeologiczne oraz przesiąkanie wód at-

17 mosferycznych. Lokalnie na skutek małej miąższości lub braku warstwy izolującej dochodzi do wymiany wód między starszymi poziomami. W południowo-zachodniej części arkusza Stawiszyn poziom mioceński jest prawdopodobnie drenowany przez poziom górnojurajski intensywnie eksploatowany w rejonie Kalisza. Wody mioceńskiego poziomu wodonośnego zostały sklasyfikowane jako średniej jako- ści (IIa lub IIb). Charakteryzują się one podwyższoną zawartością żelaza i manganu. Kredowe piętro wodonośne związane jest z utworami kredy górnej. Głębokość ich wy- stępowania jest mniejsza od 100 m. Na przeważającej części obszaru arkusza miąższość utworów wodonośnych przekracza 40 m. W centralnej i południowo-wschodniej części arkusza przewodność mieści się w przedziale 100-200 m2/dobę. Przy północno-wschodnim skraju arkusza przewodność przekracza 348 m2/dobę. Wydajność otworu studziennego zmienia się od 10 do 30 m3/h, dochodząc, do wartości powyżej 120 m3/h w północno-wschodniej części arkusza. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości od 64 do 103 m, a depresja dochodzi do 59,3 m przy wydajności równej 26 m3/h. Utwory wodonośne kredy mają charakter głównego poziomu użytkowego w centralnej, południowej oraz północno-wschodniej czę- ści arkusza. Poziom wodonośny jest tutaj drenowany przez górnojurajskie piętro wodonośne, które jest intensywnie eksploatowane w rejonie Kalisza. Jego zasilanie następuje poprzez przesączanie się wód z mioceńskiego piętra wodonośnego, oraz lokalnie z poziomów czwar- torzędowych. Wody piętra kredowego spełniają wymagania klasy IIa lub IIb ze względu na wysokie stężenie żelaza i manganu oraz żelaza lub manganu oddzielnie. Jurajskie piętro wodonośne tworzy szczelinowo-porowy poziom wodonośny. W rejonie Jastrzębnik i Poklękowa jest on głównym poziomem wodonośnym. W Jastrzębnikach wystę- puje na głębokości 98 m p.p.t. i osiąga miąższość 38 m. W kierunku południowym głębokość zalegania warstwy wodonośnej przekracza 100 m. Podobna sytuacja ma miejsce w rowie tektonicznym Prosny. W rejonie Jastrzębnik przewodność warstwy wodonośnej jest większa niż 30 m2/dobę. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości od 80 do 112 m, a depresja dochodzi do 38,3 m przy wydajności równej 3 m3/h. Odpływ wód podziemnych następuje w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Poziom ten jest zasilany przez okna hydrogeologiczne i w strefie kontaktów tektonicznych rowu Prosny przez wody górnokredowe- go i mioceńskiego poziomu wodonośnego. Wody podziemne jurajskiego piętra wodonośnego spełniają wymagania przewidziane dla klasy IIa. Charakteryzują się one nieznacznie podwyższonym stężeniem żelaza i wymaga- ją prostego uzdatniania.

18 W południowo-zachodniej części arkusza występuje rozległy i głęboki lej depresji po- wstały na skutek nadmiernej eksploatacji kompleksu mezozoicznego w rejonie Kalisza. W granicach arkusza zaznaczono jedenaście ujęć. Największym z nich jest czwartorzę- dowe ujęcie przemysłowe. Jego zasoby eksploatacyjne wynoszą 222 m3/h. Na obszarze arkusza ujęcia nie mają wyznaczonych stref ochrony pośredniej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 585-Stawiszyn zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo-

19 gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych pró- bek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyj- nych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości przeciętnych (median) w glebach w glebach na (median) obszarów niezabudo- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie arkuszu 585- w glebach na wanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Stawiszyn arkuszu 585- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Stawiszyn

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6-39 23 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-6 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-59 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-9 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-8 2 3 Pb Ołów 50 100 600 8-15 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,21 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 585-Stawiszyn 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 7 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 7 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wy- łączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- Hg Rtęć 7 mi, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 585-Stawiszyn do poszczególnych grup zanie- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czyszczeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

20 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza są niższe lub zbliżone do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są

21 zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 12 do około 45 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 38 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej także około 25 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Stawiszyn budują utwory o generalnie niskich i mało zróż- nicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie gliny zwałowe, piaski, żwiry i głazy lodowcowe oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry) z okresu zlodowacenia środ- kowopolskiego. W północnej części arkusza znaczne powierzchnie zajmują plejstoceńskie osady jeziorne (iły, mułki, piaski i kredy) oraz piaski eoliczne. W dolinach rzek występują holo- ceńskie osady rzeczne (mady, mułki, piaski i żwiry) oraz osady jeziorne i torfy. W profilu zachodnim najniższymi wartościami stężeń (<20 nGy/h) cechują się piaski eoliczne występujące wzdłuż północnego odcinka tego profilu. Dla pozostałych utworów (gliny zwałowe, mady) po- mierzone dawki promieniowania są zazwyczaj wyższe (25-45 nGy/h). W profilu wschodnim najniższe wartości stężeń promieniowania gamma zarejestrowane w tym profilu (około 15 nGy/h) są związane z piaskami eolicznymi oraz holoceńskimi osadami rzecznymi. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,6 do około 2,6 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,1 do około 4,5 kBq/m2.

22 Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Stawiszyn (na osi osi (na Stawiszyn arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. 585W PROFIL ZACHODNI 585E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5766528 5754787 5763801 5753723 5760531 m 5752702 m 5757640 5751520 5754662 5750711 5748579 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h 23

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5766528 5754787 5763801 5753723 5760531 m 5752702 m 5757640 5751520 5754662 5750711 5748579 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 1 2 3 4 5 kBq/m2 kBq/m2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych zasad, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; 2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4;

24 − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 5) wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną co najmniej do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tabeli 5 otwory (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowa- no również na MGP - plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Stawiszyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Siwy-Będkowska, Będkowski, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopień ten jest cechą zmienną i syntetyzującą różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagro- żeniu jakości wód podziemnych. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii terenu mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na arkuszu Stawiszyn bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają:

25 − obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miasta Stawiszyn oraz miejscowości: Zbiersk, Mycielin, Słuszków i Żelazków, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin Prosny i Czarnej Strugi oraz ich dopływów, − obszary położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, terenów bagiennych i podmokłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają znaczne obszary arkusza zwłaszcza w jego północnej i centralnej części. Poza tymi rejonami lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna. Preferowane do tego celu są jednak obszary posiadające natural- ną warstwę izolacyjną (zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej - tabela 4). W obrębie omawianego arkusza rolę takiej warstwy spełniają słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego (Warty), a w północno-wschodniej części także zlodowacenia północnopolskiego (Wisły). Gliny zlodowacenia Warty, występują na powierzchni terenu głównie w południowo-zachodniej i południowej części arkusza, gdzie budują wysoczyznę morenową płaską. Jedynie we wschodniej części występują niewielkie fragmenty wysoczyzny morenowej falistej z nachyleniami około 5°. Widoczna jest wyraźna dwudzielność glin tego zlodowacenia. Część stropową, o stałej miąższości 4-5 m, stanowi glina ablacyjna. Jest ona silnie piaszczysta, z dużą ilością żwirów i głazików, do 2-3 m od- wapniona. Od gliny bazalnej oddzielona jest niekiedy cienką (10-30 cm) warstewką piasków zapylonych lub mułków. Glina bazalna, o zmiennej miąższości 4-9 m, jest piaszczysta lub piaszczysto-mułkowata, z dużą zawartością żwirów. Charakteryzuje się ona silną spoistością (Trzmiel, 1997). W północno-wschodniej części arkusza, w rejonie Dzierzbina, odsłaniają się na powierzchni gliny zwałowe zlodowacenia Wisły. Są to gliny piaszczysto-pylaste, z niewielką ilością żwirków i głazików, słabo lub średnio spoiste, całkowicie odwapnione. Miąższość ich jest niewielka w granicach 1-3 m i często leżą bezpośrednio na glinach Zlodowacenia Warty. W wielu miejscach, w obrębie terenów rekomendowanych do lokalizacji składowisk, łączna miąższość osadów o dobrych właściwościach izolacyjnych przekracza 40 m, a w po- bliżu Blizanowa (otwór 5) i Stawiszyna (otwór 7), gdzie gliny leżą bezpośrednio na iłach pstrych miąższość ta dochodzi do 70 m.

26 W północno-wschodniej części arkusza w pobliżu Dzieżbina, w obrębie terenu posiada- jącego zmienną izolację, zlokalizowany jest otwór wiertniczy, w którym gliny zwałowe nawiercono dopiero na głębokości 8 m pod nadkładem osadów piaszczystych. W miejscu tym można spodziewać się zatem gorszych warunków do lokalizacji składowisk. Na wyznaczonych obszarach główny użytkowy poziom wodonośny w utworach czwar- torzędowych występuje w północno-wschodniej i południowo-zachodniej części arkusza w piaszczystych utworach interglacjałów eemskiego i mazowieckiego, gdzie izolowany jest od wpływów powierzchniowych przez gliny zwałowe o miąższości od 30 do 50 m. Charaktery- zuje się zatem niskim stopniem zagrożenia. W centralnej części arkusza, w rejonie miejsco- wości Petryki, gdzie poziom wodonośny czwartorzędu izolowany jest od powierzchni przez gliny zwałowe o miąższości przekraczającej 50 m wyznaczono nawet bardzo niski stopień zagrożenia (Siwy-Będkowska, Będkowski, 2002). Na pozostałym terenie użytkowy charakter mają wody w utworach kredowych, rzadziej neogeńskich lub górnojurajskich. Głębokość do tych poziomów przekracza 50 m. Ze względu na dobrą izolację od powierzchni terenu, którą stanowią gliny i iły pstre, na obszarach tych występuje bardzo niski stopień zagrożenia użytkowych wód podziemnych. W obrębie terenów niewyłączonych bezwzględnie z możliwości lokalizacji składowisk, w pobliżu miejscowości: Dzierzbin, Zbiersk Cukrownia, Korzeniew, Blizanów, Rychnów oraz Złotniki Wielkie istnieją ujęcia wód podziemnych o wydajności powyżej 25 m3/h. Ujęcia te mają wyznaczone strefy ochrony bezpośredniej, które w tej skali opracowania nie są moż- liwe do odwzorowania. Jednak lokalizacja składowisk odpadów w bliskim sąsiedztwie tych ujęć nie jest wskazana ze względu na ochronę wód podziemnych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służ- bami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabyt- ków oraz administracją geologiczną.

27 Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w strefie 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miasta Stawiszyn oraz miejscowości: Zbiersk, Mycielin i Słuszków. Z uwagi na ochronę wód podziemnych wytyczono tereny ograniczeń warunko- wych w północno-wschodniej i południowo-zachodniej części arkusza gdzie występują strefy wysokiej ochrony wód podziemnych kredowego GZWP nr 151 Zbiornik Turek-Konin-Koło oraz czwartorzędowego GZWP nr 311 – Zbiornik rzeki Prosna. Zbiorniki te nie mają jeszcze wykonanej dokumentacji hydrogeologicznej. Należy się jednak liczyć z faktem, że po jej wykonaniu zasięg i zakres ochrony może ulec zmianie. Dodatkowo, w przypadku typowania miejsca pod składowisko, należy brać również pod uwagę odległość od występującej w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiej- skich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie omawianego arkusza są to liczne zabytki, obiekty sakralne, stanowiska archeologiczne i punktowe obiekty ochrony przyrody wyszczególnione na planszy A mapy. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na całym omawianym obszarze nie występują na powierzchni terenu ani płytko w pod- łożu (do 10 m) utwory ilaste o bardzo niskim współczynniku filtracji, które pozwoliłyby na lokalizację składowisk odpadów innych niż obojętne, bez konieczności stosowania dodatkowych zabezpieczeń w postaci sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Z analizy dostępnych materiałów wynika, że najpłycej strop ilastych utworów neogeń- skich występuje w pobliżu miejscowości Blizanów (na głębokości 23 m) oraz na południe od Stawiszyna (33 m). W nadkładzie występują gliny zwałowe zlodowaceń środkowo- i połu- dniowopolskich. Łączna miąższość bariery izolacyjnej w tych rejonach przekracza 65 m. W kilku innych otworach (tabela 5 – nr 2, 6, 11) w obrębie kompleksu glin zwałowych lub bezpośrednio pod nim stwierdzono obecność iłów czwartorzędowych o miąższości 1 – 5 m. Być może wyniki szczegółowego rozpoznania geologiczno-inżynierskiego i hydrogeologicznego pozwolą na lokalizację w pobliżu wskazanych otworów, także składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne (w tym komunalnych), bez konieczności układania do- datkowej izolacji. Na pozostałym obszarze lokalizacja takich składowisk będzie wymagała zastosowania izolacji syntetycznych lub sztucznie stworzonych barier gruntowych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Za najkorzystniejsze dla lokalizacji składowisk odpadów, w obrębie omawianego arkusza, należy uznać tereny w pasie pomiędzy Blizanowem, Piątkiem i Stawiszynem oraz Złot- nikami Wielkimi a Jankowem, ze względu na występujące tam największe miąższości warstw

28 izolacyjnych (40 – 70 m) oraz brak jakichkolwiek ograniczeń geośrodowiskowych. Dodatko- wo na obszarach tych istnieje bardzo niski lub miejscami niski stopień zagrożenia użytkowe- go poziomu wodonośnego występującego w utworach głównie kredowych. Jednak lokalizacja na wskazanych terenach składowisk odpadów innych niż obojętne będzie prawdopodobnie wymagała zastosowania zabezpieczeń uzupełniających. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza niezrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Na omawianym obszarze istnieją trzy odkrywki po eksploatacji piasków i żwirów w po- bliżu wsi Bolmów, Przyranie i Stropieszyn. Leżą one na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji stąd ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów będzie wiązało się z wykonaniem zabezpieczeń dna i skarp wyrobisk przy użyciu izolacji syntetycznych lub stworzeniu dodatkowych barier gruntowych. Wszystkie trzy wyrobiska mają wyznaczone ograniczenia warunkowe wynikające z bliskiego sąsiedztwa zabudowy wiejskiej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych (materiały archiwalne) Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy izola- warstwą izolacyjną wum i nr dokumentacyjnej [m p.p.t.] otworu cyjnej strop zwierciadło zwierciadło B warstwy litologia warstwy [m] nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Nasyp 2,0 Piasek pylasty BH 1 2,7 Piasek drobnoziarnisty Q 2,7 2,7 5850017 8,0 Glina zwałowa 37,0 45,0 Piasek drobnoziarnisty 45,0 18,0 0,0 Glina 0,5 Glina piaszczysta 3,0 Glina zwałowa Q BH 2 16,0 Glina zwałowa/Ił 43,0 43,0 5,3 5850031 20,0 Glina zwałowa 39,0 Muły/Ił 43,0 Piasek średnioziarnisty

29 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 4,0 Glina zwałowa 28,0 Muły BH 3 31,0 Ił 32,1 44,5 10,2 5850056 32,5 Piasek średnioziarnisty Q 36,0 Piasek pylasty 38,5 Glina zwałowa 44,5 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina 25,5 26,0 Piasek drobnoziarnisty BH 27,5 Glina 94,0 16,0 5850052 4 42,0 Muły 50,5 54,0 Glina 78,0 Piasek drobnoziarnisty Q 82,5 Glina 94,0 Wapienie Cr 0,0 Gleba 0,3 Glina 2,5 Glina zwałowa Q 23,0 Ił pstry 41,0 Muły BH 45,0 Ił pstry 5* 5850025 73,6 Ił 73,3 91,5 15,1 76,3 Margle 84,5 Węgiel brunatny Ng 87,0 Ił 90,0 Muły 91,5 Kreda pisząca Cr 0,0 Gleba 0,5 Glina BH 2,5 Glina zwałowa 42,6 43,1 17,3 6 5850010 36,0 Ił 36,9 Glina zwałowa Q 43,1 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Piasek Q 1,0 Glina zwałowa 33,0 Ił pstry BH 67,0 Ił 68,0 84,2 7,0 7* 5850016 69,0 Węgiel brunatny Ng 70,0 Ił pylasty 73,0 Ił 77,0 Pył 84,2 Wapienie Cr 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobnoziarnisty Q BH 1,6 Glina piaszczysta 56,4 58,0 25,0 8 5850011 5,0 Glina 54,0 Ił piaszczysty 58,0 Piasek drobnoziarnisty Ng 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 23,1 2,0 Glina zwałowa 23,5 Piasek drobnoziarnisty Q 25,0 Muły BH 52,0 Glina zwałowa 53,0 82,0 11,9 9 5850043 61,0 Glina ciężka 64,0 Ił 70,0 Muły Ng 78,0 Piasek ilasty 80,0 Mułowce pstre Cr 82,0 Margle ilaste

30 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba BH 0,3 Glina 10 5850037 2,0 Glina zwałowa Q 35,7 36,0 22,7 36,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 4,0 Glina zwałowa Q 46,0 Ił BH 11 51,0 Glina zwałowa 63,5 76,0 15,3 5850054 64,0 Piasek pylasty 66,0 Ił piaszczysty Ng 68,0 Muły 76,0 Margle Cr 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa 23,0 Głazy narzutowe BH 12 24,0 Żwir Q 22,7 24,0 8,0 5850067 26,0 Glina zwałowa 26,3 Piasek ze żwirem 28,0 Glina zwałowa 0,0 Gleba 0,5 Glina 2,0 Glina piaszczysta 31,5 68,0 24,6 4,0 Glina zwałowa 32,0 Piasek drobnoziarnisty Q 33,0 Piasek pylasty 34,5 Glina BH 37,0 Glina zwałowa 13 5850045 42,0 Ił 45,0 Muły 47,0 Ił 48,5 Muły Ng 51,5 Piasek pylasty 55,0 Piasek 56,5 Ił 68,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa 12,0 BH 12,5 Piasek drobnoziarnisty Q 25,4 10,5 14 5850040 13,3 Glina zwałowa 12,1 25,4 Piasek drobnoziarnisty 27,4 Glina zwałowa Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Ng – neogen, Cr – kreda.

Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

31 X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Stawiszyn warunki podłoża budowlanego określono z pominię- ciem: terenów leśnych i rolnych, na których występują gleby chronione dla rolniczego użyt- kowania klasy I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, złóż oraz terenów zurbanizo- wanych. Analizą objęto około 25% powierzchni arkusza, wyróżniając obszary o warunkach: korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych występują na gruntach spoistych: zwartych, półzwar- tych, twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczo- nych, w których głębokość wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Obszar arkusza Stawiszyn charakteryzuje się na ogół korzystnymi warunkami budowlanymi na wysoczyznach w centralnej, zachodniej i wschodniej części. Znaczne powierzchnie zajmują skonsolidowane grunty morenowe zlodowaceń południowo- i środkowopolskich (Wysoczy- zna Kaliska i Równina Rychwalska). Korzystne warunki budowlane panują także na terenie równin sandrowych (rejon Zbierska), na gruntach piaszczystych, najczęściej średniozagęsz- czonych, gdzie zwierciadło wody gruntowej położone jest poniżej 2 m p.p.t. Warunki korzystne panują w rejonie: Stawiszyna (centralna część), Zamętu (północna część), Lipe (zachodnia część) oraz we wschodniej części terenu arkusza. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa są doliny rzeczne wypełnione holoceńskimi gruntami słabonośnymi (głównie namułami organicznymi oraz piaskami alu- wialnymi) oraz miejsca podmokłe i zabagnione. Na terenach tych zwierciadło wody podziemnej na znacznym obszarze stabilizuje się na głębokości nieprzekraczającej 2 m p.p.t. Wa- runki niekorzystne posiadają tereny, w północnej część obszaru arkusza oraz w dolinie Prosny i Czarnej Strugi (Bawółu), gdzie występują grunty organiczne. Zwierciadło wód gruntowych położone jest tutaj płytko. Warunki utrudniające budownictwo ma także podłoże zbudowane z osadów jeziornych i zastoiskowych (na północ i południowy wschód od Zbierska), jak też z piasków eolicznych występujących w formie wydm. W strefie krawędziowej doliny Prosny mogą występować lokalnie znaczne spadki terenu (powyżej 12%) mogące powodować warunki niekorzystne.

32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Stawiszyn zwarte kompleksy leśne występują w północnej i centralnej jego części. Są to głównie lasy sosnowe. Gleby chronione dla rolniczego użytkowania zajmują południowy i częściowo centralny teren arkusza. Natomiast gleby na łąkach pochodzenia organicznego położone są w dolinach rzek, cieków oraz w zagłębieniach terenu. W północno-zachodniej części obszaru arkusza znajduje się fragment Pyzdrskiego Ob- szaru Chronionego Krajobrazu, który w położony jest na arkuszach: Stawiszyn, Rychwał, Pleszew, Trąbczyn i Słupca. Został on utworzony w 1986 roku na powierzchni 19 370,15 ha w celu ochrony obszarów o cechach zbliżonych do środowiska naturalnego oraz zapewnienia społeczeństwu warunków do wypoczynku i turystyki. Dominują tu lasy sosnowe, będące miejscami doskonałym obszarem lęgowym i żerowiskiem dla wielu chronionych gatunków ptaków wodno-błotnych. Krajobraz urozmaicony jest licznymi obniżeniami, w których wy- stępują łąki i torfowiska. W południowo-wschodniej części terenu arkusza znajduje się niewielki wycinek Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Swędrni koło Kalisza. Został on utworzony w 1991 roku na powierzchni 5 000 ha w celu ochrony obszarów o cechach zbliżonych do środowiska naturalnego oraz zapewnienia społeczeństwu warunków do wypoczynku i turystyki. Flora Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Swędrni koło Kali- sza jest bardzo zróżnicowana. Udział rozproszonych zbiorowisk leśnych jest stosunkowo niewielki i wynosi około 27%. Fauna reprezentowana jest przez ptaki uznane za ginące w skali Europy: czajkę, błotniaka stawowego, zimorodka i perkozka. W północno-zachodniej części terenu arkusza projektowane jest utworzenie na powierzchni 5 ha rezerwatu leśnego „Wełniankowy Mszar” Przedmiotem ochrony będzie tutaj: oles, las mieszany wilgotny, bór mieszany oraz ostoja dużych ssaków. Ścisłą ochroną zostanie objęte trzynaście gatunków porostów, jeden gatunek grzyba i trzy gatunki gadów. W granicach terenu arkusza znajduje się siedem pomników przyrody żywej (tabela 6). Dominują dęby szypułkowe, ponadto występują: jesiony wyniosłe oraz platany. Użytki ekologiczne, będące pozostałością ekosystemów, mają duże znaczenie dla za- chowania unikatowych zasobów genowych i typów siedlisk. W granicach obszaru arkusza są to przede wszystkim łąki, zlokalizowane na terenie gminy Stawiszyn (tabela 6). Celem ochrony jest zachowanie cennych walorów przyrodniczych, bioróżnorodności, ostoi dla zwierząt oraz miejsc gniazdowania ptactwa.

33 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 L – „Wełniankowy Grodziec 1 R Borowiec Stary * Mszar” koniński (5,0) Mycielin 2 P Zamęty 1954 Pż – dąb szypułkowy kaliski Stawiszyn 3 P Tartak Zbiersk 1954 Pż – dąb szypułkowy kaliski Stawiszyn 4 P Tartak Zbiersk 1954 Pż – dąb szypułkowy kaliski Stawiszyn 5 P Tartak Zbiersk 1954 Pż – dąb szypułkowy kaliski Pż – grupa drzew Petryki Stawiszyn 6 P 1983 dęby szypułkowe, plata- (w parku) kaliski ny, jesion wyniosły Pż – grupa drzew Piątek Wielki Stawiszyn 7 P 1983 dęby szypułkowe, plata- (w parku) kaliski ny, jesion wyniosły Żelazków 8 P Russów 1986 Pż – jesion wyniosły kaliski Stawiszyn łąka 9 U Leśnictwo Zbiersk 1997 kaliski (12,22) Stawiszyn łąka 10 U Leśnictwo Zbiersk 1997 kaliski (7,10) Stawiszyn bagno 11 U Leśnictwo Zbiersk 1997 kaliski (4,39)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

Według systemu ECONET (Liro, 1998) na południowym-zachodzie terenu arkusza wy- stępuje niewielki fragment krajowego korytarza ekologicznego Prosny – 37k (Fig. 5). Na obszarze arkusza Stawiszyn nie występują obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r.) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (http://www.mos.gov.pl/Istrony_tematyczne/natura2000/index. shtml).

Fig. 5 Położenie arkusza Stawiszyn na tle systemu ECONET wg Liro (1998) System ECONET 1 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 19M – Doliny Środkowej War- ty; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 37k – Prosny XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Stawiszyn najstarsze ślady dawnych kultur pochodzą z początko- wych okresów epoki żelaza (okres halsztacki i wpływów rzymskich). Stanowiska archeologiczne stanowią w przewadze ślady osadnictwa i nieliczne cmentarzyska oraz gródek na pół- noc od miejscowości Jarantów. Na mapie zaznaczono te o dużym znaczeniu kulturowym i po- znawczym. Największe skupienia stanowisk archeologicznych i zabytków znajdują się w południowo-zachodniej i w południowo-wschodniej części arkusza oraz w rejonie miej- scowości Stawiszyn i Jarantów.

35 Na omawianym terenie znajdują się zabytkowe obiekty sakralne oraz architektoniczne objęte ochroną. Należą do nich gotycki kościół oraz dom z 1360 r., znajdujące się w obrębie układu urbanistycznego w Stawiszynie. W miejscowości tej ochroną objęty jest również dom z I połowy XIX w. W Długiej Wsi chronione są zabudowania parkowo-folwarczne z II poło- wy XVII I i XIX w. Do zabytkowych obiektów architektonicznych należy klasycystyczny dwór z I połowy XIX w. położony w Petrykach. W Zbiersku ochronie konserwatorskiej podlega kościół z 1759 roku. W miejscowości Piątek Wielki zachowały się ruiny dworu wraz z parkiem oraz drewniany kościół z 1740 roku. W miejscowości Kolonia Lipe zabytkiem jest także drewniany kościół rokokowy z 1753 r., przebudowany w 1897 roku, z dwiema późno- gotyckimi rzeźbami z początku XVI wieku. Do zabytkowych należą także inne kościoły w: Kościelcu, z romańskim prezbiterium z XII wieku i dobudowanej w XVIII wieku drew- nianej nawie; Dzierzbinie pochodzący z XII wieku; Blizanowie drewniany kościół z lat 1532- 1760, z bardzo cennym wyposażeniem w stylu rokoko; Goliszewie z 1840 r. oraz Rychnowie z 1782 r. z dzwonnicą z końca XIX wieku i w Zborowie kościół p. w. Michała Archanioła z 1726 r., przebudowany w 1840 roku. Zabytkowe dwory istnieją w: Jarantowie oraz Ja- strzębnikach (wraz z parkiem) z XIX/XX w. Na listę zabytków wpisany jest także dwór z oficyną z połowy XIX wieku w Złotnikach Wielkich. W Russowie położony jest dworek z II połowy XIX wieku wraz z parkiem, a w Żelazkowie - dwór i park z XVII w. wraz z za- budowaniami dworskimi z lat 1825-1837. W Zborowie do zabytków architektonicznych nale- ży dwór wraz z parkiem pochodzący z II ćw. XIX w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Stawiszyn położony jest w województwie wielkopolskim, obejmując częściowo powiaty: pleszewski, koniński i kaliski. Omawiany teren znajduje się w obrębie dwóch regionów fizycznogeograficznych: Wysoczyzny Kaliskiej i Równiny Rychwalskiej. Pod względem gospodarczym ma on charakter rolniczo-leśny. Lasy stanowią około 30% jego powierzchni, a gleby chronione dla rolniczego użytkowania (klas I-IVa) około 40%. Rejon ten jest słabo uprzemysłowiony i mało zurbanizowany. Przemysł wydobywczo- przeróbczy kopalin nie ma obecnie większego znaczenia. Jedynie złoże piasków „Kurza” jest zagospodarowane. W granicach arkusza wskazano dwa obszary prognostyczne dla węgli brunatnych w rejonie Konarów oraz Grądów Nowych oraz trzy obszary perspektywiczne dla piasków w pobliżu: Bolmowa, Zbierska i Jastrzębnik. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują głównie w centralnej i południowej części arkusza, gdzie na powierzchni terenu odsłaniają się

36 słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego lub północnopolskie- go, które stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obo- jętnych. Najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji składowisk, ze względu na największe miąższości glin zwałowych (40-70 m), lokalnie podścielonych iłami neogeńskimi lub czwar- torzędowymi, brak ograniczeń geośrodowiskowych oraz bardzo niski stopień zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych występują w pasie pomiędzy Blizanowem, Piątkiem i Stawiszynem oraz Złotnikami Wielkimi a Jankowem. Lokalizacja składowisk odpadów innych niż obojętne, na terenach objętych analizą, bę- dzie wymagała prawdopodobnie zastosowania dodatkowych izolacji syntetycznych lub sztucznie stworzonych barier gruntowych. Obszar arkusza Stawiszyn charakteryzuje się na ogół korzystnymi warunkami budowlanymi na wysoczyznach w centralnej, zachodniej i wschodniej części. Korzystne warunki budowlane panują także w na terenie równin sandrowych: rejon Zbierska, Stawiszyna, Lipe oraz we wschodniej części opisywanego obszaru. Warunki niekorzystne dla budownictwa posiada- ją doliny rzeczne oraz miejsca podmokłe i zabagnione Cały ten teren położony jest w zlewni Warty. Charakteryzuje się on dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną. Odwadniają go trzy cieki: Prosna, Czarna Struga (Bawół) i jej dopły- wy. Największą rzeką jest Prosna. W granicach arkusza występują czwartorzędowe, mioceń- skie, kredowe i jurajskie piętra wodonośne. Ujęte z nich wody są na ogół dobrej i średniej jakości i wymagają tylko prostego uzdatniania. W południowo-zachodniej części obszaru arkusza występuje lej depresji powstały w wyniku intensywnej eksploatacji jurajskich pozio- mów wodonośnych. Szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajoznawczymi odznaczają się niewielkie obszary w południowo-wschodniej i północno-zachodniej części terenu, gdzie chronione są: naturalny krajobraz i siedliska wodno-błotne będące miejscem lęgowym dla wielu chronionych gatunków ptaków. W przyszłości o rozwoju gospodarczym omawianego rejonu może decydować zarówno nowoczesne rolnictwo i związane z nim przetwórstwo jak i wykorzystanie walorów przyrodniczych tego regionu poprzez zagospodarowanie terenów zielonych, rozwój turystyki i rekre- acji.

XIV. Literatura

BOCHEŃSKA M., 1974 – Sprawozdanie ze zwiadów geologicznych za kruszywem natural- nym w północnej części powiatu Kalisz pomiędzy Brudzewem a Dzierzbinem, wo-

37 jewództwo poznańskie. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. CZOCHAL S. PIWOCKA K., 1986 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych węgla brunatnego w rejonie konińskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAWROŃSKI J., 1985 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za złożami kruszywa naturalnego na terenie Rejonu Dróg Publicznych w Kaliszu. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państw. Inst. Geol., Warszawa KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia Regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN KOZULA R., 1995 – Dokumentacja geologiczna wyników prac geologiczno-poszukiwawczych

za węglem brunatnym w kategorii D1. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. KROGULEC E, WIERCHOWIEC J., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Stawiszyn wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MORAWSKA J. HERKT J., 1972 − Orzeczenie z badań geologicznych wykonanych do kat.

C2 na złożach surowca ilastego do produkcji glinoporytu w pow. Kalisz – złoże: Ła- szów, Jastrzębniki, Kalinowa. Arch. Wlkp. Urz. Woj. w Poznaniu, Delegatura w Ka- liszu. NASZ A., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego w województwie kaliskim. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i Użytków Zielonych, Falenty.

38 PACZYŃSKI B. red., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 00 PIG Warszawa. PAZIAK B. SZAPLIŃSKI A., 1977 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami kruszywa naturalnego na terenie województwa kaliskiego. Archiwum Przedsiębior- stwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. PIWOCKI M., CIUK E., 1990 – Mapa złóż węgli brunatnych i perspektyw ich występowania w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. red., 2004 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2003 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PUŁYK M., 2001 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. RÜHLE E., 1986 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa. SIWY-BENDKOWSKA K. BĘDKOWSKI Z., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Stawiszyn wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1994– Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. SZAPLIŃSKI A., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. B złoża kruszywa naturalnego „Bolmów”. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław.

SZUSZKIEWICZ K., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Kurza”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 1997 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stawi- szyn wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa.

39 ZAWADZKA J., 1971 – Dokumentacja torfowiskowa, województwo poznańskie, powiat Kalisz. Arch. Wlkp. Urz. Woj. w Poznaniu, Delegatura w Kaliszu. ZLOKALIZOWANIE i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną