DE STERRENWACHTER tweemaandelijks tijdschrift van Volkssterrenwacht Urania volume 32 / nummer 4 / september – oktober 2019

P109285 Afgiftekantoor 2540 Hove

VU: Marc Gyssens p/a Urania Mattheessensstraat 60 2540 Hove DE STERRENWACHTER INHOUD is een tweemaandelijkse uitgave van Volkssterrenwacht Urania vzw 4 Opendeurdagen 13, 14 en 15 september Jozef Mattheessensstraat 60, 2540 Hove Het nieuwe Urania-planetarium tel 03 455 24 93 – fax 03 454 22 97 7 e-mail [email protected] 8 50 jaar maanlanding website www.urania.be 9 Lichtende nachtwolken Facebook De maansverduistering van 16 juli www.facebook.com/volkssterrenwachtUrania 10

Twitter 12 The UZ-tales: verslag Oezbekistan-reis twitter.com/urania_hove 19 CanSat: vijfde plaats voor Team Lumosity LinkedIn De zonsverduistering van 2 juli www.linkedin.com/company/volkssterrenwacht-urania 20

Instagram 23 Nieuwe aanwinsten in de bibliotheek www.instagram.com/urania_volkssterrenwacht 24 Maak kennis met vijf Urania-lesgevers verantwoordelijke uitgever Marc Gyssens eindredactie Hilde Willemsen 34 De kilo vormgeving Ann Neumüller Geeft Verlindes theorie een antwoord op 37 het bezwaar van Moeder Natuur? artikels voor De Sterrenwachter Artikels voor de volgende editie kunnen worden 42 Finale Sterrenkunde Olympiade 2019 bezorgd via e-mail ([email protected]) Hemelkalender uiterlijk op 30 september 2019. 45 48 Jongerenrubriek URANIA 50 Puzzel: Urania Het documentatiecentrum is geopend op dinsdag-, donderdag- en vrijdag van 19.45 tot 22.30 uur en woensdag van 14 tot 16 uur. De Astrobar is geopend op dinsdag-, donderdag- en vrijdag van 19.30 tot 23 uur. De Astroshop is geopend op dinsdag, donderdag en vrijdag van 19.45 tot 22.30 uur en woensdag en zondag van 14 tot 16 uur. Het bezoekerscentrum is geopend voor individuele bezoekers op vrijdag van 19.30 tot 22.30 uur en op woensdag en zondag van 14 tot 16 uur. Er zijn rondleidingen met planetariumvoorstelling en bezoek aan de waarnemingstoren op vrijdag om 20.45 uur en zondag om 15.15 uur. Speciale kinder- Volkssterrenwacht Urania geniet steun van het voorstelllingen op woensdag- en zondag om Actieplan Wetenschapsinformatie en Innovatie, 14.30 uur en vrijdag om 20.00 uur. een initiatief van de Vlaamse Overheid. Ook In juni en tijdens de schoolvakanties is Urania de Provincie Antwerpen en de Gemeente Hove gesloten op donderdagavond. ondersteunen de sterrenwacht. EDITORIAAL Hilde Willemsen

In het vorige editoriaal beloofden we je een gendeel. De werkzaamheden aan het nieuwe drukke zomer, en een drukke zomer het was! planetarium zitten in de laatste rechte lijn en we De grijze nachten kleurden wit-blauw met staan te popelen om dit pronkstuk aan de we- spectaculair lichtende nachtwolken, er was een reld te tonen! Te beginnen tijdens de komende gedeeltelijke maansverduistering, een totale opendeurdagen, waarop we ieder van jullie ho- zonsverduistering (waarvoor je weliswaar ver pen te verwelkomen. Dan vliegen we erin voor moest reizen) en ondanks een druilerige eerste het nieuwe cursusjaar, waar een recordaantal helft van augustus waren er net voldoende op- cursisten verwacht wordt! klaringen om Perseïden te verschalken. De opendeurdagen vormen dit jaar echt Verder kon je niet om de verjaardag van wel de apotheose van een zomer waarin onze 50 jaar maanlanding heen en schonken we op mede­werkers hard gezwoegd hebben om er 11 augustus ook aandacht aan de 20ste verjaar- een top-editie van te maken. We halen dat dag van de laatste totale zonsverduistering in weekend alles uit de kast om onze bezoekers België. De zomervakantie kon niet origineler af- het beste van onszelf te tonen en vooral warm gesloten worden dan met een heruitgave van te maken voor sterrenkunde en wetenschap. de Summer of ’69 en een feestelijke barbecue. Daarom een enthousiaste oproep om ook je fa- Geen wonder dus dat dit een lijvige Sterren- milie, vrienden, kennissen en collega’s te over- wachter geworden is! Maar ook op onze web- tuigen om langs te komen tijdens het weekend site en Youtubekanaal vind je de nodige getui- van 13, 14 en 15 september! genissen van al deze evenementen. Een drukke zomer is geen reden om het de komende maanden rustiger aan te doen, inte-

Op de omslag

De zonsverduistering van 2 juli 2019, vanuit Argentinië (aan de oever van het Lago Cuesta de Viento, Rodeo, provincie San Juan). Diamantring bij 3de contact. Grote protuberans vlak naast de diamantring. De verdwijnende corona op het einde van de verduistering is nog goed zichtbaar.

Nikon D7000, Tamron 150–600 mm f/5–6.3, Statief Sirui ET-1204 met Polar wedge van Skywatcher Brandpuntsafstand: 600 mm (komt overeen met 900 mm bij 35 mm) Diafragma: f/6.3 Sluitertijd: 1/500 ISO 1000 Foto onbewerkt, enkel omgezet van RAW naar JPEG.

Foto: Martin Bas OPENDEURDAGEN 13, 14 EN 15 SEPTEMBER 50 jaar maanlanding. 50 jaar Urania. Het nieuwe planetarium! Tijdens de opendeurdagen 2019 ligt de focus op 3 thema’s, die reeds als een rode draad doorheen onze talrijke zomeractiviteiten liepen! 50 jaar maanlanding, 50 jaar Urania en top of the bill: het nieuwe Urania-planetarium! Al sinds de ingebruikname van het Zeiss ZKP2-planetarium in de tijdelijke opstelling, in 2015, spreken we ervan… En nu is het zover! Kom langs en bewonder de sterren- hemel in de 8 meter koepel! Het ruikt er nog naar nieuw!

50 jaar maanlanding Kijkavonden Kom meer te weten over het Apollo-project in Bij helder weer is er op vrijdag- en zaterdag- de thematentoonstelling, met als blikvanger het avond een kijkavond vanaf 21 u. De volle maan beeldje Man in Space van de Antwerpse kunste- en de planeten Jupiter en Saturnus worden naar Paul Van Hoeydonck (wiens Fallen Astro­ in het vizier genomen door allerlei telescopen. naut het enige kunstwerk is dat op de maan ligt), test onze nieuwe virtual reality-ervaring Leer Urania beter kennen uit en waan jezelf echt op de maan, neem een Maak kennis met alle aspecten van Urania! De selfie voor de maanlander! En wat dacht je van werkgroepen Kijkerbouw, Radio-astronomie de maanlander in chocolade? Exclusief te ver- en WGAS (Werkgroep Algemene Sterrenkunde) krijgen tijdens onze opendeurdagen! en de jeugdwerking Oberon stellen zich graag

50 jaar Urania In het enthousiasme voor wetenschap en ruimtevaart­ eind jaren ’60 werd de kiem ge- legd voor Volkssterrenwacht Urania. In de ten- toonstellingsruimte kan je een blik werpen op de rijke Urania-geschiedenis.

Het nieuwe planetarium Bewonder een perfecte sterrenhemel, gepro- jecteerd door het onovertroffen Zeiss-plane- tarium of geniet van een full-domefilm over de maanlanding met sublieme beeld- en ge- luidskwaliteit. Als Uranialid krijg je het alle- maal gratis! aan je voor. Breng een bezoekje aan de weer- tuin of de waarnemingstoren. Bij helder weer wordt de kijker overdag op de zon gericht! Maak reisplannen aan de astroreizenstand. En natuurlijk zijn de opendeurdagen het geschikte moment om je lidmaatschap te ver- nieuwen of je in te schrijven voor een cursus. Regelmatig zijn er rondleidingen doorheen de sterrenwacht en voor de jongsten is er een springkasteel!

Korting in de astroshop! De Astroshop — de grootste astronomische winkel in België — zal een nog uitgebreider as- sortiment hebben dan anders en geeft boven- dien 5% opendeurdagenkorting! Exclusief te koop in onze astroshop: Man in Space, een re- plica van het beeldje Fallen Astronaut.

Hapje-tapje tijdens de opendeurdagen! Naast de vertrouwde astrobar binnen, is er bui- Fallen Astronaut van Paul Van Hoeydonck werd door de bemanning van Apollo 15 in 1971 op de maan ten een heuse foodcorner waar je terecht kan achtergelaten. voor hartige en zoete bits en bytes!

Voordrachten Drie voordrachten gaan door in het audito- rium. Omwille van het beperkt aantal plaatsen is vooraf aanmelden verplicht. Op de website vind je de link naar het aanmeldingsformulier.

Vrijdagavond vertelt Uraniagids Roger Van der Linden over de maan. Zaterdagavond onthult ruimtevaartspecialist Koen Geukens wat de NASA-plannen zijn voor toekomstige maanmissies. Zondag is het de beurt aan pro- fessor Christoffel Waelkens (K.U.Leuven). Hij blikt terug op 50 jaar sterrenkunde. Overzicht van het programma

Vrijdag van 20 tot 23 uur Planetariumvoorstellingen om 20 uur, 21 uur, 22 uur en 23 uur Full-dome film over het Apolloprogramma om 20.30 uur, 21.30 uur en 22.30 uur Rondleidingen om 20.30 uur, 21 uur, 21.30 uur en 22 uur Voordracht om 21 uur: Uranialesgever Roger Van der Linden over ‘De maan’. Reservering verplicht, max 40 plaatsen Bij helder weer: kijkavond vanaf 21 uur Filmvoorstelling in het auditorium over de eerste maanlanding om 22.30 uur

Zaterdag van 14 tot 18 uur Planetariumvoorstellingen om 14 uur, 15 uur, 16 uur en 17 uur Full-dome film over het Apolloprogramma om 14.30 uur, 15.30 uur, 16.30 uur en 17.30 uur Rondleidingen om 14.30 uur, 15 uur, 15.30 uur, 16 uur, 16.30 uur en 17 uur Filmvoorstelling over de eerste maanlanding om 14 uur en 16 uur Springkasteel voor de kleinsten Buitenstands Kijkerbouw, Oberon en WGAS Bij helder weer: zonnewaarnemingen Bezoek weerstation en werkgroep radioastronomie

Zaterdag van 18 tot 23 uur Planetariumvoorstellingen om 19 uur, 20 uur, 21 uur, 22 uur en 23 uur Full-dome film over het Apolloprogramma om 19.30 uur, 20.30 uur, 21.30 uur en 22.30 uur Filmvoorstelling over de eerste maanlanding om 21.30 Rondleidingen om 19 uur, 19.30 uur, 20 uur, 20.30 uur, 21 uur, 21.30 uur en 22 uur Voordracht om 20 uur: Uranialesgever Koen Geukens over ‘Artemis – Het nieuwe maan- programma’. Reservering verplicht, max 40 plaatsen Bij helder weer: kijkavond vanaf 21 uur

Zondag van 14 tot 18 uur Planetariumvoorstellingen om 14 uur, 15 uur, 16 uur en 17 uur Full-dome film over het Apolloprogramma om 14.30 uur, 15.30 uur, 16.30 uur en 17.30 uur Rondleidingen om 14.30 uur, 15 uur, 15.30 uur, 16 uur, 16.30 uur en 17 uur Voordracht om 15 uur door Christoffel Waelkens over ‘50 jaar sterrenkunde’. Reservering verplicht, max 40 plaatsen Filmvoorstelling over de eerste maanlanding om 16.30 uur Springkasteel voor de kleinsten Buitenstands Kijkerbouw, Oberon en WGAS Bij helder weer: zonnewaarnemingen Bezoek weerstation en werkgroep radioastronomie Het nieuwe Urania-planetarium In het vorig nummer berichtten we over de start van de werkzaamheden. Inmiddels zijn we een aantal maanden verder en wordt het nieuwe planetarium begin september ingehuldigd. Op onze website kon je de werkzaamheden dag per dag volgen (https://www.urania.be/urania/overons/ urania-planetariumproject). Hierbij een overzicht in vogelvlucht!

Van links naar rechts en van boven naar onder: aanbrengen nieuw dak en opbouw koepel (mei), plaatsen van de buitenbekleding (juni), binnendeuren en nieuwe vloer (juli), monteren zetels (augustus) en installatie van de sterren.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 7 50 jaar maanlanding Hilde Willemsen

Een halve eeuw geleden zette de mens voor het eerst voet op de maan. Dat kwam de laatste maanden uitgebreid aan bod in de media! Ook bij Urania ging deze his- torische verjaardag niet onopgemerkt voorbij.

o was er een reeks van vier druk bijge- In de astrobar werden de speciale maandran- woonde voordrachten over het Apollo- ken en het nieuwe Uraniabier gretig geproefd. programma door onze educatief mede- Daarna was het opnieuw de beurt aan Zwerker en ruimtevaartspecialist Koen Geukens. Koen Geukens, die de belevenissen van de Op zaterdagavond 20 juli organiseerden we Apollo 11-astronauten op de maan van minuut een Nocturne. Hoofdact op het programma: tot minuut uit de doeken deed. een panelgesprek met journalist Herman Hen- Maar de Nocturne was niet het eindpunt! derickx en kunstenaar Paul Van Hoeydonck 50 jaar maanlanding is ook een thema tijdens (maker van het enige kunstwerk op de maan), de komende opendeurdagen (samen met 50 gemodereerd door VTM-journaliste Suzy Hen- jaar Urania en het nieuwe planetarium) en in drikx. Om gezondheidsredenen moest Paul he- het najaar volgen nog twee voordrachten door laas op het allerlaatste moment verstek geven Koen.  (hij was al aanwezig in de zaal...). Gelukkig konden we rekenen op het improvisatietalent van onze penningmeester Jef Van Camp, en sa- men met Herman en Suzy zorgde hij voor een Wil je de Nocturne herbeleven of de voor- boeiend panelgesprek! drachten herbeluisteren? Op het Urania- Tijdens de pauze konden de meer dan 100 Youtubekanaal (https://www.youtube.com/ aanwezigen de nieuwe thematentoonstelling channel/UCOhaGdRa1LuEK_CenQIEhuw) rond het Apollo-programma bewonderen en vind je ze allemaal terug! onze gloednieuwe virtual reality-bril uittesten. Lichtende nachtwolken

Foto: Sven Baelden

Werner Hamelinck Ook de zonneactiviteit speelt een rol bij de wolkenvorming op die hoogte. Rond het ijdens de kortste nacht van het jaar zonne­­minimum zijn de temperaturen ter (21 juni), maar ook in de nacht van 13 hoogte van de mesopauze nóg lager, waardoor juni, mochten we genieten van uitzon- ook de lichtende nachtwolken in onze streken Tderlijk helder lichtende nachtwolken. veel vaker waarneembaar zijn. Simpel gezegd, Dit sprookjesachtige verschijnsel komt voor mag je stellen dat je in België tijdens een zonne­ in de maanden mei, juni en juli en zorgt voor minimum lichtende nachtwolken ziet en tij- een schitterend schouwspel van fijne, licht- dens een zonne­maximum poollicht…  blauwe maar heel heldere wolkenstructuren aan de nachthemel. Doordat de zon in deze Foto: Yvan Verhelle periode in onze contreien niet zo laag onder de horizon zakt, kunnen er zich op heel grote hoogten wolken vormen. In de zomer zijn de temperaturen in de mesopauze (op 80–85 km hoogte — dat is het gebied waar de atmosfeer overgaat in de thermosfeer) lager dan in de winter. Die lage temperaturen, tussen -80°C en -90°C en daarmee de laagste in de aardatmo- sfeer, veroorzaken condensatie van de geringe hoeveelheid daar aanwezige waterdamp op de kosmische stofdeeltjes (zeg maar micrometeo­ Foto: Paul Aka rieten). Doordat de zon vlak onder de horizon staat, verlicht ze deze wolken nog, net zoals de bergtoppen langer zonlicht krijgen dan de da- len. Dit zorgt dan voor het bijzondere feno- meen van eindeloos lijkende schemering. De maansverduistering van 16 juli

Foto: Koen Van der Auwera

Koen Van der Auwera en Hilde Willemsen

De zonsverduistering van 2 juli was niet zichtbaar in onze streken, maar twee we- ken later hadden we wel geluk met een (gedeeltelijke) maansverduistering! Voor dit hemelverschijnsel vatte Urania post op het dakterras van het MAS en begeleidde te- vens een maansverduisteringsvaart op de Schelde tussen Temse en Dendermonde.

veel toevallige passanten, maar ook tientallen mensen die van de komende verduistering op de hoogte waren en deze wel eens van op de eerste rij wilden volgen. En dat kon, want we hadden een mooie rij telescopen opgesteld, ge- richt naar onze opkomende en gedeeltelijk ver- duisterde satelliet, maar ook om Jupiter en Sa- turnus in beeld te nemen. De maansopkomst Foto: Koen Van der Auwera verliep nog even in nevelen en het hemel­ lichaam leek stevig omfloerst door lage wol- Op het MAS ken, maar al snel werd duidelijk dat we deze Als het weer even meewerkt, is een zomerse eclips heel mooi zouden kunnen volgen. Voort- waarnemingsavond op het dakterras van het durend stonden geïnteresseerde toeschouwers MAS altijd een schot in de roos. Dat is zeker zo geduldig in de rij voor een blik door de telesco- wanneer er als bonus nog een maansverduiste- pen. En al is de ‘seeing’ op het dakterras ver van ring kan worden beleefd! Er kwam weer heel ideaal, zeker na een warme dag en met zoveel wat volk opdagen om door de telescopen en mensen rond de telescoop, toch is het telkens verrekijkers naar de opkomende maan te turen: weer plezierig om de grote planeten van ons

10 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 zonnestelsel te kunnen tonen, inclusief Jupiter met zijn vier bekende maantjes! We sloten de geslaagde avond af rond het maximum van de eclips. Niet alleen de temperatuur zorgde voor een warme nacht, maar ook dat fijne gevoel, dat we onze hobby, kennis en techniek even mochten delen met zoveel anderen!

Maansverduisteringsvaart In samenwerking met ROC vzw (Reis- en op- leidingscentrum) en rederij River Tours orga- niseerden we een boottocht van Temse naar Dendermonde en terug. De hemel was hele- maal opgeklaard op het moment dat we van wal staken, en dat bleef de hele avond zo. De 100 deelnemers genoten van een rustige vaart doorheen het mooie Scheldelandschap stroomopwaarts van Temse. Ze werden ver- wend met lekkere hapjes, kregen een voorstel- ling in het mobiele planetarium en een voor- dracht over de maan. Rond 22 uur was het dan uitkijken naar de opkomst van de gedeel- telijk verduisterde maan. Later op de avond werden ze nog getrakteerd op de heldere pla- neet Jupiter! 

Foto’s: Hilde Willemsen Foto’s: Hilde Willemsen en Werner Hamelinck

The Uz-tales Jonathan Dorreman Oezbekistan, 14 mei tot en met 22 mei Oezbekistan is niet echt een bekend Azamat stond al klaar, net als de bus die ons land. In vroeger tijden liep de Zijde­ naar het hotel bracht. route (een handelsroute van China naar Tasjkent, de hoofdstad van Oezbekistan, is Europa) doorheen het gebied, dat we- verdeeld in twee delen: het oude (Oezbeekse) ten sommigen nog wel, maar daar stopt en het nieuwe (Russische) gedeelte. Een aard- de kennis zo ongeveer mee. Ook voor beving in 1966 heeft het stadscentrum ernstig Astroreizen­ was het nog onontgonnen beschadigd. Dit gaf de Sovjet-Unie de kans terrein. Dat zou veranderen want op 14 om het centrum te heropbouwen naar een mo- mei 2019 trok een groep van 16 geïnte- del Sovjet-stad met parken, grote pleinen, mo- resseerden naar het land. numenten en veel appartementsblokken. Ons hotel lag in dit gedeelte. Het was letterlijk de et vertrek was gepland net voor de straat oversteken om naar ons eerste bezoek te middag vanuit Zaventem. Eerst vlie- gaan: het State Museum of the History of Uz- gen naar de nieuwe luchthaven van Is- bekistan, voor een kennismaking met de lo- Htanboel, daar een stop-over van acht uur, en kale geschiedenis. Een plaatselijke archeologe na middernacht opnieuw het vliegtuig op voor leidde ons in het Frans rond. De layout leek een nachtvlucht naar Tasjkent. We kwamen voor ons ietwat gedateerd maar de collectie was aan op een stralende ochtend. De lokale gids interessant. Na het middagmaal verplaatsten

12 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 we ons naar het oude gedeelte van de stad. De astronoom in ons mocht wakker worden (of blijven) in het Planetarium, met een projectie, gevolgd door een rondleiding. De nabijgele- gen Chorsu-bazaar appelleerde dan weer aan alle zintuigen. Op de terugweg naar het hotel stopten we nog aan het tweeluik Cosmonaut monument (ter ere van de Oezbeekse cosmo- naut Vladimir Dzhanibekov) en metrohalte Kosmonavtlar. De volgende ochtend verlieten we Tasj- kent alweer. De hogesnelheidstrein Afrosiyob bracht ons op enkele uren tijd naar het sta-

tion van de ruim 500 km zuidwestelijker ge- legen stad Buchara. Een bus bracht ons ver- volgens tot aan de rand van het stadscentrum. Buchara is één van die steden die hun verle- den nog in grote mate hebben weten te be- waren. Het historische centrum van de stad is UNESCO Werelderfgoed en autovrij. Na een korte wandeling stonden we er al middenin. De Nadir-Divan-Begi-madrasa (met een fa- çade van mozaïeken met o.a. feniksen en de zon) was onze eerste — en niet de laatste — ont- moeting met een bouwstijl, gekenmerkt door blauw geglazuurde tegels, geometrische motie- ven en symmetrie. Het gebouw maakte in feite deel uit van het Lyabi-Haouz complex, gele- gen rond een vijver, wat een gezellige sfeer op- leverde. De rest van de dag werd gevuld met wandelen door de stad, waarbij mooie gebou- wen elkaar afwisselden, onderbroken door hier en daar een bezoek aan een lokaal atelier (ta- pijten, miniaturen,…) en een hapje/drankje.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 13 THE UZ-TALES

We passeerden enkele handelsgewelven, waar al eeuwen handel wordt gedreven. Het hoogte­ punt van Buchara was echter wellicht de be- kende bakstenen Kalyan-minaret, links geflan- keerd door de Kalyan-moskee, rechts vergezeld door de Mir-i-Arab-madrasa (een madrasa is een Koran­school). Ook de Ulugbek-madrasa en de (lichtelijk vervallen) Abdulaziz Khan- madrasa bleken vermeldenswaardige voorbeel- den van de typische bouwstijl. Het middageten hadden we genuttigd in een oude karavanserai en het avondeten gebruikten we in een guest- house. Naast een copieuze maaltijd genoten we ook van traditionele liederen, gebracht door een driekoppige muziekgroep. Een avondwan- deling bracht ons opnieuw naar de Kalyan-mi- naret — de belichting van onderuit zorgde voor een prachtig zicht op het afwisselende geome- trische metselwerk, met op de achtergrond als toegift de wassende maan. Meer Buchara tijdens de volgende voor- middag! Eerst de Chor-Minor-moskee met hielden onze welkomstdrank op een heuvel zijn vier torens. Aan de andere kant van de aan de rand van het kamp: zo hadden we een stad lag een pretpark uit het Sovjet-tijdperk. mooi overzicht van de omgeving. Etenstijd, In het midden hiervan het Samaniden-mau- toasting met vodka en, toen het donker was soleum, een bakstenen kubus met mooie geo- geworden, kampvuur met muzikale begelei- metrische versieringen. Onze laatste stop was ding. We hadden gehoopt op een wolkenloze de Bolo-Haouz-moskee en de ertegenover lig- hemel om na middernacht met een astro­noom gende Ark. De Ark was vroeger de citadel en (die was met zijn telescoop naar het kamp ge- residentie van de plaatselijke emirs. Bij de in- reden) te kunnen waarnemen, maar de zoge- name van de stad hadden de Sovjets een groot naamde weergoden waren wat humeurig. On- gedeelte van het complex beschadigd, maar de danks een pakketje wolken konden er toch moskee en de troonzaal bleven intact. een aantal hemel­objecten met succes bekeken Na Buchara trokken we per comfortabele worden totdat het schijnsel van de maan en jeep richting de Kizilkum-woestijn. We maak- een toenemende bewolking verder kijken on- ten onderweg stops aan een keramiekatelier en aantrekkelijk maakten. de ruïnes van het karavanserai Rabat-i Malik. Na het uitje in de woestijn was het weer tijd Onderweg werden we omringd door de kleur- voor de stad. Daarmee werd niet zozeer de eer- schakeringen van de woestijn, met hier en daar ste stop in Nurota (een stadje met een bron een kudde grazende schapen. Tegen etenstijd met heilige vissen) bedoeld, maar wel Samar- kwamen we aan in het Safari Yurt Camp. We kand. Ook van de partij: een pak wolken met

14 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 THE UZ-TALES frequente plensbuien. De meeste regen kon- De naam Samarkand is verbonden met de den we echter vermijden door op het juiste namen van de historische figuren Amir Timur moment ergens te zijn waar we droog konden en (in mindere mate) zijn kleinzoon Ulug- staan of zitten. Eén van die regenbuien viel bek. De eerste persoon — bij ons meestal Ti- op het einde van het bezoek aan de Registan. moer Lenk of Tamerlan genoemd — is vooral Dit plein is zowat het visitekaartje van de stad berucht omwille van zijn veroveringstochten. en, bij uitbreiding, van het land. Logisch ook: Deze gingen vaak gepaard met massale slacht- je komt niet zo vaak een plein tegen dat langs partijen. De Oezbeken beschouwen de heer- drie zijden begrensd wordt door fraaie gebou- ser echter als een nationale volksheld — niet gek wen, in dit geval madrasas: de 15de-eeuwse als je bedenkt met welke fraaie gebouwen hij Ulugbek-madrasa, de Tillakori-madrasa en en zijn familieleden de steden in het gebied de Sherdor-madrasa (beide 17de-eeuws). Elk hebben verfraaid. Ulugbek bracht als heer- van deze gebouwen is een voorbeeld van ser en bouwheer het Timoeriden-rijk op het Timoeriden-bouwstijl, met veel blauwe tegels hoogtepunt­ van zijn bloei. Zijn bekendheid en geo­metrische patronen. De façade van de dankt hij echter ook aan zijn prestaties op het Ulugbek-madrasa stelt de sterrenhemel voor, vlak van de wetenschap, vooral de wiskunde die van de Sherdor-madrasa is gedecoreerd met en de astro­nomie. Van zijn hand kwam bij- leeuwen. Hoewel de binnenplaatsen van deze voorbeeld een sterrencatalogus die 1018 ster- monumenten voornamelijk ingenomen zijn ren bevatte (deze catalogus werd overigens pas door souvenirwinkels, vind je hier niet enkel twee eeuwen later in het westen bekend). Eén postkaarten en prullaria, maar bijvoorbeeld van de minder voor de hand liggende gebou- ook tegels, geproduceerd op authentieke wijze. wen in Samarkand is het Observatorium van Binnen in de Tillakori-madrasa — de naam be- Ulugbek. Jammer genoeg werd het al snel na tekent: ‘De vergulde’ — hangen ook foto’s van de dood van Ulugbek door religieuze funda- de ruïneuze toestand waarin deze monumen- mentalisten verwoest, maar er restte nog een ten verkeerden vóór de restauraties tijdens het deel van de sleuf waarin de sextant zich eer- Sovjet-tijdperk. Het is duidelijk dat er kosten tijds bevond. Daar tegenover lag een klein mu- noch moeite waren gespaard om ze in hun oor- seum dat uitleg verschafte over de leefwereld spronkelijke staat terug te brengen. van Ulugbek, zijn prestaties en nalatenschap.

Het Registanplein in Samarkand Het observatorium van Ulugbek

Er was ook een maquette zichtbaar die toonde we gezien hadden was ook deze moskee door hoe het gebouw er destijds zou moeten uitge- de Sovjets gereconstrueerd — een dure aange- zien hebben. legenheid, maar al bij al wel de moeite waard. Beide heren zijn begraven in het grafmonu- De herbouwingen lopen overigens nog altijd ment Gur-e Mir, waar we ’s avonds buiten de verder — nog niet alle delen zijn al stabiel. bezoekuren (lekker rustig) binnen mochten. Vlakbij ligt de drukke Siab-bazaar met Ook de Gur-e Mir was een bewonderenswaar- zijn standjes vol etenswaren, kruiden en an- dig staaltje van architectuur, zowel binnen als dere koopwaar. Een ander vermeldenswaar- buiten. De overledenen rusten in een crypte dig geheel is Shah-i-Zindah. Deze imposante die zich enkele meters onder de vloer van het mausoleumstraat bevat een verzameling mo- mausoleum bevindt. Hun graven worden aan- numenten — voornamelijk mausolea en her- geduid met grafstenen — die van Timoer Lenk denkingsmoskeeën — gebouwd in een tijds- is een blok zwart nefriet. Een legende verhaalt spanne van mogelijk acht eeuwen. Sommige dat er een vloek rust op zijn graf. Of we dit nu van deze gebouwen zijn nog compleet bewaard geloven of niet: enkele dagen nadat een Sovjet- (of op zijn minst gerestaureerd), van andere archeoloog het graf opende, viel Nazi-Duits- schieten enkel nog de fundamenten en/of de land de Sovjet-Unie binnen… Bij het verlaten grafstenen over. Te vermelden zijn de mauso- van de graftombe bleek de zon te zijn onderge- lea van twee vrouwelijke verwanten van Amir gaan. Dit gaf een ander en evenzeer fraai zicht. Timur: de gevels hiervan zijn met blauwe De Bibi-Khanum-moskee — genoemd naar en groene tegels bedekt en versierd met geo­ de hoofdvrouw van Amir Timur — was tij- metrische en andere sierlijke patronen. dens zijn bouw (rond 1400) één van de groot- Minder spectaculair waren een bezoek aan ste moskeeën ter wereld. De legende gaat dat het zogeheten Graf van de Profeet Daniël, of de architect de moskee pas wilde afmaken als Khoja Daniyar in het Oezbeeks, (met een graf- hij een kus kreeg van de edele dame. Ze gaf uit- kist van ruim 10 meter lengte, omdat volgens eindelijk toe. De kus bleef echter zichtbaar op de legende de beenderen nog steeds aan het de wang van de dame, en toen Timur hoorde groeien zijn), een bezoek aan een zijdepapier- wat er was gebeurd, liet hij haar van de moskee atelier aan de rand van de stad (gecombineerd naar beneden gooien. Zoals veel gebouwen die met een middagmaal) en een lezing van gids

16 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 Azamat over de leefwereld van Ulugbek, zijn prestaties en nalatenschap. De oudste overblijfselen van Samarkand si- tueren zich op een heuvel ten noordoosten van het huidige stadscentrum. De stad is wellicht al 2750 jaar bewoond — al lang voor er sprake was van de Timoeriden dus. Op deze plaats ligt nu het Afrasiab Museum of Samarkand. In dit museum worden artefacten van deze eer- ste stad tentoongesteld. Hoogtepunt van de jeeps achter en kropen we in meer basic Sovjet- collectie: de Sogdische wandschilderingen die style wagens. Met deze robuuste auto’s trokken in een aparte ruimte vertoond worden, met we de bergen in. We hadden al snel door dat tekst en uitleg. deze oudere karretjes beter geschikt waren voor Het laatste deel van de reis bracht ons naar het onherbergzame terrein. De kwaliteit van het zuiden van het land. Geen historische ste- de wegen daalde, de pracht van het landschap den deze keer, wel een observatorium: May- daarentegen ging omhoog. Met onze bestem- danak. Onderweg verliet onze gids Azamat ming in zicht stopten we om een begeleide ons — hij had alweer een nieuwe groep ‘dear wandeling te maken op het Mingtchukur- friends’ (toeristen dus) die op hem wachtte. karstplateau. Het begon met een pittige klim Halverwege lieten we ook de comfortabele maar het zicht over het (met zinkgaten ge-

De koepel van de AZT-22-telescoop De Zeiss-1000 telescoop

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 17 vulde) plateau en het hinterland — en in de over het observatorium. Met een theetje sloten verte met sneeuw bedekte bergtoppen — was we de avond af, om vervolgens te gaan slapen adembenemend. Dan nog een laatste stukje in de barakken die onze logeerkamers waren. met de auto en we waren in het Maydanak De die-hards stonden op voor een frisse och- Observatory. Gelegen op 2600 meter hoogte, tendwandeling alvorens te ontbijten. De Ura- was dit alleszins letterlijk het hoogtepunt. En nia-vlag werd nog even bovengehaald voor een we zorgden meteen voor een primeur: we wa- groepsfoto voor het Maydanak Observatory. ren de eerste groep niet-beroepsastronomen Dan was het weer tijd om te vertrekken. Op de die op bezoek kwam! De plaatselijke astrono- terugweg naar de bewoonde wereld maakten men hadden hun best gedaan om het ons aan- we nog een stop bij een dorpje genaamd Kotta genaam te maken, zowel qua logies als qua Langar, met een soefi-heiligdom. We waren eten. Na het eten was het donker genoeg ge- hier niet alleen: het bedevaartsoord werd ook worden voor een verkenning van de sterren- bezocht door pelgrims die net als wij de trap- hemel. Toen het schijnsel van de opkomende pen op gingen om de op een heuvel gelegen maan invloed begon te hebben op het waarne- graftombe te bezoeken. Na weer een (letterlijk) men met het blote oog, bezochten we de grote schokkende rit wisselden we weer van auto. koepel met de AZT-22. Een 1,5 meter Ritchey- De jeeps brachten ons terug naar Samarkand. Chrétien telescoop (f/7,74), zes trappen om- ’s Avonds genoten we van een laatste avond- hoog, en we stonden in de ‘cockpit’. De aanwe- maal in Oezbekistan in een chique restaurant. zige astronomen lieten ons kennismaken met De nacht was kort want de terugvlucht ver- enkele van hun waarnemingen (foto’s en film- trok vroeg. Om 3 uur ’s morgens stonden we pjes). We bezochten nog een andere koepel met al op de luchthaven van Samarkand. Enkele de Zeiss-1000 telescoop (Cassegrain f/13). Echt uren later stapten we over in Istanboel op de waarnemen hebben we weliswaar niet gedaan, vlucht naar Brussel, waar we in de namiddag maar we hebben wel veel informatie gekregen aankwamen en afscheid van elkaar namen. 

18 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 CanSat: De algen doen hun ding vijfde plaats voor Het blikje werd intact teruggevonden (de para- Team Lumosity chute had zijn werk gedaan), maar het primaire experiment (het meten van druk en tempera- tuur tijdens de vlucht) liep fout! Er waren wel gegevens van het secundaire experiment, de me- ting van het gedrag van luminescerende algen. Er was dus op 4 mei, de dag van de eindpresen- tatie, toch goed nieuws te melden. Het experi- ment met de algen sprak de jury wel aan. Maar winnen zat er door de mislukte eerste proef niet in. Team Lumosity werd uiteindelijk vijfde.

De Europese finale Voor België mocht Isa Two (Ukkel) eind juni naar de grote finale in Bologna (Italië). Ze vie- len daar spijtig genoeg niet in de prijzen. Het Duitse Perpetuum Mobile ging met de eerste prijs naar huis. Meer details over die Europese finale vind je op deze link: http://www.esa.int/Education/ Koen Geukens CanSat/The_Winners_of_the_2019_European_ CanSat_Competition_are In De Sterrenwachter van mei-juni van dit jaar kon je al lezen dat het Team Lumosity naar Tot slot de (Belgische) finale mocht van de CanSat- ESERO Belgium is ondertussen al gestart met wedstrijd. Daarbij wordt een ‘satellietje’ (ter de campagne voor 2019-2020.  grootte van een blikje) met een sondeerraket­ omhoog geschoten. Tot kort voor de lancering werd er aan het satellietje gewerkt. De grote dag Begin mei was het zover. Alle geselecteerde teams verzamelden in Elsenborn. De lance- ring zou op vrijdag 3 mei plaats vinden. Ge- lukkig was er tijd om alles nog eens te contro- leren want er bleek nog wat werk te zijn aan de sensoren. En ook het communicatiesysteem (voor het doorsturen van de metingen) moest opnieuw geïnstalleerd worden. En zo verdween kort na liftoff de raket met haar lading in de donkergrijze wolken die zich boven het mili- taire domein hadden samengepakt. De zonsverduistering van 2 juli

Hilde Willemsen

Op 2 juli was er een totale zonsverduistering zichtbaar in Zuid-Amerika. Het totaliteitspad liep voor het grootste gedeelte over de Stille Oceaan. Slechts op het einde van de dag kwam de ver- duistering over land en dwarste eerst Chili en vervolgens Argentinië, om te eindigen aan de rand van de Atlantische Oceaan net ten zuiden van Buenos Aires. Urania begeleidde twee astroreizen naar het totaliteitsgebied. Een kleine groep van 16 reizigers trok naar Chili, 67 eclipsfanaten reisden mee naar Argentinië. De weersomstandigheden waren zowel in Chili als in Argentinië optimaal! Een wolkenloze hemel en aangename temperaturen (het was putteke winter op het zuidelijke halfrond) zorg- den voor een perfecte eclipsbeleving.

Op de Urania-website (https://www.urania.be/urania/astroreizen/reisverslagen) lees je het relaas van de Argentinië-reis. Een uitgebreider reisverhaal mag je in het volgende nummer van De Sterrenwachter verwachten!

20 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 Foto: Hilde Willemsen

Foto: Werner Hamelinck Foto’s: Didier Van Hellemont

Foto: Bruno Vander Stichele Nieuwe aanwinsten in de bibliotheek

De Urania-bibliotheek is de grootste sterrenkundige privé-bibliotheek van België. Je vindt er meer dan 3300 boeken, 20 verschillende tijdschriftabonnementen en andere informatie over sterrenkunde. Zowel beginners als gevorderden halen er hun boekenhart op voor een grote verscheidenheid aan onderwerpen. Ook voor jeugdige lezers is er een eigen afdeling! Regelmatig worden nieuwe werken aan de collectie toegevoegd! Hierbij een overzicht van de meest recente aanwinsten.

3203 734 GEV De echte uitvinder van de verrekijker – Diverse Auteurs 3204 344 GEV In Search of Stardust. Amazing Micrometeorites and Their Terrestrial Imposters. – Jon Larsen 3205 551 GEV De belangrijkste vraag van het leven. Waarom is het leven zoals het is? – Nick Lane 3206 551 GEV De chronologie van de oerknal tot heden – Jozef De Vlieger 3207 543.5 EXP 50 Years of research at the Belgian Institute for Space Aeronomy – Diverse Auteurs 3208 551 GEV The Vital Question. Why is Life the way it is? – Nick Lane 3209 JEUGD Wiskunde voor bollebozen – Rik Verhulst 3210 543.5 BEG De onbewoonbare aarde – David Wallace-Wells 3211 JEUGD Het ruimteboek – Chris Wormell, Raman Prinja 3212 JEUGD *Laika*: Kosmoheld – Kim Crabeels 3213 JEUGD Sterren kijken voor kinderen, met handige stap-voor-stap hemelkaarten – Diverse Auteurs 3214 JEUGD Reis naar de sterren. Over astronauten, raketten en satellieten – Angelique van Ombergen, Stijn Ilsen 3215 730 BEG The universe of Ulugh Beg – Diverse Auteurs 3216 JEUGD Wow! Reis naar de maan. De vlucht, de landing, de eerste voetstappen – Mack van Gageldonk 3217 JEUGD Wow! Onder de aardkorst. Reis naar de kern van onze planeet – Mack van Gageldonk

BEG: beginnners — GEV: gevorderden — EXP: experten — RD/ROOD: wordt niet uitgeleend

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 23 Urania is een actieve vereniging waarin hard gewerkt wordt om haar missie, het populariseren van astronomie en aanverwante wetenschappen, in de praktijk te brengen. Door mensen. Bezol- digd of onbezoldigd, voor of achter de schermen, af en toe of heel vaak. In de rubriek ‘Mensen’ laten we je een aantal van deze mensen beter kennen.

Maak kennis met vijf Urania-lesgevers

Het begon allemaal in 1969 met een zomercursus sterrenkunde… 50 jaar later mogen we met recht en rede fier zijn op een ononderbroken parcours van sterrenkunde-cursussen, voor jong en oud, beginners en gevorderden, theoretici en practici. En dat zou niet mo- gelijk zijn zonder het niet-aflatende engagement van onze lesgevers! Met uitzondering van de seminaries sterrenkunde, waarop regelmatig gastdocenten les- geven, worden alle lessen gegeven door Urania-vrijwilligers. Vijf Urania-lesgevers stellen zich graag aan je voor!

elektronica- en opto-elektronicasector, onder- broken tijdens een paar jaren met radioactief afvalbeheer. Maar daarmee was ik wel ver weg geraakt van wat mij als kind boeide. Ergens in 2012 besloot ik dan ook daar meer tijd voor vrij te maken. Ik begon met bij te lezen en werd lid van Urania. Na een jaartje seminaries en cur- sussen wou ik zelf mijn steentje bijdragen en hoe kon dat beter dan door een cursus of se- minaries te geven op basis van mijn lectuur…? Een van mijn frustraties toen en nu is dat veel vulgarisatieboeken een schijn wekken van verstaanbaarheid. De heilige angst om wiskun- dige formules te gebruiken in boeken voor het grotere publiek maakt dat heel veel uitleg de mist in gaat. Anderzijds zijn de universitaire studieboeken in de astronomie soms net iets Yves Gigase te moeilijk omdat ze kennis vergen van bijna Al van sinds ik klein was waren sterren, het elk deelgebied van de natuurkunde. Mijn doel heelal en astronauten mijn ding. Ik was 9 toen was dan ook om een reeks cursussen op te zet- Apollo 11 op de maan landde, maar heb het ten die als springplank kon dienen voor men- moeten missen want ik was op kamp met de sen die verder willen gaan, na de Basiscursus welpen. Ik studeerde in Gent af als natuurkun- Sterrenkunde, naar de meer professionele li- dig ingenieur en heb sinds dan gewerkt in de teratuur.

24 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 MENSEN

In de laatste 5 jaren (sinds 2014) heb ik 5 reeksen van 10 lessen in de astrofysica gege- Kijkt met bewondering naar: Stephen Hawking. Iedereen kent hem als ven, die gevolgd werden door iets meer dan de doorzetter die zijn ziekte oversteeg, als 80 mensen. Dit is nu de cursus astrofysica ge- een heel moedig man met veel Britse hu- worden. Deze bestaat uit drie delen van 10 les- mor en een robotstemmetje met een Ame- sen elk, gegeven in drie jaren. In het voorjaar rikaans accent. Maar zijn theoretisch werk van 2020 begin ik opnieuw van voor af aan. is verbluffend. Eén van zijn eerste en naar Daarnaast heb ik 15 seminaries verzorgd over mijn mening spectaculairste resultaten be- de recente geschiedenis van de astronomie (2), treft het bewijs voor het bestaan van singu- kwantummechanica (3), kosmologie (4), de lariteiten in de algemene relativiteitstheo- basis van de theoretische natuurkunde (3), in- rie (AR) en de voorwaarden hiervoor. De AR flatie (1), de Polchinski-paradox (1), zwaarte­ bepaalt de meetkunde in een kleine omge- krachtsgolven (1). ving van een punt. Het doet dit door te kij- Lesgeven is een verrijking. Vragen van cur- ken naar de randen van het gebiedje en de sisten verplichten mij om de voor mij vanzelf- hoeveelheid energie in het gebiedje. Maar sprekende punten op begrijpelijke wijze uit te de meetkunde bepalen over een heel groot leggen. Ik probeer met mijn cursus ook bij te gebied, ja zelfs het hele universum, gaat al- blijven met de actualiteit en hoop dat dit de leen maar voor zeer speciale gevallen. Om lesvolgers aanzet om zelf ook een duik te ne- dus eigenschappen te bewijzen die gelden men in de heel rijke literatuur die op het in- voor algemene oplossingen, moet men de ternet voorhanden is. Tenslotte is astronomie vergelijkingen van de AR als het ware over- een poort tot bijna al de andere takken van de stijgen. Dit zijn de topologische methoden natuurkunde. Daarmee moet men zich ook in die Hawking samen met Penrose ontwik- die takken verdiepen. Ik hoop dit nog vele ja- kelde en waarmee hij diepgaande uitspra- ren te kunnen doen. ken kon maken over algemene oplossingen Ten slotte: ik heb ik een heel belabberd van de AR. zicht, al van jongsaf aan. En spijtig genoeg ver- betert dat niet met de leeftijd. Sterrenkijken zit Favoriet hemelobject: er dus voor mij maar in beperkte mate in. Spij- M87* zoals genomen door de EVT. Het is tig! Maar ik volg wel de aanbeveling van Haw- een prachtige bevestiging van het werk van king op om naar de sterren te kijken, zelfs al Hawking, spijtig genoeg net te laat, want zie ik ze bijna niet. hiermee had hij zeker de Nobelprijs gewon- nen als de theoreticus die het verdampen “Look up at the stars and not down at van zwarte gaten beschreef. your feet. Try to make sense of what Wat prachtig is in de astronomie is dat bijna you see, and wonder about what elk experimenteel resultaat het gevolg is makes the universe exist. Be curious.” van een internationale samenwerking. Daar- – Stephen Hawking mee is astronomie een koploper en een voorbeeld voor andere wetenschappen. ‘Blijf verwonderd’ is het motto, overigens niet alleen over ons heelal of de natuurwetten! Lees verder op blz. 28 ⊲⊲⊲

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 25

In de avond van 21 juni 2019 konden we genieten van een van de mooiste displays van lichtende nachtwolken (NLC’s) in de lage landen. Bij de start waren ze tot voorbij het zenith waarneembaar, maar Hoegaarden werd dan nog geplaagd door bewolking. De opname werd gemaakt in Bierbeek (Canon EOS M met Canon EF 17-40mm f/4 L USM op f/28mm f/4.5 bij ISO 400 en 1.6s belichting). Foto: Koen van Gorp MENSEN

planetarium stopte, momenteel ‘on hold’ wegens nog te drukke beroepswerkzaam­ heden als onderzoeker bij IMEC). • Vanaf de jaren 2000 zette ik ook de vier basiscursuslessen over het zonnestelsel van Werner Hamelinck voort. • Ik heb twee Urania-eclipsreizen begeleid (‘99 en ‘09), wat mijn fascinatie voor hemel­ verschijnselen die met het blote oog waar- neembaar zijn nog versterkte! • Ten slotte ben ik ook de seminarieprogram- ma’s beginnen opbouwen (die nu al 20 jaar draaien), wat een uiterst boeiende ervaring is, door de continue contacten met mensen die actief zijn in zeer uiteenlopende discipli- nes (van fysica over sterrenkunde tot geolo- gie, biologie en filosofie).

Kijkt met bewondering naar: Galilei. Hij leefde in een zeer boeiende tijd van nieuwe ontdekkingen, denk maar aan de ontdek- kingsreizen naar de nieuwe wereld, en grote kunstenaars — hij was een tijdge- Walter De Raedt noot van Rubens. Hij was bij de eersten om de telescoop, die pas was ontwikkeld • Ik ben geboren in het jaar waarin de NASA in de Nederlanden, ook te gebruiken om werd opgericht. naar de hemel te kijken, en zowat alles wat • Al op 10-jarige leeftijd was ik sterk geïnte- hij kon bedenken bestudeerde hij: de zon, resseerd in sterrenkunde. De boost aan de de maan, de Venusfasen, Jupiter (het mini- ruimtevaart in die tijd was daar waarschijn- stelsel), Saturnus en de Melkweg. Ik bewon- lijk niet vreemd aan! der zijn inzicht, dat er zeer veel sterren zijn, • Altijd ben ik gefascineerd gebleven door de kortom: een fascinerende onderzoeker in nachtelijke hemel. Jaren later, in de vroege boeiende en turbulente tijden. nineties, kwam ik toevallig bij Urania terecht op een opendeurdag, toen we in de buurt in Favoriet hemelobject: De nachtelijke he- Edegem woonden, eigenlijk met de idee om mel op een lange, donkere winteravond, de oude jeugdhobby weer op te nemen. Zo gedomineerd door de opkomende Orion, verzeilde ik ook in de werking als vrijwilliger. de stier en de Plejaden. Het geeft me een • Ik startte met de planetariumopleiding en blik op de oneindigheid in al haar pracht. talloze publieke voorstellingen, gegeven Ik kan er blijven van genieten! vanaf einde jaren ‘90 tot 2014 (toen het ZOO-

28 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 MENSEN

Kijkt met bewondering naar: John Dob- son, bekend van de gelijknamige tele- scoop. Dobson moet een speciaal figuur zijn geweest: na eerst een tijd te hebben lesgegeven, verbleef hij 23 jaar in een klooster. Na zijn uittrede stichtte hij de San Francisco Sidewalk Astronomers, om zo de astronomie in de straten van deze stad te promoten. Hiervoor was een een- voudige en snel opstelbare telescoop no- dig, en zo kwam de Dobson-telescoop tot stand (al wou John Dobson er nooit als de ‘uitvinder’ ervan worden vermeld). Eind ja- ren 1980 hielp ik Peter Van den Eijnde met de bouw van een 21 cm Dobson-telescoop, wat op zich een hele ervaring was!

Favoriet hemelobject: Ik kijk heel graag naar deep-sky-objecten, zowel de hel- dere knallers zoals de Orionnevel of de Lagunenevel,­ maar ook het ‘zwakkere’ werk kan me bekoren. Het mooiste vind ik echter verschijnselen die zich over grote Didier Van Hellemont gebieden aan de hemel uitstrekken, zo- • Als jonge snaak heb ik de Jeugdcursus ge- als een felle poollichtshow, een mooie dis- volgd in 1981. play van lichtende nachtwolken of de (bij • Ik ben actief geweest in de Jeugdwerking voorkeur zuidelijke) Melkweg vanop een Oberon in de jaren ‘80, o.a. als lesgever in donkere plaats. de Jeugdcursus, mede-organisator van kam- pen en tweedaagse activiteiten, en bij de re- “One gentle dose of starlight to be dactie van Oberonnieuws, alsook als werk- taken each night just before retiring.” kringleider ‘Deep sky’... – Leslie Peltier • Ik ben lesgever in de Basiscursus Sterren- kunde, de Praktische cursus en de Workshop Ik las ‘Starlight Nights’ van Leslie Peltier toen Nightscapes. ik jong was en was daar behoorlijk van onder • Ik begeleid mee astroreizen, met o.a. zes to- de indruk. Het is een van de mooiste boeken tale zonsverduisteringen en talrijke noorder- over amateur-astronomie die je kan lezen, en lichtreizen. het geeft tegelijk ook een goede indruk van het • Ik was lid van de Urania-directie in de jaren leven in ruraal midden-Amerika in het begin ‘90 en begin jaren 2000. van de twintigste eeuw.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 29 MENSEN

Grieks-Latijnse van het Koninklijk Atheneum Antwerpen maar 2 uur per week… Rond die tijd verhuisden mijn ouders naar Hove, maar toen bestond de sterrenwacht nog niet. De architect van ons huis was een wiskunde-fan en onderrichtte mij louter voor zijn plezier in vector­analyse en variatierekening — waar vind je zulke mensen nog? Het wiskunde­ programma van mijn kameraden uit de La- tijn-Wiskunde (van wie ik de overlevenden nog geregeld zie) maakte ik me fluks eigen, maar de zogenaamde wetgever had bedacht dat ie- mand uit een Grieks-Latijnse geen wiskundige vakken mocht gaan studeren aan de universi- teit, tenzij mits ingangsexamen. Ik ging echter op mijn bijna 18de liever met mijn liefje naar Sicilië liften dan in de vakantie voor een exa- men studeren. Walter Simons Dus ging ik scheikunde doen, wat trouwens Toen ik het levenslicht zag, wist de weten- wel lekker aansloot bij mijn hobby, want het schappelijke wereld al twee jaar hoe een ster ‘waskot’ van onze woning had ik omgetoverd kon schijnen dankzij fusie van waterstof tot tot een ‘labo’, waaruit tot verbazing van de bu- helium in haar binnenste. Ook op onze pla- ren vaak gele of bruinrode dampen opstegen of neet ging het er in de oorlogsjaren heftig aan ploffen te horen waren, en ik zonder terroristi- toe. Van die sterren begreep ik vele jaren geen sche bijbedoelingen de wonderlijkste proeven snars, want mijn belangstelling ging in het deed: glaswerk en producten ging ik kopen, L.O., dankzij mijn onderwijzer, veeleer uit maar vooral bedelen, in naburige laboratoria naar de levende natuur. Dat was op de Lucht- en fabriekjes — ook in Hove was er eentje, vlak- bal, in de enige school met een zwembad, dat bij het huidige Urania! evenals het nabije Noordkasteel de aanloop was Ook tijdens mijn chemiestudie aan de voor mijn latere carrière als koudwaterzwem- Rijksuniversiteit Gent liet de hartstocht voor mer (‘IJsbeer’). Diezelfde onderwijzer leerde wiskunde mij niet los en volgde ik de cursus- ons naast alle plantjes en diertjes ook prima sen analyse, over en weer pendelend tussen de Nederlands, maar had een broertje dood aan colleges voor ingenieurs- en wiskunde-natuur- wiskunde. Met als resultaat dat ik in het S.O., kundestudenten, en later nog toen ik er schei- nauwelijks wetend wat een vierkant of een cir- kunde-assistent was. Die profs zullen mij (te- kel was, twee jaar na elkaar een herexamen wis- recht) een rare vogel gevonden hebben… kunde aan mijn been had! Na enkele jaren organische scheikunde Maar op mijn 15de sloeg er plots een vonkje onder­wezen te hebben in het Hoger Tech- over (een heliumflits?) en ineens werd wis- nisch Onderwijs, vond ik het welletjes en be- kunde mijn passie — helaas kreeg ik dat in de sloot fysica te gaan studeren voor de Centrale

30 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 MENSEN

Examen­commissie, eerst met het programma om me te verdiepen in nieuwe theorieën en van Gent, omdat ik daar de weg kende. Als de resultaten van het CERN en van de ruimte­ één der 4 geslaagden van de 48 ingeschreve- telescopen in verschillende golflengtegebieden. nen aan de faculteit wetenschappen, kreeg ik Voor ik het wist was ik ook lesgever in de een ‘boost’ om verder te doen en ging ik voor Basiscursus Sterrenkunde over de evolutie van Theoretische Fysica aan deVUB , waar het er sterren van ontstaan tot vergaan, zeg maar ge- toen veel abstracter, theoretischer en mathema- boorte, leven en dood — en wat ervan over- tischer aan toe ging, waaw! Dat was met een blijft. Af en toe heb ik wat te vertellen in een gezin en twee kinderen wel enkele jaren blok- seminarie of een voordracht. Ook nam ik een ken voor telkens de gevreesde tweede zittijd. vijftal jaar de redactie van De Sterrenwacht Zo’n 33 jaar bracht ik in het H.O. door, do- waar, tot me dat te zwaar werd. Ik lees het ceerde daar vakken zoals golfoptica, thermo­ boekje nog wel na: ik hecht groot belang aan dynamica (technische alsook fysicochemische) correct taalgebruik (wat toch iedereen in het en warmteoverdracht (waarover ik twee boe- L.O. en het S.O. geleerd heeft) in teksten en ken schreef), alsook akoestiek, het laatste de- presentaties, omdat ik vind dat het publiek cennium van mijn loopbaan ook kwantum­ daar recht op heeft, en een taalfout acht ik even mechanica van halfgeleiders, de fysica van ‘not done’ als een wiskundige fout. lasers, vlakke beeldschermen, chips, cd en dvd, sensoren, en… fysicochemie (want een Favoriet hemelobject: Sterren waarnemen oude liefde moet je blijven koesteren). Astro- vind ik een prachtig hobby voor de lief- nomie was daar niet bij, wel de organisatie van hebbers en ik heb daar groot respect voor, allerlei tentoonstellingen… Nochtans boeide maar mijzelf zegt het niet zoveel. Wat in sterrenkunde­ mij al lang en tijdens mijn tal- sterren gebeurt en waarom, boeit me meer rijke tochten als bergstijger zat ik ’s avonds dan ernaar te kijken (al heb ik ook wel eens op grote hoogte, flink ingeduffeld, voor mijn kei-romantische momenten, hoor), net zo- tentje bij heldere hemel naar het uitspansel te als ik meer geïnteresseerd ben in de op- kijken, met een sterrenkaart, die ik ontcijferde tica van een telescoop dan in het gebruik met behulp van een zaklampje. ervan. Misschien is het ook wel gunstig Ook tijdens mijn verblijf 6 jaar lang half-we- voor een telescoop dat ik er afblijf! Voor kelijks in Duitsland en 5 jaar voltijds in Karin- mij moet alles een solide wiskundige on- thië was ik vaak met de kosmos bezig, bezocht derbouw hebben — met uitzondering van heel wat sterrenwachten en studeerde astro­ filosofie en poëzie of het nuttigen van een fysica (een nieuwe passie). Eenmaal terug in stevige pint en enkele andere dingen. Afge- het vaderland, ‘ontdekte’ ik Volkssterrenwacht zien van eens een optische Fouriertransfor- Urania en vond er meteen mijn gading in de matie, heb ik ook maar hoogst zelden een werkgroep Astrofysica-Kosmologie bij de stevig fysisch experiment uitgevoerd. Urania is voor mij een boeiende en gezel- wiskundig onderlegde Frans Van Aken, nadien lige vriendenkring met dito mensen, waar in de werkgroep Theoretische Fysica van Chris iedereen met eenzelfde belangstelling voor Rulmonde, waar Patrick Bakx lessen kwantum- astronomie en vooral waardering voor el- veldentheorie verzorgde — voor mij een mooie kaar zijn zegje mag hebben. opfrissing van mijn opleiding en een middel

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 31 MENSEN

Kijkt met bewondering naar: Ik heb nog steeds goede herinneringen aan mijn professoren Theoretische en Wiskundige Fysica Jean Reignier en Piet Van Leuven, en de hersenpijnen die ze mij bezorgden heb ik ze al lang vergeven — de eerste, mijn promotor, leerde mij mathemati- sche rigueur, de tweede bracht me de feeling voor kwantummechanica bij. Ook aan de groep rond Prigogine denk ik dikwijls terug. Wat verder van mijn bed blijven Subramanyan Chandra- sekhar, Richard Feynman en Roger Penrose mijn idolen. Mijn levensstijl is nogal verwant met die van Feynman, maar van mijn hersencapaciteit kan ik dat niet zeggen — ik heb dan ook alle Nobelprijzen al gemist…

de interesse in astronomie wel steeds blijven sluimeren, maar ben ik daar niet meer actief mee bezig geweest. • In 2004 zag ik in een reclamebladje van Aldi een Meade ETX 70 staan. Volledig ‘computer­ gestuurd’ en voor een heel schappelijke prijs. Ik ben dat toestel gaan halen, heb het ’s avonds in de tuin opgesteld (Jawel, het was helder — géén ‘new gear curse’!), uitgelijnd (wat wonderwel van de eerste maal perfect lukte), en als eerste object Saturnus geselec- teerd in de “Tonight’s best” lijst van de Go- To. Ondanks de minimale specificaties van dit kijkertje (een achromaat met 7 cm ope- ningsdiameter, 350 mm brandpunt en met oculairs die zo licht zijn dat ze naar beneden dwarrelen wanneer je ze laat vallen) vond ik het beeld zo geweldig dat ik me actief ben gaan bezighouden met astronomie, en op Urania de cursus Praktische Sterrenkunde ben gaan volgen. Paul Aka • 15 jaar en vier telescopen later ben ik be- • Geboren in 1967, het jaar waarin de Apollo 1-­­ stuurslid van Werkgroep Algemene Sterren­ cabine in brand gevlogen is tijdens een oefe- kunde (WGAS), en verzorg ik sinds 2008 de ning, waarbij de drie bemanningsleden he- lessen ‘Waarnemen met Telescopen’ en laas het leven lieten. Gelukkig heeft dit niet ‘Waarnemen van de Zon’ in de cursus Prak- belet dat twee jaar later de eerste mens voet tische Sterrenkunde. Daarnaast stel ik wan- op de maan zette. neer mogelijk mijn telescoop op bij publieke • Rond mijn 12de woonde ik met mijn ou- waarneemevenementen op de ODD, Sterren­ ders op een boogscheut van Urania en heb kijkdagen, Nacht van de Duisternis, het MAS, ik destijds een jeugdcursus gevolgd. Later is of Urania Mobiel.

32 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 MENSEN

“If we are alone in the Universe, it sure seems an awful waste of space” Favoriet hemelobject: – Thomas Carlyle De zon! Toegegeven, wanneer de zon schijnt kunnen we geen andere sterren Deze quote wordt dikwijls toegeschreven aan zien, maar onze ster is wel de bron van alle Carl Sagan, maar de originele quote kwam leven en energie op aarde. En tijdens het van de Schotse schrijver en filosoof Thomas zonnemaximum kan de zon door een H- Carlyle: “A sad spectacle. If they be inhabited, alpha kijker enorm mooi zijn! what a scope for misery and folly. If they be not inhabited, what a waste of space.” ’s Nachts blijft voor een praktische amateur­ astronoom de Grote Herculesbolhoop (M13) Kijkt met bewondering naar: steeds adembenemend mooi — zeker in Giordano Bruno. Aanhanger van het helio- een grotere telescoop onder een donkere centrische beeld van het zonnestelsel van hemel, waarbij de afzonderlijke sterren uit Copernicus. Werd door de Inquisitie van de bolhoop ‘oplossen’. Rome in 1600 tot de brandstapel veroor- Ook M51, de Draaikolknevel, kan fantas- deeld, terwijl zijn boeken door de kerk op tisch zijn wanneer de details in de spiraal- de lijst van verboden lectuur werden gezet. armen waargenomen kunnen worden. Michio Kaku. Theoretisch natuurkundige, gespecialiseerd in de snaartheorie. Vanuit NGC457 is dan weer een dankbaar object zijn kennis van (kwantum)fysica heeft Kaku om aan het publiek te tonen — de uitlatin- verscheidene boeken geschreven die heel gen van kinderen, wanneer ze ‘het man- vlotjes lezen (o.a. mijn favorieten ‘Physics of neke in de sterren’ zien, zijn altijd heel leuk! the Impossible’ en ‘Physics of the Future’ ).

1 H 2 OPLOSSING van de vorige puzzel E X C U R S I O N U S Horizontaal: 2. Excursion, 3. MareTranquilitatis, 3 M A R E T R A N Q U I L I T A T I S 6. Wernher, 8. Apollo, 11. Buzz, O 4 5 6 7 16. FallenAstronaut, 19. Nixon, 20. Skylab, M F W E R N H E R 8 9 A P O L L O C O 21. December, 22. Mazelen. 10 11 R O E S B U Z Z 12 13 14 Vertikaal: 1. Houston, 4. Marilyn, 5. Florida, I R C R G A K B L I H N R T E O 15 7. Houbolt, 9. Cernan, 10. Saturnus, Y D A A I U N L A 16 12. Challenger, 13. Grissom, 14. Kennedy, N F A L L E N A S T R O N A U T R L S N E M 15. Armstrong, 17. Giant, 18. Casper. 17 18 G E O U D C S 19 20 N I X O Helaas sloeg het zetduiveltje toe bij de puzzel N M S K Y L A B T A G S R 21 en was de onderste lijn verdwenen, waardoor N D E C E M B E R P O 22 de G van Armstrong en de R van Casper geen T R M A Z E L E N vakje hadden. Sorry! R G

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 33 ?!De kilo!? Dirk K. Callebaut

Bedenkingen bij de standaarden om de nieuwe standaarden, die meesterlijke van maten en gewichten illustraties zijn van wetenschap en techniek. Het is evident dat, als men iets wil meten, men eerst de eenheden met standaarden vastlegt om De meter en de seconde wereldwijd goed te communiceren. Er was een De meter werd eerst gedefinieerd als het tien- tijd dat bijna elke stad voor lengte en gewicht miljoenste deel van een kwart van een meri- een andere eenheid hanteerde. Wat een verwar- diaan, dus van pool tot evenaar. Daarmee was ring, wat een discussies! De standaardlengte de omtrek van de aarde 40 000 km. Maar de was dikwijls duidelijk afgetekend op de muur aarde is geen perfecte bol, ze is een beetje af- van het gemeentehuis. Zo bv. was een el, een geplat door de dagelijkse rotatie en er zijn ook ‘elleboog’, dus een armlengte, zowat 68 cm, bergen en dalen. (Deze oneffenheden zijn wel met variaties van soms meer dan 8 cm naar bo- relatief miniem: zelfs de Everest is nauwelijks ven en naar beneden. De Brugse el was 70,1 cm meer dan een duizendste van de aardstraal en de Delftse el 68,3 cm. Na de Franse revolu- hoog!) Overigens werd de meting van de lengte tie (1789) streefde men naar algemeen erkende van een meridiaan later iets gecorrigeerd. Dan eenheden. In 1875 werd een overeenkomst ge- werd de definitie van de meter de lengte van sloten door tal van landen. Het ‘Bureau In- de standaard in Parijs. Uiteraard met nauw- ternational des Poids et Mesures’ werd toen keurige nevenvoorwaarden zoals temperatuur. opgericht in Sèvres bij Parijs waar de standaar- Een halve eeuw geleden ging men over naar den bewaard worden. Vele landen hebben deze een meer intrinsieke definitie, dus niet meer conventie getekend en de meeste volgen haar. een artefact zoals de ‘étalon’ in Parijs. De con- De eenheden en de corresponderende stan- stantheid van de lichtsnelheid in vacuüm is een daarden zijn eigenlijk artefacten, kunstmatige axioma van Einstein (gebaseerd op het elektro- zaken die niet echt stoelen op de natuur maar magnetisme van Maxwell). Deze natuurcon- berusten op een conventie. Ze doorvademen stante, c = 299 792 458 m/s, gebruiken voor de wel de gehele fysica: verander een eenheid en zoveel maten en constanten veranderen. Een van de twee in Parijs (36, rue de Vaugirard) Maar moeten de standaarden voor de een- over­blijvende achttiende-eeuwse standaard- meters (‘mètres-étalon’). (foto: Wikipedia) heden materieel bestaan zoals lang gebruikelijk was? De moderne techniek maakt meer pre- cieze standaarden mogelijk, die gemakkelijker kunnen aangewend worden ter vergelijking in concrete situaties, ook in andere landen. Mijn conservatieve hart treurt bij het met pensioen gaan van de materiële standaarden in Parijs: die zijn zichtbaar en omzeggens aaibaar! Maar mijn enthousiasme voor de fysica juicht

34 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE KILO definitie van de eenheid van lengte, de me- ter, lijkt een natuurlijke keuze. Men moet dan wel nog een degelijke tijdsmaat hebben want snelheid is afstand per tijdseenheid. Men ge- bruikt hiervoor sinds 1967 licht van een be- paalde frequentie (kleur) uitgestraald door een cesium 133-atoom. Een seconde heeft de duur van 9 192 631 770 perioden van deze straling. De precisie, de uniformiteit en de onveran- derlijkheid van beide standaarden lijken hier- mee gegarandeerd. Zelf ben ik overtuigd dat de fundamentele natuurconstanten zoals c en h kosmologisch bepaald zijn en dus evolue- ren zoals de kosmos. Dit in tegenstelling tot wiskundige constanten zoals π = 3,1415… en e = 2,71828… (de basis van de natuurlijk loga- ritmen). Maar eer we een betere precisie no- dig hebben voor onze fysische eenheden, zal De Grand K (foto: BIPM) er nog veel water naar zee stromen! Terloops: dankzij de atoomklokken is tijds- vergeleken wordt met kopieën, wordt hij eerst meting wereldwijd geen echt probleem meer. met ethanol en een geitenleren lapje gereinigd. Zowat 6 microgram ‘vuil’ komt dan los. Er De kilogram zullen ook een aantal moleculen van het pla- Een definitie van de standaard van massa is niet tina of iridium verdampt zijn. De kopieën in zo evident als die voor de meter. Bv. het zoveel- de andere landen worden om de zoveel jaar ste deel van de massa van de aarde heeft niet vergeleken met de Grand K. Het blijkt dat de dezelfde allure als de snelheid van licht in va- massa van de kopieën gemiddeld 50 micro­ cuüm. In 1799 koos men voor de kilogram de gram toeneemt in 120 jaar tijd. Is dat zo of is massa van een kubieke decimeter (een liter) zui- het de Grand K die bv. lichter is geworden of ver water bij 4° Celsius. Dit is geen erg prakti- sneller lichter dan de kopieën? Dat zijn extra sche definitie en men ging vrij vlug over naar redenen om een betere soort standaard in te een standaard die in platina vervaardigd was. In voeren. Want net zoals voor de meter en de 1889 werd een legering van platina en iridium seconde wil men voor de kilogram een meer gebruikt. De standaard kilo, de Grand K, wordt betrouwbare standaard die ook gemakkelijker bewaard onder drie stolpen en achter slot en kan vergeleken worden. Maar dat is niet sim- grendel. Ook zes kopieën worden in een kluis pel en het heeft dan ook enige tientallen jaren bewaard. En ook vele landen bezitten een kopie. geduurd eer er een nieuwe standaard voorge- In het Nederlands Tijdschrift voor Natuur- steld werd. Eindelijk is er een modern alterna- kunde (NTN) van mei 2019 staat een artikel ‘De tief ontwikkeld (zelfs twee, zie verder) en is de definitie van het kilogram op de schop’, een Grand K in Parijs op pensioen gesteld op 20 interview met Gert Rietveld. Als de Grand K mei 2019. Hij blijft wel beschikbaar.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 35 DE KILO

Bij de eerste methode (volgens het NTN) heeft men d.m.v. ultracentrifuges zeer zuiver silicium-28 verkregen en daarvan eenkristal- len gegroeid. Hiervan werden twee bollen van 1 kilo gemaakt. Via de massa, het volume en de roosterconstante kan men dan het aantal atomen bepalen in zo’n Avogadrobol. [Ama- deo Avogadro stelde (1811) dat het volume van ideale gassen bij gelijke druk en temperatuur evenredig is met het aantal deeltjes. Het komt Siliciumbol vergelijkbaar met degene gebruikt in de erop neer dat een mol van elke stof evenveel Avogadrogetal-metingen (foto: BIPM). moleculen telt. Het getal van Avogadro is reus- achtig: NA = 6,02214076 × 1023/mol, nieuwe hier een rol? Er is via het licht wel geen direct waarde sinds 20 mei 2019.] Daarmee is uit- verband met de standaard van de kilo. eindelijk de constante van Planck bepaald. In het dagelijkse leven zal er niets verande- Deze methode heeft het nadeel dat er toch ren. Een kilo aardappelen is een kilo aardap- nog vervuiling, o.a. aan het oppervlak van een pelen en de groenteboer weet dat. silicium­bol, kan optreden. Bij de tweede methode (weer volgens het Nabeschouwing NTN) heeft men een (verbeterde) wattbalans De meter is gedefinieerd met behulp van de gebruikt. Hierbij wordt het gewicht van een lichtsnelheid die naar mensenmaat reusachtig kilo vergeleken met de Lorentzkracht op een is. Anderzijds lijkt ons de periode van de stra- stroomspoel in een magneetveld. De constante ling van cesium-133 pietluttig kort. De meter van Planck (h = 6,6260… × 10-34 Js) is bepaald zelf is van de orde van grootte van een mens. met 8 beduidende cijfers) als een gemiddelde De seconde heeft ongeveer de duur van een van 4 resultaten met wattbalansen en één met hartslag. Cf. Galilei die de lichtsnelheid wou de Avogadrobol. meten en zijn hartslag als tijdmaat gebruikte. Het is een beetje eigenaardig dat men moet Schitterend, maar veel te onnauwkeurig! rondgaan langs elektromagnetisme om een Een kilo is van de grootteorde van de ge- ‘alle­daagse’ kilo te definiëren, maar elektrisch bruiksvoorwerpen van de mens, zowat een kan men een hoge precisie bereiken. Ook de procent van de massa van een mens. De defi- omweg langs de atoomstructuur en het tellen nitie van de standaard van massa is uiteinde- (uitrekenen) van de atomen in een Avogadro­ lijk verbonden met de constante van Planck, bol verbaast een beetje, maar h is een zeer be- een onooglijk klein getal. Hebben wij men- langrijke constante die overal optreedt, zowel sen dan misschien abnormale maten? In feite in het elektromagnetisme als in de atomen. Zelf wijst dit allemaal op de enorme samenhang in zou ik verwachten dat men h zou meten via de natuur: het reusachtige is verbonden met het licht, dus via de energie hν van een licht- het microscopische! Dat de standaarden thans kwantum. Of is het exact meten van frequen- verwezenlijkt worden door een samenspel van ties van 1015/s (zichtbaar licht) bv. een pro- vernuftige technieken wijst in dezelfde rich- bleem? Of speelt het onbepaaldheidsprincipe ting. De natuur is betrouwbaar! 

36 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 Emergente zwaartekracht Geeft Verlindes theorie een antwoord op het bezwaar van Moeder Natuur?

André Van Assche

Meting van de uitdijingssnelheid len, op een gelijksoortige wijze vergroot. Deze van ons heelal uitzetting kan uitgedrukt worden als een per- Op 15 juli 2019 was er aan de oceaan in Santa centage per tijdseenheid. Bijvoorbeeld 2% per Barbara (Californië) volop zonneschijn en eeuw. Dat zou willen zeggen dat een object van een heerlijke zeebries, maar wat verder hiel- 1 meter lang een eeuw later een lengte zou heb- den astro­nomen en natuurkundigen een de- ben van 1,02 meter. bat over één van de grootste dilemma’s in de Jammer genoeg drukken fysici zich nooit natuurkunde: hoe snel dijt het universum uit? op deze manier uit. Wanneer zij in hun vak- Dat ons heelal uitbreidt, werd reeds in 1927 taal zeggen dat de Hubbleconstante ligt tus- door Georges Lemaître en twee jaar later door sen 67 en 77 km/s/megaparsec, dan is dat resp. Edwin Hubble vastgesteld. Omdat een drie- 65,1 en 74,81% per 100 miljoen jaar. De snel- dimensionale uitzetting moeilijk te vatten is, heid van uitbreiding van ons heelal verbleekt wordt in figuur 1 op drie verschillende momen- dus bij de snelheid waarmee onze aarde op- ten in de tijd getoond hoe een tweedimensi- warmt en het mag dan ook niet verwonder- onaal object, bestaande uit verschillende de- lijk zijn dat dit effect enkel waarneembaar is via sterren, die extreem ver van ons en van el- kaar verwijderd zijn. Vanaf de aarde kunnen fysici niet erg veel gegevens verzamelen over verre sterren of melkwegstelsels. Informatie wordt bijna uit- sluitend verkregen via de roodverschuiving, de spectrumanalyse (samenstelling van het licht- gevende object), de helderheid van de ster en gravitatielenzen. Om de Hubbleconstante te bepalen, moeten we o.a. de afstand tot de ster kennen en de snelheid waarmee het hemel­ lichaam zich van ons weg beweegt. Gelukkig kunnen we die waarden berekenen op basis van de meetbare grootheden en de wetten van de fysica. In dit geval zijn de algemene relativiteit van Einstein en de Friedmannvergelijking cru- Figuur 1: Uitdijing van het heelal op 3 tijdstippen. De groene lijn geeft aan waar een waarnemer in rust zich ciaal. Maar er bestaan nog tal van wetmatig- bevindt. heden, wat maakt dat heel wat verschillende

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 37 EMERGENTE ZWAARTEKRACHT

Vroege universum Microgolfachtergrondstraling Baryonische akoestische verschijnselen

Late universum Cepheïden (veranderlijke sterren) Rode reuzen Supernova type 1a Quasar Megamaser (MCP)

Helderheidsvariaties in sterrenstelsels

68 70 72 74 76 78 80 Hubbleconstante (km/s/Mpc)

Figuur 2: Ieder punt geeft voor een experiment de gemeten waarde weer van de Hubbleconstante. De lijn doorheen een punt geeft aan hoe groot de maximale fout kan zijn. De natuur laat slechts één waarde toe voor de Hubbleconstante en dus spreken de meetresultaten elkaar flagrant tegen. proeven uitgevoerd kunnen worden, die tel- Met haar nieuwste experiment wilde Wendy kens gebruik maken van andere formules. Freedman van de universiteit van Chicago een Op de bijeenkomst in Santa Barbara waren antwoord geven op de kritiek dat de super- alle autoriteiten aanwezig, die met grote nauw- novametingen onverantwoorde systematische keurigheid de Hubbleconstante hadden geme- fouten bevatten. Zij paste een andere werk- ten. Diverse werkgroepen hadden onafhanke- methode toe, die gebruik maakt van rode reu- lijk van elkaar en gebruikmakend van (totaal) zen. In tegenstelling tot de verwachtingen van verschillende experimenten deze grootheid be- vele aanwezigen, heeft deze aanpak niet geleid paald, maar de resultaten van de verschillende tot een vereenvoudiging van het dilemma, dat onderzoeken spraken elkaar in die mate te- al enkele jaren bestond. Terwijl er voor 2015 gen, dat woorden als ‘kwestie’, ‘complicatie’ en twee groepen van waarnemingen onderschei- ‘dilemma’ meermaals geuit werden. Een over- den konden worden, dook er ineens als het zicht van de verzamelde meetgegevens, die de ware een nieuwe groep op. Dit wordt grafisch wenkbrauwen deed fronsen, is opgenomen in getoond in figuur 3. figuur 2. Aan de voorkant van de kamer debatteer- Schattingen op basis van exploderende ster- den twee Nobelprijswinnaars fysica over de ren of supernova’s suggereren dat het univer- juiste foutmarge. Kosmoloog Adam Riess van sum ongeveer 9 procent sneller groeit dan het Space Telescope Science Institute in Balti- wordt aangegeven door licht dat meteen na more vroeg de theoretische deeltjesfysicus Da- de oerknal werd uitgezonden, ongeveer 13,8 vid Gross: “Hoe zouden deeltjesfysici reage- miljard jaar geleden. ren op zo’n grote discrepantie?” “Als we zoiets

38 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 EMERGENTE ZWAARTEKRACHT

Figuur 3: Een grafiek van de ge- meten waarden van de Hubble­ constante als functie van de tijd. De punten en de gekleurde gebieden geven waarnemingen weer uit de drie onderscheiden groepen: Cepheïden, rode reuzen en de microgolfachtergrond­ straling. De gemeten waarde wordt voorgesteld door het punt en de lijnen geven een foutmarge aan van 1 σ (1).

zouden vinden… zouden we het geen moei- dig die consistent is met alle gegevens. Maar lijkheid of probleem noemen, maar eerder een de samengekomen wetenschappers hebben crisis”, zei Gross, van het Kavli Institute for moeite om een deugdelijke​​ verklaring te vin- Theoretical Physics aan de Universiteit van Ca- den. Bijna elke aanpassing aan de geschiedenis lifornië, Santa Barbara. van het universum — bijvoorbeeld het toevoe- “Als de impasse niet kan worden verklaard gen van nieuwe soorten subatomaire deel- door experimentele fouten”, zegt theoretisch tjes — zou in strijd zijn met andere metingen, fysicus Vivian Poulin van CNRS en Laboratoire waardoor de fysica verwarring zou stichten. Univers et Particules van Montpellier in Frank- “We hebben zoveel verschillende manie- rijk, “zou dit betekenen dat er echt iets heel be- ren om het universum te onderzoeken dat het langrijks aan de hand is met het universum, heel moeilijk is om een ​​elegante theorie te be- iets dat we van meet af aan niet begrijpen!” denken, die alle tests doorstaat zonder nieuwe Er staat veel op het spel, inclusief de basis- spanningen te creëren”, zegt Dillon Brout van kennis van wetenschappers over wat het uni- de Universiteit van Pennsylvania. versum bevat en hoe het zich in de loop van Eén mogelijke oplossing omvat een toe- de tijd ontwikkelt. Tot nu toe is het standaard voeging aan de mysterieuze donkere energie kosmologisch model een theorie, die algemeen die ervoor zorgt dat de expansie van het uni- aanvaard wordt, omdat het erin geslaagd is om versum versnelt. Een ‘vroege donkere energie’ een breed scala aan kosmische waarnemingen was mogelijk actief tijdens de kindertijd van te verklaren. Maar de discrepantie in de metin- het universum. Daardoor zou de expansie- gen van de uitbreiding van het universum kan snelheid veranderd zijn voordat de kosmische betekenen dat dit model zelf drastisch moet microgolf­achtergrond bestond. Deze mening worden gewijzigd. verkondigt Vivian Poulin en zijn collega’s van het CNRS en het Laboratoire Univers et Parti- Het universum spreekt cules de Montpellier in Frankrijk tijdens de Als de verschillen niet verhaald kunnen wor- vergadering en in de Physical Review Letters den op meetfouten, is een nieuwe theorie no- van 4 juni jl.

1. De Griekse letter σ (sigma) is een maat voor de betrouwbaarheid van de meting en wordt in de sta- tistiek ‘standaardafwijking’ genoemd.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 39 EMERGENTE ZWAARTEKRACHT

Na dagen van discussie was al het bewijs­ beeld probleemloos de zon verlaten en neer- materiaal verzameld. De organisatoren vroegen strijken op de aarde. om een ​​stemming met handopsteking: “Moet Die kromming komt tot stand door een in- de huidige toestand omtrent de Hubble­ gewikkeld samenspel van drie fysische begrip- constante een spanning, een probleem of een pen, die bestudeerd worden in drie totaal ver- crisis genoemd worden? Kosmologen bleken schillende takken van de wetenschap: ietwat terughoudend te zijn met het verspil- • Thermodynamica (entropie); len van wat ze dachten te weten over het uni- • Kwantummechanica (verstrengeling); versum. Slechts een paar handen gingen om- • Informatica (informatie). hoog voor een ‘crisis’. Argumenten waarmee Door de complexe wisselwerking tussen de drie een oplossing zou kunnen worden gevonden tussen haakjes aangehaalde grootheden, ont- zonder de fysica te vernieuwen, waren nauwe- staat niet alleen de zwaartekracht, maar legt lijks aanwezig, maar blijkbaar ging de meerder- Verlinde ook uit dat donkere energie een on- heid ervan uit dat die wel zouden opduiken. rechtstreeks gevolg is van de temperatuur (3) aan Maar als dit onoplosbaar kluwen blijft be- de horizon van het universum en dat het alleen staan, kan dat betekenen dat Moeder Natuur een fenomeen is dat voor de uitdijing van het haar geheimen niet zomaar te grabbel gooit. universum verantwoordelijk is. Ook donkere materie zou volgens deze the- Geeft Verlindes theorie een orie niet bestaan, maar dit duidelijk maken aan antwoord op dit dilemma? de hand van de algemene relativiteit, vergt een In november 2016 publiceerde Erik Verlinde heel grondige kennis van deze leer. Vandaar een nieuwe theorie, waarin hij in de eerste dat het eenvoudiger is om dit effect newtoni- plaats stelde dat — in tegenstelling tot de stand aans toe te lichten. Op het punt waar de uitdij- van de wetenschap — de zwaartekracht geen ende kracht gelijk wordt aan de zwaartekracht, primaire kracht is, maar een onrechtstreeks ge- die de dichtstbijzijnde ster uitoefent, wordt de volg van de drie andere primaire krachten.(2) gravitatie van die ster verstoord. Deze versto- Net als Einstein is Verlinde overtuigd dat ring was jaren geleden niet bekend en om het zwaartekracht het gevolg is van de buiging van effect uit te leggen, werd aangenomen dat er de ruimtetijd. Door die kromming is het moei- donkere materie in het spel was. lijk voor traag bewegende objecten — en met Uit de experimenten, die na de publicatie traag wordt hier gedacht aan snelheden klei- van de theorie door diverse astronomen werd ner dan 1000 km/s — om een ander pad te vol- uitgevoerd, bleek dat dit een plausibele ver- gen dan de gebogen route. Licht en andere zich klaring is. snel voortplantende straling hebben nauwe- Indien evenmin donkere energie als donkere lijks last van die buiging en kunnen bijvoor- materie bestaat, dan dienen de twee cruciale

2. De drie fundamentele krachten zijn de sterke wisselwerking, het elektromagnetisme en de zwakke wisselwerking. Hoewel wij ervaren dat veel energie nodig is om de aarde te verlaten, beschouwt de fysica de zwaartekracht als een erg zwakke kracht in verhouding tot de overige drie krachten. 3. De temperatuur aan de horizon van ons universum is quasi constant en bedraagt ongeveer 2,7 kelvin.

40 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 EMERGENTE ZWAARTEKRACHT wetten — de algemene relativiteit van Einstein De Hubbleconstante: crisis of hoop? en de Friedmannvergelijking — lichtjes aange- Zodra de theorie van Erik Verlinde wordt uit- past te worden, en die verbeteringen werden gebreid met twee aangepaste vergelijkingen nog niet uitgevoerd. Vooral de aanpassing van voor de algemene relativiteit van Einstein en de tweede is geen sinecure. Hoewel er intus- de formule van Friedmann, kunnen de metin- sen door wiskundeknobbels als Constantinos gen van de Hubbleconstante herbekeken en Tsallis en Grigori Yakovlevich Perelman diverse opnieuw berekend worden, maar dan gebruik- aangepaste Friedmannvergelijkingen gepubli- makende van de aangepaste formules. ceerd werden, is het niet duidelijk welke alter- Indien de emergente zwaartekrachtstheorie natieve vergelijking volledig conform is met de correct is, zullen de verschillende experimen- theorie van Verlinde. Deze afwijkende oplos- ten dezelfde waarde voor de Hubbleconstante singen zijn — zoals Sabine Hossenfelder stelt in opleveren en dan is het de evidentie zelf dat we haar boek ‘Lost in Math’ — ontstaan vanuit de een pluim op de hoed van Erik Verlinde steken! overtuiging dat Moeder Natuur enkel gebruik Het wordt nu spannend afwachten wanneer maakt van prachtige wiskundige constructies, die aangepaste vergelijkingen gepubliceerd zul- maar formules zijn pas nuttig als ze het ons len worden, maar even later komt het moment mogelijk maken de werkelijkheid te berekenen. van de waarheid! 

Referenties Emily Conover 30 juli, 2019 “Debate over the universe’s expansion rate may unravel physics. Is it a crisis?” https://www.sciencenews.org/article/debate-universe-expansion-rate-hubble-constant-physics-crisis Jessica Atlee (2019) “The 9 percent difference”, A joint Fermilab/SLAC publication https://www.symmetrymagazine.org/article/the-9-percent-difference Laura Dattaro (2018) “The quest to test quantum entanglement”, A joint Fermilab/SLAC publication https://www.symmetrymagazine.org/article/the-quest-to-test-quantum-entanglement Ashley Strickland (2019) “Red giant stars create new way to measure how quickly the universe is expanding”, CNN https://edition.cnn.com/2019/07/16/world/hubble-universe-expansion-rate-scn-trnd/index.html Wendy Freedman (2019) “The Carnegie-Chicago Hubble Program. VIII. An Independent Determi- nation of the Hubble Constant Based on the Tip of the Red Giant Branch”, [arXiv:1907.05922v1]. Vivian Poulin, Tristan L. Smith, Tanvi Karwal, and Marc Kamionkowski (2019) “Early Dark Energy can Resolve the Hubble Tension”, Phys. Rev. Lett. 122, 221301 – Published 4 June 2019 https://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/PhysRevLett.122.221301 E. P. Verlinde, “On the Origin of Gravity and the Laws of Newton”, JHEP 1104 (2011) 029 [arXiv:1001.0785]. E. P. Verlinde, “Emergent gravity and the dark universe”, SciPost Phys. 2 (2017) no.3, 016 [arXiv:1611.02269v2]. Sabine Hossenfelder “Lost In Math – How beauty leads physics astray”, Basic Books New York, 2018 Constantino Tsallis, “Introduction to Nonextensive Statistical Mechanics”, Springer, Berlin, 2009.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 41 De finale van de Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2019

Erik Crampe en Arthur Schoeters

Op zaterdag 4 mei jl. hadden wij (beiden lid Deelnemers van Urania, de VVS en oud-leraars van het KA Kwamen achtereenvolgens aan de beurt (bij Berchem) het genoegen aanwezig te zijn op de lottrekking): 12de finale van de Sterrenkunde Olympiade in • Stefanie Streefland, Heilige-Drievuldigheids- het Planetarium op de Heizel te Brussel. college, Leuven – Massaverlies bij massieve Deze olympiade richt zich tot de derde sterren. graad van het secundair onderwijs en werkt • Wout Goesaert, Humaniora Kindsheid Jesu, met een ander concept dan de overige Vlaamse Hasselt – Op zoek naar quarksterren d.m.v. olympiades (Fysica, Chemie, Biologie, Wis- quarknova. kunde, Aardrijkskunde). Bij de Olympiade van • Michiel Matthijs, Sint-Jozefscollege, Aalst – vorig jaar kon Volkssterrenwacht Urania bogen Oumuamua: een boodschapper van ver. op de deelname van Thomas Daniels, lid van • Robbrecht Keyser, Heilig Hart van Maria, de Oberon-leiding (wiens vader, oud-leerling Berlaar – Het donkere materieprobleem. van het KA Berchem, eveneens Urania-lid is). • Wannes De Mayer, Sint-Dimpnacollege, In de eerste ronde moeten de deelnemers Geel – Detectie van anti-materie bij botsende thuis zelf een vragenlijst oplossen, waarbij ze clusters en kernen van superclusters, relatie met gebruik mogen maken van alle mogelijke hulp- de kosmische inflatie. middelen. Hieruit worden dan zes kandidaten • Lukas Van den Broeck, Atheneum Hof van geselecteerd voor de finale, met de volgende Riemen, Heist-op-den Berg) – Ultima Thule opdracht: ‘welk onderwerp zou je kiezen bij en de Kuipergordel: kosmische tijdcapsules. deelname aan een huidig sterrenkundig onder- zoek en waarom? Leg dit uit aan de hand van Winnaars een presentatie en zet uiteen hoe je dit project eerste prijs: Wout met Quarksterren, praktisch zou uitwerken om de doelstellingen tweede prijs: Lukas met Ultima Thule, te bereiken.’ Ze moeten nadien ook antwoor- derde prijs: Michiel met Oumumua. den op vragen van de jury, samengesteld uit alle Vlaamse universiteiten en een bestuurs- Een beetje uitleg lid van de VVS. 1) Een quarkster is een ster die bestaat uit al- (Opmerking: sterrenkunde is bij uitstek leen quarks die allemaal aan elkaar gebonden een STEM-discipline, want ze combineert op zijn tot één groot hadron en is net als een neu- een geïntegreerde wijze onderwerpen uit de tronenster het eindstadium van een supernova fysica, wiskunde, chemie, biologie, informa- met een massa tussen drie en vijf maal de massa tica en technologie.) van de zon (indien zwaarder dan vijf maal deze massa, hebben we een zwart gat).

42 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 STERRENKUNDE OLYMPIADE

Bijzonder geapprecieerd door de jury werd Prijzen: het contact van Wout met Prof. Rachid van de Eerste prijs: geschonken door de KU Leuven: Universiteit van Calgary in Canada, die hem waarnemingssessie met de Mercatortelescoop nuttige inlichtingen verschafte over vermoe- op La Palma (Spanje), inclusief reis en verblijf delijke quarknovae. en uitgebreid sterrenkundig boekenpakket. 2) Ultima Thule werd ontdekt op 26 juni 2014 https://www.mercator.iac.es/ met de Hubble Space Telescope en nauwkeu- Tweede prijs: Celestron Nextar 8SE Schmidt- riger waargenomen door de ruimtesonde New Cassegrain telescoop op een computergestuurd Horizons op 1 januari 2019, die in 2015 langs statief met volgmotor + boekenpakket, ge- het doel Pluto vloog. Ultima Thule bestaat uit schonken door Mevr. Lucie Dekeyzer (jaar- twee samengevoegde­ objecten: een grote romp lijkse sponsor). (Ultima) en een kleiner hoofd (Thule), te ver- Derde prijs: geschonken door de Universiteit gelijken met een sneeuwpop. Gent: 13 cm telescoop op een equatoriale mon- 3) Oumuamua is een asteroïde, afkomstig van tering + boekenpakket. buiten ons zonnestelsel, dus van een andere ster. Ze is de eerste interstellaire asteroïde en Aanvullingen op dit verslag werd waargenomen door een observatorium op Wij waren niet aanwezig in 2018 en 2017, wel Hawaii op 19 oktober 2017 — vandaar de naam, in 2016. Daarom op de volgende bladzijde een die betekent ‘verkenner’. Ze vertoont een mys- verslag van de deelnemers in 2016, 2017 en 2018. terieuze versnelling (dit komt vaak voor bij ko- meten wegens een extra boost door gas dat vrij- komt bij het smelten, maar niet hier doordat er geen staart aanwezig is). Hierdoor dachten o.a. A. Loeb en S. Bialy (Harvard University) aanvankelijk dat ze geen natuurlijke oorsprong had maar een kunstmatige: omdat het de vorm had van een lichtzeil (ruimtevoertuig dat ook gebruik maakt van stralingsdruk) was het mis- schien een ruimteschip van aliens…

Besluit: we zijn verheugd en hoopvol dat vele leerlingen nog geïnteresseerd zijn in sterren- kunde en willen uitblinken in het bespreken De finalisten van de Vlaamse Sterrenkunde Olympiade 2019 (van links naar rechts): Michiel Matthijs, Wout van diepgaande en steeds actuele onderwer- Goesaert, Wannes De Maeyer, Lukas Van den Broeck, pen van het vak. Robrecht Keijzer, Stephanie Streefland.

Bronnen: www.sterrenkundeolympiade.be, Internet en Wikipedia Oumuamua: https://www.wired.com/story/is-oumuamua-an-alien-spaceship-sure-except-no/ Quarksterren: https://nl.wikipedia.org/wiki/Quarkster en http://www.quarknova.ca/#wor Ultima Thule: https://www.spacepage.be/nieuws/ruimtevaart/verkenning-van-het-zonnestelsel/ eerste-beelden-van-ultima-thule

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 43 STERRENKUNDE OLYMPIADE

2016 2018 In 2016 waren de deelnemers: In 2018 waren de deelnemers: • Anton Miserez, Onze-Lieve-Vrouwcollege, • Thomas Daniels, OLV-college Edegem – Bevegem – Hobby-Eberly Telescope Dark Exoplaneten zoeken met artificiële intelligentie. Energy Experiment. Thomas is lid van Oberon en zoon van oud- • Pieter Luyten, Broederschool Humaniora, leerling en Uranialid Tim Daniels, KA Ber- Sint-Niklaas – Topologie van het universum. chem, nu lic. Wiskunde.) • Jonas Tollenaere, Broederschool Humaniora, • Margo Winters, Heilige Drievuldigheidscol- Sint-Niklaas – Gravitatiegolven. lege, Leuven – Detectie van magnetisme en ge- • Jaron Maene, College Veurne – Op zoek naar volgen ervan in stervormingsgebieden van verre meer neutrino’s. sterrenstelsels. • Thibo Wouters, Sint-Ursula, Onze-Lieve- • Michel Matthijs, Sint-Jozefscollege, Aalst – Vrouw-Waver – Donkere materie: de jacht Kosmische inflatie gepaard met zwaartekracht- op het ongrijpbare. golven. • Tijs Buggenhout, Sint-Vincentius, Gijze- De winnaars waren: gem) – De zoektocht naar populatie III. 1. Thibeau Wouters • Lukas Van den Broeck, Atheneum Hof van 2. Jonas Tollenaere Riemen, Heist-op-den-Berg) – Ontstaan 3. Pieter Luyten van superzware zwarte gaten uit populatie III-sterren. 2017 • Junyao Zhou, Bisschoppelijk College, In 2017 waren de deelnemers: Veurne – Zwarte gaten. • Mathieu Willems, KA Redingenhof, Leuven – Atmosfeeronderzoek: een volgende stap in de De winnaars waren: zoektocht naar leven op exoplaneten. 1. Margot Wouters • Pieter Luyten, Broederschool Sint-Niklaas 2. Thomas Daniels (nam al deel in 2016) – Zoektocht naar 3. Thijs Buggenhout buiten­aards leven. • Janyao Zhou, Bisschoppelijk College, Veurne – eLISA en de echo van genesis. • Thibaut Wouters, Sint-Ursula, Onze-Lieve- Vrouw-Waver (Thibaut nam al deel in 2016: hij was toen eerste) – Een toekomstperspectief op de astrobiologie. • Florian Stijven, Pius X, Zele – Pulsars: astro- nomische detectoren voor zwaartekrachtgolven.

De winnaars waren: 1. Janyo Zhou 2. Thibout Wouters (winnaar in 2016) De finalisten van 2018. Oberon-lid Thomas Daniels is 3. Peter Luyten (ook derde in 2016) de 2de van rechts.

44 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 Guy Mariën Hemelkalender Bronnen: Hemelkalender, Sterrengids oktober de maan datum tijd (metz) afstand diameter (schijnbaar) eerste kwartier 5 oktober 18.47 u apogeum 10 oktober 20 u 405.898 km 29′26″ volle maan 13 oktober 23.08 u laatste kwartier 21 oktober 14.39 u perigeum 26 oktober 13u 361.312 km 33′04″ nieuwe maan 28 oktober 4.39 u (MET)

Varia Uranus is in oppositie op 28 oktober om 9 u. Op 2 oktober om 20 u bevindt de maan zich De planeet is heel de nacht zichtbaar. nabij β Sco. En Antares (α Sco) is ook in de buurt. Planeten Op het moment dat Jupiter en de maan onder­ Mercurius bereikt in oktober de grootste oos- gaan op 3 oktober om 22 u, staan ze in con- telijke elongatie. Maar de hoek tussen eclip- junctie. De samenstand is te bekijken tijdens tica en equator is erg klein. Mercurius zal dan de avond. ook niet zichtbaar zijn. Algol (β Per) bereikt op 6 oktober een mini- Venus blijft ook in oktober niet zichtbaar om- mum om 0.30 u. De afname en toename van dat de planeet te dicht bij de zon staat. de helderheid kunnen gevolgd worden vanaf Mars wordt half oktober zichtbaar aan de 19.30 u op 5 oktober. ochtend­hemel. Eind oktober komt de planeet De maan staat in de buurt van de Plejaden op al twee uur voor de zon op.

17 oktober om 1 u. Jupiter gaat snel na de zon onder. Eind ok- HEMELKALENDER En dezelfde dag, maar dan ’s avonds om tober is dat al rond 19.30 u (MET). De planeet 23 u, staat de maan in de buurt van Aldeba- staat in de Slangendrager. ran (α Tau). Saturnus is alleen ’s avonds waarneembaar in Mercurius bereikt op 20 oktober om 6 u de het zuiden en het zuidwesten. grootste oostelijke elongatie. Maar het is een Uranus is eind oktober in oppositie en heel de ongunstige avondverschijning. nacht waarneembaar. De klok wordt tijdens de nacht van 26 op 27 Neptunus is heel de avond waarneembaar en oktober één uur teruggedraaid: 3 uur wordt gaat pas laat na middernacht onder. 2 uur: einde van de zomertijd. MEZT wordt Om Uranus en Neptunus te kunnen waarnemen MET. is een telescoop (of verrekijker) nodig.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 45 Dwergplaneten en planetoïden nacht van 21 op 22 oktober. De radiant ligt tus- 4 Vesta is helder genoeg (+6.9) om met een sen Betelgeuze en de Tweelingen. En die staat verrekijker waar te nemen in het westelijk deel hoog boven de horizon. van de Stier. Misschien kunnen deze maand ook Tauriden 9 Metis (+8.6) komt in oppositie op 25 okto- verschijnen. ber. Te bekijken in het grensgebied van Wal- vis en Vissen. Sterbedekkingen De meeste planetoïden die kunnen waargeno- Op 19 oktober komt ζ Tau om 3.17 u te voor- men worden, hebben een helderheid van +9 en schijn aan de donkere maanrand. De maan hoger. Een middelgrote tot grote telescoop is staat hoog in het zuidoosten. dan ook nodig. Er is een rakende bedekking van de ster SAO 79558 (+7.0) op 21 oktober om 5.03 u. De Kometen grens loopt over Sittard, Genk en Brussel. Ten Er worden in oktober geen heldere kometen zuiden van deze lijn is de bedekking volledig. verwacht. Op 22 oktober verschijnt η Cancri om 3.34 u aan de donkere maanrand. Meteoren Vanaf 2 oktober tot 7 november zijn de Orio- niden actief. Deze zwerm is afkomstig van de komeet Halley. Het maximum valt tijdens de november

de maan datum tijd (met) afstand diameter (schijnbaar)

eerste kwartier 4 november 11.23 u apogeum 7 november 10 u 405.058 km 29′29″ volle maan 12 november 14.34 u laatste kwartier 19 november 22.11 u perigeum 23 november 9 u 366.718 km 32′34″ nieuwe maan 26 november 16.06 u

Varia Mars staat dicht bij Spica (α Vir) op 8 novem- Op 3 november is de vroegste zonneculmi- ber om 16 u. Maar de hemellichamen zijn bij natie van het jaar. In Hasselt gaat de zon om ons alleen aan de ochtendhemel te zien in het 12 u 32 m door het zuiden. In Oostende ge- zuidoosten. De samenstand kan ’s morgens be- beurt dat om 12 u 22 m. De tijdsvereffening keken worden en ook de volgende ochtenden. bereikt de grootste positieve waarde: +16 mi- Op 11 november is er om 13.35 u een Mercurius­

HEMELKALENDER nuten 27 seconden. overgang. De planeet trekt over de zonneschijf.

46 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 De zon gaat al onder om 16.54 u. Het einde Om Uranus en Neptunus te kunnen waarnemen (19.04 u) is dus niet waarneembaar bij ons. is een telescoop (of verrekijker) nodig. Meer info op eclipsen.be. De maan staat in de buurt van de Plejaden op Dwergplaneten en planetoïden 13 november om 7 u. 4 Vesta is op 12 november in oppositie. De Op 14 november is de maan om 6 u in con- planetoïde staat in het grensgebied van Stier en junctie met Aldebaran (α Tau). Walvis. De helderheid wordt geschat op +6.5. Maan en Regulus (α Leo) zijn in conjunctie De meeste planetoïden die kunnen waargeno- rond middernacht tijdens de nacht van 19 op men worden, hebben een helderheid van +9 en 20 november laag boven de oostelijke horizon. hoger. Een middelgrote tot grote telescoop is Mercurius staat op 25 november om 4 u in dan ook nodig. conjunctie met de maan. Dat gebeurt onder de horizon. Samenstand te bekijken ‘s ochtends Kometen in het zuidoosten boven de horizon. Er worden in november geen heldere kome- Neptunus is stationair op 27 november om ten verwacht. 20 u. De volgende dag, 28 november, is de maan in Meteoren conjunctie met Venus om 20 u. Samenstand te Tijdens de maand november verschijnen de bekijken rond 17.30 u laag boven de zuidwes- Tauriden. Het zijn opvallende oranje meteo- telijke horizon. ren, soms vuurbollen. De Leoniden zijn actief van 6 tot 30 november. Planeten Het maximum valt op 18 november. Te bekij- Mercurius komt in benedenconjunctie tijdens ken tijdens de voorgaande en volgende nachten. deze maand. Op 11 november is er een Mercu- riusovergang. De planeet is verder alleen in de Sterbedekkingen tweede heft waarneembaar. Op 1 november om 18.39 u verdwijnt de ster Venus wordt vanaf 10 november opnieuw 24 Sgr aan de donkere maanrand. De maan is zichtbaar na zonsondergang in het zuidwesten. 24% verlicht. Mars is ’s morgens terug te vinden in het oost- De ster η Gem komt op 15 november om zuidoosten. 23.21 u weer tevoorschijn aan de donkere maan-

Jupiter is te bespeuren na zonsondergang in rand. HEMELKALENDER het zuidwesten. Eind november verdwijnt de Enkele uren later, op 16 november om 3.56 u, planeet in het licht van de ondergaande zon. is het de beurt aan µ Gem om opnieuw te ver- Jupiter staat in de Boogschutter. schijnen. Saturnus staat ’s avonds in het zuidzuidwes- Jupiter wordt door de maan bedekt op 28 no- ten. De planeet gaat steeds vroeger onder, eind vember om 10.28 u. De waarnemingsomstan- november al om 19.15 u. digheden zijn niet erg gunstig, want de hemel- Uranus is tot ver na middernacht waarneem- lichamen staan laag boven de zuidoostelijke baar in de Ram. horizon. Misschien is er meer kans wanneer Ook Neptunus is heel de avond waarneembaar Jupiter opnieuw verschijnt aan de verlichte en gaat pas na middernacht onder. maanrand om 11.34 u.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 47 Het internet staat vol met verhalen van mensen die denken dat de maanlanding ‘fake’ is. Ze zijn ervan overtuigd dat alles is nagespeeld op de aarde en dat de Verenigde Staten en de DE MAANLANDING: NASA al 50 jaar liegen. Dit noemen we een complottheorie. We verklaren de 5 populairste ECHT GEBEURD? bewijzen van de tegenstanders.

De vlag wappert, maar er is geen lucht en dus ook geen wind op de maan! Om te voorkomen dat de vlag slap zou gaan ✔ hangen, werd er ook een horizontale stok voorzien. Die ging niet ver genoeg open waar- door de vlag opgefrommeld vasthing en zo leek te wapperen. ✘ ✔

Waarom zijn er geen sterren te zien? De maan en het pak van de astronauten weerkaatsten veel licht. Daarom nam de fotocamera maar heel even licht binnen, zo niet zouden alle foto’s overbelicht geweest zijn. Het zwakke licht van de sterren op de achtergrond viel daardoor weg.

Er is geen krater of stof te zien na de landing! De astronauten stapten pas enige tijd na de landing uit. Het stof was dus al lang gaan liggen. De mo- tor van de lander blies wel degelijk 10 à 15 cm stof weg aan het oppervlak, maar de laag daaronder was zo hard dat de maanlander niet verder zakte.

Er is iets mis met de schaduwen! Op de maan is er maar één lichtbron, de zon. Toch wordt een astronaut in de schaduw niet volledig donker. Dit komt doordat het witgrijze oppervlak van de maan ook veel licht weerkaatst en zo de astronaut toch nog onrechtstreeks verlicht.

Wie filmt Neil Armstrong als hij de eerste is? Er hing eenvoudigweg een camera aan de maanlander zelf.➜ Magie of wetenschap? Dubbele lancering

Hoe doe je 2 lanceringen in 1?Met een laserkanon? Neen, met een tweetrapsraket!

1. Neem een papieren wegwerp­beker (of iets soortgelijks) en knip de bodem eruit. 2. Neem een langwerpige ballon, stop die door de beker en blaas hem op. De onderkant van de ballon moet aan de onderkant van de beker zitten. 3. Vouw het mondstuk aan de onderkant van de lange ballon over het bekertje en houd het geklemd (eventueel met een stukje plakband) zodat de lucht niet ontsnapt. 4. Stop met je andere hand een ronde ballon in de onderkant van het bekertje en blaas hem op. 5. De ronde ballon klemt nu de lange ballon af, waardoor je deze kan loslaten.

Resultaat: Laat de ronde ballon los. Eerst vliegt de ronde ballon weg en als die leeg is, vertrekt de tweede ballon.

Het is wetenschap! De twee ballonnen bootsen een tweetrapsrakt na. Om zware ruimtetuigen omhoog te krijgen, is er veel brandstof nodig. Elke rakettrap heeft zijn eigen motoren en brandstof. Wanneer de brandstof van de eerste rakettrap op is, valt hij van de raket af en gaat de tweede trap ervandoor. Zo moet je geen nutteloos gewicht mee naar de ruimte zeulen. Elke trap stuwt het ruimtetuig verder omhoog tot het in een baan om de aarde terechtkomt of snel genoeg gaat om de aarde te verlaten. Zo lanceerden ze de maanlander in maar liefst 3 stappen naar de maan! Puzzel: 1 2 3 4 5

Urania 6

De oplossing 7 8 9 verschijnt in het volgende nummer, maar 10 als je zo lang

niet wil wachten, 11 12 13 surf dan naar de Urania-website (home page) en kijk onder 14 de recente publicaties 15 16 (onderaan de pagina). 17

18 19

20

Horizontaal 1. Naar deze heldere komeet organiseerde Urania in 1997 meerdere komeetvluchten! 5. Naam van een groot evenement dat Urania in 1995 organiseerde in de Elizabethzaal in Antwerpen. 7. Voornaam van de eerste directeur van Urania (thans nog steeds lesgever!). 10. In deze gemeente werd in 1980 het eerste Oberonkamp georganiseerd. 11. Stad in voormalig Oost-Duitsland vanwaar ons ZKP2-planetarium afkomstig is. 12. Naam van Urania’s werkgroep weerkunde. 14. In deze Zwitserse stad is eveneens een sterrenwacht met de naam Urania. 15. Naam van de Hovese wijk waarin Urania gelegen is. 18. Socialistisch boegbeeld dat in 1994 ons evenement ‘De mens en het weer’ kwam openen. 19. Naam van de maandelijkse bijeenkomst van Urania’s werkgroep astrofotografie. 20. Populair tv-programma in de jaren ‘90 waaraan Urania ooit meewerkte. Vertikaal 2. Het meest verkochte bier in de astrobar. 3. Belgische koning die in 1989 een bezoek bracht aan Urania. 4. Straat in Hove waarlangs Urania ooit een planetenpad aanlegde. 6. Legendarisch festival dat plaatsvond in hetzelfde jaar als Urania’s eerste zomercursus (1969). 8. De bestemming van Urania’s eerste eclipsreis, in 1998. 9. Snel ronddraaiende neutronenster, ontdekt in 1967. 13. Naam van de school, gehuisvest in hetzelfde gebouwencomplex als Urania. 16. Naam van de bouwer van de eerste grote Urania-telescoop. 17. Automerk waarmee Urania Mobiel al meer dan 20 jaar het Vlaamse land doorkruist.

50 DE STERRENWACHTER SEPTEMBER – OKTOBER 2019 Info van de Vlaamse volkssterrenwachten De zes Vlaamse volksterrenwachten bieden een waaier aan lezingen, cursussen, workshops, waarnemingsavonden en andere activiteiten aan. Onderstaande opsomming geeft een beknopt overzicht van de activiteiten voor individuele bezoe- kers en families. Kijk op de websites voor het volledige aanbod en voor de verschillende formules voor groepsbezoeken!

UGent Volkssterrenwacht Armand Pien Rozier 44, 9000 Gent – tel. 09 264 36 74 – www.armandpien.be – [email protected] Elke woensdagavond vanaf 20 uur is volkssterrenwacht Armand Pien open voor het publiek. Geen reservatie nodig. Gratis toegang! Bij helder weer kan je door telescopen naar de sterren en planeten kijken. Bovendien kan je het weerstation bezoeken, de historische telescoop bewonderen, genieten van een mooi zicht op Gent vanaf het dakterras, en nog veel meer. Elke woensdagavond zijn er ook twee 3D-voorstellingen: om 20.30 uur en 21.30 uur.

AstroLAB IRIS Verbrandemolenstraat 5, 8902 Zillebeke (Ieper) – tel. 057 21 87 87 – www.astrolab.be – [email protected] Elke zondag van 14.30 uur tot 17.30 uur is AstroLAB IRIS open voor het publiek. De toegang is gratis en bij mooi weer kan de zon waargenomen worden door de telescopen. Tijdens de donkere maanden (oktober tot en met maart) is er elke eerste vrijdag van de maand een waarnemingsavond. Inschrijven is niet nodig, iedereen is welkom vanaf 20.00 uur.

Cozmix (Volkssterrenwacht Beisbroek) Zeeweg 96, 8200 Brugge – tel. 050 39 05 66 – www.cozmix.be – [email protected] Vaste planetariumvoorstellingen­ zijn er op woensdag en zondag om 15.00 en 16.30 uur en op vrijdag om 20.30 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties op maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag, telkens om 15.00 en 16.30 uur. Vrijdagavond vanaf 20.00 uur: gratis toegang tot de telescopen tot 22.00 uur (niet van 15 mei tot 15 augustus).

Cosmodrome Kattevennen Planetariumweg 18-19, 3600 Genk – tel. 089 65 55 55 – www.kattevennen.be – clearing.kattevennen@ genk.be De fulldomezaal van de Cosmodrome heeft een 360° projectie­systeem. Er zijn voorstellingen op woensdag en zondag. Aansluitend breng je een bezoek aan het observatorium. Bij mooi weer kan je de zon waarnemen. Van eind november tot en met maart is er elke zaterdag — maar enkel bij helder weer — om 20.00 uur een gratis waarnemingsavond.

Volkssterrenwacht Mira Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen – tel. 02 269 12 80 – www.mira.be – [email protected] Twee maal per maand Astroclub op vrijdagavond. Iedere tweede vrijdag van de maand is er een multimediavoorstelling voor gezinnen met kinderen. Iedere laatste vrijdag van de maand is er een wetenschappelijke lezing. In beide gevallen kan je nadien ook de tentoonstelling en het waarnemingsterras bezoeken. Elke woensdag- en zondagnamiddag, van 14.00 tot 18.00 uur, is de sterren­wacht open voor individuele bezoekers.

SEPTEMBER – OKTOBER 2019 DE STERRENWACHTER 51 Ruimtevaartreis Verenigde Staten 2 tot 14 december 2019 www.astroreizen.be Washington D.C. • Smithsonian Air and Space Museum Goddard Space Flight Center • Edison & Ford Winter Estates Ringling Museum • Kennedy Space Center • American Space Museum