Barbara Brzezińska Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. F. Chopina w Warszawie RUGGERO GERLIN. SZKIC DO PORTRETU1 WSTĘP Chociaż Ruggero Gerlin był wybitnym wirtuozem klawesynu minionego stulecia, to jednak nie wiemy o jego życiu zbyt wiele. Wszelkie informacje dostępne w oficjalnych źródłach wiedzy podają zaledwie kilka zdań biografii artysty, którego rola w dwudziestowiecznym odrodzeniu klawesynu zdaje się nie do przecenienia. Legendarny wirtuoz i utalentowany uczeń Wandy Landowskiej wpisał się w historię oraz życiorysy licznych osób. Jako wieloletni pedagog prestiżowej Accademia Musicale Chigiana w Sienie był nauczycielem klawesynu wielu uznanych dzisiaj muzyków. Zarażał innych pasją gry na swoim instrumencie i inspirował studentów do podjęcia decyzji o poświęceniu swojego życia grze na klawesynie. Od spotkań z nim upłynęło już wiele lat, dlatego o niektórych faktach dziś się nie pamięta, a niekiedy pojawiają się sprzeczne wiadomości na temat artysty. Dodatkową trudnością jest to, iż kontakty z Gerlinem, człowiekiem niezwykle dyskretnym, były często bardzo osobiste, dlatego niemal niemożliwe jest dotarcie do pewnych informacji, które pozostaną tajemnicą spotkania dwojga ludzi. Niemniej jednak, dzięki relacji świadków, którzy kiedyś mieli możliwość kształcić się u wielkiego pedagoga, niniejsza praca mogła w ogóle powstać. W tym miejscu pragnę gorąco podziękować wszystkim, którzy zechcieli podzielić się ze mną swoimi wspomnie- niami oraz posiadanymi cennymi materiałami – programami koncertowymi, artykułami z czasopism, zdjęciami i notatkami z lekcji. Każdy z tych dokumentów wniósł wiele nowego, pozwalając, krok po kroku, poznawać wyjątkową osobowość Ruggera Gerlina. 1 Ruggero Gerlin. Szkic do portretu Artykuł powstał na podstawie pracy dyplomowej napisanej pod kierunkiem prof. Marka Toporowskiego, Barbara Brzezińska, , Katowice 2012 (Wydział Wokalno-Instrumentalny, studia stacjonarne II stopnia, kierunek: instrumentalistyka, specjalność: gra na instrumencie – klawesyn). 137 I KU SPOTKANIU 1. Niezwykłe wydarzenie primo voto 2 Gerlin przyszedł na świat w Wenecji, 5 stycznia 1899 roku. Jego rodzice, Armando oraz Amelia ( Nicoletti) Gerlinowie, wcześnie odkryli predyspozycje oraz zamiłowania muzycz- ne chłopca i zdecydowali o kształceniu go w tym kierunku. Wieloletnie studia pianistyczne doprowadziły młodego artystę do uzyskania dyplomu w renomowanym Conservatorio di Musica „Giuseppe Verdi” w Mediolanie, umożliwiającego rozpoczęcie kariery zawodowej. Nim jednak mogło to nastąpić, podczas pierwszej wojny światowej Ruggero Gerlin został powołany do służby wojskowej, którą odbywał w Veronie. Czas, który dla dobrze zapowiadającego się pianisty miał być z założenia okresem odcię- cia się od życia muzycznego, niespodziewanie obfitował w wydarzenia, które zadecydowały o jego losach oraz o jego przyszłej karierze. Tuż przed świętami Bożego Narodzenia 1919 roku, korzystając, w ramach przepustki, z możliwości spędzenia niedzielnego wieczoru poza kosza- rami wojskowymi, młody włoski oficer udał się na recital solowy Wandy Landowskiej. Oszoło- 3 miony jej grą, prezentowanym repertuarem, a także brzmieniem klawesynu, którego słuchał pierwszy raz w życiu , postanowił poznać artystkę osobiście. Spotkanie miało miejsce w sali koncertowej, w której po zakończeniu występu klawesynistka dokonywała drobnych regulacji swojego instrumentu. Gerlin, przełamując wrodzoną nieśmiałość, wyraził podziw, uznanie i uczucia sympatii wobec artystki, oferując jednocześnie pomoc w przeniesieniu jej teczki z nutami do hotelu. Landowska, nieco zmęczona, przyjęła propozycję z radością. Niestety, przy drzwiach wyjściowych okazało się, że nie mogą iść dalej razem, bowiem żołnierzowi ubranemu w mundur nie wolno było przenosić czegokolwiek w miejscach publicznych. Nim się jednak rozstali, Gerlin zdążył opowiedzieć Landowskiej o swoich muzycznych aspiracjach, a ona rzekła mu na pożegnanie: „Jeśli ma pan odwagę, 4 proszę zostawić wszystko tutaj i przyjechać do Paryża, aby studiować grę na fortepianie. Ja panu pomogę” . Zdarzenie to, szczegółowo zanotowane przez Denise Restout, towarzyszkę życia Wandy Landowskiej, biografkę oraz promotorkę jej artystycznych i naukowych dokonań, zapadło głęboko w sercu Gerlina. Zauroczony niezwykłą osobowością uznanej już wów- czas klawesynistki, podjął decyzję o wyjeździe, aby rozpocząć studia u boku jednej z naj- znakomitszych Polek XX stulecia. Nikt wówczas nie przypuszczał, że zapalony młodzieniec, który z radościąRuggero odpowiedział Gerlin na ,otrzymane Treccani zaproszenie, L’Enciclopedia okaże Italiana się wkrótceDizionario najlepszym Biografico degli2 Italiani R. Pelagalli, [online] hasło w: , 3 , t. 53, RomaInterview 2000, Ruggero http://www.treccani.it/enciclopedia/ruggero-gerlin_%28Dizionario- Gerlin, Biografico%29/4 , [dostęp: 23.05.2012]. E. de Rubercy,En souvenir D. Marty, de Ruggero Gerlin „Cahiers Wanda Landowska” 1995, nr 13, s. 5. „Si vous en avez le courage, quittez tout ici et venez à Paris pour travailler le piano. Je vous aiderai”. D. Restout, , „Cahiers Wanda Landowska” 1995, nr 13, s. 3. Tłumaczenia w niniejszym artykule są autorstwa Barbary Brzezińskiej.138 uczniem i asystentem Landowskiej, a po latach – wybitnym klawesynistą – wirtuozem 5 o międzynarodowej sławie. Sama Landowska, doceniając jego ogromne zdolności, poświęcenie i zaangażowanie, w rozmowie z Francisem Poulenkiem bez namysłu wskazała osobę Gerlina jako spadkobiercę sztuki oraz kontynuatora wypracowanej przez nią szkoły klawesynowej. 6 Podróż do Francji oznaczała równocześnie odmowę objęcia posady profesora fortepianu, zaproponowanej mu w międzyczasie przez macierzystą uczelnię . Pamiętny koncert, który odbył się w Teatro Filarmonico w Veronie, był dla dwudziestoletniego Ruggera szczególnym doświadczeniem, gdyż z jednej strony pozwolił mu wyruszyć w nieznane, z drugiej jednak konsekwencją podjętej decyzji była utrata prestiżowej pozycji w świecie artystycznym, którą mogłaby mu zapewnić praca w mediolańskim konserwatorium. W 1920 roku, niebawem po ukończeniu służby wojskowej, Gerlin zawitał w domu przy rue Lapeyrère, w którym Wanda Landowska mieszkała wraz ze swoją matką Ewą oraz rodzo- nymi braćmi. Nowy rozdział w życiu włoskiego pianisty przypadł na okres niezmiernie ważny także dla jego nauczycielki. Aby wnikliwiej prześledzić kolejne etapy dwudziestoletniej współpracy dwóch osób połączonych silnym węzłem wspólnych pasji i zainteresowań, należałoby wpierw zatrzymać się przy osobie Wandy Landowskiej. 2. Wanda Landowska i jej misja Kim była kobieta, która zasługuje na miano najsłynniejszej klawesynistki wszechczasów? Dziś już, niezależnie od oceny jej dokonań, nikt nie powinien mieć wątpliwości co do jej wyjątkowej pozycji, jaką zajmuje w historii odrodzenia tego instrumentu i muzyki dawnej w XX wieku. Urodzona w Warszawie, 5 czerwca 1879 roku, w rodzinie inteligenckiej, jako czteroletnia dziewczynka rozpoczęła naukę gry na fortepianie u znakomitych pianistów i pedagogów – Jana Kleczyńskiego i Aleksandra Michałowskiego. Profesorowie ci byli uznanymi badaczami i wykonawcami muzyki Fryderyka Chopina oraz kontynuatorami popularnej wówczas, romantycznej szkoły pianistycznej, która stała się pierwszym, naturalnym środowis- kiem rozwoju młodej adeptki fortepianu. Czternastoletnia Wanda ukończyła Konserwa- Suitę angielską e-moll torium Warszawskie jako doskonała pianistka, a na swój debiutancki koncert wybrała Bacha, zdradzając tym samym upodobanie do muzyki przedro- mantycznej. Mając zaledwie kilka lat, napisała na blankiecie bożonarodzeniowym: „Pewnego 7 dnia, gdy dorosnę, zrobię to, co chcę zrobić, co kocham: zagram program poświęcony w całości Bachowi, Mozartowi, Rameau i Haydnowi” . Zdumiewające wręcz pragnienie utalentowanego dziecka (bo który z ówczesnych wykonawców ułożyłby program składający się z dzieł mistrzów „zapomnianych” i rzadko wówczas wykonywanych?) stało się ogromną motywacją do dalszych działań, więcej – wytyczyło drogę, którą artystka podążała konsekwentnie do końcaLe Claveciniste życia. Rugero Gerlin – extraits de presse 6 5 Rugero Gerlin 7 U boku Wandy Landowskiej (folder ze zbiorów prywatnych Laure Morabito). J.-P. Rubin, (biografia pochodzi ze zbiorów prywatnych autora). D. Restout, , „Canor” 1994, nr 3(10), s. 6. 139 Landowska przeczuwała jednak, że gra na fortepianie nie jest jej powołaniem. Rozległe zainteresowania muzyczne oraz sugestie ukochanej matki skłoniły szesnastoletnią Wandę do podjęcia studiów kompozycji u Heinricha Urbana w Królewskiej Akademii Muzycznej w Berlinie. Wrodzony talent twórczy, rozwijany pod okiem nauczyciela, u którego kształciło się wielu innych polskich kompozytorów, takich jak Mieczysław Karłowicz, Henryk Opieński i Ignacy Paderewski, pozwolił jej zaistnieć wśród publiczności i życzliwej krytyki już nie tylko jako obiecującej pianistce, ale również kompozytorce młodego pokolenia. Współczesne źródła wiedzy (także te sprzed okresu studiów w Berlinie) informują o znacznym powodzeniu artystki również w tej dziedzinie, o czym świadczą zachowane programy i recenzje koncertowe, partytury wydane przez ówczesne czasopisma oraz firmy wydawnicze. Jednak z upływem lat sama Landowska podchodziła coraz bardziej krytycznie do swoich dzieł, nie pozwalając na reedycję wczesnych utworów i niechętnie dzieląc się z innymi informacjami na temat swojej twórczości. Po roku 1905 praktycznie przestała komponować, a swój czas poświęciła studiom muzyki dawnej oraz wykonywanym koncertom. Chociaż kompozycja również nie stała się jej głównym zajęciem w późniejszym życiu, cztery lata spędzone w Berlinie nie były bezowocne.