De Molen En De Dijk De Twintigste Molen- Contactdag Van De

Nr. 1, januari 2001

De molen en de dijk

De twintigste Molen - contactdag van De Hollandsche Molen

Vier meter molenlandschap 3a

Maandblad over molens en hun opvolgers 4de jaargang, nr. 1 Inhoud pagina Molens Actueel 3 Column: Wvdl’s retroperspectieve bui 9 De molen en de dijk 10 COLOFON J.S. Bakker Vier meter molenlandschap - (3a) 13 Redactie & administratie: J.S. Bakker Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle, Tel./fax: +31 (0)79-5931303 Zoeker 20 E-mail adres: [email protected] Ambacht: Luchten, tochten en ventileren 21 Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van de De twintigste Molencontactdag van De Hollandsche Molen 22 maand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijnt Willem Roose één gecombineerd nummer

Uitgave: Najaarsvergadering Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde 26 De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting Molenwereld Willem Roose Benedenrijweg 521 2987 VA Ridderkerk Tel.: 0180-411018

Uitgever: dhr. Sj. J. Veerman Redactioneel Neptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d Lek Tel.: 0180-524509 Dit nummer opent de vierde jaargang. Ook in 2001 hopen we op E-mail adres: [email protected] een productieve samenwerking tussen lezers en redactie. Zeker voor Eindredacteuren: wat betreft de nieuwsvoorziening is de redactie afhankelijk van de dhr. J.S. Bakker medewerking vanuit het veld. Die nieuwsvoorziening is meer dan al- Moerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle, leen ‘nieuws’ U vestigt daarmee ook de aandacht op allerlei meer Tel/fax 079-5931303 E-mail adres: [email protected] en minder gewenste praktijken waarmee anderen hun voordeel dhr. W.A. Roose kunnen doen. Het molenwereldje is te klein om langs elkaar heen te Vest 65 2801 VE Gouda werken. Niet alleen de mensen, maar ook de molens zelf zijn gebaat Tel.: 0182-522041 bij goede communicatie. E-mail adres: [email protected] We zijn op de wereld om elkaar te helpen is een cliché. Het beroerde Advertenties: van clichés is dat ze vaak zo afgezaagd zijn dat hun in oorsprong J. Ottevanger kernachtige boodschap niet meer overkomt. In dit geval: wilt u met Molenviergang 2 2761 BK Zevenhuizen een molen, met molens wat bereiken dan kunt u dat als regel niet al- Tel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected] leen af. De heer Van der Flier, oud-voorzitter van De Hollandsche Mo- len, heeft die Vereniging ooit eens een ‘Gideonsbende’ genoemd, Abonnementen: het begrip van Bijbelse oorsprong voor een (te) kleine groep die Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303 door gezamenlijke krachtsinspanning het onmogelijk geachte be- Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW) reikt. De Molenwereld wil in 2001 op haar terrein daartoe bijdragen, (Leden van de Vereniging 'De Hollandsche Molen', maar ook wij kunnen het niet alleen... het Gilde van Vrijwillige Molenaars en het Ambachtelijk In dit nummer van de Molenwereld wordt uw aandacht gevraagd Korenmolenaarsgilde betalen ƒ 95,-) voor de wisselwerking tussen een dijk en een molen. Daarbij gaat het België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW) Overige landen op aanvraag niet alleen om het verleden, maar ook hoe je de erdoor ontstane problemen oplost. Daarnaast doet Willem Roose verslag van een De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden tweetal bijeenkomsten van molenorganisaties. Er is meer noodzake- voldaan. lijk dan alleen maar draaien voor een molen. En daar komt veel bij Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch verlengd tenzij een abonnement kijken dat allemaal vragen oproept. uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar Verder is als middenplaat de derde aflevering van het Zaanse pano- schriftelijk wordt opgezegd rama anno 1915 opgenomen, met natuurlijk weer een uitvoerige be- De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m schrijving van meer en minder bekende zaken van bestaande en december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, verdwenen Zaanse molens. JSB indien nog voorradig Afsluitdatum van de kopij voor het februarinummer van de Molen- Prijs losse nummers: in Nederland ƒ 12,50; in België 250 Bfr wereld: 12 januari 2001; kort nieuws (Molensactueel) mag een (exclusief porto) weekje later.- Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 125,- Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld is In aansluiting op de foto van de voorpagina het openvoorkeuve- artikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing lens van de molen van Nijeveen. De steunder met windpeluw en Bankrelatie: halssteen zijn verwijderd. Waardoor de tandkrans van de zelfkrui- Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867 ing goed zichtbaar is (foto André Nibbelink). Voor België: Postcheque 000-1746998-28 Bij de omslag voorzijde: Al zijn de molens in grote lijnen hetzelfde Kopij: Zenden aan de redactie van de Molenwereld, gebleven, de arbeid van de molenmaker is ingrijpend veranderd Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle door intree van nieuwe technieken en hulpmiddelen. Desondanks komt het nog altijd aan op specialistisch vakmanschap en precisie, Lay-out en Druk: zoals hier nij het herstel van een voeghoutkop aan de molen van Vis Offset, Alphen aan den Rijn Nijeveen. (foto Ivan de Boer). ISSN 1387-2974 Bij de omslag achterzijde: De Waterloosmolen bij Rijpwetering in vol © COPYRIGHT 2001 Stichting Molenwereld Moerkapelle bedrijf. Half november vorig jaar herleefden hier oude tijden, toen Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder de molen in de strijd tegen de wateroverlast in de polder voluit voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever meedeed. En dan te bedenken dat de tijd niet heel erg lang achter ons ligt, waarin met de Waterloosmolen ‘geen land was te bezeilen’ (foto Jeroen van Dijke). MOLENS ACTUEEL Informatie bestemd voor deze rubriek: schriftelijk: Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303 telefonisch: W. Roose, tel. 0182-522041 E-mail adres: [email protected]

De stenen molen van Bellingwolde, een voor Groningen zeldzaam molentype. Het klassieke beeld van een stilgezette molen die in verval raakt is nu wel achterhaald. Ook molens waarvan werd verondersteld dat ze in een ‘veilige ha- ven waren aangeland’ kunnen het soms nog zwaar voor hun kiezen krijgen. De stelling hangt met stalen kabels aan de lange spruit! (foto H. Noot, 17 juni 2000). Molens te Bellingwolde en Veelerveen opgeknapt

Na jaren van verpaupering, kan eindelijk Veldkamps Meuln te Bellingwolde worden opgeknapt. De Rijksdienst voor de Monu- mentenzorg heeft onlangs de beschikking afgegeven aan de gemeente Belling- wedde, eigenaar van de molen. De bijna 150 jaar oude molen verkeert al lange tijd in zeer slechte staat van onderhoud. Door vallend gesteente en een op instorten staande stelling, was een gevaarlijke situatie ontstaan rond de molen waardoor deze met hekken is afgezet. Het speciaal door buurtbewoners opgerichte actieco- mitè Behoud Veldkampsmeuln heeft eind 1999, tijdens een commissievergadering, negenhonderd handtekeningen aan de burgemeester overhandigd in een poging de molen versneld van de ondergang te De molen van Veelerveen staat met redden. De restauratie, die enkele tonnen kale roeden, maar hij zal dit leed snel gaat kosten, wil de gemeente zo snel mo- te boven zijn. gelijk in gang zetten. (foto H. Noot, 17 juni 2000). Er is ook goed nieuws te melden over Nie- mans Meuln te Veelerveen. Deze acht- westkant van de molen, aan de overzijde kante stellingmolen, welke inmiddels ook al van het Noord-Willemskanaal, gekapt kun- weer enige tijd met kale roeden staat te nen worden. Dit vanwege de windvang. Verder verzoeken de molenaars om bij de wachten op betere tijden, zal in 2001 ge- Verder zal overleg met Rijkswaterstaat/Wa- restauratie een (draaibare) wervel onder restaureerd worden. H. Noot. terschap en eventueel Shell plaatsvinden de koningspil aan te brengen, dit om bij omtrent het verwijderen van de bosscha- zwakke wind de molen onbelast te kunnen ges aan de noordzijde van de molen tus- laten draaien. H. Noot. Biotoopproblemen Witte Molen sen het benzinestation van Shell en de mo- te Glimmen len, dit vanwege de windvang en overlast (homo-ontmoetingsplaats). Er zal een be- Nieuwe bestemming voor De vrijwillige molenaars P. van Tongeren en stek voor De Witte Molen opgesteld wor- sarrieshut Leermens H. Noot van poldermolen De Witte Molen den, dit in verband met de eventuele mo- te Glimmen, hebben in overleg met Mo- gelijkheid om in een van de komende jaren Accijnzen waren in het voorbije eeuwen lenstichting Gorecht besloten om actie te in aanmerking te komen voor subsidie (via een van de belangrijkste inkomsten van de ondernemen inzake de biotoopproblema- de Dienst Landelijk Gebied). overheid. Onder die accijnzen springt die tiek. Vooral de kap en de roeden zijn toe aan op ‘t gemaal er uit; te weten op meel voor Reeds sinds jaren is er vanuit de zuid- en restauratie. Vrijwillig molenaar Piet van Ton- menselijke consumptie. Deze belasting zuidwesthoek sprake van ernstige windbe- geren wil de stroomlijnneuzen vervangen werd via de molenaars geheven. De lemmering door hoog opgaand gezien voor fokwieken omdat hij van mening hoogte van de belasting en het systeem boomte. is dat dit systeem bij een door bomen ver- vraagt als het ware om knoeierij. Door het In overleg met de eigenaar (Rijkswaters- stoorde windtoevoer sneller zal aanlopen. aanstellen van controleurs (cherchers, ver- taat) en de gemeente (Tynaarlo) zal nage- Zijn mening zal te zijner tijd als aandachts- gelijk rechercheur) probeert men dit tegen gaan worden of de bomen aan de zuid- punt bij de bestekbesprekingen worden te gaan. In Groningen wordt dit cherchers meegenomen.

4de jaargang 2001 nr. 1 3 museumbestemming voor de Oudheidkun- dige en Cultuurhistorische Stichting Fivelgo. MOLVolgens E Bicker CaartenN (De molen in onsS volksleven, Leiden 1958) zijn in GroningenACTUEEL meerdere sarrieshutten bewaard gebleven, maar de combinatie molen-sarrieshut is in de meeste gevallen verbroken door het verdwijnen van de molen; dat geldt helaas ook voor de Leermenster Molen. In 1662 stond hier al een standerdmolen die in 1853 is vervangen door een achtkante koren- en pelmolen. Verdekkering voor de oorlog redde hem niet van de sloop in 1956 of 1957.

Meer zicht op de restauratie van de molen van Nieuwleusen

Al meer dan tien jaar wordt er gesproken over de restauratie van de molen van Mas- sier op de hoek van het Westeinde en de Veldweg in Nieuwleusen. De molen is in 1861 gebouwd door de Gebroeders De Graaf en 1893 is de familie Massier eige- De onttakelde molen van Massier in De sarrieshut en de molen van Leer- naar geworden en dat is sindsdien zo ge- Nieuwleusen in 1972. mens; helaas werd deze combinatie bleven. Na de oorlog raakte de grote mo- door de sloop van de molen verbroken. len (met drie verdiepingen in de onderbouw) in verval. In augustus 1960 gingen de roeden eruit. Zij hebben daarna nog ja- de restauratie van de molen snel kan be- ren dienst gedaan in de molen De Hoop in ginnen als zogenaamd RIBO-project, een verbasterd tot sarries. Mogelijk is er een ver- Hellendoorn. De molen heeft in Nieuw- provinciale Overijsselse regeling voor cul- band tussen het woord sarren en het ge- leusen nog verscheidene jaren met kap en tuurbehoud waarmee veel goeds is tot haat zijn van deze ambtenaren. Er worden balie gestaan, maar als gevolg van voort- stand gebracht, ook op molengebied. De voor deze controleurs, met name in het schrijdend verval zijn ook die gesloopt en is Stichting RIBO kan zich hierin vinden, maar noorden, bij de molens speciale huizen ge- een kale romp blijven staan. Die blijkt dan dan wordt het vrij snel toch weer erg stil. bouwd, in Groningen sarrieshutten ge- toch weer uit te nodigen tot herstel en zo Een probleem is, dat de molen wel op het noemd. Ze zijn bijna allemaal verdwenen, wordt op 11 september 1989 de Stichting grondgebied, maar in een uithoek van de maar aan de Schatsborgerweg tussen Molen Massier opgericht. Het lijkt erop als of gemeente Dalfsen staat. Voor Nieuwleusen Leermens en ‘t Zandt staat er nog een. Een geldt het omgekeerde: niet in de ge- wethouder in de voormalige gemeente ‘t meente, maar als het ware bij de voordeur. Zandt wist dankzij een solo-actie, die hem Als dan bovendien gemeentelijke herinde- zelfs tot de Hoge Raad voerde, het voort- ling zijn schaduwen vooruit gaat werpen, bestaan ervan toch te verzekeren. Het in- dan werkt dat verlammend. De gemeen- middels gerestaureerde pand krijgt nu een teraadsverkiezingen voor de heringe- deelde gemeenten in de regio zijn achter de rug. De gemeente Dalfsen heeft de restauratie nu hoog op de restauratieprioritei- Kap geplaatst op molen tenlijst gezet, al moet men wel geduld hebben tot 2006. Overigens had de gemeente De Zwaluw in Nieuwe Nieuwleusen de molen in 1990 al in haar meerjarenprogramma voor 1991-1994 op- Pekela genomen...

Korenmolen De Zwaluw in Nieuwe Pekela is bijna weer geheel hersteld. De brand die op Elektriciteitsopwekking met 21 februari van dit jaar veel schade aan- molen Staverden richtte aan het veevoederbedrijf, maar waarbij de molen gelukkig betrekkelijk wei- Tegenover het Veluwse kasteel Staverden, nig schade opliep werd het begin van een bekend vanwege zijn witte pauwen, ligt op restauratie die nu zijn voltooiing nadert. Op de Leuvenumsebeek de watermolen die vrijdag 24 november is de kap weer op de vroeger bij het kasteel hoorde. Hij is zelfs de twintig meter hoge romp geplaatst. Die kap bakermat van een der bekendste veevoe- is door het plaatselijke bedrijf MIK voorzien derbedrijven, want in 1923 legde A. Gar- van een polyester dakbedekking met een De kap van De Zwaluw in Nieuwe denbroek hier de basis voor zijn kalvermelk- zwarte coating erop. Ondanks zijn stalen Pekela op weg naar zijn goede fabriek Navobi (Na volle biest). De molen voeghouten, spruiten en windpeluw woog plaats. De kap is door het toepassen raakte buiten bedrijf en alles wat voor een de kap maar 7,5 ton. De volgende klus be- van moderne technieken onderwerp molen kenmerkend was verdween. De treft het maken en vervolgens steken van van discussie geworden: stalen voeg- stuw met de waterval bleef als herinnering de roeden. Eigenaar Henk Pot (45) hoopt houten, spruiten en windpeluw en aan de vroegere molenactiviteit. Die herin- dat zijn bedrijf in maart of april van het vol- een kapbedekking van polyester nering werd versterkt doordat in 1990 op- gend jaar weer met de molen kan malen. (foto A. Nibbelink 24 november nieuw een bovenslagrad werd afgehan- 2000). gen, maar dat draaide slechts ‘voor de loos’. Daarin is nu verandering gekomen,

4 4de jaargang 2001 nr. 1 want de natuurorganisatie Het Geldersch gepresenteerd. In dit rapport geeft de Landschap en het energiebedrijf NUON Stichting Botterwerf Spakenburg haar visie hebben het waterrad gekoppeld aan een over de mogelijkheden tot herbouw van generator in het kader van een natuur- de molen in de gemeente Bunschoten. Uit stroomproject, het opwekken van elektrici- het rapport blijkt dat de bouw van een ko- teit door zonne-, water- of windkracht. Het renmolen mogelijk is. De stichting is bereid vermogen van de Staverdense watermo- om zich hiervoor in te zetten en gelden in te len is zo 4 kWh en de opgewekte elektrici- zamelen voor dit project. teit wordt rechtstreeks aan het net gele- Al eerder zorgde de Stichting voor de to- verd. De installatie is op woensdag 22 no- tale restauratie van het Botterwerfcomplex vember officieel in bedrijf gesteld. in Spakenburg. Tussen 1992 en 1998 is deze werf grondig aangepakt waardoor het hart van Spakenburg een enorme opwaar- Nieuwe korenmolen voor dering heeft ondergaan. Bunschoten realiteit? Oorspronkelijk wilde men de molen bouwen op de plaats van zijn voorganger aan Op donderdag 16 november is in de Rode de Molenstraat, nu huisnummers 17 en 18. Loods op het Botterwerfcomplex het rap- De molen van Bunschoten kort voor De voorwaarden voor het verwerven van port: ‘Is er hoop voor korenmolen De Hoop de onttakeling in 1932. de grond maakten dit praktisch onhaal-

Eerste prijs voor aanpak van omgeving Torenmolen Zeddam

Landschapsbeheer Gelderland heeft dit konden opvangen werd weggehaald. landschappelijke waarde weer terug te jaar een prijsvraag uitgeschreven onder de Toen na de Tweede Wereldoorlog de func- geven. titel ‘Erfgoed Al Goed’ om meer aandacht tie van de molen wegviel, verslechterde de “Wij hebben bij Landschapsbeheer Gel- en bewustwording te vragen en geven gehele biotoop rond de molen en ging het derland kennis en daadkracht in huis op aan mensen voor het landschap waarin ze natuurschoon grotendeels verloren. De het snijvlak van landschap, natuur en cul- leven en recreëren zo niet even belangrijk heide verdween doordat jonge opslag van tuurhistorie. Dit project is een prachtig voor- het stimuleren van initiatieven tot het be- met name uitheemse bomen niet meer beeld waarbij de intergratie van natuur, waren of het in oude gloren herstellen van werd verwijderd en de heide overwoe- cultuurhistorie en landschap zoals Land- het cultureel erfgoed. kerde. Allerlei inheemse planten verdwe- schapsbeheer Gelderland het graag ziet, Een vierhoofdige jury heeft zich gebogen nen, bomen werden niet meer geknot, aan de orde is”, aldus Jan Huidink. over alle inzendingen, te weten prof. Ver- waardoor ook nestgelegenheid voor be- Op Maandag 27 November is de prijs uit- vloet van de Landbouwuniversiteit Wage- paalde vogels zoals de steenuil, vink, mees gereikt in Zeddam op de Grafelijke Toren- ningen, de heer J. Trijsburg van het Gelders en gekraagde roodstaart verdwenen. Ook molen. De prijs bestaat uit 5000 gulden. Oudheidkundig Contact, Drs. F. de Roode reptielen, zoals de zandhagedis en hazel- Dankzij de Postcodeloterij kunnen de prij- als provinciaal archeologe en Jan Huidink worm raakten hun leefgebied op de droge zen beschikbaar worden gesteld. directeur van Landschapsbeheer Gelder- zandige heidestructuren kwijt. De gewonnen prijs is een stimulans voor de land. Het plan “Torenmolen en Natuur zijn één”, ingeslagen weg, maar dit zal niet kosten- Er waren veel punten en bonuspunten te wordt uitgevoerd met het doel het gebied dekkend zijn om alles te verwezenlijken. verdienen. Daaruit kwamen drie winnaars haar oorspronkelijke cultuurhistorische en Hans Roem. naar boven: de Grafelijke Torenmolen in Zeddam deelt samen met de Ruiterburger- schans in Winterswijk de eerste plaats. Aan het begin van de twintigste eeuw stond de torenmolen van Zeddam nog te Jan Huidink de directeur van Landschaps- malen in een betrekkelijk open landschap. beheer Gelderland spreekt met groot enthousiasme over de gewonnen inzendingen. Het projectvoorstel van molenaar Hans Roem en van de Torenmolencommissie Hans Hakvoort ‘Torenmolen en Natuur zijn één’. Bij dit voorstel gaat het om de molen- biotoop, rondom de Grafelijke Torenmolen in Zeddam. De molen stamt uit 1440 en is windkorenmolen van Nederland. In 1991 is hij gerestaureerd en weer maalvaardig gemaakt. De molen verkeert in een goede conditie. Maar wat is een molen zonder wind? Eeuwen is de biotoop rond de molen bepaald door het feit dat er geen obstakels mochten zijn, waardoor de wieken minder wind zouden kunnen opvangen. Om die reden is de molen op een heuvel gebouwd en steekt zij uit boven het dorp Zeddam dat ten oosten van de molen ligt. Ten zuidwesten, westen en noordoosten was eeuwen geleden een heidegebied en elke be- groeiing die een belemmering kon vormen voor de hoeveelheid wind die de wieken

4de jaargang 2001 nr. 1 5 baar. Vandaar, dat men een nieuwe plaats voor de molen heeft gevonden pal tegenover het nieuwe gemeentehuis op de over- gang van de Stadsspui en de Stadsgracht. De gemeente dient volgens de plannen de grond voor de bouw beschikbaar te stellen en een derde van de bouwkosten die ge- raamd worden op anderhalf miljoen gulden. Het College van B& W ziet hier geen bezwaren in en heeft een voorstel in die geest aan de gemeenteraad gedaan. De voorganger van de te bouwen molen werd in 1899 gebouwd, in 1932 onttakeld en aan het eind van de jaren ‘60 geheel gesloopt (zie Molenwereld 1998-10-197).

Restauratie ‘t Haantje in Weesp rond

Hoewel de gewezen korenmolen ‘t Haantje in Weesp als baliewipmolen van een bijzonder type is heeft dat de weg naar restauratie niet probleemloos gemaakt. (Zie Molen- wereld 1998,1-5, 1998-2-28, 1998-12-248 en 2000-3-54). Moleneigenaar en -bewoner R. Kuiper slaagt er niet in tot overeenstemming te komen met de gemeente Weesp, waar- aan o.a. zijn wens om twee woningen bij de molen te bouwen ten einde de restauratie te kunnen financieren niet vreemd is. Uitein- delijk is er nu overeenstemming bereikt tussen de eigenaar, de gemeente en een voor de restauratie in het leven geroepen stichting onder voorzitterschap van notaris A. van Elten. Deze Stichting ‘t Haantje heeft het bovenste gedeelte van de molen voor dertig jaar in erfpacht genomen. Zo trekt de gemeente Weesp verder negen ton uit waarbij de gebruikelijke restauratiesubsidies van toepassing zijn. De kop van de molen verkeert in zeer slechte staat. Bij de restauratie zullen ook nieuwe roeden worden gestoken en zullen de staart en de balie vernieuwd worden. Ook wordt de toren op- nieuw gedekt. De Stichting hoopt dat er snel met de restauratie wordt begonnen. De Moppemolen in Rijpwetering; nu weinig reden tot vreugd.

Moppemolen zonder water?

Het ‘Veendereiland’, het gebied tussen tussen de Wijde Aa, de Rijpweteringsevaart, Nieuw koppel stenen in de molen De Speelman te Overschie de Ade, de Haarlemmermeer en de Braas- semermeer is een bijzonder molengebied, want op een uitzondering na, meest kleine Molen De Speelman, in 1972 verplaatst laatste klanten niet te verliezen dient er molens, bestaan alle molen is in dit gebied naar het Park Zestienhoven te Rotter- steeds meer een beroep gedaan te wor- nog en kunnen ze (binnenkort) alle functio- dam-Overschie, maalt nog steeds voor den op de motorsteen. Gelet op het ge- neren. In Molenwereld 2001-3 hopen we de warme bakker. De molen bezit twee geven dat deze steen eigenlijk niet ge- daar dieper op in te gaan. Helaas dreigt koppel stenen. Een koppel zestiender schikt was om tarwe te malen en het bijko- de Moppemolen die de Veender- en Lijker- Duitse stenen dat op windkracht wordt mende feit dat de loper scheurvorming polder buiten de bedijking bemaalt bin- aangedreven en een koppel zeventien- ging vertonen is door de molenaar Ton nenkort uit de boot te vallen. De Hogesnel- der kunststenen dat wordt aangedre- Edixhoven aan het stichtingsbestuur het heidslijn is de grote boosdoener. De Mop- ven door een elektromotor. Het koppel probleem voorgelegd met als uiteindelijke pemolen staat enkele kilometers ten wes- stenen op de wind wordt gebruikt bij resultaat dat het bestuur toestemming ver- ten van de polder die hij bemaalt. De HSL voldoende wind en de motorsteen in- leende een nieuw koppel stenen te bestel- en de te verbreden A4 snijden de polder af dien de wind het laat afweten of als de len bij de firma Titulaer (Did.) De vervan- van de molen. De HSL-projectorganisatie wind ‘in de verkeerde hoek zit’. Dit laat- ging van de beide stenen is door de mole- wil nu deze tocht definitief afsluiten: simpel ste gebeurt steeds meer door de al- naars Ton Edixhoven en Fred de Rooij zelf en goedkoop. Daarmee verliest de molen maar omhoog schietende bomen van uitgevoerd om zo de kosten van het werk definitief zijn bemalingsfunctie. Het alterna- het Park Zestienhoven. Omreden dat de zo laag mogelijk te houden. tief is een 250 m lange duiker met een prijs- meelvoorziening aan de ‘warme bak- Ton Edixhoven en Fred de Rooij. kaartje van 1,1 miljoen gulden. Wie breekt ker’ gewaarborgd moet zijn om zo deze betaalt, maar zo simpel schijnt het helaas

6 4de jaargang 2001 nr. 1 niet te liggen. Toch ware het om vele rede- regionale molendagen zijn hoofdpunten objecten die tot op heden een beetje aan nen te wensen dat de Moppemolen zijn van de viering ervan geweest. Daar blijft de aandacht zijn ontsnapt. Het gemeente- werkM kan blijven doen: hetO is een van de Lhet niet bij.E De verenigingN komt ook nog Sbestuur van Hontenisse vindt de historische mooiste achtkante watermolens van Zuid- met een jubileumboek. Ruim 400 afbeel-ACTUEELwaarde ervan dermate groot dat zij die nu Holland en het zou zonde van het Veen- dingen van verdwenen en bestaande ook voordraagt voor plaatsing op de rijks- dereiland zijn als dit betrekkelijk zeldzaam Zeeuwse molens uit heden en verleden , lijst. Bij de molen bevindt zich een maalde- ongeschonden molengebied zo een veer hun molenaars en molenmakers vormen rij. Nu is dat niet zo bijzonder, maar deze is moest laten. de basis van het werk, dat belooft een vrijwel compleet en dat is weer wel bijzon- standaardwerk over de Zeeuwse molens te der. In de meeste gevallen zijn deze maal- worden. De naam van de auteur, Frans derijen -als ze er nog zijn- uitgesloopt; maar Grootste windturbine van Weemaes, staat daar garant voor. Eigenlijk hier niet. In deze maalderij staat een dub- Nederland in bedrijf genomen. zou het boek vorig jaar verschijnen, maar bele maalstoel met een koppel blauwe en de voorbereiding en de financiering ervan een koppel vijftiender maalstenen, aange- Tijdens Winddag 2000, 30 november is de hebben meer tijd gevergd dan verwacht. dreven door een 20 pk elektromotor plus grootste windturbine van Nederland op Het wordt dus een jaartje later. een buil met een 2 pk elektromotor. Het al- het bedrijfsterrein van Siemens langs de lermerkwaardigst is evenwel de aanwezig- A12 bij Zoetermeer officieel in bedrijf geno- heid van een eencilindermotor uit 1904 die men. Deze ‘steelmolen’ is een enorm ge- Uitbreiding bescherming molen als tussendrijfwerk dienst doet. Dergelijke vaarte met zijn hoogste punt 120 m boven Kuitaart constructies zijn mij wel bekend uit polder- het maaiveld, een rotordiameter (vlucht) gemalen. Zo zijn ze nog aanwezig in het van 70 m en een torenhoogte van 85 m. Molen Vogelzicht in Kuitaart is sinds jaren gemaal van de polder Papekop en Die- Net onder het hoogste punt van de toren een beschermd rijksmonument. Bij deze merbroek bij Woerden (zie De Molenaar op 80 m is een uitzichtkoepel aanhebracht molen bevinden zich evenwel een aantal 1994-10-39) en in het bovengemaal van de die men met speciale toestemming van Siemens kan beklimmen. De windturbine is van vele kilometers ver in het polderland- schap zichtbaar. Het vermogen is niet mis: 1,5 megawatt (vgl. Molen Staverden hierboven) De ver- wachting is dat de windturbine 3,3 miljoen kWh per jaar gaat leveren, goed voor het elektriciteitsverbruik van ruim duizend huis- houdens. Alle windturbines in Zuid-Holland hebben op dit moment een totaal vermogen van 44 megawatt Binnen tien jaar moet dit 200 tot 250 megawatt zijn voor ‘schone’ stroom. En de horizonvervuiling?

Gedenkboek Vereniging De Zeeuwse Molen

Vorig jaar heeft de Vereniging De Zeeuwse Molen haar 25-jarig bestaan gevierd. De

De molen van Kuitaart met de maalderij, het woonhuis en de schuur (foto J.A. van Krimpen, 1975).

Binnenwegsepolder bij Bleiswijk. Deze merk- waardige constructie in de gemalen is ontstaan gedurende de Tweede Wereldoor- log. De bezetters vonden dat ze dieselolie elders wel beter konden gebruiken en zo ging de kraan (vrijwel) dicht. Met elektriciteit was het wat beter gesteld en vandaar dat men overstapte op elektrische bema- ling. De elektromotor dreef dan de ‘lamge- legde’ dieselmotor aan die zo als tussendrijfwerk dienst deed. Deze omslachtige methode werd waarschijnlijk ingegeven door de opvatting dat elektriciteit een dure energiebron was. Als na de oorlog de verhoudingen weer normaal zouden zijn, dan kon men heel simpel weer overstappen op de goedkoper geachte dieselmotor. In Het ophalen van de loper in Overschie. Let op de gebruikelijke constructie van veel gevallen is dat niet gebeurd en bleef de luiluiken in een korenmolen: een los, uitneembaar en hier uitgenomen slag- het ‘oorlogscuriosum’ zo in bedrijf. De in- bintje met ernaast met een schietspijker vastgezette delen ter breedte van (iets stallatie in Kuitaart heeft vermoedelijk een meer) dan het luigat, zodat men met een minimum aan breekwerk een steen kan vergelijkbare achtergrond, allen was het laten zakken of ophalen (foto Fred de Rooij). mij (jsb) niet bekend dat dit ook in maalderijen voorkwam. De leeftijd van de motor uit

4de jaargang 2001 nr. 1 7 1904 maakt hem waarschijnlijk tot een van weest: tot 1968. De laatste jaren is hij helaas nimühle door brand totaal vernield (zie Mo- deM oudste nog bestaandeO verbrandings-Lin verval Egeraakt. EigenaarN A. Verhage wilSlenwereld 2000-11-242, 243). Zelfs de stenen motoren van Nederland. Daarnaast be- nu tot restauratie overgaan. Er zijn al eerder onderbouw is zeer zwaar beschadigd. Al vindt zich bij de molen ook nog een stukje plannen in die richting geweest, maarACTUEEL de direct na de brand zijn er besprekingen op smalspoor. Ook dit kwam een enkele keer gemeentelijke herindeling heeft de plan- gang gekomen over herbouw, waarmee meer voor bij maalderijen en een hoogst nen vertraagd. ruwweg een miljoen mark is gemoeid. De enkele molen. Om heen en weer lopen - Al met al raken de molens op het Zeeuwse herbouw heeft alleen kans van slagen als beter sjouwen- tussen bijvoorbeeld het eiland Schouwen-Duiveland nu uit het dal: de gemeente Holtgast, waar Fulkum onder pakhuis en de molen te besparen, zeker als aan de molen van Dreischor wordt ge- valt een trekkersrol gaat spelen. Om die re- ze op enige afstand lagen, werd een stukje werkt en dat geldt ook de restauratie van den zou de gemeente de restanten van smalspoor gelegd, waarop men dan met de molen van Oosterland is gestart of be- de molen met het grondperceel moeten door menskracht geduwde lorries reed, gint zeer binnenkort. kopen. Dit is inmiddels in de gemeente- waarop men dan een paar honderd kilo raadsvergadering van 29 september aan goed of zelfs meer kon vervoeren. Zulk de orde geweest. Plaatselijk loopt men flink smalspoor lag bijvoorbeeld ook bij de mo- Film over molenruzie warm voor de herbouw van de molen en len van Marle (gemeente Hellendoorn), vele, zowel personen, als instellingen en be- maar het is eigenlijk overal verdwenen. Dit Het Middeleeuwse ban- of dwangrecht, drijven komen met geld over de brug. Vrij- alles maakt de molen van Kuitaart met zijn de verplichting voor de inwoners van een willigers zijn al bezig geweest met opruim- maalderij tot een wel zeer bijzonder ge- geboed om bijvoorbeeld hun graan op werkzaamheden. Inmiddels is al aan enige heel. Bovendien betrekt de gemeente een bepaalde molen te laten malen is tot molenmakers in Duitsland en Nederland Hontenisse ook de erfbeplanting in de be- de afschaffing van de ‘heerlijke rechten’ in gevraagd offerte uit te brengen voor de scherming; hulde aan zulk beleid! 1798 goed geweest voor soms zeer hoog herbouw van de molen. oplopende conflicten, die soms tot regel- rechte opstand leidden. Die heerlijke rech- Restauratie molen Moriaans- ten hebben dan ook niets met smaakpa- Goed voorbeeld doet goed hoofd op handen pillen, maar alles met de rechten van de volgen (lokale) heer te maken. Stenen korenmolens domineren in Zeeland. Lokaal geschiedvorser en genealoog Si- De bouw van de molen in het Amerikaanse Daarnaast staan er nog een viertal stan- mon van Wetten vond in de archieven de Fulton door molenmaker Molema uit Heili- derdmolens, acht achtkanten en een zes- ‘nalatenschap’ van zo’n ruzie die van 1603 gerlee heeft veel positieve reacties opge- kant. De meeste achtkanten zijn inheems, tot 1614 in Gemert woedde. De hamvraag leverd. Het bureau Lowland Management maar er zijn er ook uit Holland geïmpor- was of er in Gemert molendwang bestond dat voor de bemiddeling heeft gezorgd teerde watermolens die zijn verbouwd tot of niet. De bewoners beweerden van niet, heeft in inmiddels meerdere vragen binnen korenmolen als de molen van De Baar in hun heer, de commandeur van de Duitse gekregen over de bouw van een nieuwe Ovezande en de molen van Verhage in Orde in Gemert beweerde van wel. Toen molen, vooral uit gebieden waar veel im- Moriaanshoofd. De laatstgenoemde mo- de commandeur in 1603 de touwtjes wilde migranten uit Nederland zijn neergestreken len is gebouwd in 1886 als opvolger van aanhalen werd hem dat niet in dank af- als Canada, de Verenigde Staten en zelfs een wipkorenmolen met onderdelen van genomen. Zo wordt het meel van een uit Brazilië. een watermolen die in de omgeving van bakker in beslag genomen, want dit kwam Leerdam zou hebben gestaan. In 1919 van de molen van Bakel. Uiteindelijk wint koopt A. Verhage uit Wissenkerke molen en de Commandeur het en moeten de inwo- Najaarsbijeenkomst TIMS Neder- sindsdien is De Zwaan eigendom van de ners van Gemert laten malen op de molen land en Vlaanderen familie gebleven. De molen is als zoveel van de Commandeur. Alleen wanneer het Zeeuwse molens heel lang in bedrijf ge- graan langer dan drie dagen op de molen Wie eenmaal de moeite genomen heeft blijft liggen dan mogen de Gemertenaren om ook eens naar het molenbestand bui- elders laten malen. Van Wetten werkte ten onze landsgrens te kijken, raakt er snel met enige andere de plot om tot een (ge- aan verslingerd. The International Molinolo- romantiseerd) filmscript. Dankzij tal van gical Society (TIMS) is voor deze mensen de medewerkers, sponsors, enthousiasme, im- aangewezen organisatie. Zaterdag 18 no- provisatievermogen en geduld is het ge- vember jl. vergaderde de Nederlandse af- lukt om de film, getiteld ‘Recht van wind’ deling (‘Dutch Section’) van TIMS in verga- ook daadwerkelijk te maken. (Let wel: het dercentrum De Schakel te Nijkerk. Naast de windrecht is niet hetzelfde als het ban- huishoudelijke zaken stonden ook deze keer recht.) Een groot deel van de opnamen is weer een aantal zeer interessante voor- gemaakt in Erve Kots bij Lievelde om zo drachten op het programma. goed mogelijk de zeventiende-eeuwse at- ’s Ochtends was het woord aan Gundolf mosfeer te benaderen. Op 9 december is Scheweling, één van de drijvende krachten de film in premiËre gegaan in De Een- achter de Duitse molenvereniging DGM dracht in Gemert. De kwaliteit is zelfs zo dat (Deutsche Gesellschaft für Mühlenkunde de initiatiefnemers TV-uitzending zeker als und Möhlenerhaltung), die een en ander mogelijkheid zien. vertelde over het molenbehoud bij onze oosterburen. De voordracht werd gehouden in het zgn. ‘Plattdeutsch’, een oud dia- Actie in Fulkum (D) lect dat ongeveer het midden houdt tussen Nederlands en Duits. Het was even wen- De Fulkumers laten er geen gras over nen, maar zeker voor diegenen die ook de groeien. Op 21 augustus is hun Johan - Duitse taal machtig zijn, was het goed te verstaan. Het gaat de laatste decennia de goede kant op met het Duitse molenbehoud. Veel molens worden (maalvaardig) De molenmakers van Vaags uit Aalten gerestaureerd en (met name in Ost-Fries- aan het werk voor de nieuwe balie van land) veel rompen en stompen weer ge- de molen van Ten Boer (foto A. Nibbe- completeerd tot bedrijfsvaardige molen. link). Hier en daar worden zelfs compleet nieuwe

8 4de jaargang 2001 nr. 1 molens gebouwd. Eén van de problemen val hun uiterste best om zoveel mogelijk ge- die men in Duitsland echter heeft, is de gegevens over deze en andere molens te ver- ringe kennis van de molenbouw. Dit is de re- zamelen en te documenteren. Beelden den dat – vooral de laatste tien jaar – veel van een groep TIMS-leden die op blote Nederlandse molenmakers in Duitsland ac- voeten en met opgestroopte broekspijpen tief zijn. door een rivier waden, om bij een water- Het moderne molenleven Na de lunch hield Theo de Jong van de molen te komen, geven in ieder geval aan Stichting Archeo Service te Eindhoven een dat zij hiervoor tot uiterste gaan! Wie de Wvdl’s retroperspectieve bui lezing over de opgravingen rond een voor- sfeer op een dag als vandaag heeft ge- malige water(rad)molen in Gemert. De ka- proefd, zal begrijpen waarom. (secretariaat Laat ik ditmaal maar beginnen met u al datgene toe nalisatie van de Aa en het dichtslibben van TIMS-Nld: Groothertoginnelaan 174b, 2517 te wensen dat u mij ook toewenst voor 2001. Het le- de molenbeek zorgden er voor dat deze EV Den Haag) wr. ven van een columnist is niet gemakkelijk: ga ik door- molen waarschijnlijk reeds in de 16e eeuw gaans graag in op de actualiteit, nu zit ik (eind no- buiten bedrijf kwam en ter plaatse restte vember 2000!) al mijn column te schrijven voor het dan ook geen spoor meer van deze molen. In ‘t kort: januari 2001-nummer van uw lijfblad. Het is indrukwekkend hoeveel gegevens ar- Ik voel plotseling een soort van ‘retroperspectieve bui’ cheologen toch nog over deze molen wis- • Op 1 december heeft molenmaker C. opkomen. Ik doe dit nu al jaren, maar waarom ei- ten te achterhalen door middel van opgra- Molema te Heiligerlee met een feestelijke genlijk? Ergens in de eerste helft van de jaren ’90 ben vingen. Zo kon de plaats van de voorma- receptie afscheid genomen van zijn bedrijf ik ooit met deze column begonnen in de voorganger lige molen nauwkeurig worden bepaald en wegens het bereiken van de 65-jarige leef- van dit blad, de ‘molenkatern’ in het tijdschrift De door onderzoek van metselwerk en houten tijd. In het volgende nummer hopen we Molenaar. Ik moet dus ooit mijn honderdste column palen kon de ouderdom van deze onder- erop terug te komen. hebben geschreven, maar wanneer dat was, kan ik u delen vrij nauwkeurig worden vastgesteld. • Eind november heeft molenmaker Vaags helaas niet zeggen (Dit is de 110-de. jsb). Zo be- Dendrochronologisch onderzoek wees uit de balie aangebracht bij de korenmolen langrijk vind ik mijn eigen schrijverij nu ook weer dat de oudste balk uit 1204 zou dateren! van Ten Boer. Deze molen werd in 1936 ont- niet. Waarom dan toch deze column? Omdat ik pro- Yolt IJzerman, tevens voorzitter van TIMS- takeld. beer via deze column de discussie in de molenwereld Nld, verblijdde de aanwezige molinologen • Op 29 november is in Hellendoorn het ge- (met en zonder hoofdletter) een beetje levendig te hou- vervolgens met een dialezing over Ameri- restaureerde achtkant van de molen van den. Ik heb er vrede mee dat sommigen van u dit ge- kaanse windmotoren (‘wind engines’). Er Fakkert, nu De Wippe, teruggezet op de weldig vinden en maar dat anderen mij een vervelend bleken nogal wat verschillende typen van onderbouw. De kap moet nog volgen. Met en naar mannetje vinden. Tot de taken van de colum- de windmotor te bestaan. Dit werd o.a. dui- de restauratie, die wordt uitgevoerd door nist behoort namelijk ook het van tijd tot tijd het iro- delijk door beelden van een speciaal open- molenmaker Wintels uit Denekamp is een niseren (of zoals sommige mensen zeggen: het com- luchtmuseum voor windmotoren. Een louter bedrag van acht ton gemoeid. Ter plaatse pleet belachelijk maken) van sommige zaken en per- museumstuk is de windmotor overigens ze- overweegt men van de oude Potroeden sonen in de molenwereld. ker niet. Op de vlakke prairies van Texas zijn een kunstobject te maken. Het tijdschrift ‘Molenwereld’ was (nu alweer 3 jaar er nog honderden dagelijks in bedrijf om • De gemeente Olst stelt 50.000 gulden be- geleden!) maar goed en wel van start, toen ik in deze water vanaf een diepte van ca. 6 à 7 me- schikbaar voor een brandmeld- annex sp- column wat grappen maakte over molinologische taal- ter naar de oppervlakte te pompen voor rinklerinstallatie in Bˆkkers Mˆlle. Verder puristen die zich ergerden aan de spellingswijze van de watervoorziening van grote veehoude- moeten er slechte balieschoren worden woorden als ‘koningsspil’ (dat toch – of misschien toch rijen. Tientallen ‘Windmillers’ (zeg maar: mo- vervangen. De totale koste bedragen ook weer niet – als ‘koningspil’ geschreven diende te derne molenmakers) hebben een dagtaak 250.000 gulden waarvan 70% door het Rijk worden). De columnist is de eerste getuige van het feit aan het onderhoud van deze molens! De wordt gedragen en 20% door de ge- dat sommige mensen in de molenwereld (maar ook volgende dialezing, door TIMS-Nld. secreta- meente. daar buiten) lange tenen hebben: het kostte ons direct ris Leo van der Drift, had ook betrekking op • In november is er bij het molenmakersbe- een regio-correspondent… molens in de V.S. Zijn watermolenreis door drijf De Gelder Favier een dubbel jubileum Eerder dit jaar (eigenlijk moet ik schrijven: vorig jaar) de Mid-Atlantic, was, evenals IJzermans gevierd. Twee molenmakers, Alex van der uitte ik mijn ongenoegen over een op handen zijnde windmotortour, een soort ‘pré-excursie van Perk en Koos van Vliet waren 25 jaar in afbraak (officieel heet zoiets dan ‘demontage’) van een het 10e Internationale Molensymposium dienst van dit bedrijf. Ze hebben zo al met Vlaamse standerdmolen. Uiteindelijk besloot ik toch dat eerder dit jaar in de V.S. werd georga- al hun sporen aan vele molens verdiend, maar mee te werken aan deze afbraak, maar vanwege niseerd. Opmerkelijk was dat veel van deze vooral in de Alblasserwaard en de Vijfhee- gewetensnood (jawel, een columnist heeft ook gevoel!) watermolens nog lang in bedrijf waren ge- renlanden. publiceerde ik later een felle aanklacht tegen deze af- bleven. Vanaf het einde van de 18e eeuw • Molenaar Bart Tonies heeft eind novem- braak in een Vlaams molentijdschrift. Leverde dit uit- werden veel watermolen gemoderniseerd ber de molen van Ravenstein in de rouw stekend beargumenteerde artikel nu steunbetuigingen op een wijze die bijna ‘geautomatiseerd’ gezet in verband met het opheffen van de op voor mij? Nee, het tegendeel is waar, ik lig nu genoemd zou kunnen worden. Op grote gemeente Ravenstein, waarschijnlijk per 1 zwaar onder vuur in Vlaanderen! Mij wordt nu zelfs schaal werd destijds (goedkope en kwalita- januari 2002. Tonies heeft hiermee niet zo- verweten dat ik puur kritiek lever op deze afbraak tief goede) bloem geproduceerd die voor zeer willen protesteren tegen de opheffing omdat ik er voor betaald werd! een niet onaanzienlijk deel naar Europa van de gemeente, maar eigenlijk als uiting Dat laatste is pertinent niet zo, maar ik schaam mij werd geëxporteerd. De bloem werd hierbij van een soort rouwproces over het heen- diep voor deze actie van mij! Graag had ik deze co- niet in de gebruikelijke zakken verpakt, gaan van de eigen gemeente. lumn gebruikt voor een steunbetuiging aan mijn maar in houten tonnen. Vlaamse molenvrienden, die momenteel actie voeren Robbert Verkerk sloot de dag af met een tegen houten borstroeden op molens die eerder door- ruim één uur durende film over molenexcur- Tentoonstellingen gaande stalen roeden hadden (nee, Bourtange ligt niet sies die gehouden werden tijdens het 9e in Belgié!), maar ik vrees dat de tenen ook ditmaal Molensymposium in Boedapest. De nadruk 9 september 2000 - 31 januari 2001: ‘125 langer zullen zijn dan gewenst. lag hierbij op water(rad)molens in Roe- jaar Polder Prins Alexander’ in het gemaal Als ultieme ‘wiedergutmachung’ heb ik mij onlangs menië. Aanwezigen die niet hadden deel- Jan Anne Beijerink te Capelle a/d IJssel. aangemeld als ‘vrijwillig zager’. Nee, niet om houten genomen aan het symposium waren Januari 2000: Ton Verplanke met houten borstroeden op Vlaamse molens af te zagen (ik zou hoogst verbaasd en blij verrast met beel- beelden in expositieruimte korenmolen ‘t niet durven!), maar als (om)zager van windbelemme- den van watermolens die nog in vol bedrijf Roode Hert Alkmaar. rende bomen bij molen in de Alblasserwaard en de waren als korenmolen, houtzaagmolen en Vijfheerenlanden. Gelooft u mij: daar krijg ik geen zelfs als volmolen! Een voor de hand lig- cent voor (net als voor deze column trouwens…). gende vraag is natuurlijk: Hoe lang nog? De molinologen van TIMS doen hun in ieder ge- WvdL

4de jaargang 2001 nr. 1 9 Molensactueel De J.S. Bakker molen en de dijk

De dijken langs de grote ri- vieren waren aantrekkelijk om er een molen op te bouwen: de dijkhoogte was mooi meegenomen. Boven- dien was een plaatsje aan de rijweg niet te versmaden. Maar als zo vaak komt het hinkend paard achteraan, zelfs nu.

e zee- en rivierdijken zijn in de loop van de (recente) geschiedenis Dvoortdurend verhoogd door het rij- zen van de rivierbedding en het stijgen van de zeespiegel. Dat moest natuurlijk voor de molens op de dijk grote consequenties houden. Ze bleven als regel op het oor- De Windlust omstreeks 1935. Hier is de dijk nog flink lager dan veertig jaar later en spronkelijke niveau, tenzij een volledige de weg veel smaller. herbouw noodzakelijk is. Dan was het han- dig om het niveau van de nieuwe molenwerf aan te passen. De molens die op hun oude niveau bleven kwamen door de dijk- De dijk verhogingen meer achter dan op de dijk te staan. Vooral bij grondzeilers is dat heel dui- Oude problemen kunnen onverwacht en delijk te zien, zoals bij de korenmolen van ongedacht weer actueel worden. Voor de Waardenburg en -vanwege de korte af- relatie tussen dijk en molen speelt het op dit stand tot de dijk- vooral bij de onttakelde moment bij de molen aan Kortenoord in molens van Herwijnen en Nieuw-Lekker- Nieuwerkerk a/d IJssel. Het is een prettige land. Het moet voor de molenaars een be- bijkomstigheid dat er vrij veel over de ont- zoeking zijn geweest: de windbelemmering wikkeling van de IJsseldijk ter plekke be- vanwege de dijk en het passerend verkeer, kend is. Daardoor is het mogelijk om de ge- zeker in het paard-en-wagentijdperk. Bij de schiedenis van de molen in die van de dijk buitendijkse molens was de druk om de te plaatsen plus te neuzen in de toekomst. molens met de dijk mee te verhogen het Nadat de Esse-, Gansdorp- en Blaardorp- grootst vanwege het gevaar van hoog polder was overgestapt van wind- op mo- water en het kruien van het ijs. Om laatst- torbemaling werd in 1928 de oude molen- genoemde reden zie -beter zag- je in oos- sluis uit de dijk gehaald. Die operatie had telijk Nederland nauwelijks buitendijkse mo- tijdens de februariramp van 1953 bijna nog lens. Er zijn er meerdere door ijs vernield zo- fatale gevolgen, maar dat doet hier niet als de korenmolen van Rossum op 21 februari 1799. Meer naar de kust toe was het gevaar minder en daardoor dacht men makkelijker over het buitendijks bouwen, al Uit de markerstreep van de weg links- nam men wel voorzorgen. Zo zitten er bij de onder blijkt wel hoe dicht de weg naar molen van Nieuwerkerk a/d IJssel sleuven de molen is opgeschoven in vergelij- bij de inrijdeuren om vloedplanken in te king met de foto van ruim een halve kunnen zetten: de dreiging van het hoog eeuw eerder. water bleef immers.

10 4de jaargang 2001 nr. 1 ter zake. Bij het uitgraven van die molensluis De dijkverhogingen gaan uiteraard ook tekenden de oude dijkprofielen zich haar- gepaard met verzwaringen: de dijk wordt fijn af. Bovendien blijken zij heel goed te breder en ‘kruipt’ steeds dichter naar de combineren met gegevens over dijkverho- molen, zodat de afstand tussen de molen gingen, waardoor we een jaartallenlijst en de rijweg vermindert tot luttele meters. kunnen maken van diverse verhogingen: Het maakt dat de inrijdeuren aan de dijk- - Na de stormvloed in de nacht van 14 op kant volslagen onbruikbaar worden en ver- 15 november 1775 wordt het dijkniveau volgens worden ze daarom dichtgemet- van 3,30 m + NAP verhoogd tot 3,90 m. seld, waarna men de ruimte tussen molen - Na de januariramp van 1916 volgt een en dijk op dijkniveau brengt. verhoging tot 4,00 m + NAP. Deze De balie die in 1770 4,40 m boven het weg- hoogte geldt ook bij de water- dek ligt, haalt dit nu bij lange na niet meer: snoodramp in 1953, wanneer het water maar goed drie meter. Het is maar goed in Rotterdam 3,85 + NAP en in Gouda voor het wegverkeer geweest dat de mo- 3,75 + NAP bereikt. Achter de dijk, die len in 1930 wordt stilgezet en vervolgens in niet voor niets officieel Schielands Hoge 1952 is onttakeld: er zouden beslist grote Zeedijk heet (al is er geen zee te zien), lig- problemen zijn ontstaan. gen de diepste polders van Nederland: 7 m - (!) NAP. De randstad is toen overduidelijk wonderlijk bewaard. Herstelplannen - Na de februariramp volgt er weer een De sponningen voor vloedplanken bij verhoging, al moet de Stormvloedkering de Nieuwerkerkse molen. De molen Na een fusie van de coöperatie wordt de bij Krimpen / Capelle a/d IJssel het groot- staat al op zijn hijsvloer. veevoederfabriek omstreeks 1990 stilge- ste gevaar keren. Op dit moment be- legd. Daarna bungelt het voortbestaan draagt de kruinshoogte van de IJsseldijk van de molen ruim vijf jaar aan een zo on- bij Kortenoord 4,33 + NAP. geveer rafelend zijden draadje. Dat veran- In het dijkprofiel bij de molensluis tekenen hoogd, zodat de baliehoogte in oorsprong dert als de Stichting Molen Kortenoord zich zich ook nog oudere niveaus af als 1,40, rond de zes meter zal hebben gelegen. Zo- het lot van de molen gaat aantrekken en 2,40 en 2,90 + NAP af. doende tekent zich een molen af die qua de Windlust op 8 januari 1999 op de Rijks- rompvorm grote overeenkomst vertoont monumentenlijst komt te staan. Nog die- met de molens van Bleiswijk en Benthuizen zelfde maand koopt de stichting -dan nog De molen (baliehoogte 5,70 m) met een vrijwel cilin- in oprichting- de molen voor goed vijf ton. drische onderbouw en een wat holle bo- De jonge stichting zet er de sokken in en al Al in 1561 staat op de plaats van de be- venbouw, terwijl de kap en de verhoudin- snel ligt er een herstelplan op tafel. Dat staande molen een korenmolen, een voor- gen van de romp sterk aan die van de ko- plan voorziet in het verhogen en tevens ganger van de bestaande molen Windlust renmolen in Terbregge doen denken. rechtzetten van de verzakte molen. Het die, afgaande op de verwantschap met De Windlust heeft twee stel dubbele inrij- wegverkeer maakt een flinke verhoging naburige molens omstreeks 1770 moet zijn deuren gehad, zodat men met een paard- van de molen onvermijdelijk. Het verdient gebouwd. De begane grond van deze en-wagen de ene deur in en de andere geen schoonheidsprijs als een bus een klap molen ligt nu 2,20 m + NAP, terwijl de kruins- deur uit kon rijden. Dat paard, met die wa- van een wiek krijgt of een deel van de ba- hoogte van die dijk toen waarschijnlijk 3,30 gen uiteraard, moest ook nog eens om de lie meeneemt. m + NAP heeft bedragen, zodat het niveau molen heen kunnen rijden en de hol naar Vervolgens komt het Hoogheemraad- van de molenwerf bij de bouw ruim een de dijk op en af kunnen gaan. Het kan niet schap van Schieland met buitengewoon meter beneden dat van de dijk heeft gele- anders of de molen moet bij de bouw een zwaar en kostbaar eisenpakket omdat er gen. De baliehoogte ten opzichte van de meter of vier, vijf, van de rijweg af hebben gewerkt zal gaan worden aan Schielands begane grond is nu 5,48 m. Waarschijnlijk is gestaan, omdat anders de bocht de mo- belangrijkste waterkering. Daarmee kan de de molenvloer in de loop der tijden opge- len in of uit nooit genomen kan worden. veiligheid van een paar miljoen mensen op het spel worden gezet (1953!). Als bovendien blijkt dat de fundering van de molen slecht is dan ontstaat er al snel een alter- natief plan: verplaats de molen een paar meter naar achteren, direct achter de plaats waar hij nu staat. Je kunt dan de molen de fundering geven die hij nodig heeft en de molen vormt geen enkele be- dreiging meer voor het verkeer.

Creatief compromis

Er zou dan veel voor te zeggen zijn om, behalve de plaats, alles bij het oude te laten, zodat de bovenkant van de romp -net als voorheen - 17330 mm + NAP komt; dit om precies te zijn. Alleen staat de molen ten opzichte van de dijk en de omringende bebouwing nog in een twee meter diepe put. Daar komt bij dat een 300 m ten noordoosten van de Windlust een 14 m hoge be- drijfshal voor een kraanbedrijf is verrezen, die dus zo’n elf meter boven de balie uit- steekt. (Hoeveel mag dat boven de 1 op 100; 1 op 50 biotooprichtlijn ook alweer De nieuwe fundering met de staalconstructie die de molen moet gaan dragen. zijn?) Het stichtingsbestuur besluit dan reso-

4de jaargang 2001 nr. 1 11 luut -men is toch eenmaal bezig - om de tober) het hoofd in de schoot. De zaak molen in zijn geheel vier meter omhoog te wordt voorlopig afgeblazen. Dat kon nog brengen. Dat past wonderwel aan bij de si- wel eens lang duren, want wethouder Ne- tuatie in de bouwtijd. In de tijd dat men de belstein liet aan de pers weten, dat de molen bouwde was de baliehoogte im- noodzakelijke vergunning nog wel eens mers tussen de 5,5 en de 6 m en in de twee jaar op zich kon laten wachten... nieuwe situatie zou de molen 5,70 m boven Er blijft het stichtingsbestuur niet veel over het dijkniveau uitkomen! Doordat de be- dan het aandringen op spoed. Ze hebben gane grond nu zo’n twee meter onder het uitgerekend dat het bedrag van de ge- dijkniveau ligt wordt de onderbouw wat meentelijke restauratiesubsidie wel een he- hoger. Toch zal dat door de aanbouwen lemaal op kon gaan aan de kosten van niet echt in de gaten lopen. Men had na- het uitstel. Veel mensen reageren ver- tuurlijk voor een nog hogere en biotoop- baasd, ongelovig. Het heeft inmiddels ook vriendelijker onderbouw kunnen zorgen, wel het een en ander op gang gebracht. maar dat zou waarschijnlijk toch te veel De gemeentelijke monumentencommissie schade doen aan de verhoudingen van heeft unaniem een positief advies uitge- de sierlijke molen (vgl. Hollum-Ameland). bracht over de plannen en de lokale partij Doordat men op deze manier het peper- Gemeentebelangen Nieuwerkerk heeft dure eisenpakket van Schieland omzeilt is een motie ter bespoediging van de proce- dit creatieve compromis nog 75.000 gul- dure opgesteld dat in de gemeenteraads- den goedkoper ook en dat is voor een mo- vergadering van 7 december is behandeld lenstichting mooi meegenomen, evenals en waarbij het College wordt gevraagd al- uiteraard de verbeterde biotoop. les in het werk te stellen ter bespoediging van de procedure zodat het werk snel kan worden voortgezet. Ambtelijke molens De romp van de Windlust heeft een mooi flesmodel. Het metselwerk is al De Stichting Molen Kortenoord gaat ener- voor een groot deel hersteld. De inrij- De les van de geschiedenis giek aan de slag. Eind augustus dit jaar is deur is nu veel lager geworden door de de sloop van te verwijderen aanbouwen hijsvloer. Toch kunnen de Nieuwerkers wel wat leren voltooid. De romp wordt hersteld, waarbij van hun verleden of voorouders. Bijna vrijwilligers aangeboden ijsselsteentje afbik- tweehonderd jaar geleden bouwden ze in ken. In de romp zijn er al zo’n 3000 verwerkt. koud twee jaar tijd aan de IJsseldijk tussen Op 10 maart 2000 vraagt de stichting een Nieuwerkerk en Moordrecht een kleine bouwvergunning aan voor de onontkoom- twintig grote molens. Nu heb je, afgaande bare verhoging van de molen. Als blijkt dat op de uitlatingen van de wethouder, in men er in alle opzichten beter aan doet twee jaar tijd nog niet eens een papiertje om de molen tevens te verplaatsen in de voor de verbouwing van één. Wat de tech- hierboven beschreven zin dan vraagt de niek blijkbaar met een hand geeft neemt stichting op 27 juni een gewijzigde vergun- Sint Bureaucratius met volle armen weer te- ning aan. De stichting gaat ondertussen rug. onverdroten en niets vermoedend door, in de overtuiging dat iedereen gelukkig zal zijn met een voorspoedig resultaat en tijd is geld. De oude romp wordt op een beton- plaat gezet om hem op de kunnen hijsen. De fundering voor de molen op zijn nieuwe plaats wordt in orde gemaakt met daarop een staalconstructie die de molen moet dragen. Tot stomme verbazing, ja ontzet- ting van het stichtingsbestuur weigert het Nieuwerkerkse gemeentebestuur op 7 september de bouwvergunning en wordt de stichting bevolen het werk te staken omdat de vereiste vergunningen ontbreken. Dat weet het stichtingsbestuur ook wel, maar het gaat niet om nieuwbouw een bezwaren zijn er niet. En tijd is geld, zeker voor een stichting met meer schuld dan eigen vermogen. Op 12 oktober herhaalt de gemeente deze eis, nu zelfs op straffe van een dwangsom van maar liefst 25.000 gulden. Vrijwilligerswerk kent toch wel speciale beloningen. Het stichtingsbestuur legt dan, vier dagen (!) voordat de molen naar zijn nieuwe plaats zou worden gehesen (17 ok-

Molen De Haas in Benthuizen tijdens de restauratie in september 1983. De vorm van de romp lijkt heel sterk op die in Nieuwerkerk, maar De Haas is kleiner in vlucht.

12 4de jaargang 2001 nr. 1 Vier meter molenlandschap (3a) J.S. Bakker In Molenwereld 2000-6 waren onze blikken vanaf de silo van Duyvis in Koog a/d Zaan westwaarts gericht, in 2000-9 naar het noorden en nu volgt het oosten, kijkend over de Zaan en de Poel. Meer dan enig andere aflevering maakt deze derde overlevering duidelijk dat het ‘große Mühlensterben’, zoals onze oosterburen zeggen, in volle gang is. In de eerste twee afleveringen konden we steeds nog bestaande molens aanwijzen. Dat is bij deze en de volgende drie afleveringen op De Wachtershoek vanuit de lucht omstreeks 1930. Op de voorgrond de oliefabriek met het pakhuis, dan de oliemolen De Ooievaar, de schuur van De Windhond, het èèn molen na afgelopen... veerhuis va het veer naar Zaandijk en het lege erf van De Grauwe Gans.

inks op de voorgrond zien we het pak- De Grauwe Gans de Kalverringdijk tussen het weiland van de huis De Herder bij de oliefabriek De Kalverpolder en de Zaan, nu zouden we LWachter welke in het vorige nummer In de vorige aflevering hebben we de daar door het museumbuurtje De Zaanse uitvoerig aan de orde is gekomen en die bocht tussen de molens De Windhond en Schans lopen. Ook in dit opzicht is daar de we nu daarom maar links laten liggen. Hoe De Bonte Hen afgesneden. Dat gaan we omgeving onherkenbaar veranderd, de een eenmast-klipper bij deze fabriek een nu goed maken en we vervolgen onze enige ijkpunten zijn de molenlocaties. Voor tweemaster werd wordt aan de hand van tocht langs de molens nu na de De Wind- de eerste molen die we tegenkomen geldt foto’s duidelijk gemaakt. hond. Dat was toen nog een smal pad op zelfs dat niet, want daar is geen spoor van

Hoe een eenmast-klipper een tweemaster werd. De fotograaf op het dak van de silo van Duyvis had in 1915 heel wat tijd nodig voor het maken van zijn foto’s. Zo lijkt het op de middenplaatfoto alsof bij De Herder een tweemasklipper ligt te lossen. Niets is minder waar: tussen twee opeenvolgende foto’s is het schip verhaald, hetgeen blijkt uit de hierbij afgedrukte beide afzonder- lijke foto’s. Op de ene foto ligt het schip veel meer naar links dan de andere. Ook de lichtval is totaal anders. Op de ene foto staat de zon in het zuidoosten, hetgeen te zien is aan de lichtval van de kap op de zuidmuur van De Herder. De schippersvrouw heeft om die reden de blindjes van de roef maar dichtgedaan. Op de andere foto ligt diezelfde muur helemaal in de schaduw: de zon staat nu in het zuidwesten. De blindjes van de roef zijn nu open!

4de jaargang 2001 nr. 1 13

in deze streek. En de Zaanstreek is immers noemt. De vierde is Aris Pietersz. van der één der twee grote centra van papierfa- Ley, alias Aris Janses Olyslager. De jongste bricage in Nederland geweest. Met de slui- zoon is Adriaen, die zich niet zoals men zou ting van de papierfabriek De Eendracht in verwachten Adriaen Pietersz. van der Ley Wormer, een jaar of tien geleden is daar laat noemen, maar Adriaen Gerritsz. van een einde aan gekomen. De molen stond Someren. Voorn in Papiermolens in Noord- als papiermolen evenwel aan de andere Holland noemt hem een beetje het zwarte kant van de Zaan, in Zaandijk. schaap van de familie. In 1662 wordt hij G.J. Honig schreef in De Zaende dat de voortvluchtig genoemd. Zijn naam is geval- molen in 1601 was gebouwd door Pieter len of valt bij de bouw van De Bleeke Jansz. Stijfselmaker, de stamvader van het Dood, De Koperslager en De Kat. Zijn merk- papiermakersgeslacht Van der Ley. Hij waardige naamsverandering (van Pietersz. heeft vijf zoons en twee dochters. De oud- naar Gerritsz. en van Van der Ley naar Van ste zoon is Adriaen Pieters van der Ley. De Someren) is heel goed verklaarbaar: Zijn tweede zoon is Jan Pietersz. De derde zoon oudste broer heet immers ook Adriaen! Ter is Gerrit Pietersz. van der Ley (1602-1674), onderscheiding noemt men hem ook wel die zich behalve Van der Ley ook Noom Jonge Arejan Pietersz. van der Ley.) Het

Advertentie uit De Molenaar van 18 juni 1941 voor een veiling van de over- complete machinerieÎn uit De Wachter. Uit de tekst blijkt dat de oliefabriek op dat moment al buiten bedrijf is.

terug te vinden. Het is de pelmolen De Grauwe Gans, die we nu zouden moeten zoeken op de plaats waar nu het koop- manshuis De Mol staat, naast het voormalige weeshuis van Westzaan, nu restaurant. De brede sloot tussen De Wachter en De Grauwe Gans is in feite de brede tocht die nu aan de noordzijde van de Sonoyweg, de provinciale weg, ligt. De Grauwe Gans had tijdens het maken Schitterende foto van de Kalverringdijk omstreeks 1900, ook vanuit molinologisch van de foto zijn molenschoon niet lang ge- oogpunt. Links staat De Ooievaar stil, en daarachter malen achtereenvolgens: De leden verloren en zou deze foto maar twee Windhond, De Grauwe Gans, De Haan, De Grootvorst, De Kat en De Wind. De maanden overleven. beide pelmolenz zijn met vier volle zeilen, aan het werk; pellen kost nu eenmaal De Grauwe Gans heeft voor de Zaanstreek kracht, terwijl de vier oliemolens malen met op z’n Zaans met ‘twee in de mid- historische betekenis: hij is (hoogstwaar- delst’ of met ‘drie in en èèn in de middelst’, een asymmetrische zeilvoering die bij schijnlijk) de wortel van de papierindustrie mijn beste weten alleen in de Zaanstreek is gehanteerd.

wat dieper ingaan op deze familie kan geen kwaad. Veel molens aan de Kalver- ringdijk zijn geheel of gedeeltelijk in deze familie thuis te brengen, zoals we nog zullen zien of gezien hebben. Zo is bijvoorbeeld De Wachter het eigendom van Jan Pie- tersz. (Van der Ley); deeze tak noemde zich nooit van der Ley, maar Piets of Pies. De Ooievaar is gebouwd door Cornelis Adria- ensz. van der Leij, De papiermolen De Gans alias De Zaandij- ker Grauw bleef eigendom van de papier- makersfamilies Van der Ley en Honigh. Op 23 juli 1740 wordt ‘de hegte sterke grauw Pampier Molen genaamt de Gans’ in veiling gebracht. Hij wordt dan voor 1450 gulden gekocht door Pieter Lubbertsz. Koop- man, die we al eerder zijn tegengekomen en nog meer zullen tegenkomen. Koop-

De pelmolen De Grauwe Gans met rechts ervan oliemolen De Haan en links De Wind (foto coll. J. Broerse).

4de jaargang 2001 nr. 1 man heeft geen interesse in het papierma- Het naambord van De Huisman, dat heel kersvak, maar in de pellerij. De molen stond mooi de verleden staat van molen en pak- in het land even achter het Weefhuis in huis tot uitdrukking brengt. De kippevrijer Zaandijk, nu het kantoor van de Vereniging is uiteraard een haan en huisman is een De Zaansche Molen. De brug over de weg- heel oud woord voor boer. sloot naar het Weefhuis verleende ook de toegang tot de molen. Koopman liet de molen afbreken en als pelmolen herbouwen aan de Kalverring- en de verplaatsing van De Huisman en dijk, op de plaats waar eerder de runmolen daarom gaan wij snel verder naar het vol- De Hen heeft gestaan die op 28 juli 1728 is gende object. afgebrand. Deze molen wordt al in 1664 genoemd. De Gans blijft op zijn nieuwe plek zijn Zaandijker namen dragen. Op 8 De Haan september 1741 wordt hij ingeschreven in het pelderscontract, de onderlinge verze- Er wordt druk gewerkt aan een flinke uit- kering van pelmolens. breiding van de fabriek De Haan die staat

De molen is de langste tijd van zijn bestaan Onherkenbare Zaanse Schans. Op de voorgrond het erf van de Grauwe Gans, daar- gebruikt voor het pellen van gerst, maar la- achter de kort geleden gebouwde Huisman, met rechts ervan de fabriek De Haan. ter voor rijst. Wanneer de rijstpellerij met De Kat is niet meer dan een onderbouw en het erf van De Grootvorst, nu De Ge- windmolens gaat verlopen dan wordt de kroonde Poeenburg is nog leeg. molen gebruikt voor het sorteren van ca- caoafvallen. Nadat er een motor is bijge- plaatst wordt de molen in juli 1914 grotendeels afgebroken. De wieken zijn overbo- op de plaats van een gelijknamige oliemo- Fleuren van de Noordermolen. In septem- dig geworden. Nog geen jaar later, op 5 len. Deze molen, ook wel De Vergulde ber 1944 gaat de molen, dan het eigen- juni 1915, gaat de molen kort na het mid- Haan genoemd, is een oude molen ge- dom van Coenen, ten onder in de Slag om daguur geheel in vlammen op, inclusief het weest, die in al in 1630 wordt vermeld. Arnhem. grote en nieuwe aangebouwde pakhuis, Vanaf 1745 behoort de molen tot de mo- De fabriek op de plaats van De Haan dat nog niet eens lang klaar is en op de lens van de familie Honig, evenals de nabij- wordt meerdere malen door brand getrof- foto goed is te zien. Het zou overigens bij de gelegen en eerder besproken oliemolens fen. Op 24 maart 1928 brandt de hout- molen niet bestaan hebben. De laatste ei- De Ooievaar en De Windhond. De laatste meelfabriek na een stofexplosie af en die genaar van De Gans was J. Stuurman Dz Honig als eigenaar is Jacobus Honig Cz. Die brand verslindt ook het laatste restant van die met deze molen zijn bedrijf voor het ver- verkoopt De Haan eind 1903 aan de gebr. de molen, de molenschuur en de onder- werken van cacao-afvallen begon. Groot. Zij laten de molen al snel slopen en bouw; want die waren namelijk in het fa- stichten op zijn plaats een stenen fabriek briekscomplex opgenomen. De fabriek waarop de molennaam overgaat. wordt herbouwd en verdwijnt tenslotte om- De Huisman De molen zelf wordt in februari 1904 ges- streeks 1965. De plaats van de molen in de loopt en verhuist naar het Gelderse Groes- bocht van de Kalverringdijk tussen De Huis- Even voorbij het restant van De Grauwe beek, waar zijn onderdelen in 1906 in de man en De Poelenburg is nog goed her- Gans staat aan de Zaankant een pak- buurtschap Op de Horst worden gebruikt kenbaar. Helaas blijft het in 1928 niet bij de huisje. Heel bijzonder want dit pakhuisje voor de bouw van een korenmolen door brand van De Haan. Overwaaiende von- staat er nog en is een van de weinige pan- Gerardus Jacobs die een -omstreden- re- ken zetten De Grootvorst in brand, de pel- den die hier op hun oorspronkelijke plaats putatie krijgt als stichter van niet minder molen die wij achter de fabriek van Groot staan. Alleen kent niemand dit pakhuis dan zeven windkorenmolens. Een plaatse- zien malen. meer als De Haan. Het is nu het specerij- lijke landbouwer laat evenwel naast de molentje De Huisman, dat oorspronkelijk molen een motormaalderij bouwen met aan het Blauwepad in Zaandam-W stond de opdracht aan zijn molenaar om tegen De Grootvorst en in 1955 op dit pakhuisje zijn plaats kreeg. elke prijs te malen. Jacobs kan daar niet te- In Molenwereld 2000-5-109 is geschreven gen op en verkoopt na goed een jaar De De Grootvorst is wellicht de beroemdste over het ontstaan van de Zaanse Schans Korenbloem ex-Haan aan zijn concurrent, Zaanse molen. Tijdens zijn beroemde be-

16 4de jaargang 2001 nr. 1 zoek aan Nederland in 1697 zou tsaar Peter, In 1897 worden er in Zaandam groot- de grondlegger van het moderne Rusland, scheepse feesten gevierd ter gelegenheid tijdens een vaartochtje op 21 augustus op van het bezoek van tsaar Peter. De Groot- de Zaan de molen in aanbouw hebben vorst wordt daarin ook betrokken. Hij staat gezien. Dat moet volgens het verhaal deze versierd, met de Russische vlag achter op tsaar-techneut zo enthousiast gemaakt de kap die van toen en na een intermezzo hebben dat hij aan land ging en een tijd van ruim zeventig jaar, nu weer. meehielp met de bouw van de molen. De In 1922 kan P.J. Couwenhoven, kleinzoon man die de molen liet bouwen, Cornelis en naamgenoot van de Pieter die de mo- Cornelisz. Calff zou daarom de molen De len in 1888 heeft gekocht, het niet langer Grootvorst van MoscoviÎn hebben ge- bolwerken. Dan worden op 25 maart zijn vijf noemd; een mondvol en daarom later ver- molens in veiling gebracht: drie pelmolens: eenvoudigd tot De Grootvorst. De Grootvorst, De Witte Klok en De Zeilen- Het is een mooi verhaal, dat voor het eerst maker en twee oliemolens: De Koperslager in 1811 opduikt. Er zijn alleen een paar pro- en De Jonker. De grote koper is Gebr. De bleempjes. De windbrief voor de molen Boer in Oostzaan, de bekende molenslo- wordt pas op 20 maart 1700 aangevraagd per. Couwenhoven slaagt er wel in om De voor een molen die de verzoeker ‘onlangs Grootvorst van De Boer terug te kopen en ... heeft doen timmeren’. Deze wordt dan dat bespaart deze roemruchte molen op 1 april 1700 verstrekt, de datum waarop sloop. Helaas overleeft de molen de brand de molen officieel in bedrijf komt. Verder Specerijmolen De Huisman met De van De Haan niet. Wat er maar mis kan meldt geen enkele bron uit die tijd de ge- kat en een stukje schuur van De Os. gaan gaat er mis. Met het ‘vonken malen’ beurtenis uit die molen, terwijl we toch be- hoorlijk ingelicht zijn over het verblijf van de tsaar aan de Zaan. Kortom, het is hoogst- waarschijnlijk een mooi verhaal en meer niet. De naam van de molen is waarschijnlijk niet meer dan te danken aan connec- ties tussen de Cornelis Calff en diens vader Cornelis Migchielsz. Calff met de tsaar aller Russen. In 1721 is De Grootvorst het bezit van Nico- laas Calff, een broer van Cornelis Cornelisz. Calff. De vrouw van Nicolaas Calff behoort tot de Van der Ley-clan. In 1749 is Jan Huij- bertsz. Ouwekees eigenaar. In juli 1785 koopt Pieter Couwenhoven De Grootvorst. Hij is dan al eigenaar van de pelmolen De Dijkgraaf, die in 1794 voor sloop wordt verkocht. Omstreeks 1840 bezit Couwenhoven & Comp. De pelmolens De Grootvorst en De Witte Klok en de oliemolens De Kerkuil en De Boerin. Na het overlij-

De brandende Haan zet De Grootvorst in brand. De molen staat precies in de von- kenstroom van de fabriek. De molen staat te malen met twee ‘brandzeilen’ voor. Het is duideliijk te zien dat het zeil er losjes voorligt (kikkerlijn!), zodat ze kunnen klapperen en het vuur wegslaan. Het is helaas te laat. De kap staat op deze dramati- sche foto al in brand.

den van hun vader Jan Couwenhoven pzn is men te laat. De molen en de fabriek zijn worden de beide oliemolens verkocht aan moeilijk bereikbaar voor de brandweer. respectievelijk Albert Vis en Jan en Adriaan brandweercommandant geeft de prioriteit Laan (Wessanen & Laan), terwijl Pieter Cou- aan het blussen van de fabriek. Een hand- wenhoven blijft pellen met De Witte Klok en spuit die mij bij het blussen van de molen wil Jan Couwenhoven met De Grootvorst. Jan gebruiken raakt beschadigd en is daar- Jansz. Couwenhoven verkoopt deze molen mee onbruikbaar. Daarmee is de molen op 24 februari 1849 aan Cornelis Wildschut verloren. voor 6000 gulden. Nadat Wildschut burge- De plaats van De Grootvorst is nu niet moei- meester van Jisp is geworden verkoopt hij lijk terug te vinden, want er staat weer een De Grootvorst op 27 oktober 1859 aan de molen, te weten de paltrok De Gekroonde Zaandamse peller Willem Aten. Diens zoons Poelenburg. Dat is een reislustige molen, laten de molen op 3 november 1888 veilen want het erf van De Grootvorst is zijn derde in het Wapen van Amsterdam en daar standplaats. Zijn eerste plaats is Koog a/d wordt de molen gemijnd door Pieter Cou- Zaan, waar hij in 1869 nieuw is gebouwd als wenhoven voor 5300 gulden plus 450 gul- opvolger voor de paltrok De Groene Jager den voor de overname van gereedschap- die verdwijnen moet voor de aanleg van pen etc. Pieter Couwenhoven hebben we de spoorlijn naar Alkmaar, de lijn die we bij hierboven al gezien als de eigenaar van De de eerste twee afleveringen zo goed heb- Witte Klok. Daarnaast is hij inmiddels ook ei- ben kunnen volgen. De nieuwe molen krijgt Oliemolen De Haan met daarachter De genaar van Het Vooltje in Wormerveer ge- de toepasselijke naam De Locomotief. Als Grootvorst en het kruis van De Kat. worden (zie Molenwereld 2000-12). in 1903 in Zaandam De Poelenburg aan het

4de jaargang 2001 nr. 1 17 vember 1782 brandt De Kat af en wordt kale Kalverringdijk. Nog geen jaar eerder herbouwd. De nieuwe molen blijft nog was hier ook nog een molen te zien, name- meer dan een eeuw in handen van de fa- lijk de oliemolen De Wind, eerder Het Vlie- milie Honig. In 1904 verkoopt Jacobus Ho- gend Hert geheten. Op 21 mei 1663 wordt nig Cz. De Kat aan de firma Jacob Vis Pz. de molen in een verzekeringscontract in- De molen wordt dan vervolgens tot op de geschreven door Cornelis Baertsz. Veen als onderbouw plus schuur afgebroken, ‘’t Vliegend Hart’. Hij is getrouwd met Guur- waarna de firma Vis deze gebruikt voor de tje Gerrits van der Ley. opslag en het drogen van krijt. Een eeuw later, op 1 maart 1774 koopt Jan Ruim een halve eeuw later gaat die onder- Nan uit Zaandijk, een der grootste Zaanse bouw toch weer een molen dragen. In het oliefabrikanten uit die tijd de gelijknamige Oostzijderveld kon de verfmolen De Duinja- molen voor 11.500 gulden. Jan Nan & Co ger zo’n tweeÎneenhalve eeuw zijn werk had niet minder dan elf oliemolens in be- rustig doen. Op 1 augustus 1696 krijgt drijf (zie Molenwereld 2000-10- 215). In de Adam Jansz. Duyn de windbrief voor deze vroege morgen van zondag 22 november verfmolen. Op 17 juni 1781 brandt de mo- 1914 raakt de molen, dan De Wind gehe- len af, maar wordt herbouwd. Kort na de ten, in brand en gaat geheel verloren. Hij is oorlog, in 1947 raakt hij op windkracht uit- dan als veel van zijn soortgenoten in die tijd De Grootvorst, kort voordat de bran- gewerkt. Woningbouwplannen maken het als ‘poeiermolen’ in gebruik en het eigen- dende molen in elkaar zakt. verdwijnen van deze molen onvermijdelijk dom van Adriaan Honig N.V. van de oliefa- en zodoende krijgt het achtkant van De briek Het Hart en De Zwaan (en van de Duinjager met wat daarbij hoort een oliemolen Het Pink). Op de foto is de plaats

Weerpad afbrandt, dan mag De Locomo- tief hem vervangen. De nieuwe Gekroonde Poelenburg blijft tot 1950 in bedrijf en raakt daarna in verval. Op zijn oude plaats heeft hij door de oprukkende bebouwing weinig levenskansen meer en daarom verhuist hij in 1964 naar het sinds 1928 lege erf van De Grootvorst. Daar valt hij nog steeds te be- wonderen. In de molen bevindt zich nog een herinnering aan De Grootvorst: een stuk van een Potroe. Na de brand van De Grootvorst verhuist Potroe 2434 uit 1919 naar de molen van de Zuidpolder in Edam, waar deze nog vijftig jaar dienst doet. In 1978 is dat afgelopen en worden er twee nieuwe Derckxroeden gestoken. Een deel van de oude roe van De Grootvorst met fa- bricageplaat en nummer gaat dankzij molenaar Kemper van de Zuidpolder terug naar de Kalverringdijk.

De Kat

Direct achter De Grootvorst zien we nog een molenrestant. Het betreft de onderbouw en de schuur van de oliemolen De Kat. De windbrief voor deze molen is op 11 januari 1646 verstrekt aan Adriaen Gerritsz. Verfmolen De Kat met ervoor de enige van Someren, de man die we al drie keer jaren geleden gebouwde krijtschuur. zijn tegengekomen bij de bouw van een molen in het ‘molenlandschap’: De Bleeke Oliemolen De Wind, de voorganger Dood, De Koperslager en nu dan De Kat. van De Zoeker. De Kat is gebouwd als verfmolen. Dat is niet verwonderlijk, omdat Van Someren ook eigenaar is geweest van de eerder genoemde Percelymolen in Zaandijk, die hij in plaatsje op en in de schuur van De Kat. Het 1652 wil verbouwen van verf- tot korenmo- achtkant past precies op de onderbouw len (omdat hij inmiddels De Kat heeft?) van De Kat, zodat de conclusie gerecht- Adriaen Gerritsz. is waarschijnlijk kort voor vaardigd lijkt, dat de herbouwer van De 1664 overleden, want op 2 februari van dat Duinjager in 1781 en De Kat in 1782 een en jaar wordt de helft van de molen in veiling dezelfde persoon zijn, waarschijnlijk molen- gebracht als deel van zijn boedel. In 1689 maker Stoffels. Op 14 juni 1961 stelt A. Bicker blijkt De Kat al verbouwd te zijn tot oliemo- Caarten de door de molenmakers Hus- len. Van 1733 tot 1772 is de molen verze- slage gebouwde molen in bedrijf. kerd via het Olieslagerscontract door Jan Reyersz. Van Kralingen. De lading, de voor- raad, eveneens, maar die komt in 1770 op De Wind de naam van Gerrit Caascoper Honigsz. te staan. In 1772 komt de molen op naam van Na de onderbouw van De Kat volgt er een diens zoon Claas Gerritsz. Honig. Op 27 no- tot aan de volgende molen, De Os, een

18 4de jaargang 2001 nr. 1 van de molen nog te herkennen as een vage, lichte streep. Wat dat betreft is het nu makkelijker terug te vinden, want op de plaats van deze molen staat nu de oliemolen De Zoeker, die eerder uitvoerig aan de orde is gekomen (zie Molenwereld 2000- 12). Tussen De Os en De Wind heeft de oliemolen De Star, alias De Queen gestaan. Deze wordt in 1695 genoemd en werd in 1796 gesloopt. Het is de bedoeling dat op deze plaats de houtzaagmolen Het Jonge Schaap zal verrijzen (zie Molenwereld 2000- 11)

De Os

Op de foto staat De Os te malen. Hij heeft vanaf 1915 als windmolen nog een jaar te Oliemolen De Zoeker op de plaats van De Wind. gaan, maar had er toen al tweeënhalve eeuw opzitten. Hij duikt op 21 mei 1663 op

in een brandcontract op naam van Pieter werken, maar het blijft wel bij een stel kant- Gerritz. van der Ley. Deze Pieter is verwant stenen. De Os werkt zo een jaar of tien. aan heel wat eerder genoemde personen. Omstreeks 1931, 1932 gaat Stuurman in de Zijn opa is Pieter Janz. Stijfselmaker die we cacaofabriek Aurora met wringers werken eerder hebben ontmoet als de stamvader en dan komt De Os buiten bedrijf. De molen van de familie Van der Ley. Cornelis Ba- blijft verder betrekkelijk ongeschonden ertsz. Veen is een zwager van Pieter Gerritsz. staan en doet dan dienst als pakhuis voor van der Ley, want hij is getrouwd met diens Stuurman Cacao. In 1963 koopt ir. J.D. Stuur- zus Guurtje. Volgens Husslage waren De Os man (1908-1991) de molen uit het door zijn en De Wind vrijwel aan elkaar gelijk. Alleen vader begonnen bedrijf. De schuur wordt was de ene een ‘linkse’ oliemolen, de an- ingericht tot woning en nu bewoond door dere een ‘rechtse’ (naslag respectievelijk de familie Ero, eigenaar van de molen. De links of rechts van de kollergang). Het zou Os is wel in de familie geleven, want me- symbolisch kunnen zijn voor het broer en vrouw Ero is een dochter van Stuurman. zus-zijn. Voor dit soort zaken is men in die tijd wel gevoelig. Omstreeks 1800 was De Os, evenals zijn buurman De Wind, eigendom van Jan Nan & Co (zie Molenwereld 2000-10-215). De Os heeft in de tijd dat het panorama is gefotografeerd, april 1915, net een nieuwe eigenaar. Op 11 maart 1915 koopt J. Stuur- man Dz De Os en Het Jonge Big van Kamp- huys & Oly. Voor De Os moet 3500 gulden op tafel komen, voor Big 2500 gulden. In 1916 heeft De Os als windmolen afge- daan. De molen krijgt in een 20 pk Brons- motor in een aangebouwde motorhok, die via een lange drijfriem de koning aandrijft. De motor heeft op het moment dat hij bij De Os komt te staan al een bewogen leven achter de rug. Hij heeft dan namelijk al twee keer een brand doorstaan. Eerst op 26 juni 1913 bij Pieter Schoen. Daarna verhuist de motor naar De Gans en na het af- branden van De Gans in 1915 verhuist hij naar De Os. Van het werken met De Os en zijn blokmaler Mol staan een paar fraaie verhalen in Nieuwe Schetsen van het Oude Zaanse Molenleven van molenmaker G. Husslage. Al snel blijkt dat de motor van De Os het werk goed afkan. Stuurman besluit dan om er een tweede oliewerk bij te plaatsen. In februari 1922 wordt De Poelsnip gesloopt en verhuist naar Budel-Schoot. Daar heeft hij als korenmolen geen oliewerk nodig en zodoende kan dat naar De Os. Omdat te kunnen plaatsen wordt er een houten aanbouw aan de molenromp geplaatst. Zo- Oliemolen De Os met daarachter De doende heeft de molen twee dubbele Wind.

4de jaargang 2001 nr. 1 19 en ondertafelementstukken vernieuwd. Te- één roe. In 1935 valt de molen in handen vens wordt de molen dan rechtgezet. In van een sloper. 1983 wordt de aanbouw voor het oliewerk Hiermee staken we onze tocht langs de van De Poelsnip gesloopt. Delen van dit Kalverringdijk in noordelijke richting, want oliewerk hebben een nieuwe functie ge- deze dijk gaat verder op aflevering twee. kregen in De Bonte Hen en De Wachter in De molens die daar op de foto staan zijn Zuidlaren (gietijzeren voor- en naslagblok- besproken in Molenwereld 2000-12. ken). In plaats daarvan gaan we nu vanaf De In 1995 wordt de houten, groen geverfde, Wachter oostwaarts en komen zo bij de bekleding van het achtkant van De os ver- pelmolen De Witte Klok. vangen door rietdek. De houten betimmering is aangebracht wanneer bij het motor- bedrijf blijkt dat het achtkant door de in- grepen voor dit bedrijf te slap is geworden. De betimmering geeft de romp meer stijf- heid. De terugkeer van De Os naar de wind gaat niet van een leien dakje. Toch ‘vangt de gestage jager het meeste wild’. De Os met de aanbouw voor het oliewerk van De Poelsnip. Het Vliegend Hert

Juist links van de bovenste wiek van De Os Ir. Stuurman gaat De Os zeer aan het hart. zien we heel flauw nog een molen. Het is Al in 1968 (!) vraagt hij molenmaker Jonker, de doppenmolen Het Vliegend Hert aan de opvolger van Husslage, prijsopgave om de ringsloot van de Enge Wormer, ge- de molen te restaureren. De sindsdien bouwd in 1881 voor J. Molenaar Cz. Later hooggespannen verwachtingen worden wordt er tegen de houten schuur nog een De Os met de aangebouwde machine- wel op de proef gesteld, want De Os is nog groot stenen pand gebouwd. De molen kamer voor de Brons- motor. De hou- steeds geen windmolen. Omstreeks 1974 komt tot stilstan en staat nog enige tijd met ten aanbouw is inmiddels gesloopt. heeft dit onder handbereik gelegen, maar Stuurman en de Vereniging De Zaansche Molen komen niet tot overeenstemming (zie Molenwereld 2000-5-110). Daar hoeft men niet rouwig om te zijn, want door deze ‘mislukking’ wordt wel de basis gelegd voor de herbouw van De Bonte Hen, terwijl De Os, optimistisch gezien, een belofte voor de toekomst blijft. Toch laat ir. Stuurman ontzettend veel aan de molen doen, waardoor die toch iedere keer weer een stapje in de richting van het uiteindelijke doel komt. Zo worden in 1975 gesloopte veldkruisen weer aangebracht

De Os weer met rietdek. De plaatsen voor de ogen van de roekettingen zijn al rood gemarkeerd; nu de rest nog.

Zoeker Zoeker Zoeker Zoeker

Bij het afsluiten van de kopij voor dit nummer is er over de ‘Zoeker’ uit het vorige nummer nog geen reactie binnengekomen.

De nieuwe ‘Zoeker’ is een onbekende standerdmolen; maar welke?

Reacties a.u.b. te richten aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, e-mail [email protected]

Zoeker Zoeker Zoeker Zoeker

20 4de jaargang 2001 nr. 1 A m b a c h t Luchten, tochten en ventileren

Een symposium van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg over houtconservering, bracht Pandsel op de gedachte zijn hart te luchten over de véél te hoge luchtvochtigheid in menige korenmolen. Nog in mijn jonge jaren en in veel eeuwen daarvoor, stond er altijd wel een deur en vaak ook wel een raam aan de luwe zijde van de molen open. Daarnaast veroorzaakte het draaien de nodige (!) turbulentie op de steen- zolder, in de kap, of waar dan ook in het molengebouw grote wielen rondgingen. Er werd dan veel lucht verplaatst en ververst waardoor de relatieve luchtvochtigheid laag bleef. Strikt genomen was dit een onbewust gevolg van de eisen die het bedrijf stelde: het snel naar buiten moeten kunnen als het weer of het werk dat vereiste. Een open luik of raam beperkte in die ruimte de stofbelasting en gaf veel meer licht. Een open luik in het achterkeuvelens vermindert daarbij ook nog eens de hoeveelheid vliegen, die bij voorbeeld op de reuzel afgekomen waren. Al met al, het normale gebruik van een korenmolen leidde ‘vanzelf’ tot een relatief lage luchtvochtigheid in het gebouw en dat was uitermate goed voor de conditie van het interieur. Een langdurig hoge relatieve luchtvochtigheid ±70%) in een gebouw leidt tot te hoge vochtgehalten in mu- ren en balken en creëert zo een goede biotoop voor (hout)schimmels en houtaantastende insecten. Veel molens draaien hooguit nog maar één keer per week en dat is voor het droog houden van de molen mins inziens te weinig. Er zouden dan voorzieningen getroffen dienen te worden om door extra ventilatie het inwendige klimaat droog en fris te houden. Een bedompte lucht geeft, naast een hygrometer, een indica- tie waar ongewenste liefhebbers van hout zich thuis voelen! Molenaars: de molen moet ademen, luchten, dóórtochten, hij heeft niet alleen buiten een frisse wind nodig...

PANDSEL A m b a c h t

4de jaargang 2001 nr. 1 21 De landelijke Molencontact- dag beleefde ditmaal haar De twintigste vierde lustrum en ook al was er geen sprake van enige ju- Molencontactdag bileumactiviteiten, nuttig en aangenaam was de dag zoals altijd weer wel. De organisa- van Willem Roose tie was zoals gebruikelijk in handen van onze ‘Alma Ma- ter’, De Hollandsche Molen; De Hollandsche voor de locatie had men ditmaal gekozen voor de Sta- Molen tenzaal van het Provincie- huis van Zuid-Holland in Den Haag.

oorzitter C. de Groot van de vereniging verwelkomde de ongeveer Vhonderd deelnemers en bracht (te- recht) lof aan het Zuid-Hollandse provinciale molenbeleid. Eén van de verant- woordelijken voor dat beleid, gedepu- teerde voor monumentenzaken (en daarmee ook molenzaken) ir. M. Houtman, kreeg hierna het woord. Hij sprak over ‘de herontdekking van de watermolens’: op Een volle statenzaal in Den Haag bij de twintigste molencontactdag. vele plaatsen kunnen deze molens prima als hulpbemaling dienen, hetgeen ook gebeurt, en aangezien men voor de ko- renlanden (waarover in dit blad al meer- ‘De molenstenen van de mende decennia nog veel meer regen en dere malen geschreven is) op veel steun monumentenzorg’ andere neerslag voorspelt, hebben de wa- kan rekenen van de provincie. termolens, aldus Houtman, ‘een gouden De herbouwde molen De Blokker in Kinder- Vooraleerst was het woord aan J. van de toekomst’. Wij hopen met hem mee… dijk werd als voorbeeld genoemd van een Voorde, adjunct-directeur en hoofd van de (voor wat die gouden toekomst). Het pro- molen die voor de restauratie/herbouw Sector Regioservice van de Rijksdienst voor vinciale molenbiotoopbeleid werd een eerst werd onderworpen aan een grondig de Monumentenzorg. De problemen rond ‘ruim aandachtspunt’ genoemd. Hoewel ‘bouwhistorisch onderzoek’. Dit onderwerp de financiering van molenrestauraties en er niet concreet melding van werd ge- zou ’s middags nog uitgebreid aan bod ko- –onderhoud, hier gepresenteerd als ‘de maakt, was merkbaar dat het ambitieuze men. molenstenen van de monumentenzorg’, Landschapsplan Alblasserwaard en Vijfhe- waren het onderwerp van deze lezing. Ei- genlijk betrof het hoofdzakelijk een over- zicht van wat er de laatste zes jaar op het gebied van de monumentenzorg gedaan is (van het Strategisch Plan van d’Ancona in 1994, via de ‘Nuis-gelden’ naar het heden) en wat dat heeft opgeleverd, maar – uiteraard – vooral wat dit niet heeft opgeleverd, ofwel; wat er aan mankeert. Het is misschien een wat subjectieve opmerking, maar veel nieuws leverde deze lezing niet op. Een paar puntjes slechts: - Per 1 januari 2001 worden de zgn. ‘schotten’ tussen de drie categorieën monumenten opgeheven. Dat is goed nieuws: heeft een budgethouder in de toekomst bijvoorbeeld geld over in de categorie ‘boerderijen’, dan kan dat (bijv.) de categorie ‘overigen’ (waaron- der molens) ten goede komen - Van het budget van het Nationaal Res- tauratiefonds (voor de financiering) wordt nog veel te weinig gebruik gemaakt: van de 315 miljoen die beschik- Bouwhistorisch onderzoek: meer kennis, meer begrip en goed voor de toekomst; baar werd gesteld, is nog steeds 200 mil- v.l.n.r.: de heren K.J. Steehouwer, C. de Groot en N.H. Jurgens. joen niet besteed.

22 4de jaargang 2001 nr. 1 lieren zijn vaak bereid om zelf geld in hun Cuypers dergelijk werk, maar daar kwam molen te steken, mits door Rijk en ge- aan het begin van de twintigste eeuw al meente een goed onderhouds-subsidiebe- snel de klad in. Vanaf rond 1915 werd er leid wordt gevoerd. De NPM kreeg hierin louter zgn. ‘kunsthistorisch onderzoek’ ge- bijval van oud-DHM-directeur de Koning: daan. Eigenlijk was dit niet meer dan ar- Organisaties als het ‘Prins Bernhard Cultuur- chiefonderzoek en ‘geveltjes kijken’ (op ba- fonds’ geven juist alleen geld aan particu- sis van een snelle blik op de gevel, de ou- liere eigenaren, of aan stichtingen. Ge- derdom van het gebouw bepalen). Toen in meentelijke molens vallen hier buiten en 1960 een nieuwe Monumentenwet kracht bovendien kosten deze vaak relatief veel kreeg (hetgeen op zich positief is) werd dit geld, door bureaucratie en een algemene nog iets erger: Binnen enkele jaren moesten desinteresse… er lijsten komen met duizenden monumen- Een andere ‘molensteen van de monu- ten. Dit gebeurde (begrijpelijk) snel en on- mentenzorg’ is en blijft, ondanks de forse nauwkeurig, ‘maar het probleem is dat de premieverlaging, de assurantie voor Stich- overheid deze lijsten al veertig jaar als ‘de ting De Fryske Mole. Van de 41 molens van waarheid’ ziet’, aldus Steehouwer. deze stichting is er niet één verzekerd! Al De bouwhistoricus moet dus oproeien te- deze molens staan ‘in the middle of now- gen de vooroordelen van de gevestigde Zuid-Holland kan zich verheugen in here’ in de polder en ‘leven’ dus niet onder wetenschap: ‘Wij weten alles al heel lang’, opeenvolgende gedeputeerden die grote de locale bevolking, laat staan dat er is zo’n veel gehoord vooroordeel. Op de belangstelling getoond hebben getoond sponsors voor te vinden zijn. Het laatste bouwhistoricus rust dus de moeilijke taak voor het reilen en zeilen van de molen- woord is er nog niet over gezegd… om uit te leggen dat noch ‘geveltjes kij- rijkdom in de provincie. Politieke kleur Aan het slot van deze discussieronde kwa- ken’, noch archiefonderzoek uitsluitsel blijkt hierbij nauwelijks een rol te spe- men de verschillen per provincie ter sprake: geeft over de ouderdom van een ge- len: VVD, D’66 en nu SGP-er Hout- Sommige provincies (met Zuid-Holland als bouw. Wat dat archiefonderzoek betreft: man. Laatstgenoemde (r.) hier bij een paradepaardje) doen veel voor de mo- Een historische bouwtekening kent meestal toespraak ter gelegenheid van de inge- lens, andere zoals Zeeland, Noord-Brabant twee uitvoeringen: bruikstelling van de Groenendijkse Mo- en Groningen geven geen cent. Noord- 1. de presentatietekening voor de op- len op 11 juni 1999; links voorzitter L. Holland heeft weer een andere visie: zorg drachtgever; deze tekening belandt ook Dijkman van de Rijnlandse Molenstich- voor molens is geen taak van de provincie, in het archief; ting. ‘Club zonder klassenstrijd’ is er maar zorg voor het landschap (waar de 2. de werkelijke tekening waarop tijdens wel eens gezegd van De Hollandsche molens onlosmakelijk deel van uitmaken) de bouw nog veel gewijzigd wordt, maar Molen (foto JSB). weer wel. Daarom gaat hier niet rechtst- niet in het archief belandt reeks geld naar de molens, maar worden draaiende molens in het landschap wel ge- Hieronder volgt één van de vele praktijk- subsidiÎerd met een prima draaipremiere- voorbeelden die Steehouwer te berde Opmerkelijk was het pleidooi van Van de geling: ƒ 1,- per 100 omwentelingen! ‘Of de bracht: Een klooster in Utrecht werd in 1580 Voorde om molens in eigendom over te Rijksdienst provinciaal molenbeleid niet kon aan een ‘projectontwikkelaar’ verkocht. dragen naar gemeenten en stichtingen, stimuleren?’, was eigenlijk de vraag, maar Volgens het archief werd het vervolgens maar dé quote van deze lezing was onge- de spreker bleek niet geheel op de hoogte gesloopt. Ter plaatste staan tegenwoordig twijfeld: ‘Er is absoluut voldoende geld voor te zijn van de verschillen per provincie… vier pandjes met verschillende gevels. Een molenrestauraties!’. (‘Die onthoud ik!’, zou bouwhistoricus viel op een bepaald mo- DHM-voorzitter de Groot gelijk na de lezing ment op dat deze alle dezelfde nokhoogte opmerken…). Bouwhistorisch onderzoek hadden. Vervolgens ging deze op onder- Van de Voorde besloot zijn lezing met de zoek uit en ontdekte dat zij alle dezelfde opmerking dat het Rijksbeleid fors gaat ver- Na de lunch was het tijd voor een luchtiger kapconstructie hadden, uit een periode anderen; er komt een monumenten- en ei- onderwerp. Niet dat ‘Bouwhistorisch onder- van voor 1580. Conclusie: dat klooster dat genaarvriendelijk systeem, dat ‘instand- zoek’ an sich nu zo’n luchtig onderwerp is, zogenaamd in 1580 gesloopt werd, be- houdingsbeleid’ zal gaan heten. Dit beleid maar als men het brengt op de wijze van staat nog, alleen zijn de gevels in de loop is gebaseerd op eenmaal restaureren en drs K.J. Steehouwer (bouwhistoricus en der eeuwen gewijzigd! daarna alleen nog onderhoud. De hoop is vice-voorzitter van de Stichting Bouwhisto- dan dat er nooit meer achterstanden zul- rie Nederland), kan men zelfs een zaal met len ontstaan. louter molenliefhebbers een half uur lang Molenbouwhistorie Oude wijn in nieuwe zakken? Woorden van boeien zonder maar één dia van een mo- een dergelijke strekking hebben we toch al len te laten zien! Hoewel zeer boeiend, kon het boven- vaker gehoord? Bouwhistorisch onderzoek dus: Wat is dat staande op een dag als vandaag natuur- eigenlijk? Feit is dat de bouwhistoricus, net lijk niets anders zijn dan een inleiding op als de bonte knaagkever, pas aan het be- een voordracht over een meer specifiek Discussie gin van de jaren ’90 de kop opstak: ‘Twee onderwerp: molenbouwhistorie. Het woord problemen voor onze monumenten?’, was daarom aan de molenbouwhistoricus Hierna was er ruimschoots gelegenheid tot vroegen monumentenbeschermers zich Nico Jurgens, die de aanwezigen op voor- het stellen van vragen en discussie. De destijds af. Nee, dat valt reuze mee, aldus hand gerust kon stellen met de medede- Groot bepleitte de overdracht van molens Steehouwer… ling ‘dat achter de gevels van de huidige aan stichtingen, boven de overdracht aan De bouwhistoricus is een doorgaans niet al molens, geen middeleeuwse molens schuil- gemeenten, omdat een molen in een te net geklede man die de geschiedenis gaan’… stichting meer leeft onder de locale bevol- van een monument onderzoekt aan de Wat voor de bouwhistorie in het algemeen king. Vanuit de zaal kwam de opmerking hand van zoeken, fotograferen, analyse- geldt, geldt ook voor de molenbouwhisto- dat sommige gemeenten een ‘uitverkoop- ren en detailleringen, vaak als voorbode rie. Zo zouden er volgens de molenliteratuur beleid’ voeren. Gemeentelijke molens wor- van een restauratie. (‘de Waarheid’) ooit twee ‘zetelkruiers’ in den steeds vaker te koop aangeboden Het is merkwaardig dat we in Nederland al Noord-Brabant hebben gestaan: Geldrop aan particulieren, hetgeen als negatief anderhalve eeuw aan monumentenzorg en Budel (Nooit Gedagt). Dia’s van het in- moet worden ervaren. De NPM (Vereniging doen, maar dat er nooit echt goed onder- terieur van (belt)molen De Deen in Luyck- van Nederlandse Particuliere Moleneigena- zoek is gedaan. Ooit, aan het eind van de gestel, lieten echter overduidelijk zien dat ren) dacht daar heel anders over: particu- negentiende eeuw deden mensen als deze molen in zijn ‘grondzeiler-tijdperk’ ook

4de jaargang 2001 nr. 1 23 Natuurlijk levert het bouwhistorisch onderzoek niet iedere bij iedere molen spectaculaire resultaten. Toch moet zo’n onderzoek bij een molen als de Concordia in Ede duidelijkheid kunnen scheppen over een aantal vragen omtrent het verleden van deze molen, terwijl de ant- woorden kunnen worden verwerkt in een restauratieplan of desnoods bewaard blijven voor de toekomst (foto JSB 1994).

Dankzij de combinatie bouw - historisch en archiefonderzoek kan men soms verrassende ont- dekkingen doen. Zonder die combinatie was bijvoorbeeld het thuisbrengen van de korenmolens van Zeilberg en Elspeet onmogelijk (zie Molenwereld 1999-11 e.v. De bonkelaar van de Zeilbergse molen was de sleutel voor het oplossen van het raadsel (foto JSB 1999). een zetelkruier moet zijn geweest. Oude den de kop op, waarop Jurgens het des- historisch onderzoek vooraf, voorkomt dit balken en sporen in het metselwerk lever- betreffende ‘molenrestant’ ging onderzoe- soort vertragingen. Ten derde: Mocht men den het bewijs. ken. Conclusie: Het vierkante houten ge- (door brand etc.) overgaan tot herbouw De doelstellingen van een molenbouwhis- bouw op een zaagschuur is zeker GEEN van een molen, dan kan bouwhistorisch torisch onderzoek zijn zeer ruim. Ook de paltrokmolen, maar in een bijgebouw trof onderzoek (vooraf) bijdragen tot een histo- molenbouwhistoricus zoekt, fotografeert, hij wel delen aan van een klein achtkantje. risch verantwoorde reconstructie van zo’n analyseert en documenteert, maar betrekt Stond dat dan vroeger op die vierkante on- molen. Jurgens roemde in dat kader het daarnaast nog meer aspecten bij zijn onderbouw? Of kwam het van elders? En van pionierswerk van Anton Sipman vlak voor derzoek. Hij wil de kennis van de geschie- waar dan eigenlijk? de afbraak van Het Jonge Schaap in Zaan- denis van de molenbouw in het algemeen Wie deze ‘molentik-terug-in-de-tijd’ een- dam. Nu, ruim een halve eeuw later, gaat en die van de rol die molens hebben gemaal te pakken heeft, kan er dagen over men deze molen herbouwen en dankzij had in de economische ontwikkeling ver- praten, of pakt - liever nog – meetlint, pen Sipman weet men precies hoe deze molen groten. Interessant was daarbij een zgn. en papier bij de hand om zelf op onder- destijds in elkaar zat! ‘immateriële getuige’: het feit dat een mo- zoek te gaan. Voor Jurgens was het tijd om Van overheidswege is het (molen)bouwhis- len nog maalt is een verrijking van diens antwoord te geven op een voor de hand torisch onderzoek recent op waarde gebouw historische ontwikkeling. De ge- liggende slotvraag: Wat kan bouwhistorisch schat: De kosten voor zo’n onderzoek zijn in dachte dat een molenbouwhistoricus dus onderzoek van molens opleveren voor de principe voor 100% subsidiabel! louter zou pleiten voor (oneindig) behoud moleneigenaar? Ten eerste: Heel veel infor- Jurgens’ bijdrage sloot de twintigste Molen- van historisch materiaal, al zou dat de wer- matie over de betreffende molen. Ten contactdag af, te meer omdat er tijdens king van de molen in de weg staan, is dus tweede: Goed inzicht in een te volgen res- de rondvraag weinig of geen ‘hete’ vraag- een misvatting. tauratieprocedure. Nog te vaak worden er stukken meer te berde werden gebracht. Een andere misvatting is dat molenbou- tijdens een molenrestauratie gebreken ge- De deelnemers konden terug blikken op whistorisch onderzoek leidt tot een ‘histori- constateerd die eerder niet opgemerkt een nuttige, informatieve en als zodanig serende’ restauratie, dat wil zeggen een waren en die tot vertraging leiden. Bouw - zeer geslaagde dag. restauratie waarbij een molen wordt ‘te- ruggerestaureerd’ in een bepaalde historische toestand. Eerder het tegendeel is waar: De molenbouwhistoricus geeft in principe geen mening over de te volgen restauratietechniek. Wel geeft hij veel informatie over de onderzochte molen en zal hij –desgevraagd – altijd advies willen geven over een restauratie. Behoud van historische bouwsporen, waardoor de geschiedenis van zo’n molen zichtbaar blijft, zal hierbij altijd belangrijk zijn. Net als bouwhistorisch onderzoek in het algemeen, staat ook molenbouwhistorisch onderzoek nog in de kinderschoenen. Jur- gens ontpopte zich tijdens zijn dialezing als een enthousiast verteller. Zo ontkrachtte hij de hypothese dat er in Veghel (N.Br.) nog een restant van een paltrokmolen zou staan. Dit ‘gerucht’ stak ruim een jaar gele-

24 4de jaargang 2001 nr. 1 Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring. Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers. De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor..... kwaliteit en deskundigheid.

Doornbosch B.V. Adorp 050-3061724 Fa. Dunning-Bremer B.V. Adorp 050-3061221 Jellema CV Birdaard 0519-332357

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440 Kistemaker & Korver VOF Middenbeemster 0299-683743 Wintels Denekamp 0541-351210

Saendijck B.V. Zaandijk 075-6285602 Groot Roessink VOF Voorst 0575-501272

Verbij Hoogmade B.V. De Gelder Favier B.V. Groot Wesseldijk B.V. Hoogmade 071-5018478 Tricht 0183-353508 Laren 0573-401671

Vaags Coppes Aalten 0543-473359 Bergharen 0487-531239

Herrewijnen VOF Spijke- nisse Bos 0181-634558 Almkerk 0183-401218 Gebr. Straver v/h M. Straver Beijk B.V. Almkerk 0183-401415 Afferden 0485-531910

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers

4de jaargang 2001 nr. 1 25 Activiteiten Najaarsvergadering Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde

Willem Roose Levendige AKG-handel tijdens de pauze.

- Veel belangstelling was er onlangs voor een Sinds hij de eerder gewraakte producten in zijn ‘Heb je de apenwereld nooit schilderwedstrijd van het blad ‘Palet’, een tijd- molenwinkel verkoopt, is zijn naamsbekendheid schrift voor amateur-kunstenaars. Abonnees gestegen en kopen de ‘Soezie-klanten’ ook veel bestudeerd?: konden molens vanuit hun optiek schilderen en molenproducten van hem zelf! ‘If you can’t beat Als het gekrakeel voorbij is, de AKG-molens waren hiervoor (in het blad, them, join them’, lijkt hier het beste advies. Een an- met foto) geselecteerd. Onlangs reikte AKG- dere molenaar, die op Internet gezocht had naar vlucht iedereen zijn eigen voorzitter Herman Schippers de prijzen uit op de ‘thuis bakken’, kwam eerder bij Soezie boom weer in!’ zgn. ‘Krea-Doebeurs’ in Utrecht (‘Je gelooft je (www.aveve.be/soezie), dan bij het AKG!… Weer ogen niet; er wordt wat afgefröbeld in Neder- een andere molenaars vatte de huidige stand land!’) van zaken nuchter samen: ‘Het komt toch op je et Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde, dat - Blijkbaar was iedereen de jaarlijkse graankeu- weg, je kunt er niet omheen’… Vandaar dat de op 20 november jl. in Hulshorst haar najaars- ringsronde vergeten, maar dat zou binnenkort AKG-molenaars besloten om op de volgende ver- Hvergadering hield, heeft sinds kort haar ei- goed worden gemaakt gadering iemand van Soezie-Baking uit te nodigen huisfilosoof, bij monde van een molenaar - Het AKG gaat met zijn tijd mee en zo gaat gen. De kritiek op het Gilde van Vrijwillige Mole- wiens naam we hier niet zullen noemen. Helaas men binnenkort ook op de digitale snelweg, al- naars, dat onlangs een advertentie van deze club heeft de huisfilosoof grotendeels gelijk: Qua gezel- leen hadden tot dusver nog maar vier mole- op de achterzijde van de Gildebrief plaatste, was ligheid kan er geen molen(aars)bijeenkomst tip- naars informatie hiervoor aangeleverd… hiermee eigenlijk verstomd. pen aan die van het AKG, maar als het op echte - De lang verwachte hygiënecode (in samen- samenwerking aankomt… ‘We zijn allemaal zo werking met het GVM) komt er zeer binnenkort dwars als een deur!’, merkte een andere mole- aan. Een drietal (blijkbaar verplichte) punten uit Gezel-molenaar naar lachend op. die code deed de wenkbrauwen van sommige molenaars wel fronsen: Zo moet er op Aan het slot van deze vergadering was het tijd elke molen een (graan)vochtmeter aanwezig voor een heuglijk moment: Twee molenaars had- EKO-molenaars zijn, moet er warm en koud stromend water den met succes het examen voor ‘Gezel-mole- aanwezig zijn en moet aangevochtigde tarwe naar’ afgelegd en aan ‘balloteur’ Hans Titulaer Goed, de vakbroeders van het AKG waren weer binnen 48 uur gemalen worden (en als het dan was de eer om de bijbehorende getuigschriften eens bijeen en nog voordat de werkelijke verga- eens twee dagen windstil wordt?…). uit te reiken: dering van start ging, kwamen de ‘EKO-mole- - Jan van Loenen maalt al jaren op de Kallen- naars’ (AKG-molenaars die meel etc. van biologi- broekermolen in Terschuur en heeft zijn zaakjes sche teelt produceren) bij elkaar om een voorstel Einde Innomill daar prima voor elkaar. Hans memoreerde het te bespreken over samenwerking, waarbij biolo- ‘leuke winkeltje tussen de teerlingen van deze gisch meel uit eigen streek gezamenlijk aan bak- De relatief jonge zusterorganisatie van het AKG, standerdmolen’. kers en particulieren gepresenteerd zou worden de Stichting Innomill, zal worden ontbonden. Het - Gerard Schoumans maalt ook al vele jaren als ‘milieubewust geteeld’, ‘streekgebonden’ etc. betrof hier een stichting die zich bezig hield (of be- met De Nieuwe Molen in Veenendaal en ook Nu heeft iedere AKG-molenaar natuurlijk zijn ei- ter: had moeten houden) met innovatieve pro- hier kon de ballotagecommissie niets anders gen streek, en zijn eigen winkel en zijn eigen uitstr- jecten die door samenwerking van molenaars concluderen dan dat het er hier prima bijstaat. aling… Bovendien: Hoeveel ambachtelijke bak- moesten leiden tot omzetverhogingen van am- ‘Wel een enorme zee van ruimte in deze grote kers zijn er nu eigenlijk nog? En zijn die eigenlijk wel bachtelijke korenmolenaars. Hoewel er wel meer- molen, ten opzichte van de Kallenbroekermo- geïnteresseerd in EKO-meel? En met die natuur- dere oorzaken zijn aan te voeren, is het toch len die we daarvoor bezochten!’, merkte Hans voedingswinkels schiet het ook al niet op… Dus vooral dat echt, nauw samenwerken van de nog op. werd voorlopig maar van dit idee afgezien. AKG-molenaars (wat dus maar niet wil lukken), dat tot de opheffing van Innomill heeft geleid. Na Wellicht kan het AKG naar aanleiding van deze een korte discussie (niet iedere AKG-molenaar uitreikingen nog een ander heuglijk feit memore- Winkelaars was immers lid van Innomill) werd besloten dat het ren: Enige jaren geleden besloot men (om de vrij forse bedrag dat Innomill nog in kas had, naar ‘vergrijzing’ tegen te gaan) om ook vrijwillige mo- Dat het zeker niet louter kommer en kwel is bij het het AKG zou gaan. Er werd opgeroepen tot het lenaars tot het AKG toe te laten. Dit hoefden dus AKG werd duidelijk bij aanvang van de echte ver- aandragen van ideeën die zouden moeten lei- geen professionals te zijn, maar het feit dat zij op gadering: Voor de vijfde maal in successie ver- den tot een omzetverhoging/promotie van de een serieuze manier graan voor consumptiedoel- scheen onlangs ‘Van Haver tot Gort’: het vereni- AKG-molenaars. einden maalden, moest voldoende zijn. Thans kan gingsorgaan dat zich sinds enige jaren volledig geconcludeerd worden dat men in deze opzet richt op de particuliere klant van de molenwinkel. goed geslaagd is. Tegelijkertijd hebben de echte Ook was er weer een nieuwe kalender, een pa- Soezie Baking professionals het niet bepaald gemakkelijk door pieren draagtas, een nieuw ontwerp bedrukte allerlei omstandigheden in de markt. Een AKG- meelzakken en een speciaal receptenboekje, sa- Een ander heikel punt dat de AKG-molenaars molenaar met een bijverdienste is tegenwoordig mengesteld door bakker en vrijwillig molenaar sinds kort niet onberoerd laat is het zgn. ‘Soezie Ba- daarom eerder regel dan uitzondering. Dat men Ruud Botterman. Een andere AKG-uitgave, het re- king’, een keten van winkels voor thuisbakkers die toch nog steeds met veel enthousiasme naar bo- ceptenboekje ‘Molens, molenaars en Broodbak- voortkomt uit de Belgische Boerenbond (Groep venvermelde vergaderingen komt en er het beste machines’ is inmiddels aan z’n vierde druk toe bin- Aveve; Soezie Baking heette eerder Aveve Food. van probeert te maken, zegt veel over de liefde nen drie jaar en is als zodanig een heuse ‘bestsel- Het had vorig jaar een omzet van 391 miljoen BEF. voor het molenaarsvak van deze molenaars. En… ler’; of men geen exemplaar naar de Koninklijke jsb). Na eerdere scepsis, bleken sommige mole- waren veel AGK-molenaars vroeger ook niet zeer Bibliotheek moest sturen… naars nu 180 graden omgeslagen. ‘Producten enthousiaste vrijwillig molenaars, die op een seri- De lopende zaken illustreerden de ‘Goede Tijden, van Soezie Baking in je assortiment opnemen, kan euze wijze graan voor consumptiedoeleinden Slechte Tijden’ van het AKG; een aanwinst zijn’, aldus een van de molenaars. maalden?…

26 4de jaargang 2001 nr. 1 De De AKG-filosoof

Gesproken door de voornoemde huisfilosoof van het AKG tijdens de rondvraag (ofwel: Is het vreemd dat de meeste AKG-molenaars sceptisch zijn over grootschalige samenwerkingsprojecten onder lei- iedere maand ding van een dikbetaalde bedrijfsadviseur?): per post thuis Een schaapherder loopt op de hei. Dan kom er een 1. Door het nemen van een abonnement. man naar hem toe die hem vraagt: ‘Als ik raad hoeveel schapen u heeft, mag ik dan een schaap mee- Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver- nemen?’. De schaapherder gaat akkoord. De man lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar pakt vervolgens zijn laptop, richt een antenne op, schriftelijk wordt opgezegd. gaat bellen en slaat aan het rekenen. Op een be- De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen paald moment zegt hij tegen de schaapherder: nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indien ‘Volgens mij heeft u precies 1533 schapen’. ‘Dat nog voorradig. klopt’, zegt de schaapherder, waarop de man een Abonnementsprijs: Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW) . dier in zijn auto stopt en wil wegrijden. ‘Wacht even’, België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW) zegt de schaapherder, ‘als ik raad wat uw beroep is, Duitsland: DM 120 mag ik het dan weer terug?’. ‘Prima’, zegt de man. Overige landen op aanvraag. ‘Nou, volgens mij bent u bedrijfsadviseur’, zegt de De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. schaapherder. ‘Dat is goed’, zegt de man, ‘maar hoe weet u dat?’. ‘Kijk’, zegt de schaapherder, ‘dat 2. Door u aan te melden als donateur. komt door drie dingen: 1. U komt mij volledig ongevraagd lastig vallen; Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij 2. U vertelt mij dingen die ik toch al wist en; een minimum-donatie van ƒ 125,-. 3. U heeft geen verstand van zaken; geef mijn hond terug!’ 3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wie u de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van het abonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger. Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden. De prijs voor een heel jaar is ƒ 100,-, voor een half jaar ƒ 50,-. Na afloop van de periode wordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd. ¢ BON

J JA1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ met ingang van ......

J JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie van ƒ ...... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaal geïnteresseerd in:......

J JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor: Naam:...... Adres:...... Postcode:...... Plaats:...... Datum van ingang:......

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters) Naam:...... Adres:...... Postcode:...... Plaats:...... Tel.:...... Fax:...... E-mail:......

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan: Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2Doorhalen wat niet van toepassing is. Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.