ISSN 2519-2388

Қазақ инновациялық гуманитарлық -заң университетінің ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета

BULLETIN of Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University

№ 4 (40), 2018 г.

Журнал 2009 жылдан бастап шығады Тоқсан сайын шығады

Журнал издается с 2009 г. Выходит ежеквартально

The magazine is published since 2009 It is published on a quartely basis Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Қазақ инновациялық гуманитарлық –заң университетінің ХАБАРШЫСЫ Журнал 2009 жылдан бастап шығарылады, шығу жиілігі – жылына 4 рет

Бас редактор: Редакциялық алқа: Құрманбаева Ш.А., саяси ғ.д. Матаева М.Х., з.ғ.д., т.ғ.к. (редакциялық алқа төрағасы) Жарықбасова К.С., тех.ғ.д. Жауапты редактор: Мамедсупиев М.Д. э.ғ.д. Қаражанов М.Д., құқық бойынша философия докторы Сейітова Ш.Б., фил.ғ.д. (PhD) Уранхаева Г.Т., саяси ғ.д. Редакциялық кеңес: Аукенов Б.М. ф.-м.ғ.к. Баетов А.Б., з.ғ.д. (Қырғыз Республикасы) Болатова К.Б., т.ғ.к. Жуков Б.М., э.ғ.д. (Краснодар қ., Ресей) Жампеисов Д.Ә., құқық бойынша философия докторы Колмогорова Л.С., псих.ғ.д., (Барнаул қ., Ресей) (PhD) Комарова В.В., з.ғ.д., (Мәскеу қ., Ресей) Ибрагимова Ф.Г. з.ғ.к. Левченко Т.П., э.ғ.д., (Сочи қ., Ресей) Ізбасарова Ф.Д., пед.ғ.к. Оторова Б.К., з.ғ.к., (Қырғыз Республикасы) Курманбаев Е.А., ф.-м.ғ.к. Пилявский В.П., э.ғ.д., тех.ғ.к., (Санкт-Петербург қ., Қайшатаева Ә.Қ., з.ғ.к. Ресей) Қыдырмолдина А.Ш., б.ғ.к. Рахметов С.М., з.ғ.д., (Астана қ., Қазақстан Майшекина Э.С., құқық бойынша философия докторы Республикасы) (PhD) Смагулов А.А., з.ғ.д., Қазақстан Республикасы Силыбаева Б.М., б.ғ.к. Парламенті Мәжілісінің депутаты Турдиева З.М., экономика бойынша философия докторы Хаджи А.Ш., ф.ғ.к.,(Конья қ., Түркия) (PhD) Чхенкели В.А., б.ғ.д., (Иркутск қ., Ресей) Түйебаев М.М., ф.ғ.к. Түлебаева К.Т., фил.ғ.к. Утебаев Э.К., з.ғ.к.

ВЕСТНИК Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета Журнал издается с 2009 года, периодичность – 4 раза в год

Главный редактор: Редакционная коллегия: Курманбаева Ш.А., д.полит.н. Матаева М.Х., д.ю.н., к.и.н., (председатель редакционной коллегии) Ответственный редактор: Жарыкбасова К.С., д.т.н. Каражанов М.Д., доктор философии по праву (PhD) Мамедсупиев М.Д., д.э.н. Редакционный совет: Сейітова Ш.Б., д.фил.н. Баетов А.Б., д.ю.н. (Кыргызская Республика) Уранхаева Г.Т., д.полит.н. Жуков Б.М., д.э.н. (г. Краснодар, Россия) Аукенов Б.М., к.ф-м.н. Колмогорова Л.С., д.псих.н. (г. Барнаул, Россия) Болатова К.Б., к.и.н Комарова В.В., д.ю.н (. Г. Москва, Россия) Жампеисов Д.А., доктор философии по праву (PhD) Левченко Т.П., д.э.н. (г. Сочи, Россия) Ибрагимова Ф.Г., к.ю.н. Оторова Б.К., к.ю.н. (Кыргызская Республика) Избасарова Ф.Д., к.пед.н. Пилявский В.П., д.э.н., к.т.н. (г.Санкт-Петербург, Россия) Кайшатаева А.К., к.ю.н. Рахметов С.М., д.ю.н., (г.Астана, Республика Казахстан) Курманбаев Е.А., ф.-м.ғ.к. Смагулов А.А., д.ю.н. депутат Мажилиса Парламента Қыдырмолдина А.Ш., к.б.н. Республики Казахстан Майшекина Э.С., доктор философии по праву (PhD) Хаджи А. Ш., к.ф.н., (г. Конья, Турция) Силыбаева Б.М., к.б.н. Чхенкели В.А., д.б.н. (г. Иркутск, Россия) Туйебаев М.М., к.ф.н. Тулебаева К.Т., к.фил.н. Турдиева З.М., доктор философии по экономике (PhD) Утебаев Э.К., к.ю.н.

2

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

BULLETIN of Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University The magazine is published since 2009, frequency of publication – 4 times a year

Executive editor: Kurmanbayeva Sh.A., Doctor of Political Sciences Editorial board: Associate editor: Matayeva M.Kh., Doctor of Juridical Sciences (сhairman of Karazhanov M.D., Doctor of Law editorial board) Editorial team: Mamedsupiev M.D., Doctor of Economic Sciences Baetov A.B., Doctor of Juridical Sciences (Kyrgyz Republic) Seitova Sh.B., Doctor of Philology Sciences Chkhenkeli V. A., Doctor of Biological Sciences (Irkutsk, Uranhaeva G.T., Doctor of Political Sciences Russia) Zharykbassova K.S., Doctor of Technical Sciences Haci A.Sh., Candidate of Philosophical Sciences (Konya, Aukenov B.M., Candidate of Physico-Mathematical Sciences Turkey) Bolatova K.B., Candidate of Historical Sciences Kolmogorova L.S., Doctor of Psychological Sciences Zhampeisov D.A., Doctor of Philosophy in Law (Barnaul, Russia) Ibragimova F.G., Candidate of Juridical Sciences Komarova V.V., Doctor of Juridical Sciences (Moscow, Izbasarova F.D., Candidate of Pedagogic Sciences Russia) Kaishatayeva A.K., Candidate of Juridical Sciences Levchenko T. P., Doctor of Economic Sciences (Sochi, Kurmanbaev E.A., Candidate of Physico-Mathematical Russia) Sciences Otorova B.K., Candidate of Juridical Sciences (Kyrgyz Kydyrmoldina A.M., Candidate of Biological Sciences Republic) Mayshekina E.S., Doctor of Philosophy in Law Pilyavsky V.P., Doctor of Economic Sciences, Candidate of Silybaeva B.M., Candidate of Biological Sciences Technical Sciences (St. Petersburg, Russiа) Tulebaeva K.T., Candidate of Philological Sciences Rakhmetov S.М., Doctor of Juridical Sciences (Astana, Turdieva Z.M., Doctor of Economic Republic of Kazakhstan) Tuyebaev M.M., Candidate of Philosophical Sciences Smagulov А.А., Doctor of Juridical Sciences, deputy of the Utebaev E.K., Candidate of Juridical Sciences Mazhilis of the Parliament of the Republic of Kazakhstan Zhukov B.M., Doctor of Economic Sciences (Krasnodar, Russiа)

Қазақстан Республикасының Зарегистрирован в Комитете It is registered in Committee of байланыс Қомитеті, связи, информатизации и communication, informatization инвестициялар және даму информации Министерства по and information of the Ministry for бойынша ақпараттандыру және инвестициям и развитию Investments and Development of ақпарат министрлігінде Республики Казахстан the Republic of Kazakhstan тіркелген Регистрационный номер: Registration number: 15109-Zh Тіркеу нөмірі: 15109-Ж 15109-Ж Date of registration: 06.02.2015. Тіркелу күні: 06.02.2015 ж. Дата регистрации: 06.02.2015 Number and date of primary Алғашқы есепке қою нөмірі г. registration: №6840-Zh., мен мерзімі: №6840-Ж., Номер и дата первичной 27.01.2006 г. 27.01.2006 ж. постановки на учет: №6840-Ж., The owner is: Educational Меншік иесі: «Қазақ 27.01.2006 г. institution «Kazakh Humanitarian инновациялық гуманитарлық- Собственник: Учреждение Juridical Innovative University» заң университеті» Білім образования «Казахский Our address: мекемесі гуманитарно-юридический Semey city, Lenin st., 11. инновационный университет» Tel: 8(7222)32-13-96. Мекен жайымыз: Наш адрес: E-mail: [email protected] Семей қ., Ленин көш. 11. г.Семей, ул. Ленина 11. Тел.: 8(7222)32-13-96. Тел.: 8(7222)32-13-96. E-mail: [email protected] E-mail: [email protected]

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысының мақалалары elibrary.ru ғылыми электрондық кітапханаға енгізілді және ғылымиметрлік базаға РҒСИ-ға (Ресейлік ғылыми сілтемелеу индексіне) 2017 ж. 13 қарашасынан №445-11/2017 шарт бойынша тіркелді.

Вестник Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета постатейно размещен в научной электронной библиотеке elibrary.ru и зарегистрирован в наукометрической базе РИНЦ (Российский индекс научного цитирования) по договору №445-11/2017 от 13 ноября 2017 г.

The Bulletin of the Kazakh Humanitarian and Legal Innovation University is article by article located in the scientific electronic library elibrary.ru and is registered in the RSCI (Russian Science Citation Index) scientific base under agreement No. 445-11 / 2017 of November 13, 2017.

3

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

МАЗМҰНЫ

ЗАҢ ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Матвеева Е.В., Украинцев И.С., Украинцева Д.А. Ресей Федерациясындағы әлеуметке негізделген коммерциялық емес ұйымдарға қатысты муниципалдық заң шығару (Кемерово облысы мысалының негізінде) ...... 8 2. Головко И.И. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің кейбір мемлекеттерінде прокурордың азаматтық сот ісіне қатысу ерекшеліктері ...... 14 3. Қанатов А.Қ. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тұлғалардың мемлекеттік қорғау өзекті аспектілеріне (заңнама мониторингі) ...... 19 4. Қаражанов М.Д., Ахметова А.Ж. Рейдерлік үшін қылмыстық жауаптылықтың кейбір сұрақтары ...... 26 5. Топчий В.В. Украинаның зияткерлік меншік құқықтарын қылмыстық-құқықтық қорғаудың тарихи дамуы ...... 31 6. Амирова М.А. Денсаулық сақтау саласын және ұлттық құқықтық сауаттылықты заңнамалық реттеу ...... 35 7. Мырзатаев Н.Д., Тастекеев К.К. Жоғары білім беру жүйесіне цифрлық технологияны енгізу, қазіргі жағдайы және даму перспективалары ...... 39 8. Нурекешов Т.К. ЕАЭО шеңберінде энергетикалық қатынастарды құқықтық реттеу ...... 46

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Зиядин С.Т., Тлемисов Ұ.Б., Тлемисова Ж.М. Аңшылық туризмді диверсификациялау ауылдық жерлердің экономикасын дамытудың тетігі ретінде ...... 52 2. Жердева О.В., Муллинова С.А. Еңбекақы төлеу бойынша есеп айырысулардың ішкі регламентінің маңыздылығын арттыру ...... 59 3. Муллинова С.А. Қазіргі жағдайдағы бағалы металдарға салынған салымдардың артықшылықтары ...... 65

ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Көкен Л., Кноль М.В. Педагогикалық ЖОО-да педагогтың ақпараттық-коммуникативтік құзыреттілігін дамытудың педагогикалық шарттары ...... 72 2. Шарипжанова А.С. Шет тілін оқыту үрдісінде студенттердің әлеуметтік-мәдени құзіреттілігін қалыптастыру ...... 76

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Долгушева Т.В., Рыбченко-Демьяненко Е.С. С.Есениннің «У белой воды» әңгімесіндегі ақ түстің символикасы ...... 81

ТАРИХ ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Григоркевич А.А., Сактаганова З.Г. Кеңес өкіметін орнату қарсаңында Қазақстандағы дене шынықтыру және спорт ...... 86

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Мерейхан Л. Мобильді оқытуда ым тілін қолдану ...... 92 2. Успанова А.И., Абишева А.А. VPN негізінде корпоративті желілерді ұйымдастыру: құру, басқару және қауіпсіздікті қамтамасыз ету...... 98

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ 1. Силыбаева Б.М., Қырықбаева Ш.Т., Ибрахимова А. Қотыр қайың өсімдігінен алынған шәрбәттің химиялық құрамын зерттеу ...... 103 2. Силыбаева Б.М., Сайлаубаева М., Еркінқызы Е. Ертіс өзенінде және оның аңғарларында жиі кездесетін су өсімдіктерінің ерекшеліктерін зерттеу ...... 107 БІЗДІҢ МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ Ауғанбаева Салима Қадырбайқызын мерейтойымен құттықтаймыз ...... 111

4 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

СОДЕРЖАНИЕ

ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Матвеева Е.В., Украинцев И.С., Украинцева Д.А. Муниципальное законодательство в отношении социально ориентированных некоммерческих организаций РФ (на примере Кемеровской области) ...... 8 2. Головко И.И. Особенности участия прокурора в гражданском процессе для дачи заключения в некоторых государствах – участниках СНГ ...... 14 3. Канатов А.К. К проблемным аспектам государственной защиты лиц, участвующих в уголовном судопроизводстве (мониторинг законодательства)...... 19 4. Қаражанов М.Д., Ахметова А.Ж. Некоторые вопросы уголовной отвественности за рейдерство ...... 26 5. Топчий В.В. Историческое развитие уголовного и юридического протекции прав интеллектуальной собственности в Украине...... 31 6. Амирова М.А. Законодательное регулирование сферы охраны здоровья и национальное правосознание35 7. Мырзатаев Н.Д., Тастекеев К.К. Внедрение цифровой технологи в системе высшего образования современное состояние и перспективы развития ...... 39 8. Нурекешов Т.К. Правовое регулирование энергетических отношений в рамках ЕАЭС ...... 46

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Зиядин С.Т., Тлемисов У.Б., Тлемисова Ж.М. Диверсификация охотничьего туризма как способ развития экономики в сельской местности ...... 52 2. Жердева О.В., Муллинова С.А. Повышение значимости внутреннего регламента расчетов по оплате труда ...... 59 3. Муллинова С.А. Преимущества вкладов в драгоценные металлы в современных условиях ...... 65

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Кокен Л., Кноль М.В. Педагогические условия развития информационно-коммуникативной компетентности педагога в педагогическом ВУЗе ...... 72 2. Шарипжанова А.С. Формирование социо-культурной компетенции студентов в процессе обучения иноязычному общению ...... 76

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Долгушева Т.В., Рыбченко-Демьяненко Е.С. Символика белого цвета в рассказе С. Есенина «У белой воды» ...... 81

ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Сактаганова З.Г., Григоркевич А.А. Физическая культура и спорт в казахстане накануне установления советской власти ...... 86

ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ 1. Мерейхан Л. Использование языка жестов мобильном обучении ...... 92 2. Успанова А.И., Абишева А.А. Организация корпоративных сетей на основе VPN: построение, управление, безопасность ...... 98 ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 1. Силыбаева Б.М., Қырықбаева Ш.Т., Ибрахимова А. Определение химического состава сиропа изготовленного из бородавчатой березы ...... 103 2. Силыбаева Б.М., Сайлаубаева М., Еркінқызы Е. Изучение особенностей водных растений часто встречающихся на реке Иртыш и его долинах ...... 107

НАШИ ЮБИЛЯРЫ Поздравляем Ауганбаеву Салиму Кадырбаевну с юбилеем ...... 111

5 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

СONTENT

JURIDICAL SCIENCES 1. Matveeva E.V., Ukraintsev I.S., Ukraintsevа D.A. The Russian local government legislation on community- focused non-profit (based on the example of Kemerovo region) ...... 8 2. Golovko I.I. Peculiarities of the participation of the prosecutor in civil proceedings for giving an opinion in some states - participants of the CIS ...... 14 3. Kanatov A.K. To the problematic aspects of state protection of persons involved in criminal proceedings (monitoring of legislation)...... 19 4. Karazhanov M.D., Akhmetova A.Zh. Some issues of criminal liability for raiding ...... 26 5. Topchiy V.V. The historical development of the criminal and legal protection of intellectual property rights in Ukraine ...... 31 6. Amirova M.A. Legislative regulation of the sphere of health protection and national legal awareness ...... 35 7. Myrzataev N.D., Tastekeev K.K. The implementation of digital technology in higher education: the current situation and development prospects ...... 39 8. Nurekeshov T.K. Legal regulation of energy relations within the EAEU ...... 46

ECONOMIC SCIENCES 1. Ziyadin S.T., Tlemissov U.B., Tlemissova Zh.M. Diversification of hunting tourism as a method of developing the economy in rural areas ...... 52 2. Zherdeva O.V., Mullinova S.A. Increase in the importance of internal regulations of calculations for compensation ...... 59 3. Mullinova S.A. Advantages of deposits to precious metals in modern conditions ...... 65

PEDAGOGICAL SCIENCES 1. Koken L., Knol M.V. Teaching conditions of the development of teacher’s informational and communicative competence in the pedagogical Higher Education Institute ...... 72 2. Sharipzhanova A.S. The formation of socio cultural competence among the students in the process of studying foreign language ...... 76

PHILOLOGICAL SCIENCES 1. Dolgusheva T.V., Rybchenko-Demyanenko E.S. The symbolism of the white color in the story S.Esenin "White water»...... 81

HISTORICAL SCIENCES 1. Grigorkevich A.A., Saktaganova Z.G. Physical culture and sport in Kazakhstan on the eve of the establishment of soviet power ...... 86

ENGINEERING SCIENCES 1. Mereikhan L. Using cellular phrases in mobile learning ...... 92 2. Uspanova A.I., Abisheva A.A. Organization of corporate networks based on VPN: building, management, security ...... 98

NATURAL SCIENCES 1. Silybaeva B.M., Kyrykbaeva Sh.T., Ibrakhimova A. Determination of the chemical composition of a syrup manufactured from harvested birch ...... 103 2. Silybaeva B.M., Sailaubayeva M. Yerkinkyzy Y. The study of the features of aquatic plants often meeting on the river and Irtysh and its valleys ...... 107

OUR ANNIVERSARIES Congratulations to Auganbaeva Salima Kadyrbaevna with the anniversary ...... 111

6 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 1 ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Матаева М.Х. – доктор юридических наук

Ведущие эксперты: Ибрагимова Ф.Г. – кандидат юридических наук Утебаев Э.К. – кандидат юридических наук Майшекина Э.С. – доктор философии по праву (PhD)

7 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 342

Матвеева Елена Викторовна доктор политических наук, Кемеровский государственный университет, г. Кемерово e-mail: [email protected] Украинцев Игорь Сергеевич аспирант Новосибирского государственного университета экономики и управления, г. Новосибирск e-mail: [email protected] Украинцева Дарья Александровна аспирант Новосибирского государственного университета экономики и управления, г. Новосибирск e-mail: [email protected]

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО В ОТНОШЕНИИ СОЦИАЛЬНО ОРИЕНТИРОВАННЫХ НЕКОММЕРЧЕСКИХ ОРГАНИЗАЦИЙ РФ (НА ПРИМЕРЕ КЕМЕРОВСКОЙ ОБЛАСТИ)

Мақалада Ресей Федерациясындағы әлеуметке бағытталған коммерциялық емес ұйымдардың қызметін федералды, аймақтық және муниципалды деңгейде заңдастыру процессі көрсетілген. Әлеуметтік салада қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдарды дамыту туралы заңнаманың негізі болып табылатын 40-ФЗ «Әлеуметке бағытталған коммерциялық емес ұйымдарды қолдау туралы Ресей Федерациясының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы» Федералдық заң қарастырылды. Кемерово облысының муниципалды заңнамасының мысалында муниципалды органдардың әлеуметке бағытталған коммерциялық емес ұйымдарды қолдау мәселесі қарастырылып, коммерциялық емес ұйымдардың әлеуметтік қызметтерді ұсынуға қатысу деңгейін тежейтін қазіргі кездегі ерекшеліктер мен мәселелер қарастырылған. Аймақтық және қалалық билік органдарының Кемерово облысының Қоғамдық палатасы мен коммерциялық емес сектор өкілдерінің жұмысына қатысты нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру туралы ұсыныстар жасалды. Түйін сөздер: аймақтық үдерістер; муниципалдық білім беру; әлеуметтік бағдарланған коммерциялық емес ұйымдар; муниципалдық бағдарламалар; коммерциялық емес ұйымдарды әлеуметтік қолдау нысандары.

В статье рассмотрен процесс законодательного оформления деятельности социально ориентированных некоммерческих организаций в Российской Федерации на федеральном, региональном и муниципальном уровнях. Рассмотрен Федеральный закон № 40-ФЗ «О внесении изменений в отдель-ные законодательные акты Рос¬сийской Федерации по вопросу поддержки социально ориентиро¬ванных некоммерческих органи¬заций», послуживший основой законодательства по вопросу развития некоммерческих организаций, оказывающих услуги в социально сфере. На примере муниципального законодательства Кемеровской области уделено внимание проблеме поддержки социально- ориентированных некоммерческих организаций со стороны муниципальных органов власти, выявлены текущие особенности и существующие проблемы, затормаживающие уровень участия некоммерческих организаций в оказании услуг в социальной сфере. Даны рекомендации по дальнейшей работе органов региональной и муниципальной власти, Общественной палаты Кемеровской области и представителей некоммерческого сектора по совершенствованию нормативно-правовой базы. Ключевые слова: региональные процессы; муниципальные образования; социально ориентированные некоммерческие организации; муниципальные программы; формы социальной поддержки некоммерческих организаций.

The article describes the process of legislative regulation of the activities of community-focused non-profit organizations in the Russian Federation at the federal, regional and local government levels. The author analyzes Federal Law 40-FZ “On Amendments to Certain Legislative Acts of the Russian Federation on the Support of Community-Based Non-Profit Organizations”, which served as the basis for legislation on the development of non-profit organizations providing services in the social sphere. The case study of the local government legislation of Kemerovo Region examines the issue of supporting of community-focused non-profit organizations by the municipal authorities and identifies current features and existing problems that hinder the expansion of non- profit organizations’ involvement in the provision of social services. The paper summarizes some recommendations on the further work of the regional and municipal authorities, the Public Chamber of Kemerovo Region and representatives of the non-profit sector to improve the regulatory framework. Keywords: regional processes; municipalities; socially oriented non-profit organizations; municipal programs; forms of social support for non-profit organizations.

Понятие социально ориентированные Федеральный закон № 40-ФЗ «О внесении некоммерческие организации было изменений в отдельные законодательные акты законодательно оформлено относительно Российской Федерации по вопросу поддержки недавно – 5 апреля 2010 г. вводится социально ориентиро¬ванных некоммерческих 8 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

организаций». С этого момента времени или нет финансовая поддержка и начинается формирование нормативно- законодательство по льготам для СО НКО. правовой базы на всех уровнях принятия Проведенный анализ законодательства 34 решений, направленной на решение целого муниципальных образований Кемеровской спектра социальных, экономических, правовых области позволил сгруппировать и др. вопросов, связанных с оказанием муниципалитеты на три уровня в зависимости поддержки социально ориентированным от степени разработанности нормативно- некоммерческим организациям (СО НКО). правовых документов, направленных на В числе перечня законодательных актов, поддержку СО НКО – высокий (муниципальные регулирующих данную группу организаций, программы по поддержке СО НКО разработаны выделим следующие: Указ Президента по всем мониторинговым показателям – города Российской Федерации от 8 августа 2016 года № Кемерово, Новокузнецк, Междуреченск), 398 "Об утверждении приоритетных средний (в муниципалитете наблюдается направлений деятельности в сфере оказания положительная динамика по общественно полезных услуг", Постановление усовершенствованию законодательной базы в Правительства Российской Федерации от 27 городах – Анжеро-Судженск, Калтан, Ленинск- октября 2016 года № 1096 "Об утверждении Кузнецкий, Мыски, Осинники, в районах – перечня общественно полезных услуг и Беловский, Гурьевский, Кемеровский, Ленинск- критериев оценки качества их оказания", Кузнецкий, Мариинский, Таштагольский), Распоряжение Правительства Российской низкий (в муниципалитете отсутствует Федерации от 8 июня 2016 г. № 1144-р "Об законодательство, направленное на поддержку утверждении плана мероприятий ("дорожной СО НКО – города Белово, Березовский, карты") "Поддержка доступа Киселевск, Краснобродский, Полысаево, негосударственных организаций к Прокопьевск, Тайга, Юрга, районы Ижморский, предоставлению услуг в социальной сфере", Крапивинский, Новокузнецкий, Прокопьевский, Комплекс мер, направленных на обеспечение Промышленовский, Тисульский, Топкинский, поэтапного доступа социально Тяжинский, Чебулинский, Юргинский, Яйский, ориентированных некоммерческих организаций, Яшкинский). осуществляющих деятельность в социальной Обобщая полученные результаты, отметим сфере, к бюджетным средствам, выделяемым на следующие выявленные особенности, исходя из предоставление социальных услуг населению, динамики оформления законодательной базы. на 2016-2020 годы, утвержденный Заместителем 1. Мониторинг нормативно-правовой базы Председателя Правительства Российской муниципалитетов Кемеровской области Федерации О.Ю. Голодец 23 мая 2016 г. № позволил выделить несколько основных видов 3468п-П44 и др. СО НКО, получающим финансовую помощь Авторами статьи в августе 2018 г. было (субсидии и гранты) со стороны проведено региональное исследование в рамках муниципалитетов. При этом деятельность самих Президентского гранта для НКО «Потенциал некоммерческих организаций во многом НКО на развитие Кузбасса», направленное на зависит от социально-демографических и изучение тенденций развития муниципального экономических условий развития законодательства Кемеровской области в сфере муниципальных образований (проживание поддержки социально-ориентированных этнических групп – коренных малочисленных некоммерческих организаций [1,2]. В ходе народов, опыт деятельности гражданских проведенного исследования анализировались инициатив и организаций, бюджет нормативно-правовые акты, представленные на муниципалитета). Отметим также, что официальных сайтах органов муниципальной доминирование одного или нескольких власти, а также сбор необходимой информации нижеперечисленных видов некоммерческих осуществлялся путем направления организаций и общественных движений официальных запросов муниципальным предопределяет формирующуюся специфику образованиям. При проведении исследования муниципального законодательства. учитывались следующие критерии – наличие 2. Одной из форм нормативно-правовых муниципальных программ по поддержке СО актов, получившей развитие в ряде НКО, наличие нормативно-правовых актов по муниципалитетов (Кемерово, Новокузнецк, передаче имущества СО НКО, предусмотрена Междуреченск, Беловский район, Кемеровский

9 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

район, Новокузнецкий район и др.), стали конкретных СО НКО, занимающимися решение постановления «Об утверждении комплексного этнических и культурных вопросов, плана мероприятий по обеспечению поэтапного относящиеся по направленности своей доступа социально ориентированных деятельности к культурно-национальным некоммерческих организаций, осуществляющих автономиям. Нередким явлением становится деятельность в социальной сфере, к бюджетным компенсирование отсутствия профильных средствам, выделяемым на предоставление постановлений по поддержке СО НКО социальных услуг населению». Данный принятием муниципальных программ по нормативно-правовой акт в последующем поддержке малого и среднего явился основной по дальнейшему предпринимательства. совершенствованию нормативно-правовой базы В отдельных муниципалитетах на базе уже в вопросах предоставления субсидий и других действующих документов (или при полном форм поддержки СО НКО. В частности, в отсутствии нормативно-правовых документов) Кемерово на основе принятого в 2017 году принимаются постановления о ведомственных Постановление Администрации г. Кемерово от целевых программах по поддержке 21 декабря 2017 года N 3260 «Об утверждении определенных СО НКО (например, комплексного плана мероприятий по Постановлением администрации Мысковского обеспечению поэтапного доступа социально городского округа от 22.08.2017 №1678 ориентированных некоммерческих организаций, утверждена ведомственная целевая программа осуществляющих деятельность в социальной «Социальная поддержка общественной сфере, к бюджетным средствам, выделяемым на организации «Совет ветеранов (пенсионеров) предоставление социальных услуг населению войны, труда, вооруженных сил и города Кемерово, использованию различных правоохранительных органов» на 2018 год). форм поддержки деятельности социально 4. Постепенное развитие получает ориентированных некоммерческих организаций практика создания координационных советов на 2018 - 2020 годы» в 2018 году утверждаются муниципальных образованиях по два новых документа – Постановление взаимодействию с СО НКО. В 2018 году администрации г. Кемерово от 31.05.2018 Постановлением администрации г. Кемерово от №1134 «Об утверждении Порядка и условий 17.07.2018 № 1388 «Об координационном предоставления социально ориентированным совете по взаимодействию с социально некоммерческим организациям – поставщикам ориентированными некоммерческими услуг в сфере культуры, спорта и молодежной организациями города Кемерово». В Юрге политики субсидий из бюджета города Постановлением администрации города Юрги Кемерово» и Постановление администрации г. создан консультативный совет по делам Кемерово от 17.07.2018 №1509 «Об национальностей при Главе города Юрги. утверждении Порядка предоставления субсидий 5. Одной из самых распространённых некоммерческим организациям, не форм поддержки СО НКО в муниципалитетах являющимися государственными Кемеровской области на сегодняшний день (муниципальными) учреждениями». выступает имущественная поддержка, т. к. это 3. При этом более частым явлением не требует принятие отдельного нормативно- становится регламентация вопросов поддержки правового акта и некоммерческие организации НКО со стороны муниципальных образований могут получать в пользование имущество на не через постановления, а путем принятия общих основаниях на условиях аренды. Так, отдельного раздела в рамках реализуемых например, в Мысковском городском округе программ по социальной поддержке населения таким документом является Постановление (например, муниципальная программа администрации Мысковского городского округа «Социальная поддержка населения от 6.07.2010 г. №1199 «О передаче нежилого Киселевского городского округа» на 2017-2020 помещения в безвозмездное пользование» годы»). При этом четко прописывается перечень (организация «Совет ветеранов (пенсионеров) организаций – получателей финансирования от войны, труда, вооруженных сил и муниципалитета через систему субсидий, правоохранительных органов»). грантов и др. форм поддержки. На середину августа 2018 года только 14 Наряду с этим получила распространение муниципалитетов имеют нормативно-правовые практика регламентации деятельности акты, регламентирующие процесс

10 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

предоставления муниципального имущества органов»). муниципального образования социально - оказание финансовой поддержки ориентированным некоммерческим организациям – победителям конкурсов. организациям во владение и (или) пользование - отсутствие практики финансирования СО на долгосрочной основе (в отдельных случаях НКО в силу отсутствия некоммерческих прописывается срок передачи имущества для организаций на территории муниципального определённой организации). образования и/или сложности с финансирование Кроме того, передача имущества СО НКО подобных программ в силу высокодотационости может выражаться в двух формах на бессрочной муниципалитета. основе и на определенный период времени. Практика оказания финансовой поддержки Например, в Ленинск-Кузнецком городском находит применение в 18 муниципалитетах, в округе в безвозмездное бессрочное пользование числе которых Анжеро-Судженский городской передано имущество двум организациям – округ, Беловский городской округ, Березовский Общероссийской организации «Российское городской округ, Кемеровский городской округ, общество Красного Креста» и Общероссийской Киселевский городской округ, Краснобродский общественной организации инвалидов городской округ, Ленинск-Кузнецкий городской «Всероссийского Трудового Красного Знамени округ, Междуреченский городской округ и др. общество слепых». В тоже время на Наибольшее применение находит практика ограниченный период времени с 1.01.2018 по выделения субсидий социально 30.11.2018 года передано в безвозмездное ориентированным некоммерческим пользование имущество для Ленинск-Кузнецкой организациям (компенсация затрат на оплату городской общественной организации труда сотрудников организаций, оплату «Городской Совет женщин» и Ленинск- коммунальных услуг и т. д.). Только два Кузнецкому городскому отделению муниципалитета (Беловский район и Всероссийской общественной организации Мысковский городской округ) получали ветеранов (пенсионеров) войны, труда, поддержку через систему грантовой помощи. Вооруженных Сил и правоохранительных Обобщая полученные результаты в ходе органов. проведенного мониторинга нормативно- Два муниципалитета (Березовский городской правовых актов в вопросах поддержки округ и Полысаевский городской округ) социально ориентированных некоммерческих разработали проекты соответствующих организаций, отметим, что муниципальные нормативно-правовых актов, но они пока образования Кемеровской области находятся находятся в стадии согласования. только вначале пути формирования 6. Менее распространенной формой законодательства в вопросах поддержки СО поддержки в рамках муниципального НКО. Наиболее заметные результаты в законодательства в вопросе форм поддержки разработке нормативно-правовых актах СО НКО являются нормативно-правовые акты, достигнуты Кемеровском городском округе, направленные на финансовую поддержку. Новокузнецком городском округе и Отметим несколько видов финансовой Междуреченском городском округе. В тоже поддержки, практикуемой муниципальными самое время поддержка муниципалитетами СО образованиями. НКО исчерпывается сегодня в лучшем случае - Постановления администраций оказанием финансовой и имущественной муниципалитетов об утверждении Порядка помощи. Остаются практически без внимания предоставления субсидий НКО. вопросы, связанные с целым перечнем льгот, - Постановления администраций крайне востребованных в повседневной работе муниципалитетов об утверждении порядка и НКО. В частности, это предоставление условий предоставления субсидий СО НКО – социально ориентированным некоммерческим поставщикам услуг в сфере культуры, спорта и организациям льгот по уплате налогов и сборов молодежной политики. в соответствии с законодательством о налогах и - выдача грантов СО НКО (например, в 2018 сборах, оказание консультативной и г. администрацией Мысковского городского информационной поддержки, поддержка в округа выдан грант в сумме 60 тыс. руб. области подготовки, переподготовки и «Совету ветеранов (пенсионеров) войны, труда, повышения квалификации работников и вооруженных сил и правоохранительных добровольцев социально ориентированных

11 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

некоммерческих организаций. наибольшим потенциалом дальнейшего роста Наиболее сложная ситуация сложилась в (Калмыкия, Карачаево-Черкесская Республика, муниципалитетах, где нет никах нормативно- Курганская область, Марий Эл, Саратовская правовых актов и главное отсутствует проекты область, Северная Осетия-Алания, Тыва и таких законов (Тайгинский городской округ, Чукотский автономный округ) [4,5]. Как видим, Юргинский городской округ, Ижморский район, Кемеровская область относится к группе Тисульский район, Тяжинский район, регионов, делающих только первые шаги в Чебулинский район, Юргинский район, Яйский развитии некоммерческих организаций. район). Главная причина такой ситуации – Подводя итог, отметим, что в Кемеровской отсутствие в муниципалитетах области как и во многих других регионах зарегистрированных НКО. Российской Федерации необходимо продолжить Подтверждением начального этапа развития совместную работу органов региональной и законодательства в отношении поддержки муниципальной власти, региональных социально ориентированных НКО со стороны Общественных палат и представителей органов местного самоуправления, а также некоммерческого сектора по дальнейшей весьма незначительный уровень участия НКО в работе, направленной на совершенствование оказании услуг в социальной сфере в нормативно-правовой базы применительно к Кемеровской области является составленный работе социально ориентированных НКО. Министерством экономического развития РФ Одной из площадок такой деятельности может рейтинг и озвученный 3 ноября 2018 г. в выступать работа региональных ресурсных Татарстане на форуме «Сообщество» [3]. центров. В Кемеровской области такой Согласно рейтингу регионы РФ были разделены организацией является Кемеровская на четыре группы: регионы-лидеры (Республика региональная общественная организация Башкортостан, Москва, Новгородская область, «Ресурсный центр поддержки общественных Омская область, Республика Саха (Якутия), инициатив», осуществляющая Севастополь, Республика Татарстан и др.), информационную поддержку социально регионы со средним уровнем результатов ориентированных НКО и функции «связующего (Архангельская, Белгородская, Мурманская звена» между властью, общественниками и области, Новосибирская, Оренбургская, Санкт- бизнесом. При ее непосредственном участии Петербург, Тамбовская, Томская и др.), систематически проводятся встречи, субъекты, делающие только первые шаги к конференции, «круглые столы», одним из успеху (Адыгея, Алтай, Брянская область, которых стала конференция при поддержке Дагестан, Забайкальский край, Кемеровская, Общественной палаты Кемеровской области Кировская области, Краснодарский край, «Гражданское общество и НКО: новые вызовы Курская, Тверская, Челябинская области, и тенденции развития» [6]. Чеченская Республика и др.) и регионы с

Список использованной литературы 1. Матвеева Е. В., Украинцев И. С. Критерии и оценка эффективности работы института муниципальной власти в Кемеровской области (по результатам регионального исследования) / Инновационное развитие муниципальных образований: материалы V Международной научно-практической конференции; отв. редактор К. И. Галынис. Чита, 2017. – С. 120-125. 2. Матвеева Е. В., Митин А. А., Алагоз А. В. Институт общественного контроля в региональном политическом пространстве: современное состояние и перспективы развития // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. – 2018. – № 43. – С. 191-202. 3. НКО на рынке социальных услуг: обнародован рейтинг регионов. 3.11.2018. URL: https://oprf.ru/press/news/2018/newsitem/47189 (дата обращения: 4.11.2018). 4. Татарстан лидирует среди регионов по активности социально ориентированных НКО. 3.11.2018. URL: https://www.tatar- inform.ru/news/2018/11/03/632173/ (дата обращения: 4.11.2018). 5. Самарская область поделилась лучшими практиками по развитию социально ориентированных некоммерческих организаций. 2.11.2018. URL: http://www.niasam.ru/Obschestvo/Samarskaya-oblast-podelilas-luchshimi-praktikami-po-razvitiyu- sotsialno-orientirovannyh-nekommercheskih-organizatsij119773.html (дата обращения: 4.11.2018). 6. Гражданское общество и НКО Кузбасса: новые вызовы и тенденции развития. 26.12.2016. URL: https://www.oprf.ru/about/interaction/region_chambers/431/2289/newsitem/37900 (дата обращения: 4.11.2018).

12 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Матвеева Елена Викторовна Лауазымы: саяси ғылымдарының докторы, Философия және қоғамдық ғылымдар кафедрасының профессоры, Кемерово мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 650000, Ресей Федерациясы, Кемерово қ., Қазан 50 жыл к-сі, 22-25 Ұялы. тел: +7 9832526923 Украинцев Игорь Сергеевич Лауазымы: Новосібір мемлекеттік экономика және басқару университетінің аспиранты Пошталық мекен-жайы: 650000, Ресей Федерациясы, Кемерово қ., Қазан 50 жыл к-сі, 22-25 Ұялы. тел: +7 9831246996 Украинцева Дарья Александровна Лауазымы: аспиранты Новосібір мемлекеттік экономика және басқару университетінің Пошталық мекен-жайы: 650000, Ресей Федерациясы, Кемерово қ., Қазан 50 жыл к-сі, 22-25 Ұялы. тел: +7 9130048879 Ресей Федерациясындағы әлеуметке негізделген коммерциялық емес ұйымдарға қатысты муниципалдық заң шығару (Кемерово облысы мысалының негізінде)

Матвеева Елена Викторовна Должность: доктор политических наук, профессор кафедры философии и общественных наук, Кемеровский государственный университет Почтовый адрес: 650000, Российская Федерация, г. Кемерово, ул. 50 лет Октября 22-25 сот. тел: +7 9832526923 Украинцев Игорь Сергеевич Должность: аспирант Новосибирского государственного университета экономики и управления Почтовый адрес: 630112, Российская Федерация, Новосибирск, ул. Селезнева 33-135 сот. тел: +7 9831246996 Украинцева Дарья Александровна Должность: аспирант Новосибирского государственного университета экономики и управления Почтовый адрес: 630112, Российская Федерация, Новосибирск, ул. Селезнева 33-135 сот. тел: +7 9130048879 Муниципальное законодательство в отношении социально ориентированных некоммерческих организаций РФ (на примере Кемеровской области)

Matveeva Elena Viktorovna Position: Doctor of political Sciences, Professor of philosophy and social Sciences, Kemerovo state University Mailing address: 650000, Russian Federation, Kemerovo, 50 years of October St. 22-25 Mob.phone: +7 9832526923 Ukraintsev Igor Sergeevich Position: post-graduate student of Novosibirsk state University of Economics and management Mailing address: 630112, Russia, Novosibirsk, Selezneva St. 33-135 Mob.phone: +7 9831246996 Ukraintsevа Daria Alexandrovna Position: post-graduate student of Novosibirsk state University of Economics and management Mailing address: 630112, Russia, Novosibirsk, Selezneva St. 33-135 Mob.phone: +7 913004887 The Russian local government legislation on community-focused non-profit (based on the example of Kemerovo region)

13 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 347.963

Головко Ирина Ивановна кандидат юридических наук, Санкт-Петербургский юридический институт (филиал) Университета прокуратуры Российской Федерации, г. Санкт-Петербург e-mail: [email protected]

ОСОБЕННОСТИ УЧАСТИЯ ПРОКУРОРА В ГРАЖДАНСКОМ ПРОЦЕССЕ ДЛЯ ДАЧИ ЗАКЛЮЧЕНИЯ В НЕКОТОРЫХ ГОСУДАРСТВАХ–УЧАСТНИКАХ СНГ

Мақалада ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің (Белоруссия, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы) кейбір мемлекеттерінде прокурордың азаматтық сот ісін жүргізудегі қатысуын нормативтік реттеу туралы зерттеудің нәтижелері келтірілген. Бұл елдерде прокурор іс жүргізудің кез келген сатысында пікір айту үшін араласуға құқылы екендігі анықталды, бірақ осы санаттағы істердің көлемі бірдей емес. Сондай-ақ іс бойынша мақсаттар мен прокурордың ісіне қатысу үшін негіздер әртүрлі, тіпті сот бастамасына нұсқайды. Қорытындыланды, бұл заңда «прокурордың қорытындысы» ұғымының анықтамасы жоқ, оның құрылымы мен мазмұнын анықтаған жоқ. Қазақстан Республикасында прокурордың қорытындысының жазбаша нысаны. Шетелдік нормативтік-құқықтық актілерді зерделеу нәтижесінде прокурордың Ресей Федерациясының соттарында істерді қарауға қатысуын реттейтін нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру бойынша шаралар ұсынылады. Түйін сөздер: азаматтық іс жүргізу, прокурор, тұтқындау, қорытынды, қатысу формасы, қорытынды формасы, прокурордың пікірі.

В статье представлены результаты исследования нормативного регулирования участия прокурора в гражданском судопроизводстве для дачи заключения в некоторых государствах-участниках СНГ (Республика Беларусь, Республика Казахстан, Кыргызская Республика, Российская Федерация). Установлено, что в указанных странах прокурор наделен правом вступить в дело для дачи заключения на любой стадии судопроизводства, однако объем дел данной категории не одинаков. Также различны цели вступления в дело и основания участия в деле прокурора, вплоть до указания на инициативу суда. Сделан вывод о том, что законодатель не указывает определение понятия «заключение прокурора», не определяет его структуру и содержание. В Республике Казахстан нормативно установлена письменная форма заключения прокурора. В результате исследования зарубежных нормативных правовых актов предлагаются меры по совершенствованию нормативных правовых актов, регламентирующих участие прокурора в рассмотрении дел судами, в Российской Федерации. Ключевые слова: гражданское судопроизводство, прокурор, вступление в дело, заключение, форма участия, форма заключения, мнение прокурора.

The article presents the results of a study of the normative regulation of the participation of the prosecutor in civil proceedings for giving an opinion in some CIS member states (Belarus, Republic of Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Russian Federation). It has been established that in these countries the prosecutor has the right to intervene in order to give an opinion at any stage of the proceedings, but the volume of cases in this category is not the same. Also different are the objectives of the case and the grounds for participation in the case of the prosecutor, even pointing to the initiative of the court. It is concluded that the legislator does not specify the definition of the concept “conclusion of the prosecutor”, does not define its structure and content. In the Republic of Kazakhstan, the written form of the conclusion of the prosecutor. As a result of the study of foreign regulatory legal acts, measures are proposed to improve the regulatory legal acts regulating the participation of the prosecutor in the consideration of cases by the courts in the Russian Federation. Keywords: civil proceedings, prosecutor, interception, conclusion, form of participation, form of conclusion, opinion of the prosecutor.

Вопросам деятельности прокуроров Федерации. государств – участников СНГ в гражданском 1. Цели участия прокурора в рассмотрении судопроизводстве уделялось внимание ученых в дел судами. области гражданского судопроизводства и Согласно ст. 125 Конституции Республики прокурорской деятельности [1; 2]. Однако Беларусь [3], ст. 23 ГПК РБ [4], ст.ст. 4, 26 особенности правового регулирования участия Закона «О прокуратуре Республики Беларусь» прокурора в деле для дачи заключения как [5] прокуратура осуществляет надзор за отдельной формы участия в судопроизводстве законностью, обоснованностью решений по не нашли глубокого исследования, в том числе в гражданским делам и за соблюдением сравнительно-правовом аспекте. Рассмотрим законодательства при их исполнении. специфику участия прокурора в деле для дачи Статьей 83 Конституции Республики заключения на примере законодательства Казахстан [6] на органы прокуратуры возложена Республики Беларусь, Республики Казахстан, обязанность по осуществлению высшего Кыргызской Республики и Российской надзора от имени государства за точным и 14 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

единообразным применением законов. Статья 5 ограничении или о лишении родительских прав, Закона Республики Казахстан «О прокуратуре» а также о восстановлении в родительских [7] устанавливает в качестве направления правах п. 2 ст. 70, п. 2 ст. 72, п. 4 ст. 73 прокурорского надзора высший надзор за Семейного кодекса РФ [14]). законностью судебных актов, вступивших в 3. Случаи обязательного участия законную силу; исполнительного производства. прокурора в деле. Извещение судом прокурора. Конституция Кыргызской Республики [8] в В Республике Беларусь участие прокурора в п. 4 ст. 104, Закон «О прокуратуре Кыргызской разбирательстве гражданского дела обязательно Республики» [9] в ч. 2 ст. 3 устанавливают, что в случаях, когда дело возбуждено по заявлению прокурор участвует в рассмотрении дел судами прокурора, а также когда необходимость в установленных законом случаях; прокурор - участия прокурора в данном деле признана лицо, участвующее в деле (п. 7 ст. 2, ст. 36 ГПК судом; в иных случаях, предусмотренных ГПК КР [10]). РБ и другими актами законодательства. В этих Федеральный закон «О прокуратуре случаях суд обязан заранее известить прокурора Российской Федерации» [11] в п. 3 ст. 1 одной о времени и месте рассмотрения дела (ст. 83 из функций прокуратуры определил участие в ГПК РБ). рассмотрении дел судами, в этой сфере В Республике Казахстан участие прокурора в прокуроры не наделены надзорными гражданском судопроизводстве обязательно по полномочиями. делам, затрагивающим интересы государства, 2. Поводы и основания вступления когда требуется защита общественных прокурора в дело. интересов или граждан, которые В Республике Беларусь прокурор является самостоятельно не могут себя защищать, а участником гражданского судопроизводства также когда необходимость участия прокурора (ст.ст. 54, 81 ГПК РБ), вступает в дело для дачи признана судом. Указанные полномочия заключения на любой его стадии, если этого прокурора обеспечиваются путем требуют интересы государства, а также защита своевременного извещения судом обо всех прав и охраняемых законом интересов граждан. назначенных к рассмотрению делах путем Закон «О прокуратуре Кыргызской размещения соответствующей информации на Республики» в ч. 3 ст. 40 определяет, что интернет-ресурсе суда (ч. 2 ст. 54 ГПК РК). прокурор в соответствии с процессуальным В Кыргызской Республике прокурор законодательством вправе вступить в дело в вступает в процесс в случаях, указанных в любой стадии процесса, если этого требует законе (ч. 4 ст. 48 ГПК КР). Например, ГПК КР защита прав граждан и охраняемых законом предусматривает обязательное участие интересов общества или государства. Часть 1 ст. прокурора в делах особого производства. В силу 48 ГПК Кыргызской Республики наделяет ч. 5 ст. 48 ГПК КР неявка прокурора, прокурора правом вступить в дело, если этого извещенного о времени и месте рассмотрения требует охрана прав, свобод и охраняемых дела, не является препятствием к рассмотрению законом интересов граждан, государственных дела, кроме случаев, когда законом или общественных интересов. предусмотрено обязательное участие В силу ч. 2 ст. 54 ГПК Республики Казахстан прокурора. В этих случаях суд откладывает [12] прокурор вправе вступить в процесс для судебное разбирательство. дачи заключения по делу в целях В России неявка в судебное заседание осуществления обязанностей, предусмотренных надлежащим образом извещенного о времени и Кодексом. месте судебного заседания прокурора, Вступление прокурора в начатое судом по вступающего в судебный процесс в целях дачи инициативе иных лиц гражданское дело заключения по делу, не препятствует предусмотрено в случаях, указанных в ч. 3 ст. проведению судебного разбирательства (ч. 3 ст. 45 ГПК РФ [13] (по делам о выселении, о 45 ГПК РФ). Однако в определении восстановлении на работе, о возмещении вреда, Конституционного Суда РФ от 19.12.2017 № причиненного жизни или здоровью), а также в 3027-О «Об отказе в принятии к рассмотрению иных случаях, предусмотренных ГПК РФ и жалобы гражданина Рейнера Сергея Ивановича другими федеральными законами, в целях на нарушение его конституционных прав рядом осуществления возложенных на него положений Гражданского процессуального полномочий (в семейных отношениях - об кодекса Российской Федерации и Гражданского

15 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

кодекса Российской Федерации» в п. 2.2 соблюдать требования, установленные ст. 35 указывает, что в соответствии со ст. 34 ГПК РФ ГПК РФ, вправе оспорить акты суда в прокурор отнесен к лицам, участвующим в деле, апелляционном, кассационном и надзорном а при вступлении в дело для дачи заключения, в порядке в случае, если должен был участвовать целях осуществления возложенных на него в рассмотрении дела. У прокурора нет полномочий, наряду с иными лицами, полномочия истребовать из суда дело для участвующими в деле, в силу ст. 153 ГПК РФ изучения. подлежит извещению о времени и месте Необходимо отметить, что нормативных рассмотрения дела. правовых актах определение понятия 4. Права и обязанности прокурора, «заключение» не содержится. В научных вступившего в дело для дачи заключения. публикациях приводятся следующие В Республике Беларусь прокурор, определения понятия «заключение прокурора»: участвующий в деле, имеет права и несет это мотивированное мнение о том, как должно обязанности, предусмотренные ст. 56 ГПК РК. быть разрешено дело с учетом обстоятельств, Прокурор высказывает мнение по вопросам, установленных исследованными в судебном возникающим во время разбирательства дела, и заседании доказательствами и в соответствии с по существу дела в целом, а также совершает действующим материальным процессуальные действия, предусмотренные законодательством [15,с. 15]; официальное ГПК (ст. 84 ГПК РБ). Прокурор вправе решение компетентного органа по конкретному принести апелляционный протест независимо от гражданскому делу, содержащее участия в рассмотрении дела, истребовать из государственно-властное веление, выраженное в суда гражданское дело для разрешения вопроса письменной (устной) форме и направленное на о наличии оснований для принесения протеста в индивидуальное регулирование общественных порядке надзора и опротестовать вступившее в отношений [16]. Представляется силу решение суда в надзорном порядке и целесообразным уточнить высказанные позиции приостановить его исполнение до окончания и указать, что заключением прокурора в суде производства в порядке надзора (статьи 399, первой инстанции является мнение 437, 439 ГПК РБ). участвующего в рассмотрении дела Закон «О прокуратуре Кыргызской уполномоченного государственного органа Республики» в ч. 2 ст. 3, а также ст.ст. 20, 28, 40, (прокуратуры) о разрешении заявленных 41, ч. 2 ст. 323, ч. 2 ст. 352 ГПК КР установили, требований, о применении норм материального что прокурор в соответствии с процессуальным и процессуального права на основании законодательством участвует в рассмотрении установленных при рассмотрении дела дел судами, вносит в апелляционном, обстоятельств и представленных доказательств. кассационном и надзорном порядке В связи с отсутствием положений изученного представления. Прокурор не вправе истребовать законодательства стран СНГ о содержании из суда дело для изучения. заключения прокурора полагаем, что этот В Республике Казахстан прокурор вопрос заслуживает внимания и отдельного запрашивает из суда гражданские дела, по изучения с целью формирования предложений о которым судебные акты вступили в законную составляющих элементах заключения силу, изучает законность принятых актов и при прокурора. наличии оснований опротестовывает их и пр. Отметим, что в результате изучения (ст. 13 Закона РК «О прокуратуре»). Прокурор, процессуальных нормативных правовых актов вступивший в процесс в порядке, государств СНГ установлено, что только ГПК предусмотренном ч. 2 ст. 54 ГПК РК, дает Республики Казахстан устанавливает письменное заключение по существу спора, обязательную письменную форму заключения которое приобщается к материалам прокурора по делу, с которым он выступает в гражданского дела (ст. 219 ГПК РК). Прокурор судебном заседании. В этом случае, на наш приносит протест на несоответствующие закону взгляд, содержание заключения прокурора судебные акты в пределах своей компетенции будет передано максимально точно и полно, независимо от участия в рассмотрении дела (ч. 2 даже если в протоколе будут допущены ст. 30, ст.ст. 31, 32 Закона «О прокуратуре»). некоторые неточности. В России прокурор как лицо, участвующее в Заслуживает упоминания такое важное деле, наделен общими правами и обязан положение во всех изученных ГПК как

16 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

требование об обязательном участии прокурора этом случае прокурор не имеет возможности в делах (как правило, в случаях, защитить права граждан в полной мере и предусмотренных законом или по искам способствовать выяснению всех обстоятельств прокурора). дела для принятия законного и обоснованного В законодательстве Республики Беларусь, решения. Республики Казахстан предусмотрено, что О целях вступления в дело: Республика решение о вступлении прокурора в дело может Беларусь, Кыргызская Республика – защита быть принято судом. В связи с этим уместно прав граждан, интересов государства и отметить, что такой подход может привести к общественных; Республика Казахстан – вмешательству одного органа государства в осуществление обязанностей, предусмотренных деятельность другого независимого от него законом; в России – в целях осуществления органа государства; усмотрение суда может возложенных на прокурора полномочий. быть необъективным в силу отсутствия точных Полагаем, что формулировки целей участия критериев необходимости участия прокурора в прокурора в рассмотрении дел судами, не деле. ограничивающиеся только защитой прав и В качестве положительной черты надлежит интересов иных лиц, в большей степени отметить указание в ГПК стран СНГ на отражают цели участия прокурора в необходимость извещения судом прокурора о гражданском судопроизводстве. Ведь это не деле, в котором он должен участвовать для дачи только защита прав и интересов иных лиц, но и заключения. активное содействие в вынесении законного и Имеет существенное значение для обоснованного решения, законность и обеспечения законности при рассмотрении дела обоснованность постановления суда и вынесении решения то, что в Кыргызской (незаконное постановление должно быть Республике неявка прокурора, который должен оспорено прокурором), предупреждение дать заключение по делу, влечет отложение правонарушений, устранение причин и условий рассмотрения дела. В то же время заслуживает нарушений и пр. критики правило, закрепленное в ч. 3 ст. 45 ГПК В результате проведенного сравнительно- РФ о том, что неявка прокурора, извещенного о правого исследования надлежит отметить, что времени и месте рассмотрения дела, которое в законодательство Российской Федерации об силу закона подлежит рассмотрению с его участии прокурора в рассмотрении дел судами в обязательным участием, не является форме дачи заключения по сравнению с препятствием к разбирательству дела. Это законодательством иных государств – положение не соответствует существу участников СНГ не вполне совершенно и правозащитной деятельности прокурора, ведь в нуждается в изменениях.

Список использованной литературы 1. Головко И. И. Прокурор в гражданском судопроизводстве по делам о защите трудовых прав и свобод работников в государствах СНГ // Евразийский юридический журнал. - 2014. № 9 (76). - С. 35-39. 2. Гришин А. В. Защита прокурором в порядке гражданского судопроизводства прав несовершеннолетних в странах СНГ // Современное право. - 2007. № 10. - С. 109-112. 3. http://www.base.spinform.ru. Конституция Республики Беларусь от 15.03.1994 № 2875 – XII. 4. http://www.base.spinform.ru. Гражданский процессуальный кодекс Республики Беларусь от 11.01.1999 №238-З. 5. http://www.base.spinform.ru. О прокуратуре Республики Беларусь: Закон Республики Беларусь от 08.05.2007 № 220-З. 6. http://online.zakon.kz. Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995. 7. http://online.zakon.kz. Закон Республики Казахстан от 30.06.2017 № 81-VI «О прокуратуре». 8. http://www.base.spinform.ru. Конституция Кыргызской Республики от 27.06.2010. 9. http://cbd.minjust.gov.kg. Закон «О прокуратуре Кыргызской Республики» от 17.07.2009 № 224. 10. http://cbd.minjust.gov.kg. Гражданский процессуальный кодекс Кыргызской Республики от 25.01.2017 № 14. 11. http://www.consultant.ru. Федеральный закон «О прокуратуре Российской Федерации» от 17.01.1992 № 2202-1. 12. http://www.base.spinform.ru. Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан от 31.10.2015 № 377-V. 13. http://www.consultant.ru. «Гражданский процессуальный кодекс Российской Федерации» от 14.11.2002 № 138-ФЗ. 14. http://www.consultant.ru. «Семейный кодекс Российской Федерации» от 29.12.1995 № 223-ФЗ. 15. Аликов В. Р. Развитие законодательства об участии прокурора в гражданском процессе России XVIII - XX веков: автореф. дис. … канд. юрид. наук. - М., 2001. - 23 с. 16. Исаенкова О. В., Григорьев А. Н. Участие прокурора в исковом производстве // Арбитражный и гражданский процесс. - 2008. № 3. - С. 6-11.

17 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Головко Ирина Ивановна Лауазымы: заң ғылымдарының кандидаты, доцент, прокурорлық қадағалау департаментінің доценті және прокурордың қылмыстық, азаматтық және арбитраждық іс-әрекеттерге қатысуы, РФ Прокуратурасының Санкт-Петербург заң институты (филиалы) Санкт-Петербург, Ресей. Пошталық мекен-жайы: 191104 Санкт-Петербург, Литейный даңғылы, 44 Ұялы тел. 8911 722 57 79 ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің кейбір мемлекеттерінде прокурордың азаматтық сот ісіне қатысу ерекшеліктері

Головко Ирина Ивановна Должность: кандидат юридических наук, доцент, доцент кафедры прокурорского надзора и участия прокурора в рассмотрении уголовных, гражданских и арбитражных дел, Санкт-Петербургский юридический институт (филиал) Университета прокуратуры Российской Федерации, г. Санкт-Петербург, Россия. Почтовый адрес: 191104 г. Санкт-Петербург, Литейный проспект, 44 сот. тел. 8911 722 57 79 Особенности участия прокурора в гражданском процессе для дачи заключения в некоторых государствах – участниках СНГ

Golovko Irina Ivanovna Position: Candidate of Juridical Sciences, Assoc. Professor of the Department of Prosecutor's Supervision and the participation of the prosecutor in the consideration of criminal, civil and arbitration cases, St. Petersburg Law Institute (branch) of the University of the Prosecutor's Office of the Russian Federation, St. Petersburg, Russia. Mailing address: 191104, St. Petersburg, Liteiny prospect, 44 Mob.phone: 8911 722 57 79 Peculiarities of the participation of the prosecutor in civil proceedings for giving an opinion in some states - participants of the CIS

18 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 34

Канатов Алмас Канатович кандидат юридических наук, ассоцированный профессор, Академия правосудия при Верховном суде Республики Казахстан, г. Астана e-mail: [email protected]

К ПРОБЛЕМНЫМ АСПЕКТАМ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ЗАЩИТЫ ЛИЦ, УЧАСТВУЮЩИХ В УГОЛОВНОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ (МОНИТОРИНГ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА)

Бұл мақалада автор Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тұлғаларға қатысты қорғау тетігін заңды реттеудің мәселелерін динамикада қарастырған. Осындай тұлғалар мен олардың отбасы мүшелері мен жақын туыстарын мемлекеттік қорғаудың құқықтық негіздерін жетілдіру бағыттары нақтыланды. Салалық және қылмыстық-процестік заңнама мониторингі негізінде норма-кемшілік, норма-коллизия, тиімді қолданылмайтын нормалар, сыбайлас жемқорлық негізі бар нормалар көрсетілген. Осы мәселелерді шешудің нормашығарушылық жолдарын ұсынылған. Түйін сөздер: мемлекеттік қорғау, қылмыстық процесс, мониторинг және заңнаманы жетілдіру.

В настоящей статье автор рассматривает в динамике проблемы законодательного урегулирования защитных механизмов в отношении лиц, участвующих в уголовном судопроизводстве на территории Республики Казахстан. Детализированы основные направления совершенствования правовых основ государственной защиты таких лиц, членов их семей и близких родственников. На основе мониторинга отраслевого, уголовно-процессуального законодательства показаны нормы-пробелы, нормы-коллизии, неэффективно применяемые и коррупциогенные нормы. Предложены нормотворческие пути решения указанных проблем. Ключевые слова: государственная защита, уголовный процесс, безопасность, мониторинг и совершенствование законодательства.

In this article, the author examines in dynamics the problems of legislative regulation of protective mechanisms in relation to persons participating in criminal proceedings on the territory of the Republic of Kazakhstan. The main directions for improving the legal basis of state protection of such persons, their family members and close relatives are detailed. Based on the monitoring of sectoral, criminal and procedural legislation, norm-gaps, collision norms, ineffectively applied and corruption-related norms are shown. Rule-making solutions to these problems are proposed. Keywords: state protection, criminal process, security, monitoring and improvement of legislation.

Согласно Концепции правовой политики квалификации и дисциплине сотрудников правоохранительная деятельность государства правоохранительных органов. требует своего дальнейшего развития и Правовой оболочкой осуществления мер совершенствования [1]. В этой связи главными государственной защиты жизни, здоровья, приоритетами в данной деятельности должны имущества, законных прав, интересов лиц, быть: борьба с преступностью, обеспечение участвующих в уголовном процессе, членов их законности и общественной безопасности, семей и близких родственников, обеспечения их защита прав и свобод граждан, обеспечение безопасности в целях пресечения неотвратимости реакции государства на любые противоправного вмешательства в уголовный правонарушения, неукоснительное следование процесс на территории Республики Казахстан принципу «нулевой терпимости является Закон РК «О государственной защите (толерантности)» к правонарушениям, быстрое лиц, участвующих в уголовном процессе» [2]. и полное раскрытие преступлений, В данном исследовании предметно дается изобличение и привлечение к уголовной детальный анализ (мониторинг) ответственности лиц, их совершивших, вышеотмеченного Закона, который был принят профилактика правонарушений, ещё в 2000 году и, надо отметить, отдельные взаимодействие с гражданами в борьбе с положения которого, в настоящее время, имеют преступностью. не единообразную юридическую природу, Для решения этих задач необходимо не понимание и, соответственно, применение на только укреплять органы правопорядка, практике. совершенствовать формы и методы их работы, Для результативности восприятия большого но и обеспечивать стабильность кадровой пласта действующего международного и политики, повышать требования к национального законодательства, юридической и специальной литературы, 19 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

правоприменительной практики в Законом Республики Казахстан «Об правоохранительной области, аналитический оперативно-розыскной деятельности» устарела материал условно будет разделен на три части: и требует дополнения. 1. Анализ сложившегося на территории С обновлением уголовно-процессуального Казахстана законодательства в исследуемой законодательства Республики Казахстан области; 2. Отдельные недостатки изменилось и отношение к содержанию действующего Закона РК «О государственной негласных следственных действий. Связано это защите лиц, участвующих в уголовном с введением в УПК РК редакции 2014 года процессе»; 3. Рекомендации по самостоятельной главы 30 «Негласные совершенствованию национального следственные действия». Под последними законодательства. понимаются предусмотренные законом И так. действия, проводимые в ходе досудебного Анализ сложившегося на территории производства без информирования вовлеченных Казахстана законодательства в исследуемой в уголовный процесс лиц, интересов которых области показал следующее. они касаются (п. 12 ст. 7 УПК РК). Закон отвечает основным положениям Указа ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ. Президента Республики Казахстан от 15 В результате появилась необходимость февраля 2018 года № 636 «Об утверждении разграничения следственных действий на два Стратегического плана развития Республики самостоятельных вида: Казахстана до 2025 года и признании - гласные, проводимые органом уголовного утратившими силу некоторых указов преследования по общим правилам Президента Республики Казахстан» [3], где производства следственных действий (ст. 197 одним из ключевых направлений развития УПК РК); Казахстана к 2025 году является инициатива 4.2 - негласные, проводимые соответствующим «Улучшение правоприменения», где в качестве подразделением правоохранительного или задачи «Улучшение механизмов защиты прав и специального государственного органа с свобод человека и прав собственности» использованием форм и методов оперативно- отмечается, что защита прав и свобод граждан, розыскной деятельности (ч. 2 ст. 232 УПК РК). прежде всего права собственности, является Первый вид служит самостоятельным одним из основных условий, обеспечивающих источником доказательств и может быть высокий уровень доверия к государству положен в основу обвинения и постановления граждан и предпринимателей. приговора при условии соответствия правилам Таким образом, можно констатировать, что оценки доказательств, предусмотренным ст. 125 анализируемый Закон соответствует УПК РК. стратегическим целям государства. Что же касается второго вида, то для Касательно устаревших норм закона придания ему значения доказательств 1. В настоящее время требует доработки необходимо предварительное исследование статья 1-1 исследуемого Закона, и необходимо результатов негласного следственного действия актуализировать её содержательную часть, для органом досудебного расследования разъяснения конкретных принципов (следователем, дознавателем, прокурором), в осуществления государственной защиты лиц, чьем производстве находится уголовное дело, участвующих в уголовном процессе: 1. по которому они назначались. О произведенном Принцип законности; 2. Принцип уважения исследовании составляется соответствующий прав и свобод человека и гражданина 3. протокол. В случае необходимости Принцип приоритета прав и законных исследование проводится с привлечением интересов личности защищаемого лица; 4. специалиста и соответствующего сотрудника Принцип взаимной ответственности органа дознания (ст.ст. 237, 238 УПК РК). защищаемых лиц и органов, обеспечивающих Протоколы исследования и предварительной государственную защиту. оценки результатов, полученных в ходе 2. Норма, закреплённая в статье 7 негласных следственных действий, анализируемого Закона «В целях реализации аудиозаписи, изображений и иных предусмотренных в настоящей статье мер запечатленных при помощи научно- безопасности могут проводиться оперативно- технических средств данных, изъятые розыскные мероприятия в соответствии с вещественные объекты или их копии

20 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

приравниваются к иным источникам В настоящее время, в рамках Послания главы доказательств, вовлеченным в процесс государства народу Казахстан от 5 октября 2018 доказывания с помощью следственных года «Рост благосостояния казахстанцев, действий (ч. 2 ст. 239 УПК РК). повышение доходов и качества жизни» указано, Тем самым законодатель устанавливает, что что «нужно реорганизовать Службу источником доказательств служат не сами экономических расследований, передав ее негласные следственные действия, а протоколы функции в Комитет финансового мониторинга, их исследования, определяющие допустимость основной задачей которого должна стать борьба или недопустимость фактических данных в с теневой экономикой.». дальнейшем досудебном расследовании и Необходимо устранить «будущую» судебном разбирательстве. неэффективную, «поставленную на утрату» Следует отметить, что порядок проведения норму. негласных следственных действий (помимо Касательно наличия пробелов в Законе УПК РК) регулируется также Законом Законодательство, регулирующее систему Республики Казахстан «Об оперативно- мер государственной защиты жизни, здоровья, розыскной деятельности». В статье 11 Закона имущества, законных прав, интересов лиц, РК «Об ОРД» указаны 23 вида оперативно- участвующих в уголовном процессе, членов их розыскных мероприятий (далее - ОРМ), семей и близких родственников содержит ряд которые, в свою очередь, разделены на 18 пробелов. При установлении же «белых пятен» общих и 5 специальных ОРМ. При этом, все 5 в правовом регулировании определенных специальных и еще 6 общих ОРМ, по своей общественных отношений устранить их сути, полностью тождественны негласным возможно только правотворческим путем. следственным действиям, предусмотренным ст. ВО-ПЕРВЫХ, за рубежом применяются и 231 УПК РК. Порядок проведения указанных другие меры безопасности, получившие ОРМ лишь в некоторой мере согласован с признание со стороны Европейского Суда по соответствующими положениями нового УПК правам человека как не противоречащие РК, а именно в части проведения специальных международно-правовым стандартам в сфере видов ОРМ, в то время как остальные, которые уголовного судопроизводства: 1) видеозапись дублируют негласные следственные действия, показаний защищаемых граждан и проводятся в совершенно в ином порядке, воспроизведение ее в стадии судебного нежели это предусмотрено действующим УПК разбирательства без вызова в суд самих РК. защищаемых; 2) ограничение материалов Таким образом, необходимо дополнить уголовного дела, предъявляемых для анализируемый абзац статьи 7 Закона РК «О ознакомления обвиняемому и защитнику при государственной защите лиц, участвующих в окончании предварительного расследования; 3) уголовном процессе». Конкретнее это будет использование видеотрансляции для допросов в выглядеть так: «В целях реализации суде лиц, находящихся вне зала судебного предусмотренных в настоящей статье мер заседания; 4) допрос в суде вместо потерпевших безопасности могут проводиться оперативно- и свидетелей должностных лиц розыскные мероприятия в соответствии с правоохранительных органов, которым в ходе действующим Уголовно-процессуальным их служебной деятельности от потерпевших и кодексом и Законом Республики Казахстан «Об свидетелей стали известны обстоятельства оперативно-розыскной деятельности». совершенного преступления; 5) временное Касательно наличия неэффективно ограничение права защитника и содержащегося реализуемых норм Закона под стражей подзащитного на свидания. [4, Анализируемый Закон закрепляет с.29] компетенцию органов, обеспечивающих УПК РК этих мер не содержит, но в нем есть безопасность. В частности, в статье 2 такая норма: исследуемого Закона закреплено следующее 1. Порядок уголовного судопроизводства на положение: «Осуществление мер безопасности территории Республики Казахстан возлагается на органы национальной определяется Конституцией Республики безопасности, внутренних дел, военного Казахстан, конституционными законами, управления, антикоррупционную службу и Уголовно-процессуальным кодексом службу экономических расследований». Республики Казахстан, основанными 21 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

на Конституции Республики Казахстан и разрезе отраслей законодательства, а также общепризнанных принципах и нормах освобождению его от устаревших и международного права. Положения иных дублирующих норм, восполнению пробелов в законов, регулирующих порядок уголовного правовом регулировании, устранению судопроизводства, подлежат включению в внутренних противоречий в действующем праве настоящий Кодекс. выступает минимизация отсылочных норм в 2. Международные договорные и иные законах и, соответственно, расширение обязательства Республики Казахстан, а также практики принятия законов прямого действия в нормативные постановления рамках круга вопросов, по которым в Конституционного Совета и Верховного Суда соответствии с Конституцией могут Республики Казахстан, регулирующие порядок приниматься законодательные акты. уголовного судопроизводства, являются Необходимо отметить, что Закон содержит составной частью уголовно-процессуального достаточное количество норм, которые имеют права (ч. 1 и 2 ст. 1 УПК РК). бланкетную (отсылочную) природу, в Необходимо использовать положительный частности, следующие (выделенные курсивом): Европейский опыт в этой сфере. - статья 1-1. Принципы осуществления ВО-ВТОРЫХ, за рубежом, в частности в государственной защиты лиц, участвующих в США, имеется положительный опыт уголовном процессе. использования такой меры государственной Государственная защита лиц, участвующих в защиты, как вынесение ограничительного уголовном процессе, осуществляется в приказа и ограничений на места работы, соответствии с принципами законности, проживания и передвижения, встречи с уважения прав и свобод человека и гражданина, определенными субъектами в отношении приоритета прав и законных интересов подозреваемого, обвиняемого, осужденного (в личности защищаемого лица, взаимной том числе отбывшего наказание) и других лиц, ответственности защищаемых лиц и органов, оказывающих на защищаемое лицо обеспечивающих государственную защиту; посткриминальное воздействие. - статья 5. Виды государственной защиты. Ограничительный приказ предписывает В соответствии с настоящим Законом и совершать или не совершать определенные другими законодательными актами Республики действия (например, требование находиться вне Казахстан защищаемым лицам обеспечивается: дома, школы, места работы защищаемого лица, - статья 21-2. Обеспечение безопасности не совершать противоправного воздействия на защищаемого лица, содержащегося под стражей защищаемых лиц) /4, с.56/. или находящегося в месте отбывания наказания. Следует согласиться с мнением Л. Безопасность защищаемого лица, Брусницына, что использование содержащегося под стражей или находящегося в ограничительного приказа целесообразно и в местах отбывания наказания в виде ареста либо Казахстане. лишения свободы обеспечивается в В-ТРЕТЬИХ, с целью уточнения тезауруса и соответствии с законами Республики Казахстан; устранения пробела в правовом регулировании - статья 26. Обязанности защищаемых лиц. во втором абзаце статьи 23 Закона РК «О Лица, подлежащие государственной защите, государственной защите лиц, участвующих в обязаны: уголовном процессе» указано: «В случаях, не 3) беречь имущество, выданное им для терпящих отлагательства, решение о обеспечения безопасности, в случае продажи, применении мер безопасности принимается передачи другому лицу или порчи имущества, незамедлительно». переданного в пользование в целях обеспечения Необходимо устранить пробельность и дать безопасности, защищаемое лицо несет разъяснение терминам-словосочетаниям «в ответственность в соответствии с законами случаях, не терпящих отлагательства» и Республики Казахстан; «незамедлительно». - статья 26-1. Права и обязанности органов, Касательно излишних бланкетных и обеспечивающих безопасность. отсылочных норм закона 2. Органы, осуществляющие меры Одним из эффективных инструментов безопасности, имеют право: нормотворческой деятельности систематизации законодательства, дальнейшей консолидации в

22 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

5) проводить оперативно-розыскные Во-первых, это сомнительной с точки зрения мероприятия в порядке, установленном дискреционности полномочий представляет законом; собой статьи 3 анализируемого Закона, где - статья 28. Ответственность за нарушение регламентировано следующее: «Меры требований настоящего Закона. государственной защиты могут быть также Должностные лица органов, применены в отношении лиц, способствующих обеспечивающих безопасность, виновные в предупреждению или раскрытию преступлений, непринятии или ненадлежащем осуществлении при наличии реальной угрозы совершения в мер безопасности в отношении защищаемых отношении них насилия или иного лиц, либо должностные лица исполнительных запрещенного уголовным законом деяния». органов, учреждений, в адрес которых В данном случае имеет место наделение направлены решения органов, обеспечивающих «нормотворца» излишними искусственными безопасность, в случае их неисполнения дикрециями в отправлении полномочий. И, как привлекаются к ответственности в соответствии было отмечено выше, принимаемые в с законодательными актами Республики реализацию Закона подобные нормы искажают Казахстан. смысл и содержание нормативного правового В случае разглашения сведений об акта. осуществляющихся мерах безопасности лицами, Известно, дискреционное полномочие это которым эти сведения были доверены или стали полномочие орган (должностного лица), из известны в связи с их служебной содержания которого невозможно определить деятельностью, они подлежат уголовной пределы этого полномочия. Дискреционные ответственности в соответствии с законом; полномочия – совокупность прав и - статья 29. Финансирование и материально- обязанностей органов государственной власти и техническое обеспечение мер государственной органов местного самоуправления, их защиты. должностных лиц, предоставляющих органу Выплата пособий и компенсация расходов, или должностному лицу возможность по своему связанных с переменой места жительства и усмотрению определить вид и содержание работы, а также по изменению внешности, (полностью или частично) принимаемого осуществляются за счет бюджетных средств в решения (управленческого, юрисдикционного и соответствии с законодательством Республики т.д.) либо возможность выбора по своему Казахстан органом, обеспечивающим усмотрению одного из нескольких вариантов безопасность. решений, предусмотренных нормативным МЕТОДОЛОГИЧЕСКИ общественная правовым актом. опасность таких бланкетных норм заключается При этом, компетенция уполномоченного в том, что принимаемые в реализацию Закона руководителя понимается через единство прав и подобные нормы искажают смысл и содержание обязанностей, то есть они неразрывно связаны. нормативного правового акта. Это, в свою Разделение прав и обязанностей в формулах очередь, существенно повышает «вправе», «может», «должен быть» создает коррупционные риски и, как правило, снижает иллюзию того, что в определенных случаях уровень доверия граждан к законодательству. можно использовать полномочие как право, то РЕКОМЕНДАЦИЯ: есть не осуществлять его. Поэтому необходимо Выделенные курсивом отсылочно- из указанного выше абзаца (статьи 3 Закона) бланкетные нормы необходимо исключить термин «может». конкретизировать с помощью современной Во-вторых, аналогичная норма в рамках правовой терминологии, которая была «искусственных дискреций» закреплена в статье обновлена и уже используется во всех 16 Закона РК «В случае необходимости действующих нормативных правовых актах (в защищаемые лица, достигшие том числе, принятых в рамках Плана Нации – совершеннолетия, могут быть с их согласия, а 100 конкретных шагов). несовершеннолетние с согласия их родителей Касательно наличия в законе или иных законных представителей, помещены коррупциогенных факторов в места, где им будет обеспечена безопасность». Анализируемый закон впитал в себя В тексте Закона (статьи 16) нужно (посредством коррупциогенных норм) конкретизировать словосочетания «в случае коррупционные риски. необходимости» и «могут быть» для уяснения 23 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

компетенции уполномоченного руководителя, Так есть необходимость дать разъяснение принимающего решения или действия по следующим дефинициям, встречающимся в своему усмотрению путем устранения анализируемом Законе: принципы коррупциогенного фактора «вправе», то есть осуществления государственной защиты (дать вправе ли «корректируя» Закон, видоизменяя определение каждому из них), защищаемые смысл и содержание воли законодателя, орган, лица и другие. обеспечивающий защиту регламентирует 2. Основной вывод к исследуемому Закону временное помещение в безопасное место. РК «О государственной защите лиц, Это же касается и статьи 20 анализируемого участвующих в уголовном процессе» Закона, где постулировано: «В исключительных следующий. Согласно нумерации в Законе 31 случаях, когда безопасность защищаемого лица статья, который дополнен статьями 1-1, 1-2, 21- нельзя обеспечить другими мерами, по его 1, 21-2, 26-1. В итоге фактическое количество заявлению или с его согласия, для статей – 36. несовершеннолетнего лица - с письменного Изменения и дополнения внесены в 20 из 36 согласия его родителей или иных законных статей, т.е. в 55% норм анализируемого Закона. представителей возможно изменение его И это только количественный показатель. Что внешности». Необходимо единообразие в касается качественного показателя, то отметим, понимании словосочетания «В исключительных что с момента принятия (действия) случаях». анализируемого Закона (с 5 июля 2000 года) В-третьих, считаем, что анализируемые изменения и дополнения в него вносились 11- нормы статей 18 и 19 Закона дают возможность тью различными Законами, в которых, уполномоченному органу намеренно принимать подверглись коррекции 28 статей в 35 пунктах. решение исходя из заинтересованности В этой связи следует руководствоваться п.9 руководителя. Необходимо внести изменение в статьи 26 Закона РК «О правовых актах» от 6 эту нормы, где словосочетание «могут быть апреля 2016 года, который обязывает: «При переведены» (статья 18) заменить на внесении изменений и (или) дополнений в «переводятся»; а также словосочетание «могут текст нормативного правового акта в объеме, быть выданы» на «выдаются». превышающем половину текста нормативного Необходимо минимизировать дискреции. правового акта, принимается его новая Касательно иных недостатков закона редакция». 1. С учётом новых веяний в нормотворчестве Таким образом, с учётом решения и структуре нормативного правового акта важнейшей задачи защиты жизненно важных предлагаем выделить отдельную статью в интересов личности, общества и государства, с Законе РК «О государственной защите лиц, целью минимизации искусственных участвующих в уголовном процессе» - противоречий норм законов (кодексов) следует «Разъяснение некоторых понятий, актуализировать механизмы защиты прав в содержащихся в настоящем Законе». Своего род уголовном судопроизводстве, подготовить и глоссарий для минимизации необоснованного принять новый Закон «О государственной расширенного толкования основ охранной защите лиц, участвующих в уголовном деятельности. процессе».

Список использованной литературы 1. http://www.zakon.kz. Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года. 2. http://www.zakon.kz. Закон РК «О государственной защите лиц, участвующих в уголовном процессе». 3. http://zan.gov.kz/Указ Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 «Об утверждении Стратегического плана развития Республики Казахстана до 2025 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан». 4. Брусницин Л.В. Обеспечение безопасности участников процесса: возможности и перспективы развития УПК // Российская юстиция. - 2003. - № 5. - С. 29.

24 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Қанатов Алмас Қанатұлы Лауазымы: заң ғылымдарының кандидаты, ғалым хатшы, қауымдастырылған профессор, Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты жанындағы Сот төрелігі Академиясы Пошталық мекен-жайы: 010000, Қазақстан Республикасы, Астана қ., Нажімеденов көшесі 10/2-91 Ұялы тел: 87012224127 Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тұлғалардың мемлекеттік қорғау өзекті аспектілеріне (заңнама мониторингі)

Канатов Алмас Канатович Должность: кандидат юридических наук, ученый секретарь, асс.профессор, Академия правосудия при Верховном суде РК Почтовый адрес: 010000, Республика Казахстан, г. Астана, ул. Нажимеденова 10/2-91 Сот.: 87012224127 К проблемным аспектам государственной защиты лиц, участвующих в уголовном судопроизводстве (мониторинг законодательства)

Kanatov Almas Kanatovich Position: Academic Secretary, Republic of Kazakhstan, Associate Professor, Academy of Justice under the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan Postal address: Post code: 010000, Astana, Nazhimedenov street 10/2-91 Cell phone: 87012224127 To the problematic aspects of state protection of persons involved in criminal proceedings (monitoring of legislation)

25 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ОӘЖ 343.43

Қаражанов Малик Дулатұлы құқық бойынша философия докторы (PhD), Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. e-mail: [email protected] Ахметова Айнаш Жұмажанқызы заң ғылымдарының магистрі, Шәкәрім атындағы университет, Семей қ. e-mail: [email protected]

РЕЙДЕРЛІК ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ КЕЙБІР СҰРАҚТАРЫ

Осы мақалада авторлар рейдерлік үшін қылмыстық жауаптылық сұрақтарын талдаған. Қылмыстық кодекс номарларының толық талдауы көрсеткендей, рейдерлік үшін қылмыстық жауаптылықты көздейтін заңды тұлғаны басқаруды басып алуды көздейтін жаңа баптың қабылдану қажеттігі белгіленді. Заң әдебиеттерін салыстырмалы- құқықтық талдау негізінде рейдерлікке қарсы әрекет ету тетігінде үш тұрғының бөлінуі туралы қорытынды жасалды. Зерттеу нәтижелері Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығарушылық қызметінде, құқық қорғау органдарының қылмыстық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар беру бағытында қолданылуы мүмкін. Түйін сөздер: рейдерлік, қылмыстық құқық бұзушылықты саралау, қылмыстық құқық бұзушылық объектісі, қылмыстық құқық бұзушылық объективтік жағы, қылмыстық құқық бұзушылық субъективтік жағы, қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі.

В настоящей статье авторы проанализировали вопросы уголовной ответственности за рейдерство. Тщательный анализ норм уголовного кодекса показал необходимость принятия новой статьи предусматривающего уголовную отвественность за рейдерство в части управления юридическим лицом. На основании сравнительно-правового анализа юридической литературы авторами сделан вывод, о наличии трех подходов к механизму противодействия рейдерству. Результаты исследования могут быть использованы в правотворческой деятельности Парламента Республики Казахстан, в деятельности правоохранительных органов как рекомендаций для совершенствования уголовного законодательства. Ключевые слова: рейдерство, квалификация уголовного правонарушения, объект уголовного правонарушения, объективная сторона уголовного правонарушения, субъективная сторона уголовного правонарушения, субъект уголовного правонарушения.

In this article, the authors analyzed the issues of criminal liability for raiding. A thorough analysis of the norms of the criminal code showed the need to adopt a new article providing for criminal liability for corporate raid in terms of managing a legal entity. Based on a comparative legal analysis of legal literature, the authors concluded that there are three approaches to the mechanism for countering raiding. The results of the study can be used in lawmaking activities of the Parliament of the Republic of Kazakhstan, in the activities of law enforcement agencies as recommendations for the improvement of criminal legislation. Keywords: raiding, qualification of a criminal offense, object of a criminal offense, objective side of a criminal offense, subjective side of a criminal offense, subject of a criminal offense.

Бөтеннің мүлкін криминалды басып алуға құқықтық тетігінің болашағы туралы сұраққа (рейдерлікке) қарсы іс-қимылдың қылмыстық- келгенде экономикалық қылмыстық құқық құқықтық тетігі, қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатысты қылмыстық бұзушылықтарға қарсы іс-қимылдың саясаттың кейбір үрдістеріне тоқтап кету қажет. қылмыстық-құқықтық тетігінің, жалпы Ғалымдардың айтуынша, «XX ғасырдың анықтамасы бойынша мұны қылмыстық заңның аяғында экономика саласындағы қылмыстық Жалпы және Ерекше бөліктерінде бекітілген, саясат, мүліктік және шаруашылық қылмыстық-құқықтық шаралардың бірі ретінде қатынастарды, қылмыстық-құқықтық қорғау, тануға болады, заңды тұлғаға қатысты кінәлі босаңсу бағытын алды. Аталған саладан адамға немесе басқа тұлғаларға оның қылмыстық заңды шығару, алдау және сенімді басқарушылық мүмкіндігін заңсыз алуға қарсы теріс пайдалану жолымен жасалатын, сол қолданылатын іс-қимылдар, заңды тұлғаға экономикалық қылмыстарды толық және қатысты жасалған басқарушылық (немесе) ішінара қылмыссыздандыру және уәкілеттектерді заңсыз иелену нәтижесінде депенализациялау жолы арқылы болды. Заң заңды тұлғаға тиесілі мүліктік құқықтарды шығарушы бізді, алаяқтық – бұл кәсіпкерлік немесе мүлікті алумен тең. жүйенің, ажырамас бөлігі екенін сендіргісі Бөтеннің мүлкін криминалды басып алуға келеді, өндірістегі нарықтық (рейдерлікке) қарсы іс-қимылдың қылмыстық- ұйымдастырушылық үшін төлемақы және оған 26 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

шыдамды, мейірбандықпен қарау керек» қатысу үлесiне меншiк құқығын, заңды [1,44б.]. тұлғаның мүлкi мен бағалы қағаздарын заңсыз Бұл жағдайды талдай отырып, біздің иемдену, заңды тұлғаның үстiнен бақылау ойымызша, экономиканы қылмыстық-құқықтық орнату табылады. қорғаудың босаңсуы қабылданбайтын жағдай Осы әрекеттерді орындау келесі тәсілдермен және мемлекеттік биліктің криминалмен мүмкін болады: күресуде еш қатыспауы табылады. Капиталистік - жоғары органның шешiм қабылдауы қоғамда мүліктік және шаруашылық алаяқтыққа кезiнде жиналыстың, отырыстың қарсы құқықтық іс-қимылда акцент қойылуы хаттамаларына, олардан үзiндi көшірмелерге тиіс. дауыс берушiлердiң саны, кворум немесе Алаяқтық және онымен бірге сыбайлас дауыс беру нәтижелерi туралы көрiнеу анық деликтік тек қана экономика саласында сенім емес мәлiметтердi енгiзу; деңгейін төмендетіп қоймайды (мысалы айтсақ, - дауыстар санауды немесе дауыс беруге сенімнің төмен деңгейі - заңдық тәртіптің бір арналған бюллетеньдердiң есебiн көрiнеу белгісі), шаруашылық қатынастарды бұзады, дұрыс емес жүргiзу; өркениетті кәсіпкерлікті құруға, бөгет болады, - акционердiң, қатысушының, басқару сонымен қатар қоғамда агрессияның өсуін органы мүшесiнiң немесе атқарушы орган тудырады, олардың арандатушылығы алаяқтық мүшесiнiң дауыс беруге нақты қолжетiмдiлiгiн қулықтарды, зомбылық қылмыстармен бұғаттау немесе шектеу; араларын жақындатады жайылуына әкеп - жиналыстың, отырыстың өтуi туралы соғады. мәлiметтердi хабарламау; Демек, сол немесе өзге де экономикалық - жиналыстың, отырыстың өтетiн уақыты өтірік пен алдауың, жазаланушылығын мен орны туралы анық емес мәлiметтердi жеңілдету, тек қана осы қулықтардың хабарлау; қауіптілігінің төмендеуі туралы елес жасайды. - көрiнеу жалған сенiмхатпен акционердiң, Негізінде осындай қылмыстық-саяси есеп, қатысушының немесе басқару органы гиперлатентілікке тиімді болып табылады. мүшесiнiң атынан дауыс беру жолымен, дауыс ҚР ҚК Ерекше бөлігінде көрсетілген бар беру нәтижелерiн қасақана бұрмалау не қылмыстық құқық бұзушылық құрамдарын құқықты еркiн iске асыруға кедергi келтiру; қарастырайық, рейдерлікке қарсы іс-қимыл - бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып қылмыстық-құқықтық тетігін құрастырады, алу құқығын бұзу, шектеу немесе оған қысым рейдерлік басып алуды және олардың құқық жасау, сол сияқты бағалы қағаздарды қолдануға талдау жасайық. артықшылықпен сатып алу құқығын iске асыру Рейдерлікті кейбір қазақстандық авторлар кезiнде қасақана кедергiлер келтіру; экономикалық терроризм деп есептейді - өзге де заңсыз тәсілдермен жасау. Өзге [2,477б.]. тәсілдерге ақпараттық технологияларды Бұл қылмыстың объектісі меншік иесінің қолдану жолымен заңсыз бөтеннің мүлкін экономикалық мүддесін реттейтін қатынастар басып алуды жатқызамыз. табылады. Қылмыс құрамы материалдық – зардаптар Бұл қылмыс заты – кәсіпорынға, ұйымға болғанда ғана аяқталады. Азаматтардың немесе тиесілі жылжымайтын мүлік табылады. Кейбір ұйымдардың құқықтарына немесе заңмен авторлар, заңды тұлға мүлкі мен бағалы қорғалатын мүдделеріне не қоғамның немесе қағаздарды жатқызады [3,457б.]. мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерiне Объективтік жағынан рейдерлік келесі елеулi зиян келтіруге әкеп соққанда ғана әрекеттердің жасалуымен сипатталады: аяқталады. а) заңды тұлғадағы қатысу үлесiне меншiк ҚР ҚК 3-бабының 14-тармағына сәйкес құқығын иемдену; елеулi зиян қылмыстық құқық бұзушылық б) заңды тұлғаның мүлкi мен бағалы құрамының белгісі ретінде көрсетілмеген қағаздарын заңсыз иемдену; жағдайлардағы мынадай зардаптар: адамның в) заңды тұлғаның үстiнен бақылау орнату. және азаматтың конституциялық құқықтары Бұл көзделген әрекеттердің кез келген ҚР ҚК- мен бостандықтарын, ұйымдардың құқықтары нің 249-бабында көзделген және көзделмеген мен заңды мүдделерін, қоғамның және тәсілдермен жасалуы мүмкін. Заңсыз деп заңда мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін көзделген тәртіпке қарсы заңды тұлғадағы бұзу; айтарлықтай залал келтіру; жәбірленуші

27 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

адамда өмірлік қиын жағдайдың туындауы; 1) қылмыстық топ жасаған; ұйымдардың немесе мемлекеттік органдардың 2) мемлекеттiк функцияларды орындауға қалыпты жұмысының бұзылуы; маңызды уәкiлеттiк берiлген адам не оған теңестiрiлген әскери іс-шаралардың өткізілмей қалуы не адам не лауазымды адам не жауапты әскери бөлімдер мен бөлімшелердің мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жауынгерлік әзірлігі мен жауынгерлік қабілеті жасаған іс-әрекеттер, егер олар өзінің қызмет деңгейінің қысқа мерзімге төмендеуі; қарулы бабын пайдалануымен ұштасса. Қылмыстық топтарды немесе жекелеген қарулы адамдарды, топ – ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, құрлықтағы, әуе немесе теңіз жауынгерлік қылмыстық қоғамдастық, трансұлттық техникасын дер кезінде байқамау немесе ұйымдасқан топ, трансұлттық қылмыстық оларға тойтарыс бере алмау, адамдардың және ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғамдастық, көлік құралдарының Қазақстан террористік топ, экстремистік топ, банда, Республикасының Мемлекеттік шекарасы заңсыз әскерилендірілген құралым. арқылы кедергісіз заңсыз өтуіне, Мемлекеттік функцияларды орындауға контрабандалық жүктердің өткізілуіне жол уәкілеттік берілген адам – Қазақстан беру, шекараны қорғайтын шекара Республикасының мемлекеттік қызмет туралы құрылыстарына, техникалық құралдарға залал заңнамасына сәйкес мемлекеттік қызметші, келтіретін іс-қимылдарға салғырт қарау; мәслихат депутаты. келтірілген зиянның елеулі екендігін Мемлекеттік функцияларды орындауға куәландыратын өзге де зардаптар жатады. уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген Субъективтік жағынан рейдерлік тікелей адам – жергілікті өзін-өзі басқару органдарына немесе жанама қасақаналықпен жасалады. сайланған адам; Қазақстан Республикасының Рейдерлік субъектісі 16 жасқа толған, есі заңында белгіленген тәртіппен Қазақстан дұрыс жеке тұлға. Корпоративтік басып алу Республикасының Президенттігіне, Қазақстан барысында арнайы да субъект болуы мүмкін: Республикасы Парламентінің немесе акционерлер, акционерлік қоғамның тең мәслихаттардың депутаттығына, сондай-ақ құрылтайшылары, бұрын қызметкер болған жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы адамдар, тапсырыс берушілер, тіркеушілер, органының мүшелігіне кандидат ретінде рейдерлер, депозитарий т.б. тіркелген азамат; жергілікті өзін-өзі басқару ҚР ҚК 249-бабының 2-бөлігінде органында тұрақты немесе уақытша жұмыс ауырлататын жағдайлар көзделген. Осы істейтін, еңбекақысы Қазақстан әрекеттер келесі мән-жайлармен жасалса: Республикасының мемлекеттік бюджетінің 1) адамдар тобының алдын ала сөз қаражатынан төленетін қызметші; мемлекеттік байласуымен; ұйымда немесе жарғылық капиталындағы 2) бiрнеше рет; мемлекеттің үлесі елу пайыздан асатын 3) адам өзінің қызмет бабын пайдалана ұйымда, оның ішінде акционері мемлекет отырып жасаған дәл сол іс-әрекеттер. ҚР ҚК болып табылатын ұлттық басқарушы 31-бабына сәйкес егер қылмыстық құқық холдингте, ұлттық холдингте, ұлттық бұзушылыққа оны бiрлесiп жасау туралы күнi компанияда, ұлттық даму институтында, дауыс бұрын уағдаласқан адамдар қатысса, ол алдын беретін акцияларының (қатысу үлестерінің) елу ала сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған пайызынан астамы өздеріне тиесілі олардың қылмыстық құқық бұзушылық деп еншілес ұйымында, сондай-ақ дауыс беретін танылады. ҚР ҚК 249-бабында көзделген екi акцияларының (қатысу үлестерінің) елу немесе одан да көп іс-әрекеттi жасау пайызынан астамы көрсетілген еншілес ұйымға қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiрнеше тиесілі заңды тұлғада басқару функцияларын рет жасалуы деп танылады. Қызмет бабын орындайтын адам; Қазақстан Республикасы пайдалану бұл арнаый субъектінің болуын Ұлттық Банкінің және оның сипаттайды, яғни мемлекеттік немесе ведомстволарының қызметшілері; мемлекеттік емес ұйымның қызметкері өз Лауазымды адам – тұрақты, уақытша немесе қызмет бабын қылмыстық мақсатқа жетуге арнайы өкiлеттiк бойынша билік өкiлi қолданады. функцияларын жүзеге асыратын не ҚР ҚК-249 бабының 3-бөлігінде аса мемлекеттiк органдарда, жергiлiктi өзiн-өзi саралаушы белгілер көзделген. Осы баптың басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген: Республикасының Қарулы Күштерiнде,

28 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Қазақстан Республикасының басқа да әскерлерi толықтырылуы рейдерлікке қарсы іс-қимылда мен әскери құралымдарында оның айрықша белгісін бөлуге мүмкіндік береді. ұйымдастырушылық-өкiмдiк немесе әкiмшiлiк- Бөтеннің мүлкін криминалды басып алуға шаруашылық функцияларды орындайтын адам. қарсы іс-қимыл механизмі рейдерлікке қатысты Рейдерлікке қарсы қылмыстық-құқықтық іс- тиімсіз болады, іс-қимылдар тек ҚР ҚК-нің 249- қимылдың даму бағыттары туралы сұрақ бабына ғана әсер етуі аз, себебі ол басқа бойынша ғалымдардың ойларын, түсіндіріп экономикалық бағыттағы қылмыстық құқық кеткім келеді. бұзушылықтар ретінде жасырылуы мүмкін. Ғылымда рейдерлікке қарсы іс-қимылдың Сондықтан, іс-қимылдар жүйесі барлық қылмыстық-құқықтық тетігіне байланысты үш экономикалық құқық бұзушылықтарға кешенді тұжырымдамалық тұрғы бөлініп шығады: болуы тиіс. Бірінші тұрғыны қолдаушылар, рейдерлікке Рейдерлікті қылмыстандыру қажет, себебі ол қарсы іс-қимылдың нәтижелі болуы үшін материалдық зиянмен қатар, моральдық зиянда қолданыстағы қылмыстық-құқықтық келтіреді. Сондықтан, рейдерлік бабынан басқа нормалардың жеткілікті екендігін айтады және заңды тұлғаларды криминалды басып алуға осыған байланысты осы әрекет үшін қатысты бөлек бап ұсыну негізделді: жауаптылық белгілейтін қылмыстық 249-1 бабы. Заңды тұлғаны басқаруды заңсыз заңнамасына толықтырулар енгізуді негізсіз деп басып алу. есептейді. 1. Заңды тұлғаға қатысты басқарушылық Екінші тұрғыны ұстанушылар, рейдерлік өкілеттіктерді жүзеге асыру мүмкіндігін заңсыз басып алуға жағдай жасайтын жеке әрекеттерді алу.... криминализациялау керек деп есептейді ҚР ҚК- 2. Мынадай: не корпоративтік қатынастар жүйесін қорғауға 1. күш қолдану немесе қолдану қауіпімен бағытталған кешенді баптарды енгізуді жасалған; көздейді. 2. заңды тұлғаның қызметтік үй жайларына Үшінші тұрғыны қолдайтын ғалымдар, заңсыз кірумен ұштасқан; рейдерлік үшін қылмыстық жауаптылық 3. қызмет бабын пайдаланып жасалған; белгілеу керек деп есептейді, бұл ҚР ҚК-не 4. қылмыстық топпен жасалған; арнайы баппен толықтырылуын көздейді. Бұл 5. заңды тұлғаға айтарлықтай залал тұрғының негізделуі, ҚР ҚК рейдерлік үшін келтірген, - ....жазаланады. жауаптылық көздейтін ҚК нормасымен

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1 Безверхов А.Г. Современная уголовная политика в сфере экономики: в поисках адекватной модели // Российская юстиция. 2012. - № 10. – С.44-50. 2 Уголовное право Республики Казахстан: Особенная часть в 2 т.: Учебник для вузов. Отв. ред. И.И. Рогов, К.Ж. Балтабаев, А.И. Коробеев. – Алматы: Жеті-жарғы, 2016. – 500 с. 3 Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексіне түсіндірме. Жалпы және Ерекше бөліктер. – Алматы: Жеті-жарғы, 2015. – 768 бет.

Қаражанов Малик Дулатұлы Лауазымы: Құқық бойынша философия докторы (PhD), Біліктілікті жетілдіру және мамандарды қайта даярлау Институт директоры, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Почталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Қабанбай батыр көшесі 42-80 Ұялы тел.: 87755386017 Ахметова Айнаш Жұмажанқызы Лауазымы: заң ғылымдарының магистрі, «Құқықтану» кафедрасының аға оқытушысы, Шәкәрім атындағы университеті, Семей қ. Почталық мекен-жайы: 071410, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Бозтаева 77-27 Ұялы тел.: 87013398881 Рейдерлік үшін қылмыстық жауаптылықтың кейбір сұрақтары

Каражанов Малик Дулатович Должность: Доктор философии по праву (PhD), директор Института повышения квалификации и переподготовки кадров, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г. Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г. Семей, ул. Кабанбай батыра 42-80 Сот.тел: 87755386017

29 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Ахметова Айнаш Жумажановна Должность: магистр юридических наук, старший преподаватель кафедры «Юриспруденция» Университета Шакарима г. Семей Почтовый адрес: 071410, Республика Казахстан, г. Семей, ул. Бозтаева 77-27 Сот.тел: 87013398881 Некоторые вопросы уголовной отвественности за рейдерство

Karazhanov Malik Dulatovich Position: Doctor of Philosophy in Law (PhD), Director of the Institute for Advanced Studies and Retraining of Human Resources, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey city Postal address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey city, st. Kabanbai batyr 42-80 Mob.ph.: 87755386017 Akhmetova Aynash Zhumazhanovna Position: Master of Laws, Senior Lecturer of the Department of Jurisprudence of the University of Shakarim, Semey Postal address: 071410, Republic of Kazakhstan, Semey city, st. Boztayeva 77-27 Mob.ph.: 87013398881 Some issues of criminal liability for raiding

30 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

UDC 343.533

Topchiy Vitaliy Vasilyevich Candidate of Law Sciences, Prosecutor of the Prosecutor's Office of the Kyiv region e-mail: [email protected]

THE HISTORICAL DEVELOPMENT OF THE CRIMINAL AND LEGAL PROTECTION OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS IN UKRAINE

Мақалада Украинадағы зияткерлік меншік құқықтарын қылмыстық-құқықтық қорғаудың тарихи дамуы талданады. Автор ішкі заңнамадағы зияткерлік меншікке қарсы қылмыстарды болдырмауға бағытталған құқықтық нормалардың орнын анықтауға байланысты кейбір теориялық және практикалық мәселелерді шешу бойынша ұсыныстарды ұсынады. Түйін сөздер: қылмыс, авторлық құқық, зияткерлік меншік, Авторлық құқық объектілері, сабақтас құқық, қылмыстық жауапкершілік

В статье анализируется историческое развитие уголовно-правовой защиты прав интеллектуальной собственности в Украине. Автор предлагает рекомендации по решению некоторых теоретических и практических вопросов, связанных с определением места правовых норм, направленных на предотвращение преступлений против интеллектуальной собственности во внутреннем законодательстве. Ключевые слова: преступность, авторские права, интеллектуальная собственность, объекты авторского права, смежные права, уголовная ответственность

The paper analyses historical development of criminal and legal protection of intellectual property rights in Ukraine. The author suggests guidelines on how to solve some theoretical and practical issues related to determining the place of legal norms aimed at preventing crimes against intellectual property in domestic legislation. Key words: crime, copyrights, intellectual property, objects of the copyright, neighbouring rights, criminal liability

When it comes to defining rights to the objects the European Communities and their Member of intellectual property and ways of their protection States, and Ukraine”, law “On government-wide every domestic legal system sets tasks for itself harmonization programme of Ukrainian legislation related to creating appropriate regulations that to EU legislation”, Agreement for scientific and would help govern the relationships with these technological cooperation between the European intangible objects. However, this activity did not Community and Ukraine. The aforementioned facts emerge spontaneously, it is an outcome of the define the relevance and significance of studying evolution processes within this legal institute that the issue of protection of intellectual property took hundreds of years. rights, where historical research is one of its main The issue of genesis of institute of protection of areas [1]. intellectual rights was studied in works of many Traditionally, the notion of property is reviewed prominent Ukrainian scholars, namely in three main aspects. According the first one, V.S.Drobiazko, V.V. Drobiazko, S.O. Dovgyi, property is determined by the social perception and V.O. Zharov, V.O. Zaichuk, A.S. Nersesian, O.A. means something physical that belongs to Pidoprygora, M.J. Pototskyi, A.A. Pylypenko, O.D. somebody. The second one - the legal aspects - Sviatotskyi, R.E. Ennan, H.O. Yakymenko and explains property as a set of property relations others. (right to own, use and dispose of property). And the Despite the significant amount of scientific third aspect, the economic one, sees property as a works in this field the aforementioned scholars complex notion where property is not described by themselves point out that this issue still needs to be the relationship of a man towards any object, but by studied further within domestic legislation. And in relationships of people in regards to appropriation view of the fact that Ukraine has declared or alienation of that object. It must be noted that integration with EU as one of the main areas of its every one of the three approaches to property foreign economic policy, accelerating the includes criminal and legal features. In the first adaptation of Ukrainian legislation in the sphere of case property acts as an object of criminal intellectual property to EU standards is turning into violation. In addition, this object bears primarily a task of the utmost importance due to the criminal and legal value. In the other two international obligations imposed on Ukraine by approaches property is regarded as an object “Partnership and Cooperation Agreement between towards which crime is directed. Failure to comply

31 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 with the existing alienation of property procedure is are similar to right to property that contributes to always regarded as a violation of legal norms. market activities [5, с. 6–7]. Consequently, When such alienation is carried out using generally intellectual property constitutes numerous right to harmful methods it is called a crime, envisaged by the outcomes of one's intellectual activities in the respective articles of the Criminal Code of Ukraine industrial, scientific, literary, art and other fields [2, с. 47–49]. that are envisaged by laws. Rights to intellectual Modern studies on intellectual property also property are exclusive(absolute) rights. This is due describe it from three different perspectives: to the fact that state grants the owner of the objects economic, legal and sociological. Considering the of intellectual property rights with the whole aforementioned data it becomes clear that there is spectrum of powers in regards to the object of the no unified approach to historical development of right. Nevertheless, other actors (including the intellectual property. The European community state) have no such authority and must refrain from created several intellectual property theories using actions that may violate the owner's absolute rights. the practices of Marxism. But when things come to Clearly, all property right are also absolute, but to comparing views of scientific schools from our mind, these two notions differ slightly. Despite different periods of history on the essence of that, individual scientists disagree with this intellectual property, it should be noted that exactly approach and recognize property as a generic term, the quintessence of neoclassical, Marxist and neo- which, in turn, can be divided into right to institutional approaches created foundation for property(assets) and right to intellectual property modern intellectual property theory in modern [6, с. 14–16; 6, с. 204]. economic conditions [3, с. 20]. When defining the It is also important to consider the time period notion of "intellectual property" legal scholars when Ukraine was a part of Soviet Union when apply such concepts and categories as "mind", reviewing the issue of intellectual property "invention", "art" and many similar ones [4], that protection. A.M. Kovalchuk, in particular, states provide grounds to a statement that the notion of that although criminal legal acts of Soviet period "intellectual property" is far more complex than contained norms regarding protection of intellectual "property" even because the structure of the former property rights, but this protection was considered one includes such intangible category as from the standpoint of prioritized needs of Soviet "mind(intellect)". Nonetheless, generation of new state [7, с. 21]. Confirmation to the aforementioned knowledge is vital for understanding the concept facts can be seen in works of A.S. Nersesyan, who intellectual property. It also should be stressed that conducted an analysis of articles 101, 198, 199 of from a legal point of view intellectual property is 1922 Criminal Code of Ukrainian SSR and found not simply a result of one's intellectual activity, but that it provided criminal and legal protection of rather the right for that. According to the Civil industrial property rights on a much higher level Code of Ukraine, intellectual property is the right compared to copyright. This is reflected in the fact over the individual's own creation made as a result that the state used to protect only the artwork and of intellectual or creative activity or right over any literary that were confirmed as the republic's other object of the right of intellectual property. heritage. But in fact this was just a clever way for Results of human's intellectual activity, unlike the state to ensure its monopoly on printing and physical objects, cannot be protected from use by distribution of, what they used to call, classic third parties just based upon the fact that somebody literature. Thus, according to the all-union owns them. Legislating in the field of intellectual legislation only the state had a sole right to impart property aims at protecting the interests of right popular works that had a status of "the republic's holders by giving them certain limited in duration heritage". 1922 Criminal Code of Ukrainian SSR rights, that enable the right holders to control the saw "commercial application" as one of the main use of their objects of intellectual property rights. It indicia of crimes prescribed in the articles 101, 198 should be understood that one does not acquire and 199 of the aforementioned Code. Which means rights to physical objects that are the outcome of that not all actions were recognized as crimes one's creative activity, but to the outcome of one's against copyrights or industrial property rights, but thinking itself. Thus, it can be said for sure that only those that were carried out with the intent to intellectual property right is a general term for supply pirated products (article 101 of the Criminal certain results of one's intellectual activity and Code), or with ulterior motives(article 198), or commercial designations which represent intangible unfair competition (article 199). However, there intellectual values one can acquire rights for, that also was one undoubtedly positive aspect hidden in

32 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 the sanction of articles 198 and 199 of the 1922 But the development of criminal legislation in Criminal Code of Ukrainian SSR. Each one had and the field of criminal and legal protection of alternative punishment by a fine set as three times intellectual property rights didn't end with the the profits made from illicit use of objects of adoption of the aforementioned Code, it continued industrial property right of others [2, с. 29]. until the collapse of USSR and then started anew in The next step in the management of the issue of the finally and completely independent Ukraine. protection of intellectual property was the adoption However, modern scholars highlight certain of an updated version of the Criminal Code of weaknesses in the criminal and legal protection of Ukrainian SSR in 1927. The new rendition of the intellectual property rights when analyzing specific Criminal Code, in comparison to the old one, had norms of 1961 Criminal Code of Ukrainian SSR, some new and positive features. For example, the namely: norms of article 190 started to provide criminal and 1. Articles 136 and 137 of 1961 Criminal Code legal protection to all artwork, literary and of Ukrainian SSR, much like the 1927 Code, do not scientific works, and not just to the ones deemed as indicate the existence of material losses and the republic's heritage. It also include transferring commercial purpose. Therefore, intellectual legal norms regarding protection of intellectual property rights infringement is only recognized as a property rights to the correct chapters (article 126-2 right to labour infringement and nothing more. This to Chapter V "Economic crimes", articles 190 and approach is constant with the view of Soviet policy 191 to Chapter VII "Property crimes"). In this way with the aforementioned field. it was finally recognized that violation of 2. The state remained the sole right holder to intellectual property rights causes primarily results of creative and intellectual activity of its material damage to the injured party. Consequently, citizens. The right for use of inventions, excluding sanctions for these crimes were adjusted those which needed a patent, belonged exclusively accordingly – term of correction labour in all to the state. Even the author could not manage articles was reduces and fine as an alternative his/her invention, otherwise it would lead to punishment for these crimes was introduced. criminal liability under the article 137 of the The highest point in Ukrainian SSR legislation aforementioned Criminal Code [8, с. 479]. in the field of criminal and legal protection of 3. As noted earlier, multiple objects of intellectual property rights was achieved with the intellectual property right were left without adoption of yet another rendition of the Criminal criminal and legal protection. Despite the adoption Code on December 28th in 1960, which came into of Rome Convention for the Protection of force on April 1st in 1961. In the new version all Performers, Producers of Phonograms and legal norms regarding criminal and legal protection Broadcasting Organizations in 1961 that for the of intellectual property rights were consolidated in first time declared the need to protect related rights, the Chapter VI "Crimes against political and labour neither civil, nor criminal legislation of Ukrainian right of citizens". This approach to placement of SSR saw any changes in that regard. 1961 Criminal articles 136 "Copyright infringement" and 137 Code of Ukrainian SSR also didn't recognize "Inventor's rights infringement" was consistent with certain objects of industrial property as trademarks the views of Soviet state on intellectual property. and trade names, that, by contrast, were considered by the 1922 and 1927 Criminal Codes of Ukrainian SSR [7, с. 39].

Bibliography 1. Волкова А. Генезис кримінально-правового захисту інтелектуальної власності в Україні [Електронний ресурс] / Аліна Волкова // Електронне видання. – 2015. – Режим доступу до ресурсу: http://www.legalactivity.com.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=1027%3A180515-11&catid=125%3A5- 0515&Itemid=147&lang=en. 2. Жапинский А. Э. О соотношении уголовного и гражданского права в сфере экономики / А. Э Жапинский // Государство и право. – 1999. – ? 12. – С. 47– 52. 3. Ходаківський Є. І. Інтелектуальна власність: економіко-правові аспекти: [навчальний посібник] / Є. І. Ходаківський, В. П. Якобчук, І. Л. Литвинчук. – К.: «Центр учбової літератури», 2014. – 276 с. 4. Гордієнко С. Г. Інформаційне право і право інтелектуальної власності: проблеми співвідношення [Електронний ресурс] – Режим доступа: file:///C:/Users/SZ740/Downloads/Chkup_2014_1_53%20(2).pdf. 4. Жаров В. О. Захист права інтелектуальної власності. Захист авторського права і суміжних прав. Захист права промислової власності: [навчальний посібник] / В. О. Жаров. – К.: ЗАТ «Інститут інтелектуальної власності», 2003. – 64 с.

33 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

5. Лихова С. Я. Злочини проти громадянських, політичних та соціальних прав і свобод людини і громадянина за Кримінальним кодексом України (теоретико-правове дослідження): автореф. дис. … д-ра юрид. наук: 12.00.08 / С. Я. Лихова. – К., 2006. – 39 c. 6. Коваль А.М.. Кримінальна відповідальність за порушення прав інтелектуальної власності: історія та правова перспектива / А.М. Коваль // Юридична газета. – ?3(39) – 28 лютого 2005 р. – С. 21-22. 7. Нерсесян А.С. Кримінально-правова охорона прав інтелектуальної власності: дис. канд. юр. наук 12.00.08 / А.С. Нерсесян; Національна Академія наук України інститут держави і права ім. В.М. Корецького. – К., 2008. – 208 с. 8. Уголовный кодекс Украинской ССР: Научно-практический комментарий. [Н.Ф. Антонов, М.И. Бажанов, Ф.Г. Бурчак и др.] – К.: Политиздат Украины, 1987. – 880 с.

Топчий Виталий Васильевич Лауазымы: заң ғылымдарының кандидаты, Киев облысы прокуратурасының прокуроры, Украина мемлекеттік фискалдық қызмет университеті Пошталық мекен-жайы: 08201, Украина, Киев облысы, Ирпень қ., Университет к., 31 Ұялы тел.: +380978132504 Украинаның зияткерлік меншік құқықтарын қылмыстық-құқықтық қорғаудың тарихи дамуы

Топчий Виталий Васильевич Должность: кандидат юридических наук, прокурор прокуратуры Киевской области, Университет государственной фискальной службы Украины Почтовый адрес: 08201, Украина, Киевская область, г. Ирпень, ул. Университетская, 31 Моб.тел.: +380978132504 Историческое развитие уголовного и юридического протекции прав интеллектуальной собственности в Украине

Topchiy Vitaliy Vasilyevich Position: Candidate of Law, Prosecutor of the Prosecutor's Office of the Kiev region, University of State Fiscal Service of Ukraine, Mailing address: 08201, Ukraine, Kiev region, Irpen, ul. University, 31 Mobile: +380978132504 The historical development of the criminal and legal protection of intellectual property rights in Ukraine

34 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 347.44

Амирова Меруерт Аскаровна докторант, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей e-mail: [email protected]

ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ СФЕРЫ ОХРАНЫ ЗДОРОВЬЯ И НАЦИОНАЛЬНОЕ ПРАВОСОЗНАНИЕ

Мақалада Қазақстан тарихының әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері және олардың қоғамның құқықтық сана- сезіміне әсері талқыланады. Бұл ерекшеліктер Қазақстан Республикасында заңнаманы оңтайландырудың бағыттарын анықтау кезінде, сондай-ақ денсаулық сақтаудың конституциялық құқығын қорғау кезінде ескерілуі тиіс. Денсаулық сақтау және медициналық көмектің конституциялық құқығы адамның және азаматтың барлық басқа құқықтары мен бостандықтарымен тығыз байланысты. Денсаулық сақтау саласындағы нормативтік материалдардың тиімділігін жоғарылату үшін осы саладағы заңнаманы оңтайландырудың негізгі бағыттарын болжау қажет, бұл өткен және қазіргі тарихи тәжірибені, қазақстандық қоғамның құқықтық мәдениетінің ерекшеліктерін және құқықтық сана-сезімін ескере отырып. Түйін сөздер: адамның және азаматтың конституциялық құқықтары, денсаулық сақтау, заңнама, қорғау, әлеуметтік-мәдени код, архетип.

В статье рассматриваются социокультурные особенности исторического пути Казахстана и их влияние на правосознание общества. Эти особенности следует учитывать при определении направлений оптимизации законодательства в РК, а также защиты конституционного права на охрану здоровья. Конституционное право на охрану здоровья и медицинскую помощь тесно взаимосвязано практически со всеми иными правами и свободами человека и гражданина. С целью повышения эффективности нормативного материала в сфере охраны здоровья следует прогнозировать основные направления оптимизации законодательства в указанной области с учетом тенденций прошлого и настоящего исторического опыта, особенностей правовой культуры и правосознания казахстанского социума. Ключевые слова: конституционные права человека и гражданина, охрана здоровья, законодательство, защита, социокультурный код, архетип.

The article discusses the socio-cultural features of the historical path of Kazakhstan and their impact on the legal consciousness of society. These features should be considered when determining the directions of optimization of legislation in the Republic of Kazakhstan, as well as the protection of the constitutional right to health protection. The constitutional right to health care and medical care is closely interlinked with virtually all other rights and freedoms of a person and citizen. In order to increase the effectiveness of regulatory material in the field of health care, it is necessary to predict the main directions of optimization of legislation in this area, taking into account the trends of the past and present historical experience, the specifics of legal culture and legal consciousness of Kazakhstan society. Keywords: constitutional rights of a person and a citizen, health protection, legislation, protection, socio-cultural code, archetype.

Конституционное право на охрану здоровья деятельность предшествующих поколений в и медицинскую помощь тесно взаимосвязано ходе исторического развития страны. практически со всеми иными правами и Соответственно, «юридический архетип», в свободами человека и гражданина. С целью виде «первообразов и первонорм», матрицы повышения эффективности нормативного правовой культуры, аккумулируя политический, материала в сфере охраны здоровья следует нравственный и правовой опыт народа, прогнозировать основные направления фиксирует и закрепляет в коллективном оптимизации законодательства в указанной бессознательном (обусловливающем области с учетом тенденций прошлого и «историческую память») Представленные настоящего исторического опыта, особенностей характеристики «особого» пути Казахстана правовой культуры и правосознания повлияли на правовое развитие государства. казахстанского социума. Установлено, что В условиях казахстанской действительности право по природе национально и определяется массовое правосознание было незрелым, историческими, культурными религиозными и наблюдалось традиционное отчуждение между другими характеристиками каждой конкретной властью и обществом, и последнее было страны. В свою очередь, категория «архетипа», равнодушно к проблемам права. Поэтому введенная К.Г. Юнгом, отражает изначальные казахстанское право всегда носило образы с определенной ценностно-смысловой индивидуальный характер, было нагрузкой, тесно связанные с ментальностью, «опосредующим средостением» между так как они концентрируют психическую личностью и порядком; хотя национальная 35 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

правовая культура приобрела полезное свойство Характеристики «особого» пути Казахстана, не только ассимилировать, но отвергать а также архетипические (в том числе, несвойственный ей юридический материал. ценностные) конструкты в национальном Здоровье человека — высшее неотчуждаемое правосознании необходимо учитывать с целью благо, без которого утрачивают свое значение отслеживания основных направлений развития многие другие блага и ценности. Право на казахстанского законодательства в сфере здоровье включает в себя доступность охраны здоровья, во-первых, для (финансовую, гео¬графическую, культурную). своевременного выявления и пресечения Особенности реализации конституционных прав мероприятий, которые нередко проводятся без и свобод заключаются в том, что субъект учета негативного опыта прошлого развития постоянно должен пользоваться правами и страны; во-вторых, для оптимизации средств и свободами, например жизнью, здоровьем, т.е. способов защиты прав человека и гражданина. неотъемлемыми благами. Следует отметить, что современное поколение Здоровье населения является также одним из казахстанцев несет отпечаток как приоритетов долгосрочной Стратегии развития постреформационного модерна, так и «Казахстан-2050». В соответствии с данной традиционного общества, поскольку, по мнению стратегией одним из приоритетных Л.Г. Бызова, идет процесс кардинальной смены направлений развития общества является социокультурного кода. Тем не менее, так или совершенствование отечественного иначе, предпринимаются попытки вернуть здравоохранения, поднятие уровня казахов к патриархальным ценностям. медицинского обслуживания до Статья 29 Конституции посвящена охране цивилизованных стран. В стратегии здоровья граждан Республики Казахстан, что определяются пути решения и улучшения соответсвует общепризнанным принципам и качества медицинских услуг и развитие нормам международного права и Конституции высокотехнологичной системы РК [3]. Во времена Советского Союза система здравоохранения. В связи с этим Президент РК охраны здоровья граждан была в едином блоке с Н.А.Назарбаев считает необходимым добиться экономической и хозяйственной жизнью страны результативности и по¬вышения качества (Конституция СССР 1918 г., 1936 г., медицинских услуг путем пересмотра Конституция союзных и автономных республик механизмов управления, финансирования, 1937 г.). И только в Конституции Казахской координации и контроля в сфере ССР 1978 г. впервые на конституционном здравоохранения. Важно четко определить ту уровне провозглашалось конституционное часть медицинских услуг, которые оказываются право на охрану здоровья граждан. Президент государством, и не смешивать их с частными страны 18 сентября 2009 г. подписал Кодекс услугами. С другой стороны, необходимо дать Республики Казахстан «О здоровье населения и возможность для развития частной медицины. системе здравоохранения» и 29 сентября 2009 г. Глава государства подчеркивает, что начальная новый Кодекс «О здоровье народа и системе медицинская подготовка должна стать здравоохранения» (далее — «Кодекс о обязательной частью всех школьных и Здоровье») был опубликован в официальной университетских учебных планов. В этой связи прессе. нужно добиваться повышения уровня знаний и Право каждого человека на охрану здоровья информированности населения по вопросам и медицинскую помощь — общепризнанная здорового образа жизни и здравоохранения, норма международного права, закрепленная как оказывать особое внимание вопросам развития во Всеобщей декларации прав человека (ст.25), массового спорта и пропаганде спорта среди так и в Международном пакте об населения. Необходимо также ускоренными экономических, социальных и культурных темпами перейти на международные стандарты правах (ст.12) [4]. Это не удивительно, так как обучения, аттестации и подготовки врачей и охрана здоровья граждан представляет собой медицинских работников, продумать внедрение неотъемлемое условие жизни общества, а стимулирующей системы оплаты труда государство несет ответственность за медицинских работников в зависимости от сохранение здоровья своих граждан. уровня их квалификационной категории, вида Фундаментальные нормы в области охраны специальности и нагрузки [1]. здоровья содержит Пакт об экономических, социальных, и культурных правах. Пункт 1

36 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

статьи 12 данного Пакта гласит: «Участвующие сфере охраны здоровья только потенцируют в настоящем Пакте государства признают право риски от проведения медицинских каждого человека на наивысший уровень вмешательств (даже неоднозначных с точки физического и психического здоровья». зрения морали и нравственности) и создают Для полного осуществления данного права угрозу жизни казахстанцев. Попытки государство-участник должно осуществлять покушения на репродуктивный выбор следующие меры: индивидов архетипически обусловлены. В связи - обеспечение сокращения с вышеуказанным возрастает актуальность мертворождаемости, детской смертности и защиты конституционного и одновременно здорового развития ребенка; социально-экономического права на охрану - улучшение всех аспектов гигиены внешней здоровья. Конституционный статус высшей среды, гигиены труда в промышленности; ценности права на охрану здоровья - предупреждение и лечение эпидемических, накладывает, прежде всего, на государство эндемических, профессиональных и иных обязанность по его защите (ст. 2 Конституции болезней и борьба с ними [5]. России). Не случайно прямое законодательное и До утверждения нового Кодекса о Здоровье в конституционное закрепление указанного права Казахстане имелось значимое число стало возможным в 1960-70- е годы только нормативно-правовых актов, регулирующих после того, как сформировали систему социальные отношения, связанные с жизнью и здравоохранения, что было немыслимо без здоровьем человека, что зачастую приводило к участия государства, так как, по мнению О.А. определенным сложностям в применении Снежко, в распоряжении государства находится законодательства о здравоохранении. Новый целый ряд эффективных инструментов: система Кодекс Республики Казахстан «О здоровье органов и средств для защиты и профилактики. народа и системе здравоохранения» Следовательно, одно из важных средств защиты представляет принципиально иной подход в конституционного права на охрану здоровья регулировании общественных отношений в кроется в адекватной и эффективной области здравоохранения и определяет нормативной платформе для его реализации. правовые, организационные, экономические и Таким образом, поскольку основным условием социальные основы деятельности вхождения в мировой правопорядок является здравоохранения Республики. Кодекс о «национально-культурная правовая Здоровье связывает максимально мыслимое адекватность», то необходимы качественное количество норм в одном акте, которые правовое регулирование и эффективная защита регулируют весь комплекс разнообразных конституционного права на охрану здоровья, отношений в сфере здравоохранения и которые зависят от уровня правосознания направлен на систематизацию законодательства общества (отражающего архетипический в области здравоохранения и его гармонизацию вариант жизнедеятельности конкретного с международными нормами и стандартами. социума), что необходимо учитывать при Таким образом, любые необдуманные и прогнозировании развития и преждевременные правовые манипуляции в совершенствования законодательства.

Список использованной литературы: 1. Конституция РК от 30.08.1995г. 2. Кодекс РК «О здоровье народа и системе здравоохранения» от 18.09.2009 г. 3. Сагиндыкова А. Н. Конституционное право Российской Федерации и Республики Казахстан: общие черты и особенности. Учебное пособие (курс лекций). Алматы: Білім, 2004, с. 6. 4. Конституционное право Республики Казахстан: Учебник. Сост. А. Т. Ащеулов. Алматы: КазГЮА, 2001, с. 13; 5. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан: Учебно-методическое пособие. Алматы: Жетi Жаргы, 2001, с. 5. 6. Черняков А. А. Конституционное право Республики Казахстан: проблемы теории и практики. Теоретические и дидактические материалы. Алматы: Изд. Аділет-Пресс, 1997, с. 91. 7. Подвижник Права: Памяти Нагашбая Шайкенова. В 2-х т. Изд. 2-е. Том 1, авт. сост. Л. А. Шайкенова. Астана: Фолиант, 2002, с. 314-317. 8. Поляков А. В. Общая теория права: Проблемы интерпретации в контексте коммуникативного подхода: Курс лекций. СПб: Изд. дом С-Пб гос. унив-та, 2004, с. 82-85. 9. Байтин М. И. Сущность права (Современное нормативное правопонимание на грани двух веков). Изд. 2-е. М.: ООО ИД Право и государство, 2005, с. 24-26.

37 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Амирова Меруерт Аскаровна Лауазымы: КазИГЗУ 2 курс докторанты Пошталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Найманбаев көшесі 163-48 Ұялы. тел: +7 777 980 98 19 Денсаулық сақтау саласын және ұлттық құқықтық сауаттылықты заңнамалық реттеу

Амирова Меруерт Аскаровна Должность: докторант 2 курса КазГЮИУ почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Найманбаева 163-48 сот.тел.: +7 777 980 98 19 Законодательное регулирование сферы охраны здоровья и национальное правосознание

Amirova Meruyert Askarovna Position: 2 year doctoral student KazHJIU Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Naimanbayev St. 163-48 Mob.phone: +7 777 980 98 19 Legislative regulation of the sphere of health protection and national legal awareness

38 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ОӘЖ 342.733

Мырзатаев Нурмухамед Даулеткелдіұлы доктарант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. e-mail: [email protected] Тастекеев Кайрат Кулбаевич заң ғылымдарының кандидаты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. e-mail: [email protected]

ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ ЦИФРЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ЕНГІЗУ, ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Жоғары білім беру жүйесін жетілдірудің тиімді жолдарының бірі ретінде цифрлы технологияны енгізуді қарастырған. Мақалада осы цифрлы технологияларды ЖОО-на енгізу барысындағы кейбір мәселелер қарастырылған. Онлайн арқылы, интернет желісін тиімді пайдалану негізінде жоғары білім беру саласын реттейтін норманы енгізу қажеттігі туралы ойлар айтылған. Түйін сөздер: жоғары білім беру, цифрлы технология, онлайн білім, Интернет-технологиялар, IТ, ТВ- технологиялар, ЖОО, білім туралы заң.

Одним из наиболее эффективных способов совершенствования системы высшего образования является внедрение цифровых технологий. В статье излагаются некоторые вопросы внедрения этих цифровых технологий в университет. Было высказано предположение, необходимо ввести норму, которая регулирует высшее образование на основе рационального использования онлайн Интернета. Ключевые слова: высшее образование, цифровые технологии, онлайн-образование, интернет-технологий, IТ, ТВ- технологии, университет, закон об образования.

The implementation of digital technologies is one of the most effective ways to improve the system of higher education. The article outlines some of the issues of implementation of these digital technologies in the university. It was suggested that it is necessary to introduce a norm that regulates higher education based on the rational use of the Internet. Keywords: higher education, digital technologies, online education, Internet technologies, IT, TV technologies, university, law on education.

Еліміздің ертеңі жоғары білімді жастардың мемлекеттік бағдарламасы туралы» және қолында. Жоғары білім беру жүйесінің жастарға «Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту қойып отырған талаптары күннен күнге туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің күшейуде. Әлемдік нарықтық бәсекелеске түсу 2010 жылғы 19 наурыздағы №957 Жарлығына үшін еліміздің жастары жоғары білімді жан- толықтыру енгізу туралы және 2017-2020 жақты болуы өте өзекті. Жоғары білім беру жылдарға арналған «Цифрлық Қазақстан» саласы ол жалпы адамның өмір бойы өзінің мемлекеттік бағдарламасы және жыл сайынға білімін кезең кезеңмен ұштастырып, дамытып, қазақстан халықына жолдауларын жүзеге асыру жетілдіріп отыруы. Қазіргі таңда адамның бағытында ҚР Үкіметінің жүргізіп отырған іс жоғары білім алуының сапа көрсеткіші ретінде шараларының ауқымы өте кең. цифрлы технологияларды меңгеруі мен Адамдық капиталды дамытудың қазырғы өңдірісте оны игере алуында болмақ. таңдағы бірден бір тетігі ол нана-технология Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан мен сандық техниканы ұштастыра отырып халқына жолдауларына шолу жасап қарағанда жүзеге асыруды ұйымдастыр. Осы орайда, жастардың мәселесін, білім беру жүйесі, сапалы жастардың білім алуы мен оны қоғамның біліу беру арқылы адами капиталды дамыту пайдасына пайдалана алуы үшін, еңгізуге ең арқылы мемлекетімізді өркендетуге оңтайлы білім беру жүйесі ол, жоғары білім болатындай, әлемдік экономикалық дағдарысқа, беру жүйесі деп ойлаймыз. Ақыл санасы бәсекелестікке төтеп беретіндей азаматтық қалыптастан, елдің ертеңі елеңдететін, қайраты қоғамды қалыптастыруды үнемі айтып келеді. мен талабы таудай білім алуға құмар тегіс ЖОО түлектерінің алған дипломдары әлемдік жастар шоғырланған орта ол әрине ЖОО. Бідің қауымдастықта танылып еңбек ресурстарының ойымызша, осы ЖОО білім беру аясында тиісіті аясын кеңейтуге құқықтық негіздер қаланып мамандықтар бойынша болашақ маман даярлау тиісінше халықаралық шарттар мен келісімдер барысында цифрлық технологияларды жан- жасалынған. Елбасының «Цифрлық Қазақстан» жақты тиімді пайдалану қажет. Ол үшін ЖОО 39 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

компютер мен әр түрлі техникалық мемлекетіміз танымауға конституциялық негіз апатарттарды шоғырландыру жеткіліксіз. бар. Мемлекеттің қазіргі таңда жүргізір отырған Көбнесе ол техникалық құралдар гуманитарлық саясаты ол ЖОО-на дербестік беру арқылы салаларда мамандар даярлау барысында тіпті мемлекеттік реттеуден біртіндеп қоғамдық пайдаланып жатқан да жоқ. Саны бар нарықтық реттеуге ауысу. Азаматтық қоғамдағы қажеттілігі жағынан ешқандай септігін тигізіп нарықтық экономиканың қағидаттарына сәйкес отырмаған техникалық құралдарды тиісінше даму жолын қарастырсақ онда, осы аталған пайдалану мәселеге айналып отыр. Техникалық баптың тармағы көптеген мәселе туындауына құралдардың дамуы әлемдік жаһандану қазіргі негіз болады. Заң нормаларын қолдану жастардың алдына жаңа талаптар қойып отыр. барысында квизи мәселелер туындамау үшін Тек өз мамандығының кәсіби теориялық Ата заңдағы 30-баптың 4-ші тармағын: жағынан мықты маманы болу жеткіліксіз «Мемлекет білім берудің жалпыға міндетті екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр. Оған дәлел стандарттарын белгілейді. Кез келген өте көп, мәселен сен өте жақсы білімді ОПҚ мемлекеттік оқу орнының қызметі осы болғаныңмен егер цифрлы технологияны стандарттарға сай келуі керек. Автономды ЖОО пайдалана алмасаң онда сенің қажеттілігің ЖОО дербес білім берудің стандарттарын өздері шамалы. Себебі сенімен қоса осы техниканы белгілейді» - деген редакцияда өзгерту арқылы игере алатын қосымша маман қажеттігі мәселені шешуге болады деп ойлаймыз. туындайды, бұндай жағдайда барлық «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік жұмысберушіге экономикалық жағынан тиімсіз. бағдарламасын бекіту туралы ҚР Үкіметінің Сондықтан да, болашақ маман даярлау 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 санды барысында цифрлы технологияларды өз қаулысы негіз болған еді [2]. Осы аталған мамандығы аясында игерген маман даярлау қаулыда «адами капитал белсенді түрде қажеттігі байқалып отыр. Сандық технологияны дамитын цифрландыруға күш салу ол пайдалана алмайтын адам алдағы он жылдықтан болашақтың ғылым мен білім дағдыларын ерте кейін жұмыссыздар қатарына қосыла жастан бастап тәрбиелейтін, автоматтандыру беретіндігін байқап отырмыз. және жаңа технологиялар есебінен бизнес Жоғары білім беру жүйесін жетілдірудің жұмысының тиімділігі мен жылдамдығын тиімді жолдарының бірі ретінде цифрлы арттыратын, ал азаматтар өз мемлекеттерімен технологияны енгізуді тетігін айқындайтын қарапайым ашық диалогы болатын қоғам норманы заңмен бекіткен жөн. құрауға әкеледі» [2] - делінген болатын. Білім беру жүйесін реттейтін нормативтік Білім беру саласын цифрландыруға орай құқықтық актілердің бастауы ретінде ҚР ұйымдастырылған Үкімет отырысында аталған Конституциясының 30-шы бабын айтуға тақырып жан-жақты талқыланды. Онда болады. Аталған баптың нормалары еліміздің Елбасының жалпы қоғамды цифрландру жоғары білім беру саласының алдына қойып еліміздің экономикасын арттырып оның әлемдік отырған мақсаттарын жүзеге асыруға кедергі бәсекеге қабілеттілігін шыңдау тетігі ретінде болып отыр. Оның бірі ЖОО дербестігі мен ерекше маңызы айтылған болатын. Білім беру академиялық бостандығын тануға байланысты. жүйесін цифрландыру әрбір қазақ үшін өздеріне Әр бір автономды ЖОО өзінің түлектеріне тиімді ортаны қалыптастыруға негізделу өздерінің дипломдарын беру арқылы керектігін айтты. Жоғары білім мен жалпы білім академиялық автономдығын құқықтық беру жүйелеріндегі осы цифрландыруды тұрғыдан жүзеге асыруына ҚР енгізуге кедергі болып отырған мәселелерде Конституциясының 30-шы бабының 4-ші тысқары қалмады. Вице-спикердің пікірі тармағы кедергі келтіріп отыр деп ойлаймыз. бойынша, мемлекетік органдардың білім беру Себебі ҚР Конституциясының 30-шы бабының ақпараттық жүйелермен интеграциялық 4-ші тармағында «Мемлекет білім берудің үндестігі бойынша көрсеткіштердің төмендігін жалпыға міндетті стандарттарын белгілейді. Кез алға тартты. Ақпараттық желілердің келген оқу орнының қызметі осы стандарттарға шалғайдағы жер жердегі интернет желісіне сай келуі керек» [1] - делінген. Біздіңше осы қосылу мен оның қызмет көрсету сапасының тармақтың нормасын өзгерту қажет. Өйтпегенде төмендігі жоғары білім беру жүйесінің мемлекеттік стандартқа сәйкес келмейтін көкейтесті мәселесі болып отыр. Сонымен барлық ЖОО қызметін заңсыз деп, оның қатар, Республикамызда бірыңғай опаратордың білімалушыларға берген дипломдарын болмауы білім беру саласын цифрландыруға

40 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

қолайсыз екендігін білдірді. Білім беру Сондықтан да, әр түрлі деңгейдегі басшылар жүйесіндегі бірыңғай техникалық талаптардың мұғалімді өз бақылауларында ұстауды ұсынып болмауы ақпараттық коммуникациялық отыр [3]. технологиялармен қамтамасыз ету деңгейінің Білім және ғылым миністірлігінің төмендігі, мамандардың сапасыздығы туралы цифрландырудың екінші бағыты ол білім талқыланды [3]. Сандық жүйені енгізудегі жүйесін басқаруды автоматтандыру. мақсат халықтың өмір сүруін жақсарту, Электронды үкімет желісі арқылы балабақшаға адамдардың бәсекеге қабілеттігін арттыру. Білім кезекке тұру, әр түрлі жолдама беруді саласын цифрландыру оқу тәрбие жұмысын автоматтандырудың мемлекеттік стандарттары жеңілдетуге және жеделдетуге, білімалушылар бекітілді. Сонымен қатар, орта мектепке мен оқытушы құрамға және ата аналар мен қабылдау, өзара ауысу электронды түрде жүзеге жұмыс берушілерге жүктеліп отырған асырылатын болды [3]. жүктемелерді кеміту. Жоғары білім беру Үшінші IT мамандарын даярлау бойынша саласында ең бастысы ол білімнің сапасын ақпараттық технология саласындағы білім арттыру. Жаңа өзгерістер мен ұсыныстар әрине сапасын арттыру мақсатында университеттердің реттеуді, жүйелікті, кешенді тәсілдерді және рейтингі әзірленген. Университеттер қауыпсіздікті талап етеді. Осы тұрғыдан арасындағы бәсекелестікті арттырып, білім алғанды білімалушылардың цифрлы берудің сапасын арттыруға қадам жасайды техникаларды қолдану барысында олардың деген пікірде [3]. өмірі мен денсаулықтарына кері әсерінің Аталған миністірлік білім және ғылым болмауы жіті қадағалануы тиіс. саласын цифрландыру тұжырымдамасын Білімалушылардың әр түрлі техникалық ұсынды. Тұжырымдаманың жобасы аясында құралдармен жұмыс жасағанда техникалық цифрлы ақпаратқа қолжеткізу мен нормативтерде рқұсат етілген мөлшерден шапшаңдықты арттыруға бағытталған. аспайтын ерекше тексеруді қажет ететін және Цифрлық жүйені әділ етіп және білімнің санитарлық-гигеналық нормалар кешені болуға сапасын көтеру міндеті қойылған. тиіс [3]. Е.Сағадиев ғылым мен білім Тұжырымдаманың тағы бір бағыты – «Big Datа» саласындағы цифрландыру бағытында жүйесін құрып, онлайн талдау жасау [3]. Осы жұмыстар жүргізіліп жатқандығын мәлімдеді. тұжырымдаманың іске асыру барысында Ғылым мен білім беру саласын басқаруды көптеген қорланып қалған мәселе бар екендігін толығымен автоматтандыру мен IT мамандарын де ашып айтты. Оқытушылар мен көптеп даярлау бағытында жұмыстар жүргізіліп білімалушыларды компютермен, отырғаныдығына тоқталды. Министірліктің ноутбуктермен, смартфондармен толығымен пайыдауынша білім саласын цифрландыру үш жабдықтау қажет. Одан кейінгі мәселе білім бағытта жүргізілуі тиіс дейді. Оның біріншісі, беру ордаларын интернет желісіне қосылуымен орта білім беру жүйесін ақпараттандыруды қолжетімділігін қамтамасыз ету. Қазіргі таңда дамыту. Екінші, ол білім беру және ғылымды жоғары жылдамдықпен интернет желісіне басқаруды автоматтандыру. Үшінші IT қосылғмн мектептердің 62 пайызы мамандарын даярлау [3]. Министр келтірген жабдықталып болған, қалғаны әлі қосылмаған. деректерге сүйенсек, 2016-2017 жылдары 14 Цифрлы қазақстан бағдарламасы аясында мыңнан астам мультимедиялық жиынтық сатып қалған мектептерді қосу жоспары нақтыланған алынған. Биыл осы бағытта республикалық дейді министір. Білім беру бағдарламаларының бюджеттен тағы да алты миллиард теңге мобильдік версиясын талап етіп отыр. Келесі қарастырылған екен [3]. Ұстаздарың мәселе ол деректерді бір орталыққа жинап, қағазбастылығын арылту мақсатында олардың интеграция жасаудың қажеттігін алға тартып қоланылатын құжаттарын нақты бекітілді. Олар отыр[3]. Цифрландыру білім мен ғылым тек бес қана құжат болып бекітілді. Алдағы саласына жалпы көпшіліктің қолжетімділігін уақытта жалпы білімберу ошақтары электорнды арттырып, басқарушылық пен әкімшілік жүйеге қосылатын болса онда, сол аталған қызметке көмектеседі деген ойда [3]. құжаттар электорнды түрде жүргізіледі. Осыған Біздің ойымызша, жоғары білім беру жүйесін орай миністірліктін бұйрығы да шығып қойған. жетілдірудің тиімді жолдарының бірі ретінде Оқытушы құрамның өзінің қызметіне цифрлы технологияны енгізуді уәкілетті орган жатпайтын көптеген қоғамдық жұмыстарды да қарастырған. Дегенмен, аталған жобалардың атқаруына миістірлік қарсы екендігін білдірді. жүзеге асырылуы тікелей заң нормасында

41 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

айқындалуына байланысты. Сондықтан да, барысында Қазақстанды цифрлы мемлекетке, білім туралы заңның аясында жоғары білім беру электронды үкімет, ақылды қала тағы басқа саласын цифрлы технологияны енгізуді жобаларды жүзеге асыруға осы бапты міндеттейтін нақтыланған бап қажеттігі тәжірибеде қолдану аса қажет. байқалады. Қазіргі қолданыстағы Білім туралы Жоғары білім беру саласын цифрландыру 2007 жылғы заңның білім беру жүйесін басқару нәтижесінде әрбір білімалушы ақпаратты еркін органдарының ақпараттық қамтамасыз ету деп пайдалануға, оны қажетіне қарай талдап, аталатын 7-ші бабында, 4 шілде 2018 жылғы саралай білу мүмкіндігіне ие болуы шарт. өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Себебі жоғары білім беру саласының болатын. Заңдағы 7-ші баптың 1-ші тармағында жаһандануы білімалушылардың «ҚР білім беруді тиімді басқарудың интеллектуалдық белсенділігінің артуына, сол мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін білім берудің арқылы жоғары білім беру жүйесін дамытуға бірыңғай ақпараттық жүйесі құрылады және негіз болмақ. жұмыс істейді» [4] - делінген. Аталған баптың ЖОО алға қойылған мақсаттардың бірі – нормасы негізінде білім берудің бірыңғай жаңа ақпараттық технологияны білім беру ақпараттық жүйесі дегенді, білім алушылар мен жүйесіне пайдалана алатын, ақпараттық білім беруші мекемелер мен оның лауазымды құқықтық мәдениеті жоғары, білімді тұлғаны адамдарының қызметі мен құзыретіне жалпы қалыптастыру. мемлекеттік басқаруды түсінген абзал. Жоғары ЖОО-ындағы білім беруді цифрландыру білім беру саласының цифрлы технологияны мынадай мақсаттардан туындаған: енгізуі бақылаудың жоқтығы емес керісінше, -жоғары оқу орны білім беру барысында бақылаудың өте оңай және тез, жедел түрде білімалушылардың ақпараттық құқықтық басқарылуы деп түсіну қажет. Білім туралы мәдениетін оның ішіндегі адалдық қағидасының заңның 7-ші бабының 2-ші тармағына сәйкес қалыптастырудың теориялық негіздерін «Білім берудің бірыңғай ақпараттық жүйесі айқындау; жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім -жоғары оқу орны білім беру үдерісінде беру ұйымдары іске асыратын білім беру білімалушылардың ақпараттық құқықтық бағдарламаларының тізілімін, білім беру мәдениетін қалыптастырудың шарттарын мониторингінің деректерін, статистикалық анықтау және құрылымдық моделін жасау; байқауларды және білім беру саласындағы -жоғары оқу орны білім беру саласында уәкілетті орган, жергілікті атқарушы органдар, білімалушылардың ақпараттық құқықтық білім беру ұйымдары өз міндеттерін жүзеге мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік асыру кезінде алған өзге де деректерді жүйесін жасау және тәжірибелік-эксперимент қамтиды» [4] – деп көрсетілген. Біздіңше, заң арқылы оның тиімділігін тексеру; шығарушы орган бірыңғай ақпараттық жүйенің - білімалушылардың ақпараттық құқықтық нақты қандай деректер қорына қолжеткізе мәдениетін қалыптастырудың ғылыми- алатыны мен осы жүйенің құзыреті мен қызмет әдістемелік ұсыныстарын тәжірибеге аясын заңмен нақтылап отырған жоқ. Заңдағы /практикаға/ енгізу. «өзге де деректерді қамту» - деген сөз Жоғары білім беру жүйесіне білім берудің теориялық тұрғыдан әр түрлі талдауға болады, жаңа цифрлы технологияларын енгізу және яғни ақпараттық жүйенің қызмет аясы заңда ақпараттық технологиямен қамтамасыз етуді көзделген және заңда көзделмеген деректерді де жетілдіру, білімалушылардың ақпараттық қамту мүмкіндігін айтып отырса керек. Заңда құқықтық мәдениетін қалыптастыру міндеттері нақты көрсетілмеген норманы тәжірибеде бір-бірімен өзара тығыз байланысты, яғни білім қолдануға келгенде көптеген қателіктерге бой беру стандарттарына қазіргі заманғы алдыратынымыз да, жасырын емес. Сондықтан технологиялар мен оқытудың техникалық да, осы 7-баптың 2-тармағыдағы бірыңғай құралдарын енгізуді талап етеді. Мұндай ақпараттық жүйеге қандай деректерді талаптарды қанағаттандыру – білім беру жатқызатындығымыз нақты көрсетілуі қажет жүйелеріне жоғары білікті мамандарды деп ойлаймыз. Аталған мәселе бойынша дайындау мәселелерін ғылыми негізде шешу заңшығарушы орган 7-ші баптың нормаларына қажеттілігімен тікелей байланысты. ресми түрде түсініктемені жасағаны оңды деп Жоғары білім беру жүйесінде электрондық ойлаймыз. Себебі, Елбасының оқулықтан басқа түрлі оқыту құралдары да жолдауларындағы тапсырмаларды орындау пайда болуда, атап айтсақ тікелей оқытуға

42 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

арналған, бірақ өзіндік оқуға қажетті формасы тьюторлық класс деп аталады, ол электронды энциклопедиялар; саралап оқыту сырттай және қашықтан оқыту формасында жүйелері; ақпараттық оқыту программалары; студенттің оқытушымен өзіндік жұмысы электронды практикумдар; презентациялар; (ОСӨЖ) жоспарлауға мүмкіндік береді. есептер жинағы; ақпараттық жаттықтырғыш ТВ-технологиялар – оқу мақсатына сәйкес ойындар және т.б. Сонымен қатар, осындай жасалған аудио-, видеоматериалдар көмегімен материалдар электронды оқулықтарда қосымша жүзеге асырылады, бұл матеиалдарды құрылымдық элемент ретінде қолданылады. емтихандық сессия алдындағы толық курстарда Оқу материалдары эволюциялық және тыңдай алады. төңкерістік ұзақ жолды өтті. Бірінші тармағы - «Интернет – студент» қарым – қатынасын программалары, екінші тармағы - гипермәтіндік құрудың өзі жаңа оқыту технологияларын және мультимедиалық жүйелер, үшінші дүниеге әкеліп отыр. Бұл жағдайда Интернет тармағы - желілер жүйесі. материалдары арқылы дәстүрлі электрондық Негізгі ақпарат көзі болатын электрондық поштадан бейнеконференция, web–чат сияқты білім порталдары дүниежүзілік білім ақпарат алмасудың жаңа сатыларына көшуге ордаларына жол ашуда. Ол адамның өзіндік мүмкіндік беріледі. Студент өз бетімен жұмыс білім деңгейін кеңейтуге, біліктілікті көтеруге істеуді үйренеді, өз бетімен оқу материалымен көмектеседі. Телекоммуникациялар танысып, оны басқа қосымша ақпараттармен кітапханалық жүйені үнемі қолдануға мүмкіндік толықтыра алады. Сондай-ақ, өз меңгерген береді. Бұл жүйе өзіндік жұмысымен жиі білімін тексере алады. айналысатындарға үлкен көмек. Қазіргі жоғары оқу орнындағы білім беру Автоматтандырылған кітапханалық жүйені үдерісінде қолданылатын ақпараттық- дамыту интернетте кітапханалық каталогтарды телекоммуникациялық құралдарды төмендегіше ашумен ғана шектеледі, материалдардың жіктеуге болады. Білім беру үдерісінде мазмұны берілмейді, бұл тұтынушыларға ақпараттық-коммуникациялық құралдардың қиындық келтіреді. Қазіргі таңда кредиттік жаңа заман талабына сай түрлерінен саналатын жүйеге көшкен көптеген оқу орындарында мультимедиалық энциклопедия, қашықтықтан кітапханалық ақпараттық желілерді құру оқыту, электрондық оқулықтар мен түрлі шешіліп жатыр. Бұл дүниежүзілік кітапханалық дыбыстық таспа материалдары бүгінгі таңда – ақпараттық жүйені қолдану, студенттердің студенттердің қай пәнді болмасын тез әрі терең, электрондық каталогтарда жарыққа шыққан шығармашылықпен игеруіне мейлінше қолайлы кітаптармен танысуға және әлемдік дәрежедегі жағдай тудырып отыр. ғылыми жұрналдағы мақалалармен тез дер Қазіргі әлемде жаңа техникалық кезінде танысуға жол ашылады. құралдардың жетілуі күн өткенсайын дамып, Еліміздің ЖОО-ры қашықтықтан білім беру жетіліп келеді. Осы орайда ЖОО білім беру технологиясын оқу үдерісіне енгізе бастады. платформалары да тиісінше икемделуі қажет Бұл бағытта ҚР Білім және ғылым министрінің деп ойлаймыз. Біріншіден, қазіргі кезде ЖОО 2007 жылдың 24 желтоқсанындағы №590 берген дипломдары адамның білім дәрежесінің бұйрығымен «Қашықтықтан білім беру көрсеткіші бола алмайды. Екіншіден, адамның технологиялары бойынша оқу үдерісін жан-жақты білім нәрімен сусындануына оның ұйымдастырудың ережесі» бекітілгеннен кейін ішкі рухани құндылықтарын байыту мен бір жүйеге келтіріле бастады. Қашықтықтан дамыту үшін ЖОО қызмет көрсетуіне мұқтаж оқыту – білім беруде әлеуметтік-экономикалық емес. Адам өзіне керекті білімді ақпаратты тұрғыдан өте маңызды, себебі бұл жүйе – интернет желісі арқылы өзінің қажеттілігін студенттердің тұрғылықты жерінде білім қанағаттандырып отыр. Осы орайда жоғары алуына мүмкіндік береді. Осын тұрғыдан білім беру ошақтары интернет, онлайн желісі бірқатар жаңа түсініктерге тоқталып өткенді арқылы халыққа жан-жақты кеңінен білім беру жөн көріп отырмыз, олар көп қолданылатын бағдарламаларын ұсыну арқылы ғана өзінің сөзер. әлемдік жаһанданудағы цифрлық Интернет-технологиялар - өз бетінше оқу технологияларды пайдаланушы тұтынушылар курсын меңгеруге, оқытушыдан кеңес алуға, алдындағы өзінің қажеттігін дәлелдеуге қорытынды бақылаудан өтуге мүмкіндік беретін міндетті. Олай болмаған жағдайда онлайн оқу материалын интернет жүйесі арқылы алу. желісі немесе интернет арқылы адам өзіне Интернет технологияның белгілі бір мүмкін қажетті кез келген материалдық білімді игеруге

43 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

құқылы. Дегенмен, заңшығарушы орган смартфондар мен жылдам интернет мүмкіндігі адамның бұл құқығына шектеу қоя алмасы қолда тұрған ХХ! ғасыр заманында мұндай анық. Бірақ, заң нормасы арқылы тек қолында жоғары білім беру уақыты мен қаржысын тиісінше ЖОО дипломы бар адамдар ғана үнемдегісі келетін көптеген адамдар үшін аса құқықтық тұрғыдан жоғары білімді деп қажет екендігі белгілі. Онлайн білім беру саналады және оның барлық құқықтары мен платформалары – «оқытушы керек емес» артықшылықтары заңнамаларда айқындалған. дегенді білдірмейді, керісінше, білім Ол тиісінше жұмысқа орналасу, жалақы алу, т.б. алушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын Керісінше теориялық тұрғыдан алғанда мысалы, жаңа мүмкіндік көзі ретінде жаңа фарматтағы Билл Гейтс, Ричард Брэнсон, Ингвар Кампрад, мамандарды қарастырып отыр. Квентин Тарантино т.б. әлемге аты танымал Онлайын түрде оқытудың және оқудың тұлғалардың ешқандай құжатпен бекітіліп мынадай артықшылықтары барын мамандар берілген жоғары білім жоқ. Себебі, олар өмір айтып отыр. Олар: мектебінде өздігінен білімдерін жетілдіріп - қазіргі заманға сай ақпараттық- дамытқан тұлғалар. Егер қазіргі таңда біз телекоммуникациялық технологиялар мен цифрлық техниканы ЖОО кеңінен қолдануды құралдарды үйрене отырып жоғары білім алу. енгізіп халыққа қызмет көрсету аясын - сапалы, оңай, жеңіл әдістермен білім мен жетілдіруіміз қажет. Адамның интелектуалды ғылымды үйрену. көрсеткішін, оның белгілі бір білімді меңгерген - уақыт пен қаржыны үнемдеу. деңгейін анықтайтын бір өлшемді - адам өзіне ыңғайлы уақытта оқу. заңдастырғанымыз абзал. Ата заң бойынша - аумақтық шектеу жоқ, әлемнің кез келген адам өз білімін өмір бойын шыңдап түпкірінен қажетті білімді аласың. жетілдіруіне қайшы келетін норма жоқ. - денсаулық күйі бойынша да ешқандай Дегенмен, адамның өзбетінше алған білімінің шектеу жоқ. деңгейін тексеріп оны заңмен бекітіп беретін де - оқытушы да білімалушыда арттық кетіп бірде бір норма жоқ және ҚР-ның білім туралы тақырыптан ауытқымайды. заңында да, ол қарастырылмаған. - бос әңгімеге жол бермейсің. Онлайн түрде оқу әр адам өз бетінше - аудиторияң шексіз, білім алушылардың дайындалып, ізденуіне, түсінбеген тұстарын саны бойынша шектеу жоқ. қайта қарау арқылы жете меңгеріп алуына - ұмытқаныңды артқа қайтып қайталап жағдай тудырса, онлайн-дәріс оқитын қарауға мүмкіндік бар. оқытушылар тақта алдында ұзақ тұру Болашақта ғылым мен білім қоры әр қажеттілігінен арылып, сонымен қатар, адамның қалтасындағы телефонда яғни, бір білімалушыға берілетін ақпаратты аз ғана уақыт саусақтың ұшында болады. Ал енді соны ішінде қысқа да нұсқа етіп жеткізуді дағдыға пайдалану және қорыту бүгінгі күннің өзекті айналдыруына мүмкіндік бермек. Қазір күн мәселесі ғана емес сонымен қатар, әркімнің сайын жаңарып, жетіліп жатқан соңғы үлгідегі талабына байланысты болмақ.

Пайдаланылған әдетиеттер тізімі: 1. ҚР Конституциясы Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 жылғы N 4, 217-құжат (Қазақстан Республикасы Парламентiнiң басылымы) 10.03.2017 жылы жағартылған. Режим доступа- http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_/history 2. "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 қаулысы. Режим доступа- http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000827 3. Абай А. Үкіметте білім саласын цифрландыру мәселесі қаралды //ЕҚ. 20.03.2018ж. Режим доступа- https://www.egemen.kz/article/166338-ukimette-bilim-salasyn-tsifrlandyru-maselesi-qaraldy 4. Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы. 4-ші шілде 2018 жылғы өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда. Режим доступа-http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000319

Мырзатаев Нурмухамед Даулеткелдіұлы Лауазымы: 3-курс доктаранты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Пошталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Шәкәрім 54-121 Ұялы тел: +7 707 236 49 43 Тастекеев Кайрат Кулбаевич Лауазымы: заң ғылымдарының кандидаты, доцент, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Пошталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Шәкәрім 54-121 Ұялы тел: +7 701 306 67 43 Жоғары білім беру жүйесіне цифрлық технологияны енгізу, қазіргі жағдайы және даму перспективалары 44 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Мырзатаев Нурмухамед Даулеткелдиевич Должность: доктарант 3- курса, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, Шакарима 54-121 Сот.тел: +7 707 236 49 43 Тастекеев Кайрат Кулбаевич Должность: кандидат юридических наук, доцент, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, Шакарима 54-121 Сот.тел: +7 701 306 67 43 Внедрение цифровой технологи в системе высшего образования современное состояние и перспективы развития

Myrzataev Nurmukhamed Dauletkeldievich Position: 3-rd year doctoral student, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey city Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Shakarim 54-121 Mob.phone: +7 707 236 49 43 Tastekeev Kayrat Kulbaevich Position: Candidate of Juridical Sciences, Associated Professor, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey city Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Shakarim 54-121 Mob.phone: +7 701 306 67 43 The implementation of digital technology in higher education: the current situation and development prospects

45 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ОӘЖ 341

Нурекешов Талап Кайратович докторант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы e-mail: [email protected]

ЕАЭО ШЕҢБЕРІНДЕ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

Евразиялық экономикалық одақ шеңберіндегі интеграциялық процесстерді қарай келе энергетика саласындағы міндеттерді келесідей сипаттауға болады: энергетика саласында ұзақ мерзімдік ынтымақтастықты дамыту; үйлестірілген энергетикалық саясатты жүзеге асыру; энергетикалық қорлардың ортақ нарығын кезеңдеп қалыптастыру. Түйін сөздер: Евразиялық экономикалық одақ, Кеден одағы, Евразиялық экономикалық Кеңес, ортақ энергетикалық нарық.

Рассматривая интеграционные процессы в рамках Евразийского экономического союза, задачи в сфере энергетики можно охарактеризовать следующим образом: развитие долгосрочного взаимовыгодного сотрудничества в сфере энергетики; проведение скоординированной энергетической политики; поэтапное формирование общих рынков энергетических ресурсов. Ключевые слова: Евразийский экономический союз, Таможенный союз, Евразийский экономический совет, общий энергетический рынок.

Considering the integration processes in the framework of the Eurasian Economic Union, the tasks in the energy sector can be described as follows: the development of long-term mutually beneficial cooperation in the energy sector; conducting a coordinated energy policy; the phased formation of common markets for energy resources. Keywords: Eurasian Economic Union, Customs Union, Eurasian Economic Council, common energy market.

Евразиялық экономикалық одақтың есептегендегі электроэнергетика саласындағы энергетикалық қорларының ортақ нарығын табиғи монополия субъектілерінің қызметіне қалыптастырудың негізгі кезеңдеріне қысқаша қол жетімділікті қамтамасыз ету туралы тоқталып өтелік. Барлық аталған нарықтар Хаттаманың 5 тармағында көрсетілген үшін ЕАЭО жоғары Кеңесі бекіткен нарықты принциптер негізінде жүзеге асырылады (2014 қалыптастыру тұжырымдамасы, Бағдарламасы жылғы 29 мамырдағы ЕАЭО туралы шарт) [1]. қарастырылады, ал бағдарлама іс – шаралары 2014 жылғы 29 мамырдағы ЕАЭО туралы аяқталғаннан кейін мүше – мемлекеттер шарттың 104 және 81 баптарына сәйкес (бұдан халықаралық шартқа отырады. әрі ЕАЭО туралы шарт) Жоғары Евразиялық ЕАЭО шеңберінде энергетикалық экономикалық Кеңестің 2015 жылғы 8 қатынастарды құқықтық реттеу үш бағытта мамырдағы № 12 шешімімен одақтың ортақ жүзеге асырылады: ЕАЭО – тың ортақ электроэнергетикалық нарығын қалыптастыру электроэнергетикалық нарығын қалыптастыру, Тұжырымдамасы бекітілген (бұдан әрі ЕАЭО – тың ортақ мұнай және мұнай өнімдері Тұжырымдама) [2]. нарығын қалыптастыру, ЕАЭО – тың ортақ газ Одақтың ортақ электроэнергетикалық нарығын қалыптастыру. нарығын реттейтін және мүше – ЕАЭО – тың ортақ электроэнергетикалық мемлекеттердің электроэнергетика нарығы– бұл ЕАЭО – қа мүше мемлекеттердің саласындағы заңнамаларын үйлестіретін акт (бұдан әрі мүше - мемлекеттер) параллель құрастыру электроэнергетика саласын реттеуге жұмыс істейтін электроэнергетикалық жүйелер құзыреттілік берілген мүше – мемлекеттердің негізінде ішкі көтерме электроэнерегетикалық мемлекеттік органдарының бірлесе әрекет етуі нарықтарының субъектілері арасындағы арқылы жүзеге асырылады. қатынастар жүйесі. Ол электр энергиясын Ортақ электроэнергетикалық нарықты (қуаттарды) сату – сатып алумен байланысты қалыптастыру кезеңдері тұжырымдаманың XIII және ЕАЭО ортақ энергетикалық нарығын тарауында мыналар анықталған. реттейтін актілер және осы нарық субъектілері I кезең (2015 жылдың III және IV арасындағы тиісті шарттар негізінде әрекет тоқсандары –2016 жылдың I және II етеді. тоқсандары). Бағдарламаны құрастыру және Одақтың ортақ электроэнергетикалық бекіту. нарығын қалыптастыру баға қалыптастыру II кезең (2016 жылдың III және IV және тарифтік саясат негіздерін қоса тоқсандары–2018 жылдың I және II 46 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

тоқсандары). Бағдарлама іс – шараларын және тәулік ішілік жоспарлау, энергия орындау. Кезеңнің негізгі нәтижесі ЕАЭО – жүйесінің есептік моделдерін қалыптастыру, тың ортақ электроэнергетикалық нарығының мүше мемлекеттердің электроэнергетикалық қызмет етуін қамтамасыз ететін барлық қажетті жүйелерінің паралелль жұмыс істеуін құқықтық, институционалдық, технологиялық жоспарлау мен басқару процессінде жүйелік және өзге де жағдайлардың жасалынуы тиіс операторлардың бірлесе әрекет етуі, сондай – болып табылады. ақ Одақтың ортақ электроэнергетикалық Екінші кезеңде мүше – мемлекеттер нарығын технологиялық қамтамасыз ету сонымен қатар: бойынша қажетті қызметтерді жүзеге асыру ЕАЭО- тың ортақ электроэнергетикалық үшін жеткілікті көлемдегі технологиялық нарығының технологиялық негізін ақпарат алмасу тәртібін қарастыратын ақпарат қалыптастырады; алмасу ережелері құрастырылады; Тігінен кіріктірілген құрылымдар ішінен мүше – мемлекеттердің қызметтің бәсекелік және монополиялық электроэнергетикалық жүйелері мен түрлерін бөліп көрсетеді; электроэнергетикалық нарықтарының қызмет ЕАЭО ортақ электроэнергетикалық нарығын етуі туралы мәліметтер негізінде Одақтың қалыптастыру бойынша іс – шаралар ортақ электроэнерегетикалық нарығының жоспарына сәйкес ЕАЭО- тың ортақ субъектлерінің бірлесе әрекет етуін қамтамасыз электроэнергетикалық нарығын реттейтін ететін ақпарат алмасу жүйесі актілер құрастырады. қалыптастырылады; III кезең (2018 жылдың III және IV кезек күттірмейтін контрактілер бойынша тоқсандары–2019 жылдың I және II орталықтандырылған сауда жүргізуді тоқсандары). қамтамасыз ететін сауданың электронды Бұл кезеңде мүше – мемлекеттер жүйесі қалыптастырылады; мыналарды қамтамасыз етуі тиіс: бір тәулік бұрын үйлестірілген сауданы ЕАЭО- тің ортақ электроэнергетикалық жүзеге асыруды қамтамасыз ететін сауданың нарығының технологиялық негізінің қызмет электронды жүйесі қалыптастырылады; етуін; Одақтың ортақ электроэнергетикалық Электроэнергетика саласындағы табиғи нарығы субъектілерінің бірлесе әрекет етуін монополия субъектлерінің қызметіне қол қамтамасыз ететін және аталған талаптардың жетімділіктің ортақ ережелерінің болуын қоса орындалуын қамтамасыз ететін электр есептегендегі, ЕАЭО – тың ортақ энергиясын коммерциялық есепке алу электроэнергетикалық нарығын қалыптастыру жүйесіне, мәліметтер алмасу мен байланыс туралы халқаралық шарттың күшіне енуі. каналдарының ақпараттық жүйесіне 2019 жылдың 1 шілдесінен кейін ЕАЭО – техникалық талаптар құрастырылады. тың ортақ электроэнергетикалық нарығының Қолданыстағы электр берудің дамуы мен қызмет етуі халықаралық шартпен , мемлекетаралық желілері халықаралық шарт ЕАЭО- тың және оған мүше – мемлекеттердің күшіне енгеннен кейін Одақтың ортақ құқықтық актілері арқылы анықталады. электроэнергетикалық нарығының қызмет Ортақ газ нарығын құрғанға дейін ЕАЭО– етуін ұйымдастыруға мүмкіндік береді. тың ортақ электроэнергетикалық нарығының Мемлекетаралық электр желілерін дамыту ЕАЭО–қа мүше мемлекеттер құзыреттілік мақсатында мүше – мемлекеттер берген субъектілік құраммен қызмет етуі мемлекетаралық электр желілерін дамыту қарастырылады. туралы ереже құрастырады, ол келесі Евразиялық экономикалық одақтың ортақ мәселелерді қарастырады: энергетикалық нарығының бәсекелестік Электр берудің мемлекетаралық желілерін бастаулар негізінде толыққанды жұмыс істей салудың мерзімі мен параметрлеріне келісім бастауы ортақ газ нарығы құрылғаннан кейін алу бойынша ұсыныстар әзірлеу тәртібі; жүзеге асырылады деп қарастырылған. Мемлекетаралық электр желілерін дамыту Одақтың ортақ электроэнергетикалық тетіктері; нарығының қызмет етуі үшін жағдай жасау Ұйымға мүше мемлекеттердің даму мақсатымен мүше – мемлекеттер: бойынша ұсыныстар әзірлеуге, Ақпарат алмасу ережелері құрастырылады, мемлекетаралық электр беру желілерін құру олар режимдерді жылдық, айлық, тәуліктік мерзімі мен параметрлері бойынша келісімге

47 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

келу бойынша құзыретті өкілдерді анықтау. Одақтың ортақ электроэнергетикалық Еркін екі жақты шарттар бойынша электр нарығын реттейтін өзге де актілер. энергиясымен өзара сауданы дамыту үшін ЕАЭО ортақ электроэнергетикалық мүше – мемлекеттерде: нарығының ережелер жинағын қабылдау Еркін екі жақты шарттар бойынша электр тәртібі халықаралық шарт арқылы анықталады. энергиясымен өзара саудаға қатысушылардың ЕАЭО мұнай және мұнай өнімдерінің ортақ құрамы қалыптастырылады; нарығы – бұл ЕАЭО – қа мүше мемлекеттердің Мүше – мемлекеттердің мүше мемлекеттер аумағында мүше электроэнергетикалық нарықтарының мемлекеттердің қажеттіктерін қанағаттандыру ерекшеліктерін есепке ала отырып үшін қажетті мұнай және мұнай өнімдерін құрастырылатын одақтың ортақ өндіру, тасымалдау, жеткізіп беру, өңдеу және электроэнергетикалық нарығында электр өткізу салаларындағы шаруашылық жүргізуші энергиясымен өзара сауда жасау ережелерін субъектілердің сауда – экономикалық құрастырады; қатынастарының жиынтығы. Еркін екі жақты шарттар бойынша өзара ЕАЭО- тің ортақ газ нарығы – бұл ЕАЭО – сауда жүргізудің технологиялық негізі ке мүше мемлекеттердің мүше мемлекеттер қалыптастырылады, оның ішінде осы арасында газды тасымалдау және жеткізіп беру Бағдарламаның ІХ тарауына сәйкес саласында шаруашылық жүргізуші құрастырылатын электр берудің субъектілердің сауда – экономикалық мемлекетаралық желілерінің өткізу қатынастарының жиынтығы. қабілеттерін анықтау мен бөлу ережелерінде, Алайда, кірігудің ағымдағы процессі Ресей еркін екі жақты шарттар бойынша электр мен Қазақстан арасында мұнай мен мұнай энергиясымен өзара саудаға қатысушылар өнімдерімен өзара саудаға қатысты бірнеше арасындағы өткізу қабілеттілігін есепке алу келіспеушіліктерді туындатты, ең бастысы мен бөлу тетіктері қарастырылады. Ресейдің түрлі қатысушы мемлекеттерге Мүше мемлекеттер Комиссиямен бірлесе қатысты түрлі шарттарды пайдалануына отырып ЕАЭО – тың ортақ байланысты туындады. Мысалы Ресейдің электроэнергетикалық нарығының қалыптасуы Беларусьпен Кеден одағының жұмыс сызбасы мен қызмет етуін қамтамасыз ететін ЕАЭО шикі мұнайды Беларуське кедендік төлемсіз ортақ электроэнергетикалық нарығын жеткізіп беруді қарастырады, бірақ Беларусь реттейтін актілер жүйесі құрастырылады. ресей импорттаған шикі мұнайдан өндірілген Одақтың ортақ электроэнергетикалық тазаланған мұнай өнімдерін экспорттаудан нарығын реттейтін актілер жүйесіне мыналар түскен экспорттық төлемдерді Ресейге беруге кіреді: тиіс болады. Электроэнергетика саласындағы табиғи 2014 жылдың мамыр айында қол қойылған монополиялар субъектлерінің қызметіне қол ЕАЭО шеңберіндегі жаңа келісімде бұл ереже жетімділіктің бірыңғай ережелерін қоса күшін жойды және Беларусь мұнай өнімдеріне есептегендегі ЕАЭО ортақ барлық экспорттық төлемдерді өзінде қалдыру электроэнергетикалық нарығын қалыптастыру мүмкіндігіне ие болды. Бұл Беларусь туралы халқаралық шарт; бюджетінің жыл сайын қосымша 4 млрд. АҚШ ЕАЭО ортақ электроэнергетикалық долларын алу мүмкіндігі болатынын білдіреді. нарығының ережелер жинағы құрамына ЕАЭО – қа мүше болып енген Армения, мыналар енеді: Қырғызстан сияқты жаңа қатысушылар үшін Одақтың ортақ электроэнергетикалық ресейлік мұнай өңдеу өнімдеріне экспорттық нарығына қол жетімділік ережелерін қоса төлемдер толық алынып тасталды. Алайда ішкі есептегендегі ЕАЭО ортақ сұранысты қанағаттандыру үшін Ресейден шикі электроэнергетикалық нарығында электр мұнайды да, мұнай өнімдерін де импорттайтын энергиясымен өзара сауда жасау ережелері; Қазақстанға қатысты Қазақстанға Ресей Электр берудің мемлекетаралық желілерінің мұнайын жеткізіп берумен байланысты өткізу қабілеттілігін анықтау және бөлу экспорттық төлемдерден жоғалтулар үшін ережелері; өтемақы төлеуді талап етіп отыр. 2012 жылдың Мемлекетаралық электр желілерін дамыту маусым айында қол қойылған екі жақты келісім туралы ереже; шарттарына сәйкес Қазақстан Ресейге 1,3 млн. Ақпараттық алмасу ережелері; тонна мұнай өнімдерін кедендік төлемсіз

48 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

жеткізіп бергені үшін өтемақы ретінде жыл жеткізуіне кепілдік беру есебінен өздерінің сайын 1,5 млн. тонна шикі мұнай жеткізіп беріп заңнамалық базаларын үйлестіру туралы отыруға міндеттеме алды. Москва сол кезде келісімге келді. Қазақстанға мұнай өнімдерін кедендік төлемсіз Басқа мемлекеттермен және халықаралық жеткізіп беру арқылы жыл сайын 780 млн. ұйымдармен ынтымақтастық өзара құрметтеу, доллар жоғалтып отырамыз деп мәлімдеген сенім білдіру, өзара көмек, ымыраға келу, болатын (мәтіндік қосымшаны қараңыз). Шикі кемсітпеушілік, бір-бірінің істеріне араласпау, мұнаймен сауданы реттейтін тағы да бір қабылдаған міндеттемелерді уақытында үкіметаралық келісім (2010 ж.), Қазақстанға орындау, дауларды бейбіт түрде шешу шикі мұнайды импорттау өзге негізде жүзеге қағидаттарына негізделеді [3]. асырылады деп көрсетеді, оған сәйкес Табиғи газ нарығына қатысты ЕАЭО жоғалтулар тікелей ресей мемлекеттері өздерінің тиісті ұлттық тасымалдаушыларына ұсынылатын монополияларының газ тасымалдау қазақстандық шикі мұнайды тиісінше көлемде инфрақұрылымы қызметіне қол жетімділікті тікелей жеткізіп беру арқылы өтеледі деп қамтамасыз етуге келісті, мұнда газды көрсетілген. Қазақстан Ресейге өтемдік тасымалдауда ішкі нарық сұранысын мұнайды жеткізіп беруді тек 2014 жылдың қанағаттандыруға басымдық берілетін болды. екінші жартысында бастады, онда 2012 жылы Мұнай мен мұнай өнімдері нарығына ресейден алынған мұнай өнімдеріне экспортық қатысты қатысушы мемлекеттер КСРО кезінен төлемдердің орынын жабу үшін Ресейге шикі бері жұмыс істеп келе жатқан транзиттік лектер мұнай жіберілді. Бұл екі жақты келісімдер жүйесін жалғастыра отырып мұнай мен мұнай кедендік төлемсіз берілетін мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдау үшін өз өнімдерін реэкспорт жасауға тікелей тиым инфрақұрылымдарына тең қол жеткізуді салынуын қарастырады, сондай – ақ Қазақстан қамтамасыз ету туралы келісімге келді. Алайда мен Ресейдің өздерінің экспорттық төлем тарифтер әрбір мемлекеттің өз заңнамаларына бойынша қатынастарын 2015 жылға қарай сәйкес белгіленетін болды, бірақ ұзақ мерзімдік толық үйлестіруге қол жеткізгісі келетінін болашақта оларды да үйлестіру жоспарлары көрсетті. бар. Мұнай құбырлары арқылы тасымалдау ЕАЭО электр энергиясы нарығына келетін тарифтеріне келетін болсақ Қазақстан мен болсақ қатысушы мемлекеттер бір-бірінің Беларусь экспорттық және ішкі жеткізіп инфрақұрылымына кемсітушілік қол жеткізуді берулерге тарифтерді дифференцияциялауға қамтамасыз ету (ішкі сұраныстар ұмтылуда, ал Ресей болса жеткізіп берудің қанағаттандырылған және техникалық барлық түрлері үшін бірдей тарифтердің қуаттардың жеткілікті көлемде болған болғанын қолдайды. Жоғарыда атап жағдайда), сондай – ақ барлық қатысушы көрсеткеніміздей мұнай мен мұнай өнімдеріне мемлекеттердің электр энергиясы нарықтарына экспорттық кеден төлемдерін есепке алу жеке сатушылар мен сатып алушылардың қол келісімдер арқылы реттеледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Договор о Евразийском экономическом союзе (подписан в г. Астане 29 мая 2014 года). www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_163855/ 2. Концепция формирования общего электроэнергетического рынка Евразийского Экономического Союза. Утверждена решением Высшего Евразийского Экономического Совета от 8 мая 2015 года. www.eurasiancommission.org/ru/act/.../energ/.../Концепция%20ОЭР%20Союза.pdf 3. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 2017 жылғы 27 желтоқсандағы № 125-VІ ҚРЗ.

Нурекешов Талап Кайратович Лауазымы: Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің докторанты, Семей қаласы. Почталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Абай көшесі 14 Ұялы. тел: +77753993850 ЕАЭО шеңберінде энергетикалық қатынастарды құқықтық реттеу

Нурекешов Талап Кайратович Должность: докторант, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г. Семей, ул. Абая 94 сот.тел: +7753993850 Правовое регулирование энергетических отношений в рамках ЕАЭС

49 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Nurekeshov Talap Kayratovich Position: Doctoral student, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey city Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, st. Abay 94 cells. ph: +77753993850 Legal regulation of energy relations within the EAEU

50 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 2 ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Турдиева З.М. – доктор философии по экономике (PhD)

Ведущие эксперты: Тахтаева Р.Ш. – кандидат экономических наук Кайкен Ж.Б. – кандидат экономических наук

51 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 338.485

Ziyadin Sayabek Tattibekovich Doctor of Economics, KazNU. al-Farabi, Almaty e-mail: [email protected] Tlemissov Ulan Bagdatovich PhD doctorate, Semey Shakarim State University, Semey e-mail: [email protected] Tlemissova Zhansaya Muratovna Senior Lecturer, Kazakh Humanitarian-Law Innovative University, Semey e-mail: [email protected]

DIVERSIFICATION OF HUNTING TOURISM AS A METHOD OF DEVELOPING THE ECONOMY IN RURAL AREAS

Ұлттық экономиканың тұрақты дамуы көбінесе ауылдық жерлерді дамытуға байланысты. Автор қазіргі заманғы жағдайларда ауыл шаруашылық өндірісін дамытуды ғана емес, сонымен қатар орман, су шаруашылықтарын, туризмді, әлеуметтік инфрақұрылымды, қосалқы өндіріс пен қолөнерді, сондай-ақ басқа да балама іс-шараларды қамтитын ауылдық жерлерді дамытуды жетілдіру қажеттігін атап көрсетеді. Мақалада аң аулау туризмінің дамуына баса назар аударылып, материалдық-техникалық базаны жаңғырту, озық инновациялық технологияларды қолдану және қазіргі қазақстандық және шетелдік тұтынушылардың талаптарына сәйкес туристік өнімді бейімдеу қажеттілігі негізделеді. Осыған байланысты, аң аулау туризмін, соның ішінде жаңа эксклюзивті ұсыныстар мен туристік өнімдерді дамытуды әртараптандыру ұсынылады. Аңшылық туризмін жаңғыртудың инновациялық сипаты. Инновациялық агротуризмді аң аулау кешендерін ұйымдастыру арқылы аңшылық туризмін дамыту мүмкіндіктері көрсетілді, бұл пайдаланылмаған аумақты шаруашылық айналымға кеңінен тартуға және бірнеше салалардың (ауыл шаруашылығы, орманшылық, балық аулау және аңшылық) бір уақытта үйлесімді қызметін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қорытындылай келе, бұл ұсыныс ауылдық жерлерді тұрақты дамыту өлшемдеріне толығымен сәйкес келеді, олардың табысты әлеуметтік-экономикалық және экологиялық негізделген дамуын қамтамасыз етеді. Түйін сөздер: диверсификациялау, аң аулау туризмі, ауылдық аумақтарды орнықты дамыту, инновациялық агротуристтік аңшылық кешендер

Стабильное развитие народного хозяйства во многом зависит от развития сельских территорий. Автор отмечает, что в современных условиях необходимо совершенствовать пути развития сельских территорий, которые будут охватывать не только аграрное производство, но и лес, водные фермы, туризм, социальную инфраструктуру, подсобные производства и ремесла, а также другие альтернативные виды деятельности. В статье сделан акцент на развитие охотничьего туризма и обоснована необходимость модернизации материально-технической базы, использования передовых инновационных технологий и адаптации туристского продукта в соответствии с запросами современного казахстанского и зарубежного потребителя. В связи с этим предлагается диверсификация охотничьего туристического бизнеса, в том числе разработка новых эксклюзивных предложений и туристических продуктов. Предложен инновационный характер модернизации охотничьего туризма. Показана возможность развития охотничьего туризма путем организации инновационных агротуристических охотничьих комплексов, что дает возможность вовлекать в хозяйственный оборот обширные неиспользуемые территории, обеспечив слаженную деятельность нескольких отраслей (сельского, лесного, рыбного и охотничьего хозяйства) одновременно. В заключении отмечается, что данное предложение полностью отвечает критериям устойчивого развития сельских территорий, обеспечивая их успешное социально-экономическое и экологически ориентированное развитие. Ключевые слова: диверсификация, охотничий туризм, устойчивое развитие сельских территорий, инновационные агротуристические охотничьи комплексы

The stable development of the national economy depends largely on the development of rural areas. The author notes that in modern conditions it is necessary to improve the development of rural areas, which will cover not only agricultural production, but also forest, aquatic farms, tourism, social infrastructure, auxiliary production and crafts, as well as other alternative activities. The article focuses on the development of hunting tourism and substantiates the need to modernize the material and technical base, use advanced innovative technologies and adapt the tourist product in accordance with the demands of modern Kazakhstan and foreign consumers. In this regard, it is proposed to diversify the hunting tourism business, including the development of new exclusive offers and tourism products. An innovative nature of the modernization of hunting tourism. The possibility of the development of hunting tourism through the organization of innovative agrotourism hunting complexes is shown, which makes it possible to involve extensive unused territories into economic circulation, ensuring the harmonious activities of several industries (agriculture, forestry, fishing and hunting) at the same time. In conclusion, it is noted that this proposal fully meets the criteria for sustainable development of rural areas, ensuring their successful socio-economic and environmentally oriented development. Keywords: diversification, hunting tourism, sustainable development of rural territories, innovative agrotourist hunting complexes 52 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Introduction tourism development. International industry Stable development of the country's economy exhibitions, forums on various types of tourism that depends largely on the development of rural areas. are promising for Kazakhstan are regularly In recent years, scientists have begun to organized, professional educational standards have purposefully address issues of sustainable been created, and work is underway to create a development of rural areas. The development of positive image of the country in the field of rural areas is devoted to the work of many Kazakh tourism. Currently, the task is to preserve the and foreign scientists. achieved results, improve the quality of the Among foreign authors, first of all, H. Magel, C. organization of tourist programs and create Muller, H. Hoppe, G. Schade and others should be conditions to maximize the positive social effect of mentioned. Among the Kazakh: N.K. Kabiev, A. the development of tourism in the country [2]. Kenebaeva, Z. Borbasova and others who paid This dictates the need to modernize the material attention to the problems of rural development. and technical base, the use of advanced innovative The opinion of most scientists agree that the technologies in the field of tourism and the sustainable development of rural areas is possible adaptation of the tourist product in accordance with only when economic goals are achieved while the demands of modern Kazakhstani and foreign simultaneously solving social and environmental consumers. Diversification of the tourist business, problems [2]. including the development of new exclusive offers In modern conditions, it is necessary to improve and tourist products under the world's recognized the development of rural areas, which will cover brands, can only give a positive impetus to the not only agricultural production, but also forestry, development of tourism. water management, tourism, social infrastructure, Materials and methods subsidiary production and crafts, as well as other Hunting tourism - is one of the most popular alternative activities, without which the types of tourism in the modern world. This term improvement of the efficiency of the rural economy refers to the provision of services to the client in is unrealizable and improving rural living organizing and conducting hunting. conditions. The transition to sustainable Hunting tourism itself is very costly for the development of rural areas will allow to solve the client - given the high cost of both professional main problems of rural areas within a single hunting equipment and the price of the hunting tour concept, in the center of which there will be a rural itself, which includes paying for a license to shoot resident. and the services of hunting organizers. That is why Diversified rural areas are attractive for both hunting tourism throughout the world is considered permanent residents and visiting tourists. New an elite type of recreation. activities arising in the process of diversification But, it should pay attention to the fact that make it possible to organize additional workplaces, modern hunting is not only one of the ways to get revive traditional types of natural resources use, the the material resources necessary for a person - production of environmentally friendly and safe valuable and nutritious meat, healing fat, warm and products - raw materials of non-traditional types of beautiful fur, durable leather, indispensable raw slaughter animals, crafts, intensify rural crafts materials for the manufacture of high-quality (hunting, fishing, etc.), ecological (rural) tourism. perfumery, drugs etc. Gradually, hunting has Tourism has become an essential need of a modern become one of the most popular types of satisfying person, which an experienced traveler cannot refuse the moral and aesthetic needs of people through even as a result of the influence of economic or their direct contact with nature. Today, in the world political threats [1]. there is a transformation of the model of rest, more Tourism is considered as a source of financial and more tourists prefer solitude and incomes of the budgets of the budget system of the rapprochement with nature. If earlier the rest model Republic of Kazakhstan, a means of increasing was kept on three “S” - sun, sea, sand, then now the employment and the quality of life of the three model “L” - landscape, lore, leisure is population, a way to maintain the health of citizens, becoming increasingly popular. a basis for developing a sociocultural environment Wildlife is becoming an important part of the and raising patriotism, as well as a powerful tool tourism industry. This category of tourism is for educating and building a moral platform for the focused on observing wildlife and is widespread on development of civil society [3]. different continents. Wild animals are the most Today a lot of work is being done in the field of important object of visualization. So, they are

53 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 associated with the main income in the United obtain high yields, grow various crops and animals, States, where there are 35,246 thousand amateur and serve as a habitat for them. fishermen, 13,975 thousand amateur hunters and Unlike many countries, in Kazakhstan there are 62868 thousand observers of wild animals in enormous opportunities for the organization of natural habitats [4]. agrotourism hunting complexes - millions of Diversification of hunting tourism should be hectares of arable land are abandoned and almost considered as an important factor in the sustainable never used. Alternative hunting industry - will development of rural areas, allowing efficient use allow to “reanimate” arable land, use shrubs, fires, of available biological resources and influencing cutting down, revive abandoned villages, which the level of socio-economic development. will attract not only the rural population, but also Over the past ten years, the hunting industry of urban residents. Tens of thousands of villagers Kazakhstan has been actively formed as a could be employed permanently in this industry [3]. commercial services market. One of the newest The innovative nature of the modernization of trends is hunting farms, etc. Meanwhile, this hunting tourism lies in the fact that the activity in direction, despite the seeming novelty, has its roots the field of traditional hunting is shifting to the in Kazakh history. modern conditions of diversification of the tourist Modern hunting tourism should not be limited to business. Modernization will consist in a qualitative the provision of services for the organization and change in the approach to the management of conduct of hunting. Innovative agrotourism hunting hunting tourism. Most of kazakh society is complexes should become a leading platform not accustomed to using the classical concept of only for hunting tourism, but also for sightseeing, hunting, which has primitive views and discussions educational, event, ecological, gastronomic, sports, about their humanity. It is proposed to radically rural agrotourism. The implementation of such change the classical idea of the organization of projects makes it possible to involve vast unused hunting [8]. The specifics and distinctive features territories into economic circulation, ensuring of the modernized hunting industries lie in the fact coordinated activities of several sectors at once that there is a change of reference points when the (agriculture, forestry, fishing and hunting) based on process of participation in the fishery itself, and not the integrated use of biological resources, which the commercial output of the fishery, begins to will solve many socio-economic and environmental enjoy increased demand and generate revenues in problems in rural areas. excess of the cost of commercial products. Modern The organization of activities on unused agrotourism hunting complexes are distinguished territory and the revival of dying or extinct rural by the possibility of providing a whole range of settlements other than economic ones also has a non-standard assortment of goods and services very large social effect. These resources can be a focused on modern consumer preferences. promising platform for the development of small Results and discussion businesses in rural areas. A feature of the proposed modern agrotourism The development of the agro-industrial complex hunting complexes is that among their clients are in rural areas should go primarily through rational not only hunters, but also eco and agrotourists. land use. Earth is a multifunctional resource. Each Analysis of the work of existing farms hunting territory has agricultural land (arable land, farms shows that the farm is stable when the hayfields, pastures, perennial plantations, fallow), income from hunting animals does not exceed 30- forestry and land settlements. The 40% of total income. The rest is earned by other multifunctionality of land resources suggests the means, including concomitant production, possibility of using it not only as a factor of processing of farm products, making souvenirs, production, but also as a habitat. It is impossible to providing excursion and tourist services, etc. [6]. separate forest lands from rural areas. Harmonious The range of services that hunting tourism can land use is an important task for the socio- provide in integration with agro-and ecotourism is economic development of the territory. constantly increasing. The program for the Land resources in agriculture are of prime development of ecological and rural tourism importance. Land is an object and means of (agritourism) within the framework of the production in agriculture, as well as a resource that organization of agrotourist hunting complexes allows you to receive material benefits due to its includes the following components: specific features. The land needs cultivation and, - providing all-season agritourism, ecotourism with rational and efficient land use, it allows to and recreation;

54 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

- attraction of small business to the tourist and It is necessary to emphasize that rural, recreational infrastructure (hotel, eco-hotel, eco- ecological, agritourism within the framework of the food, hut crafts, recreation areas, rental equipment, activity of hunting complexes, having a high souvenirs, crafts, etc.); recreational potential, will not only bring tangible - cultural programs focused on various incomes to the villagers, but will also contribute to preferences and income levels of clients (master the widespread propaganda of folk crafts and classes, fairs, folk holidays, etc.); cultural traditions, and the increase in employment. - excursions for educational purposes, etc. Standard natural resources of recreation Such promising areas as servicing (recreational landscapes, bioclimate, hydro-mineral, environmental tourists, observers in the wild, etc.) and non-standard exotic tourism will be able to organizing comprehensive hunting tours can complement each other and meet the needs of a undoubtedly become the hallmark of the regions, significant part of consumers. Agrotourist hunting increase the inflow of investments in regional and complexes will be able to attract both Kazakh and municipal budgets, materially and spiritually foreign consumers. support and improve the socio-economic condition New activities arising in the process of of a rural settlement. In addition, eco-tourism is diversification of hunting tourism, allow adding based and grows on the basis of an eco-farm, as an diversity to the rural economy, organizing important element is environmentally friendly food additional jobs, creating demand for local goods for tourists [4]. and services, reviving traditional types of The market for agrotourism hunting complexes environmental management, manufacturing will consist of 4 main segments. The primary environmentally friendly and safe products - raw segment is regular customers - hunters. The materials of non-traditional types of slaughter secondary segment is regular consumers of animals, crafts , intensify rural crafts (hunting, products of this economy (for example, meat fishing, etc.), ecological (rural) tourism. In this processing enterprises, restaurants and cafes, connection, additional sources of income are being consumers of gourmet products), which, unlike the formed for the regions, the situation of rural primary segment (where there is a greater demand entrepreneurs and people in rural areas is changing for services) have the nature of demand mainly for dramatically: they are at the same time producers hunting products. Wild meat is widely used for and suppliers of tourist services that are in demand gastronomic purposes. The tendency to the among consumers. increasing use of game is associated with The effective functioning of such facilities deterioration in the quality of industrial meat due to allows for a more rational use of the labor of the intensification of production. The third segment workers, to mitigate the seasonality of agricultural is consumers who are not interested in either the labor, to occupy part of the working-age population hunt or its products, who will visit the park for in rural areas, and to rationally use the natural educational and educational purposes. This segment resource potential. In addition, hunting complexes includes: environmental tourists; pupils, students, will be able to produce a fairly significant amount teachers; representatives of other hunting farms; of products, saturating the market with goods of lovers of bench shooting; wildlife lovers; their own production. Of great importance for the businessmen wishing to meet without ties; families population is the use of available biological with children who are not indifferent to the silence resources and local raw materials. and beauty of East Kazakstan nature. The fourth The peculiarity of the positioning of such segment for the hunting park are consumers with a objects is that they can function as an alternative one-time consumption pattern. It is to this market industry (structural element) of dual-purpose segment that the head of the hunting complex Agricultural complex - not only production, but should pay as much attention as possible, also recreational. transferring one-time consumers to the category of In the system of measures of an integrated permanent, increasing the demand for services and approach, agrotourism hunting complexes products, and thereby sales. It is important to track contribute to solving the problem of rural in time and professionally the peculiarities of employment. This is extremely important, since the customer consumption and to create an image of a processes of recovery, modernization and sectoral household that cares about customer needs and transformation of rural employment in the regions clearly responds to new types of preferences and are far uneven. As a result of negative crisis the demand for them [6]. manifestations, an extensive zone of depressed rural

55 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 regions has emerged, in which there is an extremely successfully combined with the development of insufficient supply of jobs; it is a preventive agriculture, animal husbandry, forestry and other measure that will break the vicious circle of branches of the agro-industrial complex. The use of established rural poverty by creating alternative the territory for conducting hunting economy in employment [7]. combination with other branches of the economy Such objects: are one of the main sources of contributes to the increase of its productivity. For income for the rural population. In conditions of example, a forest that serves as a source of total mass poverty, when more than 40% of obtaining not only wood. In addition, forest disposable resources are located behind its cuttings, while the forest is growing, are valuable threshold, and more than half of the rural mainly as hunting grounds. population are in terms of cash income, they can be In the early nineties, in connection with the a way of survival of the rural population; they are a transition to market relations, the economy and the factor that hinders the process of depopulation and entire content of life changed radically in our the depopulation of rural areas; promote the country. There are new opportunities for business, production of products from unconventional raw including in the field of hunting and hunting. materials, which can be carried out in the Moreover, the experience of countries in which framework of small business; A market niche could efficient business has been well developed for a potentially transform into new markets for mass long time shows that the hunting industry is more production. profitable in comparison with traditional Developed proposals for the organization of agriculture. Thus, a well-developed service sector innovative agrotourism hunting complexes will be turns every hunt into an unforgettable holiday. promising to be implemented throughout the Hunting farms are engaged in growing wild animals country. As a methodological material, a model in the same way that peasant breeders do. Thus, the project developed by the author for a business plan "hunting farm" has a history of many thousands of for the Katon-Karagai hunting park. years, and humanity is very much obliged to the The innovative nature of the developed business hunter-farmer. And this direction needs to be project consists in the simultaneous management of developed. several activities at once: the maintenance of the Professor A.A. Danilkin convinced that the farm and the management of the hunting economy; breeding and use of animals in hunting farms and the provision of hunting services; production of parks is the same business as breeding pets [5]. In meat and other animal raw materials of non- addition, captive breeding of wild ungulates is traditional types of slaughter animals; activities in several times more profitable than keeping them in the field of social and cultural services and tourism. the same area of livestock. Wild ungulates require The services and products offered as part of the less care, they do not need to build capital farms, project have properties that distinguish them they are less susceptible to diseases. Their meat is favorably from those existing in a similar market of of higher quality, it lacks hormones and antibiotics services. The activity of opening a hunting complex that farm livestock receives. Aviary breeding is very specific. The main feature is that it is allows you to engage in the economic circulation of proposed to sell the hunting process itself (as a wild animals. This direction may become the most commercial service), which includes much more important element of agriculture (alternative to than just animal prey. Hunting Park implies traditional animal husbandry) in Kazakhstan [9]. appropriate infrastructure, in addition to the most This multipurpose direction should be fully professionally organized hunting, offers ecological developed and maintained at the state level, tourism services, excellent outdoor recreation, considering it as: small business; a branch of comfortable accommodation, equipment rental, animal husbandry, which allows partially replacing shooting range, exquisite exotic cuisine, organizing traditional agricultural species with non-traditional a wide excursion program and paid demonstrations types of slaughter animals, increasing the range of of animals like an open zoo and much another. So, livestock products; the form of conservation of the the hunting park (complex) can be considered not gene pool of hunting animals; guaranteeing the only as a territory for hunting, but also as a hunter a successful hunt; provision of maximum recreational center. types of services during the fishery; a real way of Kazakhstan has unlimited possibilities for the ensuring the country's food security, reducing rural development of hunting tourism. The organization unemployment and developing ecological tourism. of innovative agrotourist hunting complexes is Findings

56 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

The creation of innovative agrotourist hunting biological resources, jobs are automatically created complexes will give an impetus to the development in the trading system, its processing and along the of regions. It is important to note that this proposal, chain in other, if necessary, contiguous industries. in addition to economic, also pursues The economic effect is to make a profit from the environmental, social and cultural goals, and fully provision of services, commercial products, meets the criteria for sustainable rural development competitive gourmet raw materials; increasing sales and is consistent with the goal and objectives of the of regional products, which will also lead to Strategy for the Development of Tourism in the increased economic efficiency of local enterprises. Kazakhstan [3]. The environmental effect is expressed in a more The social effect is manifested in the rational use of the natural resources of the territory, preservation of existing and the creation of new etc. jobs, increasing the income of the local rural Tourism today should become a locomotive of population; the activity of the modernized crafts regional development, a link between the will be directed not only at the mass sports commercial interests of various business areas, the enthusiasm, but also to be an important source of priorities of state policy and the cultural needs of livelihoods of the population of nearby villages; An society. In this regard, it is extremely important that important role is played by the multiplier effect, the tourist product meets all the requirements of a which is based on the propagation mechanism: modern traveler. creating jobs for reproducing and extracting

Bibliographic list 1. Mantino, F. Rural development in Europe. Politics, institutions and actors on the ground from the 1970s to the present day / F. Mantino; per. with ital. I. Khramova - 272 s. [Electronic resource]. - Access Mode: http://www.eastagri.org/publications/pub_docs/Mantino.pdf. 2. Kenebayeva Ainur Seytbatalovna. Agritourism as a factor of economic development of rural areas of the Republic of Kazakhstan. 2014 3. On approval of the Concept of development of the tourism industry of the Republic of Kazakhstan until 2023. Decree of the Government of the Republic of Kazakhstan dated June 30, 2017 No. 406. http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000406 4. Laricheva K.N. Development of traditional rural crafts based on innovative use of biological resources (on the example of the Novgorod region): dis. ... Cand. econ sciences. - Veliky Novgorod, 2014. - 199 p. 5. Laricheva K.N. Alternative agricultural production / K.N. Laricheva, L.F. Glushchenko, N.G. Laptev, A.S. Petrova // Scientific Herald. - 2016. - №4. - pp. 75-87 6. Laricheva K.N., Kirkorova L.A. Organization of a cultural hunting economy: monograph / K.N. Laricheva, L.A. Kirkorov. - Veliky Novgorod: Yaroslav the Wise Novgorod State University, 2016. - 174 p. 7. Borbasova Z.N. Agrotourism: world experience and development in the Republic of Kazakhstan. 2010, 83-87 pages. Bulletin of the Turan University 8. Yushkevich N.T. Hunting tourism: problems, prospects, ways to improve efficiency / N.T. Yushkevich // Works BGTU. Economics and Management. - 2015. - №7. - pp. 129-132. 9. Kabiev N.K. The decision of socio-economic problems of rural territories by developing agro-tourism in the Republic of Kazakhstan. Materials of the Republican Scientific-Theoretical Conference "Seyfullin Readings-11: Youth and Science" .– 2015. – T.1, part 2.-C.135-137

Зиядин Саябек Таттібекұлы Лауазымы: экономика ғылымдарының докторы, профессор, Әл-Фараби атын. ҚазҰУ Экономикалық зерттеулер орталығының директоры. Пошталық мекен-жайы: 050038, Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Әл-Фараби даңғылы, 71, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Ұялы. тел: +7 701 812 38 89 Тлемисов Ұлан Бағдатұлы Лауазымы: PhD докторант, Семей қ. Шәкәрім атындағы мемлекеттік университі, Педагогикалық инстиутут директоры Пошталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Широкая, 21А Ұялы. тел: +7 747 177 47 01 Тлемисова Жансая Мұратқызы Лауазымы: экономика және менеджмент кафедрасының аға оқытушы, Қазақ гуманитарлық-зан инновациялық университеті Пошталық мекен-жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семейқ., Набережная, 10-15, Ұялы. тел: +7 747 177 47 02 Аңшылық туризмді диверсификациялау ауылдық жерлердің экономикасын дамытудың тетігі ретінде

57 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Зиядин Саябек Таттибекович Должность: доктор экономических наук, ассоциированный профессор, директор центра экономических исследований КазНУ им. аль-Фараби. Почтовый адрес: 050038, Республика Казахстан, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71, КазНУ им. аль-Фараби Сот. тел: +7 701 812 38 89 Тлемисов Улан Багдатович Должность: PhD докторант, Семей Государственный университет им. Шакарима, директор педагогического института Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, Семей, Широкая, 21А Сот. тел: +7 747 177 47 01 Тлемисова Жансая Муратовна Должность: старший преподаватель, кафедра экономики и управления, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г. Семей, Набережная, 10-15 Сот. тел: +7 747 177 47 01 Диверсификация охотничьего туризма как способ развития экономики в сельской местности

Ziyadin Sayabek Tattibekovich Position: Doctor of Economics, Associate Professor, Director of the Center for Economic Research, KazNU. al-Farabi. Mailing address: 050038, Republic of Kazakhstan, Almaty, Al-Farabi Ave., 71, KazNU. al-Farabi, Mob.phone: +7 701 812 38 89 Tlemissov Ulan Bagdatovich Position: PhD doctorate, Semey Shakarim State University, Director of Pedagogical Institute Postal address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Shirokaya, 21A Mob. tel: +7 747 177 47 01 Tlemissova Zhansaya Muratovna Position: Senior Lecturer, Department of Economics and Management, Kazakh Humanitarian-Law Innovative University Postal address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Naberezhnaya, 10-15 Mob. tel: +7 747 177 47 02 Diversification of hunting tourism as a method of developing the economy in rural areas

58 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 331.2

Жердева Оксана Викторовна кандидат экономических наук, Кубанский государственный аграрный университет имени И. Т. Трубилина, г. Краснодар e-mail: [email protected] Муллинова Светлана Александровна кандидат экономических наук, Кубанский государственный аграрный университет имени И. Т. Трубилина, г. Краснодар e-mail: [email protected]

ПОВЫШЕНИЕ ЗНАЧИМОСТИ ВНУТРЕННЕГО РЕГЛАМЕНТА РАСЧЕТОВ ПО ОПЛАТЕ ТРУДА

Тиімді еңбек уәждері мен ынталандыруларын қалыптастыру қызметкерлерді материалдық және моральдық ынталандырудың қолданыстағы қағидаттарын жақсартуды көздейді. Еңбекақы төлеу бойынша персоналмен есеп айырысудың ішкі регламентінің маңыздылығын арттыру, атап айтқанда, мүгедектер сияқты азаматтардың санаттары жеке ұйымдар үшін ғана емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің едәуір бөлігі үшін де аса өзекті болып табылады. Түйін сөздер: еңбекақы төлеу, сыйлықақы мен қызметі, мүгедектер, ішкі регламент есеп айырысу, индекстеу.

Формирование мотивов и стимулов эффективного труда предполагает улучшение действующих принципов материального и морального стимулирования работников. Повышение значимости внутреннего регламента расчетов с персоналом по оплате труда и в частности, такой категории граждан, как инвалиды, является наиболее актуальной не только для отдельных организаций, но и для значительной части хозяйствующих субъектов. Ключевые слова: оплата труда, премия, трудовая деятельность инвалидов, внутренний регламент расчетов, индексация.

Formation of motives and incentives of effective work assumes improvement of the operating principles of material and moral incentive of workers. Increase in the importance of internal regulations of settlings with personnel on compensation and in particular, such category of citizens as disabled people, is the most relevant not only for the separate organizations, but also for a considerable part of economic entities. Keywords: compensation, award, work of disabled people, internal regulations of calculations, indexation.

В настоящее время очень остро стоит вопрос В то же время, чтобы сделать более о трудоустройстве определенной категории привлекательным для работодателей граждан − инвалидов. Для этого в нашей стране трудоустройство инвалидов, были разработаны разрабатываются специальные государственные специальные льготы, которые прописаны в программы. С недавнего времени в Налоговом кодексе Российской Федерации [10]. организации, где численность персонала Именно поэтому в организациях создаются составляет более 100 человек, обязаны выделять мотивационные программы для работников рабочие места для инвалидов. Квота инвалидов. При этом повышение заработной предполагает наличие рабочих мест в платы является самым результативным зависимости о среднесписочной численности (в средством в мотивации любого работника. пределах 2-4 %). Но существуют исключения, Сильное влияние на повышение оплаты если уставный капитал организации состоит из труда является повышение минимального 100 % вклада общественной организации размера оплаты труда. По данным проведенных инвалидов, то она освобождается от нами исследований в одной из организаций, обязательного квотирования. использующей труд инвалидов, проанализируем Стоит отметить, что если работодатель не сложившуюся ситуацию и внесем конкретные располагает квотированными рабочими предложения внутреннего регламента расчетов местами, то, он не в праве, отказать человеку с с персоналом по оплате труда, стимулирующего инвалидностью в принятии его на работу, если характера. обратившийся соответствует всем остальным Каждый квартал Министерство труда и профессиональным критериям (наличие социального развития Краснодарского края необходимой квалификации, опыта работы и издает Приказ «О величине прожиточного другое. минимума в Краснодарском крае». В нем прописана величина прожиточного минимума

59 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

для трудоспособного населения (во II квартале % от общего числа сотрудников «Фабрики 2018 г. – это 11185 руб.). На основании картонажных изделий» получает заработную приказов Министерства труда, каждая плату, зависящую, от минимального размера организация принимает решение: повышать оплаты труда установленного в Краснодарском персоналу заработную плату или нет. Почти 29 крае.

14000 12000 12000 10443 9965 10366 10000 8286 8331 8682 7755 8027 8000 6830

6000

4000

2000

0

Рисунок 1 – Динамика минимального размера оплаты труда на «Фабрике картонажных изделий»

На диаграмме (рисунок 1) прослеживается актах (письмо Роструда № 1073-6-1 от систематическое увеличение заработной платы. 19.04.2010. Так, наибольшее увеличение, произошло за Индексация формально не является период с 2016 по 2017 гг. (на 1557 руб.). повышением заработной платы, поскольку Данный рост обусловлен сменой руководства реальное содержание оплаты труда при этом организации и желанием стимулировать своих остается неизменным. Индексация является сотрудников на добросовестный труд. лишь способом защиты дохода персонала от После решения руководства фабрики об инфляции. увеличении окладов издается приказ об В исследуемой нами организации увеличении заработной платы до прожиточного индексация не проводится. Руководство минимума и в обязательном порядке ссылается на то, что в законодательстве нет заключается дополнительное соглашение с четкой формулировки о проведении сотрудником. От суммы окладов зависят и все индексации, что порядок во внебюджетных остальные выплаты сотрудникам, в том числе и организациях устанавливается трудовыми социальные [3, 8]. договорами, коллективным договором, либо же Существует такое понятие, как индексация локальными нормативными актами заработной платы. В Трудовом кодексе организации. Если обратиться к судебной Российской Федерации (ст. 134 «Обеспечение практике, то можно проследить, что в свою повышения уровня реального содержания очередь, суды всегда назначают штрафные заработной платы») прописано, что санкции таким организациям. Возможные работодатели обязаны индексировать административные штрафы: 50000 руб. − на заработную плату в связи с увеличением организацию и 5000 руб. − на руководство потребительских цен [11]. Несмотря на то, что в организации (ст. 5.29 КоАП). Об этом указанной статье не приводится четкое говориться в письме Минтруда от 26.12.2017 г. руководство по индексации заработной платы, № 14-3/В-1135. работодатель обязан закрепить порядок Помимо штрафных санкций от трудовой проведения индексации в своих нормативных инспекции, есть риск и со стороны налоговых органов, чтобы хозяйствующий субъект 60 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

проиндексировал заработную плату своих Сумма повышения оклада определяется по сотрудников. Инспекторы проверяют формуле: сумма оклада (руб.) ∙ коэффициент, зарплатные показатели организации. соответствующий прогнозируемому уровню Ориентируются на суммы, которые инфляции, зафиксированному законом о предоставляются в справках 2-НДФЛ, 6-НДФЛ федеральном бюджете на следующий и в расчете по страховым взносам [7, 9]. календарный год. По мнению налоговых органов, если Под прогнозируемой инфляцией понимается организация не проиндексировала заработную такой уровень инфляции, который был заранее, плату своих сотрудников, значит, она верно, предсказан и спрогнозирован. Также недоплатила НДФЛ и страховые взносы [5, 6, такую инфляцию еще называют ожидаемой. 7]. Стоит отметить, что в законе нет Чтобы избежать штрафных санкций обязанности работодателя, ежегодно исследуемой нами организации необходимо индексировать заработную плату сотрудников. проводить индексацию заработной платы, хотя Организация вправе установить любой порядок бы один раз в календарном году. Порядок индексации заработной платы. В том числе, в проведения необходимо закрепить в зависимости от достижения финансовых Коллективном договоре, прописав, что «В целях результатов (постановление Верховного суда от повышения уровня реального содержания 17.05.2017 № 46-АД17-24). Такой подход судьи заработной платы работодатель обязуется одобряют, а вот трудовые инспекторы нет. На ежегодно по состоянию на 1 января каждого проверке подобные условия насчет индексации календарного года производить ее индексацию в могут вызвать претензии или штраф. связи с ростом потребительских цен на товары и Инспекторы уверены, что финансовое услуги» [3, 8]. состояние организации роли не играет. Поэтому Индексация производится путем увеличения безопаснее прописать в Коллективном договоре, должностных окладов сотрудников на что организация ежегодно индексирует прогнозируемый коэффициент инфляции, заработную плату [10, 11]. зафиксированный законом о федеральном Нами был проведен анализ должностного бюджете на следующий год, и проводится в оклада «Кладовщик картонажного цеха» и порядке, установленном данным положением об представлен в таблице 1. оплате труда. Таблица 1 Индексация заработной платы Процент Оклад в Сумма Про индексируемая Фактическая Год инфляции предыдущем году увеличения сумма оклада сумма оклада 2010 8,78 11000,00 965,8 11965,8 12000,00 2011 6,10 12000,00 789,6 12789,6 13000,00 2012 6,58 13000,00 855,4 13855,4 13855,00 2013 6,45 13855,00 893,6 14748,6 14750,00 2014 11,36 14750,00 1675,6 16425,6 16400,00 2015 12,91 16400,00 2117,2 18517,2 18500,00 2016 5,38 18500,00 995,3 19495,3 19495,00 2017 2,52 19495,00 1076,1 20571,12 20000,00

Исходя из полученных данных, можно Под патронажем Всероссийского Общества сделать вывод, что заработная плата на Инвалидов, которое является учредителем «Фабрике картонажных изделий» за «Фабрики картонажных изделий» находится рассматриваемый период увеличивалась профилакторий на берегу Черного моря. Для примерно на ту же сумму, что и про поддержания здоровья инвалидов и индексируемая сумма. Так как в организации соответственно для улучшения увеличение заработной платы проводится работоспособности персонала, а также для его периодически, то при индексации заработной мотивации, организация ежегодно оплачивает платы «Фабрика картонажных изделий» не сотрудникам инвалидам путевки в понесет никаких дополнительных расходов. профилакторий, а всем остальным сотрудникам При этом обезопасит себя на случай проведения организация возмещает часть стоимости внезапной проверки и от штрафных санкций. путевки (рисунок 1). 61 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Приобретение путевок для сотрудников, как частичной компенсации стоимости путевки, на и их компенсация, является элементом основании которых оказываются услуги социальной и мотивационной политики санаторно-курортными и оздоровительными работодателя. Данное обязательство организациями [6, 7, 10]. работодателя прописано в Коллективном Стоит также отметить и то, что договоре. обязательным условием освобождения от Стоимость путевок, оплаченных обложения НДФЛ является факт нахождения организацией, является доходом в натуральной санитарно-курортных организаций на форме. Доходы в натуральной форме, так же, территории России. Так как профилакторий, в как и денежные, облагаются налогом на доходы который отправляются сотрудники «Фабрики физических лиц. Датой получения такого картонажных изделий» имеет лицензию на дохода является день оплаты путевки (письмо оказание оздоровительных услуг и находится на Минфина России от 26.08.2013 № 03-04- территории Российской Федерации, то НДФЛ 06/34883). При этом необходимо учесть, что не данный доход облагаться не будет [10]. подлежат обложению НДФЛ суммы полной или

Рисунок 1 – Фрагмент «Путевка за счет организации» в 1С «Зарплата и управление персоналом»

Кроме того, следует обратить внимание, что Немаловажным и достаточно спорным освобождение от НДФЛ возможно при моментом является обложение страховыми соблюдении еще одного условия, согласно взносами путевок (рисунок 2). Так, в ст. 422 которому оплата стоимости путевки Налогового кодекса Российской Федерации, осуществляется за счет средств организации, прописаны суммы неподлежащие обложению если расходы на такую компенсацию не страховыми взносами (суммы стоимости отнесены к расходам, учитываемым при путевок там не указаны). Этой же статьей и определении базы по налогу на прибыль (п. 9 ст. руководствуется бухгалтер «Фабрики 217 НК РФ «Доходы, не подлежащие картонажных изделий» при начислении налогообложению (освобождаемые от страховых взносов [10]. налогообложения)». В исследуемой нами Нужно учесть, что Минтруд России в организации компенсация или покупка путевки вопросе начисления страховых взносов на выплачивается из прибыли оставшийся в стоимость санаторно-курортных путевок всегда распоряжении организации. Таким образом выражал мнение, что данные выплаты организация вполне законно не удерживает облагаются страховыми взносами. НДФЛ с компенсации или покупки путёвки своим сотрудникам [1, 5, 10].

62 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Рисунок 2 – Фрагмент «Начисление страховых взносов с оплаты путевки за счет организации» Существующая судебная практика указывает начисления взносов. После принятия на то, что бывают случаи, когда путевки не отчетности контролирующих органов «Фабрике облагаются страховыми взносами. картонажных изделий» необходимо подать Руководствуясь ст. 15, 16, 40 и 129 ТК РФ судьи заявление о зачете излишне уплаченных взносов выносили решения в пользу организаций, в счет будущих периодов. которые не включали в налогооблагаемую базу Сложившаяся на «Фабрике картонажных суммы стоимости путевок. Верховный суд изделий» система внутреннего регламента пояснил (Пояснение от 03.11.2017 № 309КГ-17- расчетов с персоналом по оплате труда явилась 15716), что данные суммы носят социальный одним из факторов неэффективного характер, основаны на коллективном договоре и производства. Необходимо создать новую не являются элементом оплаты труда. систему стимулов, которая заработает тогда, Следовательно, они не должны включаться в когда интересы «простого сотрудника» и расчетную базу для начисления страховых «руководства» совпадут с целями, которые взносов, как и компенсации стоимости путевки закладываются в новый механизм работы. [7, 10, 11]. Формирование мотивов и стимулов В Коллективном договоре «Фабрики эффективного труда предполагает улучшение картонажных изделий» от 17.09.2017 № 519-Ц действующих принципов материального и зарегистрированный в ГКУ КК «Центр морального стимулирования персонала. занятости населения города Краснодара» В заключение хотелось бы отметить, что прописано, что организация выплачивает за помимо оплаты стоимости путевок, которые, счет средств, остающихся в ее распоряжении несомненно, является отличным оздоровительные поездки на море (однодневные мотивационным рычагом для инвалидов, – семидневные), а так же суммы компенсаций организация должна пересмотреть систему стоимости путевок, за исключением премирования персонала. Особенно туристических, работникам и членам их семей. работникам, находящимся на сдельной системе В связи с этим, организация вправе не оплаты труда, чья заработная плата зависит от начислять страховые взносы. По проведенным их личной выработки и количеством нами исследованиям «Фабрика картонажных произведенной продукции. изделий» только за 2018 г. переплатила Ранее нами было отмечено, что за последние страховых взносов на сумму 56050 руб. два года размер премиальных выплат Бухгалтерии организации необходимо значительно сократился. До 2016 г. премии пересмотреть начисления и уплату страховых выплачивались по итогам работы за квартал, а взносов и отправить корректирующий отчет также была возможна премия в связи с расчета по страховым взносам и взносам от повышением прибыли от продаж и количеством несчастных случаев (за I квартал, полугодие и заказов на продукцию. В Коллективном девять месяцев), увеличив сумму необлагаемого договоре стоит создать «Положение о дохода, и соответственно уменьшив сумму премировании», в котором прописать, что

63 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

единовременно вознаграждение может организации). Тем самым руководство фабрики выплачиваться по результатам годовой работы простимулирует своих сотрудников на большую (в зависимости от должностного оклада и выработку и более продуктивную работу. премии, а также полученной прибыли

Список использованной литературы: 1. Жердева О. В. Современные методики учета и налогообложения в организациях малого предпринимательства / О. В. Жердева, С. А. Муллинова // Майкоп, 2018. 2. Жердева О. В. Международная практика вознаграждений работникам / О. В. Жердева, Т. А. Черненко // В сборнике: Наука, образование и инновации сборник статей международной научно-практической конференции. 2016. С. 225-228. 3. Жердева О. В. Преимущества и недостатки электронного документооборота / О. В. жердева, А. Б. Кравченко // В сборнике: Связь теории и практики научных исследований Сборник статей Международной научно-практической конференции. 2016. С. 119-121. 4. Кесян С. В. Взаимосвязь управленческого и налогового учета с финансовым учетом / С. В. Кесян, С. А. Муллинова // В сборнике: проблемы и перспективы развития науки в России и мире. Сборник статей международной научно-практической конференции: в 7 частях. С. 11-14. 5. Кругляк З. И. Налоговый учет [Электронный ресурс]: учеб. пособие / Кругляк З. И., Калинская М. В. − Электрон. Текстовые данные. − Ростов-на-Дону: Феникс, 2016. − 378 c. 6. Кругляк З. И. Система аналитических показателей налогообложения экономических субъектов / Кругляк З. И., Калинская М. В. // Политематический сетевой электронный научный журнал Кубанского ГАУ. 2015.№ 106. С. 649 - 667. 7. Муллинова С. А. Совершенствование методов налогового учета в части формирования системы налогообложения НДФЛ / С. А. Муллинова, С. С. Морозкина // Монография. Макоп, 2017. 120 с. 8. Муллинова С. А. Порядок учета расчетов с персоналом по среднему заработку / С. А. Муллинова, Т. М. Зеленская // Научно-методический электронный журнал Концепт. 2016. № Т11. С. 2626-2630. 9. Муллинова, С. А. Различия в порядке расчетов отложенных налогов по РСБУ и МСФО / С. А. Муллинова, Т. М. Зеленская, Э. Е. Маслова // Экономика и предпринимательство. 2016. № 10-3 (75-3). С. 1110-1113. 10. Налоговый кодекс Российской Федерации. Режим доступа: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_19671/ 11. Трудовой кодекс Российской Федерации Режим доступа: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_34683/

Жердева Оксана Викторовна Лауазымы: экономика ғылымдарының кандидаты, "И. Т. Трубилин атындағы Кубан мемлекеттік аграрлық университеті" ФМБЖ ББМ бухгалтерлік есеп кафедрасының доценті, Краснодар қ. Пошталық мекен-жайы: 350005, Ресей, Краснодар қ., 60-лет Победа көш., 18 Ұялы тел: 8-961-510-85-67 Муллинова Светлана Александровна Лауазымы: экономика ғылымдарының кандидаты, "И. Т. Трубилин атындағы Кубан мемлекеттік аграрлық университеті" ФМБЖ ББМ бухгалтерлік есеп кафедрасының доценті, Краснодар қ. Пошталық мекен-жайы: 350005, Ресей, Краснодар қ., 60-лет Победа көш., 18 Ұялы тел: 8-961-510-85-67 8-918-953-30-50 Еңбекақы төлеу бойынша есеп айырысулардың ішкі регламентінің маңыздылығын арттыру

Жердева Оксана Викторовна Должность: кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета ФГБОУ ВО «Кубанский государственный аграрный университет имени И. Т. Трубилина», г. Краснодар Почтовый адрес: 350005, Россия, г. Краснодар, ул. 60-лет Победа, 18 сот. тел: 8-961-510-85-67 Муллинова Светлана Александровна Должность: кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета ФГБОУ ВО «Кубанский государственный аграрный университет имени И. Т. Трубилина», г. Краснодар Почтовый адрес: 350005, Россия, г. Краснодар, ул. 60-лет Победа, 18 сот. тел: 8-918-953-30-50 Повышение значимости внутреннего регламента расчетов по оплате труда

Zherdeva Oksana Viktorovna Position: Candidate of Economic Sciences, associate professor of accounting FGBOOU WAUGH «Kuban state agricultural univer- sity of I. T. Trubilin», Krasnodar Mailing address: 350005, Russia, Krasnodar, 60 years of Victory str., 18 ph. 8-961-510-85-67 Mullinova Svetlana Aleksandrovna Position: Candidate of Economic Sciences, associate professor of accounting FGBOOU WAUGH «Kuban state agricultural university of I. T. Trubilin», Krasnodar Mailing address: 350005, Russia, Krasnodar, 60 years of Victory str., 18 ph. 8-918-953-30-50 Increase in the importance of internal regulations of calculations for compensation 64 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

UDC 336.7

Mullinova Svetlana Aleksandrovna Candidate of Economic Sciences, FGBOOU WAUGH Kuban state agricultural university of I. T. Trubilin, Krasnodar е-mail: [email protected]

ADVANTAGES OF DEPOSITS TO PRECIOUS METALS IN MODERN CONDITIONS

Берілген мәселенің өзектілігі Ресей Федерациясының кез келген азаматы өз табыстарынан белгілі бір бөлігін кейінге қалдыра отырып, жинақтың иесі болуымен байланысты. Мақаланың мақсаты: инвестициялық және коллекциялық монеталар бөлігінде бағалы металдарға салынған салымдардың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету. Инвестициялық және коллекциялық монеталарға салымдардың ерекшелігін талдау. Олардың қаржылық тұрақсыздығынан, Ресей Федерациясының сыртқы саясатының салдарынан және күшейіп келе жатқан инфляциядан сақтану және сақтану ұсынымдарын қалыптастыру. Түйін сөздер: бағалы металдар, инвестициялық монеталар, коллекциялық монеталар, инфляция, девальвация, қаржы құралы.

Актуальность данной проблемы обусловлена тем, что любой гражданин Российской Федерации, откладывая определенную часть от своих доходов, становится обладателем сбережений. Цель статьи: показать преимущества и недостатки вкладов в драгоценные металлы, в части инвестиционных и коллекционных монет. Проанализировать специфику вложений в инвестиционные и коллекционные монеты. Сформировать рекомендации их сохранения и защиты от финансовой нестабильности, последствий внешней политики Российской Федерации и усиливающейся инфляция. Ключевые слова: драгоценные металлы, инвестиционные монеты, коллекционные монеты, инфляция, девальвация, финансовый инструмент.

The relevance of this problem is caused by the fact that any citizen of the Russian Federation, postponing a certain part from the income, becomes the owner of savings. Article purpose: to show advantages and shortcomings of deposits to precious metals, regarding investment and collection coins. To analyse specifics of investments in investment and collection coins. To create the recommendations of their preservation and protection against financial instability, consequences of foreign policy of the Russian Federation and amplifying inflation. Keywords: precious metals, investment coins, collection coins, inflation, devaluation, financial instrument.

The rate of inflation and growth rates of the countries, such, as: The USA, Canada, Russia, prices long time are a subject of concern of any China, etc. forced their management to allow citizen of our country. The relevance of this additional stamping of the coins having the greatest problem results in need of the analysis of popularity [4, 5]. depreciation of money and the creations of a The Bank of Russia which since 1992 releases a package of measures promoting stabilization of set of coins from various precious metals is financial savings of a single subject. Against the engaged in creation and promoting of investment background of financial instability of economy, coins. When stamping investment coins the way of devaluation of ruble, the caused sanctions, people large-circulation automatic stamping thanks to thought of saving of the saved-up capitals. With it which the coin has equal is used it is opaque – they were helped by deposits to precious metals, metal gloss without smooth surface. And the cost of namely to gold and silver [1, 5]. The most known an investment coin maximum is brought closer to contribution to precious metals are ingots, but only the cost of precious metals which contain in it. owners of the large capitals when all others bought Acquisition of these coins is one of the most the Russian investment coins could get them. effective ways of capital investments which is The investment coin is a bank note which is available to any natural person. For the Russian made of precious metals of the highest test and are citizens this way of saving of money became used only for saving and enhancement of money. popular after 2014. The unstable economic situation Investment coins are issued from various precious gave an impetus which increased promoting of metals, such as: gold, silver, platinum, palladium. investment coins. After 2017 the growth rate of Most of the Russian investors inclines to purchase inflation increased and it affected relevance of a of gold and silver investment coins [2, 3]. The problem of saving of money. It became clear later similar situation develops also at world level. As a that these deposits, besides the effective instrument result in the world financial market there is of saving of money, occupy one of leading places considerable demand for investment coins. In some on profitability. Such coins as «Georges the

65 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Victorious» and «Chervonets» found wide 3. Lack of obligatory payment of the VAT. popularity in Russia. Thanks to investment Operations with coins after 2011 are not assessed attractiveness, coin circulation with Georges the with the VAT. It allows to save 18 % on all stages Victorious's image reached 800 thousand copies, of a turn of investment coins, in difference, from however even such quantity did not satisfy demand gold ingots (they are still not exempted from this of buyers of investment coins. Now the prices of tax). Thereby, investment into coins is more coins continue to grow [6, 7]. attractive way of capital investments today. The main reasons for promoting of investments Today the prices of investment coins exceed the in investment coins became: prices of the precious metals which are contained in 1. Long growth of quotations of gold in the them. It is caused by the fact that the offer international markets. obviously exceeds demand. Also the surplus of 2. Continuous devaluation of ruble (instability of gold investment coins is observed that it is an economic situation). impossible to tell about their silver analogs. It 3. Fears of citizens in stability of an economic would be desirable to note also the fact that now situation of the Russian Federation. silver «Georges the Victorious» is obviously not 4. Simplicity of purchase of an investment coin enough as during their acquisition there are some and efficiency of its sale. difficulties. Official annual circulation of silver According to the Bank of Russia in 2018 coins is 50 thousand pieces. It is 10 times less, than realization of the released investment coins, more gold «Georges the Victorious». Their cost had a than 100 commercial banks are engaged. The main considerable impact on deficiency of silver coins. part of coins is implemented through offices of They became 18 times cheaper, than gold coins. PJSC «Sberbank» [7]. Price factor allowed a silver coin to expand a circle There are three main advantages of investment of buyers. The margin of bank on investment coins coins: makes about 10 % of the prices of the Bank of 1. Simplicity of purchase and efficiency of sale. Russia. In too time at sale of coins for the For acquisition of an investment coin it is necessary secondary market their cost is diversified to come to specialized office of credit institution depending on their quantity. The more coins natural with the passport and to have available the persons buy, the price for 1 coin is necessary necessary sum of money. In need of sale of a coin cheaper. Upon purchase it is necessary to consider, the client has to address to specialized banks which both quantitative, and seasonal discounts [5, 8]. are engaged in share repurchase of investment According to 2018 silver costs 30.5 rub/g, the coins. It should be noted that the number of banks price of a coin is 1245 rub for 31.1 g, or 20.6 rub/g which are engaged in repayment of investment – a margin of 30 % (on 01.09.18). If to consider a coins are much less. It is connected with the fact holiday margin of the Bank of Russia in 10 % and that for operation on repayment of an investment the commission of commercial banks (about 10 %), coin, the bank needs to have the appraiser. Also the then the price of a coin exceeds the cost of the profile companies, various online stores, silver which is contained in it almost for 50 %. individuals are engaged in purchase and sale. But According to us, analyzing the provided data, the the operations which are not connected with credit silver coin – investment can be considered hardly. institutions are often accompanied by risk of loss of As it does not justify the purpose because of small the capital because of swindlers. profitability. 2. Advantages of storage and transportation. The most favorable option for acquisition are Investment coins are often allocated with the coins of 2016 of release. It is connected with the compact sizes therefore problems with storage fact that thanks to the small circulation of a coin of usually do not arise. The safe, a cell in bank, a case this year will get additional, collection value. The and other ways of storage usually is suitable for cost of coins of all other circulations will depend storage. Having the small weight and dimensions, only on prices of silver. Silver «Georges the investment coins are highly mobile and do not Victorious» is in demand only because other bring trouble upon the holder. At the same time «cheap» ways are almost inaccessible to the coins are in the special capsule which provides average citizen for saving the capital. them with necessary protection. It would be The analysis of a coin which is carried out by us desirable to pay attention that it is impossible to from gold showed because its profitability for the open capsules (we will tell slightly below about it). defined period of 2018 made 8 %. Therefore, this coin can be considered as the serious investment

66 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 tool. So, gold costs 2620 rub /g , in soy turn the with the VAT, but even taking into account taxes, coin from gold stands up 21980 rub for 7.78 g, or the potential of gold collection coins is often 2825.2 rub/g. In this case the margin made only 8 higher, than coins of investment appointment [2]. % (on 01.09.18). It demonstrates that the price In 2018 for the purpose of saving of money not exceeds the cost of the gold which is contained in only the Russian, but also investment coins of other it, only for 20 %. The most favorable option for countries are considered. Experts especially acquisition is the investment coin which was rapped allocate the American Golden Eagle and the out in 2015 on Moscow Mint. Circulation in 30 Canadian maple leaf. But the Russian investor after thousand coins is considerable therefore coin cost their acquisition can face a number of problems. for a long-term outlook will depend considerably When importing a gold coin to Russia, it will be on prices of gold [2, 6]. considered as goods. For example, after purchase of In turn, the Bank of Russia released a little more an investment coin the «American Oryol» which than 200 various gold coins and more than 500 costs about 84 thousand rubles the investor should names of silver coins. It should be noted that the make out the cargo customs declaration. At the quality of collection coins is much higher, than same time duty will make 20 % and the VAT of 18 investment. One more advantage of collection coins % of its cost [8, 9]. are small circulations. So, in 2008 the St. The main problem of the Russian customs is that Petersburg mint to the 190 anniversary of rules are unique for each city. Therefore everything «Goznak» made a gold coin of 25 thousand rubles needs to be learned in advance in that customs (in number of 50 pieces). And it set up 2 records at through which the investor will drive to the once: on weight in 3 kg and face value of 25 country. The similar situation, as with a silver thousand rubles. investment coin when the selling price considerably The only problem is that pricing of collection exceeds the price of the metals which are contained coins is not tied to a rate of precious metals, from in it turns out. this it follows that pricings can understand The following problem which the investor faces subtleties only professionals. Also banks offer is sale of a foreign collection coin. To get profit it is memorable or as they are called by collection coins. necessary to sell it at inflated price (taking into For example, various thematic collection coins, account the paid taxes). Therefore citizens of sports subject, with images of animal and other Russia choose other sources for preservation of the popular subjects which often are in great demand, means, namely foreign currencies, such as euro and than investment coins. However they are assessed dollar.

80 75 70 65 60 55 50

USD EUR

Figure 1 – Volatility of ruble to foreign currency Having analysed data of figure 1, one may say, in investment coins, but also in foreign currency, that high devaluation of ruble which is caused by because these investments are considered as more economic problems of the country is the main profitable, but in too time as more risky. reason for moving of capital flows to foreign Also in currency it is possible to carry easy currencies. Therefore the Russian investors, for the «entrance» of the small capitals to the investment purpose of saving the capitals, prefer to have the reasons. It gives certain advantages before diversified portfolio. Investing the capitals, not only investments in investment coins, namely: 67 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

1. The currency exchange process available at Each investor himself has the right to choose the large offices of banks which is clear and habitual most correct for him option of an investment of for the average citizen. money. In each type of investment is as «+», and 2. A currency deposit (deposit) which banks of «−». It is possible to notice that a number of trends Russia try to develop. Interesting programs which is allocated, namely: the senior generation prefers are simple in registration are offered and are to deal with banks, marking out their reliability and convenient. It should be noted that for a certain reputation. In too time younger generation prefers circle of investors is one of the most reliable to risk and in a pursuit of more profit, go for the methods of saving equity. specialized markets. 3. Forex is risky, demanding from the investor In our opinion, it is more favorable to Russian of high economic literacy. This way we suit those investor to put in domestic investment coins as in who want to invest money in currency not so much Russia they are more liquid and recognizable. The for the purpose of their preservation, how many for Russian coins, such as «Georges the Victorious» the purpose of their enhancement. At successful and «Chervonets», are throughout rather large investment of operation in this market can bring number of time in circulation in the Russian market income in the size of 100 % from the enclosed sum of coins and they are accepted to purchase by a whereas investment coins no more than 10 % [9, large number of the Russian banks. In too time 10]. foreign investment coins are not in great demand at It should be taken into account also minuses of the Russian investors yet, but, according to analysts such operations: behind them the future and after a while they will 1. At currency exchange implementation, the be able to drive the Russian investment coins out of buyer gets it at the elevated rate, also pays percent the market. For the purpose of preservation of for perfect operation. The received cash is a passive means, as investments all coins are interesting, and asset which is «burned» by inflation, so far it is in a preference should be given to domestic coins for purse. the above-mentioned reasons. 2. At investment into a currency deposit Now purchase of a collection coin does not (deposit), the investor not in the right to dispose of cause special difficulties. However it is favorable to the money (removal from the account threatens sell a collection coin very difficult. First of all with loss of all saved-up percent). At each program subject to investments, demands accurate and the features, many, for example, do not provide a careful attitude. The most important aspect in this possibility of replenishment of a contribution. It case is that when opening the protective capsule the should be noted that the bank takes the percent at coin automatically loses more than a half of the introduction of the capital on a deposit too. cost. At repayment the collection bank of gold 3. This way with very high risk of loss of the coins carries out the analysis on authenticity then capital as anyone can try and invest money. And to checks an external state. But the main problem is keep and even only investors with certain economic that only units of banks redeem collection coins. knowledge will be able to increase the capitals. Banks which are ready to get a collection coin, Because, to conduct the auction in the «ascending», most likely, will redeem it at par value. Therefore markets it is difficult, and to trade in the «falling» investors should sell coins on special the Internet markets risky as there is a high probability to lose resources however nobody gives a guarantee of the invested capital [4]. decency of the contractor [1, 5].

Table 1 − Profitability, depending on types of investment of the capital Closing of a Opening of a contribution / Quantity contribution / Profita- acquisition of a coin, Type of investment of coins, sale of a coin, bility, thousand rubles pieces thousand rubles % (on 01.09.17) (on 01.09.18) Bank deposit 100,00 - 107,50 7,5 Purchase gold 88,62 4 91,57 10,1 coins Purchase of silver 99,93 54 100,95 1,1 coins On the basis of data of table 1, it is possible to be more highly profitable option. Financial note that acquisition of a gold investment coin will investments in coins will be the attractive

68 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 investment tool if to get them on medium-term, or scratches, are not the reason for refusal in purchase. for the long-term period. Considering fundamental The basic rule at care of an investment coin is an factors, such as continuous inflation of all inadmissibility of opening of the capsule and touch currencies and, as a result, growth of cost of to a surface of an investment coin as fingerprints, extraction of precious metals, it is possible to claim can not only affect appearance of a coin, but also it that in the long term their growth is expected. At is essential to affect its price. the same time it is necessary to understand that in In conclusion of our work it would be desirable the Russian banks investment coins at the prices to note the following: which are as close as possible to the current prices 1. Now in the market the limited quantity of of gold and silver are unavailable. Thus, if investors silver investment coins because of what they are on have a desire to get investment coins, then it is sale with a high margin is observed. Also it is rather necessary to expect profitability only in the long difficult to predict growth of a coin, and term. It is also necessary to pay attention to rate investments will make profit only on condition of fluctuations of dollar to ruble which sustains acquisition of big parties. Silver «Georges the fluctuation in price of gold in recalculation for Victorious» has small profitability and is in demand rubles. only because other «cheap» ways are almost It is necessary to understand that at sale of any inaccessible to natural persons for increase in the investment coin there can be difficulties. capital, or are too risky. Also silver coins are most Commercial banks pay special attention to the subject to impact of oxidation. It will have equipment of specialized points of sale which are significant effect on the final cost of this coin. It is ready especially for work with coins. In specialized difficult to call a silver coin «investment», but it is places reception of coins, assessment of their state possible to consider it in the great way for saving for further acquisition by commercial bank is made. the small capitals. The main requirement which commercial banks 2. For receiving profit in the long term, to usually impose for investment coins it is owners of the average capital purchase not less than compliance to the stated characteristics and 5 gold coins «Georges the Victorious» will be an parameters of mass of chemically pure precious optimal variant. According to all available data metal. It is provided with lack of mechanical from their price makes 23 thousand rubles apiece. damages, namely various chips of scratches and Also in the market of investment coins it is possible other defects. If storage conditions of a coin differ to meet gold investment coins 2006, 2010, by 2013 from the set norms, then on coins there can be spots and 2014 of issue. The cost of these coins differs which represent oxides of metals and their particles slightly, however older copies, certainly, stand are well noticeable on a surface of coins. Existence more, than their modern analogs. The gold of these spots is not regarded by commercial banks investment coin «Georges the Victorious» is traded as defect, however such coins the bank will get on the markets of the developed countries of the only with discount. Not defects on coins, and their world therefore it differs in high degree of liquidity. capsules or packings are considered as the most Now price of gold grows in proportion to problem. In case the capsule of irregular shape or expectations of the general instability and also the size is damaged, then the investment coin will political and economic factors. Investing in gold not be allowed to purchase at all. However there are coins, it is impossible to count surely on exceptions: if the capsule of an investment coin of a profitability of these investments, however it is standard form, then chips, small scrapes and possible to keep any sum of money.

Literature 1. Kondratyeva Yu. S., Simonyants N. N. Gold and foreign exchange reserves of Russia: dynamics, statistics, the forecast // In the collection: Innovative science: last, real, future Collection of articles of the International scientific and practical conference: in the 5th Part 2016. Page 169-173. 2. Gusakova A. A., Mullinova S.A. Investment attractiveness of coins from precious metals and reflection of transactions of metal accounts // In the collection Current problems of development of economic entities, territories and the systems of regional and municipal government materials XI of the international scientific and practical conference. 2016. Page 79-84. 3. Simonyants N. N., Kurginyan M.A. Ways of maintaining monetary credit policy by the Central bank//In the collection: Evolution of modern science collection of articles of the International scientific and practical conference: in 4 parts. 2016. Page 168-171. 4. Position of the Bank of Russia of 01.11.1996 No. 50 «About commission by credit institutions of operations with precious metals in the territory of the Russian Federation and an order of carrying out bank operations with precious metals» (an edition of 11.04.2000). − Аccess Mode: http://www.consultant.ru 5. Federal law of 26.03.1998 No. 41-FZ «About precious metals and gemstones» (edition of 23.05.2018). − Аccess Mode: http://www.consultant.ru 69 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

6. Gusev S. O. Catalog of the Coin of the USSR and Russia 1918-2016. Coins Moscow. 2015. Page 66. 7. Central bank of the Russian Federation: official site [Electronic resource]. – Access mode: http://cbr.ru 8. Mullinova S. A., Morozkina S. S. Accounting in banks // Studies. Grant / Maykop, 2017. 9. Kolkareva I. I., Kolkareva E. N., Simonyants N. N. The prospects of development of a banking system in the conditions of financial globalization on an investment complex of Russia // Services sector: innovations and quality. 2013. No. 3. Page 13. 10. Naniz Z. V., Mullinova S. A. Characteristic of forms of non-cash payments and reflection of operations on bank accounts // the Scientific and methodical Concept online magazine. 2017. No. T2. Page 594-598. 11. The instruction of the Bank of Russia of 21.06.2013 No. 3020-U «About an order of transfer of commemorative and investment coins by the Bank of Russia from precious metals to the Russian credit institutions and the organization making banknotes and a coin of the Bank of Russia» (an edition of 05.10.2017). − Аccess Mode: http://www.consultant.ru 12. Federal law of 02.12.1990 No. 395-1 «About banks and bank activity» (edition of 03.08.2018). − Аccess Mode: http://www.consultant.ru

Муллинова Светлана Александровна Лауазымы: экономика ғылымдарының кандидаты, "И. Т. Трубилин атындағы Кубан мемлекеттік аграрлық университеті" ФМБЖ ББМ бухгалтерлік есеп кафедрасының доценті, Краснодар қ. Пошталық мекен-жайы: 350005, Ресей, Краснодар қ., 60-лет Победа көш., 18 Ұялы тел: 8-918-953-30-50 Қазіргі жағдайдағы бағалы металдарға салынған салымдардың артықшылықтары

Муллинова Светлана Александровна Должность: кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета ФГБОУ ВО «Кубанский государственный аграрный университет имени И. Т. Трубилина», г. Краснодар Почтовый адрес: 350005, Россия, г. Краснодар, ул. 60-лет Победа, 18 сот. тел: 8-918-953-30-50 Преимущества вкладов в драгоценные металлы в современных условиях

Mullinova Svetlana Aleksandrovna Position: Candidate of Economic Sciences, associate professor of accounting FGBOOU WAUGH «Kuban state agricultural university of I. T. Trubilin», Krasnodar Mailing address: 350005, Russia, Krasnodar, 60 years of Victory str., 18 ph. 8-918-953-30-50 Advantages of deposits to precious metals in modern conditions

70 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 3 ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Ахаев А.В. – доктор педагогических наук

Ведущие эксперты: Избасарова Ф.Д. – кандидат педагогических наук Кундакова А. – кандидат педагогических наук Кикина М.И. – кандидат педагогических наук

71 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

UDC 378.1: 351.858

Koken Laura senior lecturer, Karaganda State University after the academician E. A. Buketov e-mail: [email protected] Knol Marina Vladimirovna Master of Philology, Karaganda State University after the academician E. A. Buketov e-mail: [email protected]

TEACHING CONDITIONS OF THE DEVELOPMENT OF TEACHER’S INFORMATIONAL AND COMMUNICATIVE COMPETENCE IN THE PEDAGOGICAL HIGHER EDUCATION INSTITUTE

Мақала ақпараттық және коммуникативтік технологиясының өзекті мәселерінің дамуын көрсетеді- педагогикалық ЖОО оқытушыларының құзіреттілігі және олардың компьютерлік сауаттылығын арттыру. Автор информациялық технология саласында білімдері жоқ педагогтар үшін маңызды мәселе көтереді. Педагогтардың кәсіптік деңгейіне қойылатын талаптардық күшеюі олардың сабақтарды ақпараттық технологияны пайдалану арқылы дайын еместігін және қаблетсіздігін көрсетеді, бірақ сонымен қатар олар оқытылатын пәндер бойынша сандық білім беру ресурстарын құру үшін білім мен тәжірибелік білік алуға ұмтылады және ниеттенеді. Түйін сөздер: ақпараттық және коммуникативтік құзыреттілік, оқыту шарттары, тиімділік, тәжірибе, иелену, компьютерлік сауаттылық, ынталандыру, өздігімен білім алу.

Статья освещает актуальную проблему развития ИКТ-компетентности преподавателей педагогического вуза и повышения их компьютерной грамотности. Автор затрагивает важный вопрос большинства педагогов, не владеющих знаниями в области информационных технологий. Возрастающие требования к уровню профессиональной деятельности педагога показывают неподготовленность и неспособность организации занятий с использованием информационных технологий, но в то же время стремление и желание получить знания и практические умения создания цифровых образовательных ресурсов по преподаваемым дисциплинам. Ключевые слова: информационно-коммуникативная компетентность, условия обучения, эффективность, опыт, овладеть, компьютерная грамотность, мотивация, самообразование. The article studies the actual problem of the development of teacher’s informational and communicative competence in the Pedagogical Higher Education Institute and increasing their computer literacy. The authors discuss an important question of the majority of teachers who have no knowledge in the field of information technology. Increasing requirements towards the level of teacher’s professional activity show unreadiness and inability to organize classes using information technologies, but at the same time, the desire and ambition to gain knowledge and practical skills of creating digital educational resources on the subjects taught. Keywords: informational and communicative competence, teaching conditions, effectiveness, experience, to master, computer literacy, motivation, self-education.

Conditions are interpreted as a into account within the pedagogical process as philosophical category expressing a circumstance well) and subjective factors (teacher’s talent, which something depends on [1]. Moreover, the attitude toward the teacher and his subject, etc.), the environment and situations consist of such development of which is a controlled and directed conditions where phenomena are and develop as process. well.In a philosophical dictionary, a condition is In our study, we will attempt to solve the defined as something on which something else problem of the development of Physics and (conditional) depends, which makes possible the Mathematics teacher’sinformational and existence of a thing, state, process, unlike both a communicative competence (ICC) by identifying cause, which gives rise to something (action, result the effective pedagogical conditions. of action) necessarily and inevitably, and reasons, When studying the category of pedagogical which are the logical condition of the result conditions within the development of teachers’ [2].When studying the definition of pedagogical ICCprocess, we define the pedagogical conditions conditions, we will rely on E.S. Kostyleva’s of the development of teachers’ ICC as interpretation [3], who defines pedagogical interconnected and interdependentfactors, making conditions as a combination of objective features of together the most optimal personal development the content, forms, methods and material and environment and affecting the effectiveness of this technical factors providing the development of the process. personality within the pedagogical process. We define the teacher’s ICC as a Pedagogical conditions are a combination competence focused on practical use of information of objective factors (depending not only on a and communication technologies in professional teacher’s skills and talent, but which must be taken educational activity, which is not only mastering 72 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018 computer literacycomponents, but connected with between previously received professional training the personal activity characteristics of an education and new requirements of modern education; specialist, highly prepared for the motivated and - rearrangement of past its sell-by date human habitual use of the whole combination and diversity factor, professional stereotypes that have developed of computer tools and technologies in their in the course of professional experience, the ability professional activity: a teacher, a school to assess their teaching experience in terms of psychologist, a trainer, a manager or the head of an modern requirements of science; educational institution” [4]. - stimulation of motivation to the further This study examines a teacher of the professional self − development; Faculty of Physics and Mathematics at a - mastering someone else's professional experience pedagogical university, who has mastered the initial and transfer it to your individual professional level of professional training and has the following experience, on the basis of which it is possible to personal qualities: realizes himself as an design its further pedagogical growth. independent personality; has a life, special and In addition, the implementation of the professional experience, which is an integral source process of development of teachers’ ICC of of his self-education; aimsatthe realization of the physical and mathematical direction depends on knowledge,skills, abilities and qualities gained in some conditions, which can be divided into external training; seeks to solve his vitally important and internal. problems and achieve special goals. The external conditions include the In our opinion, continuous educationbased following: on self-education, is a major factor in the 1. Basic ICT training. development of the Faculty of Physics and 2. Teachers ' readiness for lasting self-education Mathematics teacher’s ICC at a pedagogical and improvement of their ICT skills. university.This is primarily due to the fact that 3. Attraction to the self-development of the all postgraduate education fulfills the role of social teaching staff at the same time. This will make it protection toward the teacher’s personality, as he much easier to adapt to the new requirements of the acquires greater internal freedom ofactivities, professional life. Here, each teacher will be able to solutions, actions, and is less confused by use new knowledge and skills in a circle of like- stereotypes and is more mobile in the self-education minded people. process [5]. 4. As the system of professional development is an The continuous education is defined asa independent branch of professional development, purposeful achievement and improvement of its presence on the basis of the University is also an knowledge and skills throughout life, the essential condition for the development of combination of education and self-education, Teachers’ ICCcompetence. constant development and improvement of general 5. Usage and improvement of the necessary educational and professional knowledge and skills infrastructure and educational and material base of [6]. the University. According to V.E. Kulchitsky [7], the 6. Stimulating teachers ' self-education is also an realization of continuous education due to the important condition for the successful development teacher’s self-education activities, will ensure: of ICT competence. 1) supplement, deepening, clarification and The success of the development of Teachers’ improvement of basic, general and professional ICCcompetence also depends on the internal education; conditions: 2) compensationof disadvantages in basic 1. Motivational: education; The motivation is the process in which certain 3) formation of individual educational activities; activities become known to the individual personal 4) realization of advanced experience and one’s sense, creates the sustainability of interest and own independent activities; converts externally defined business objectives to 5) self-knowledge and self-improvement. the internal needs of the individual [8]. As All said above is the basis for the formation motivation can be defined as an internal driving of teacher’s ICC due to: force of actions and deeds, it is one of the necessary − improvement of psychological, pedagogical and conditions for the active inclusion of the teacher in methodological knowledge, bridging the gap professional development. 2. Psychophysiological (individual-personal):

73 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

This type of conditions can be attributed to the passion for pedagogical work, interest and love for peculiarities of the nervous system, age, individual students, psychological and pedagogical vigilance characteristics, manifested in different ways in the and observation, pedagogical tact, pedagogical process of professional activity: teachers strive for imagination, organizational skills, justice, professional growth to varying degrees, this is sociability, perseverance, purposefulness, balance, expressed in the presence of different stable endurance, self-esteem, professional performance, individual styles, different understanding of the spiritual, cognitive need and interest, intellectual prospects of their profession. activity, a sense of new [7]. 3. Professional and pedagogical conditions, In short, all of the above can be represented which are characterized by a set of forms of as the following diagram (picture 1). professional and pedagogical orientation. It is a

Conditions of the development of teacher’s ICC

The external conditions: The internal conditions:

- motivational; -availability of basic ICT training;

-psychophysiological; -readiness for self-education and self- improvement; -professional and pedagogical

-group involvement in self-development;

-the presence of a system of training on the basis of the University;

-improving the infrastructure and educational material base of the University;

-stimulating teachers ' self-education

Picture1- Pedagogical conditions for the development of teachers' ICC. Compliance with and implementation of the development of teacher's ICC of physical and above psychological and pedagogical conditions mathematical direction of the pedagogical (internal and external), will ensure the effective University.

Literature 1. Ozhegov S. I., Shvedova N. Yu. Explanatory dictionary of the Russian language.- M., 1999. 2. Concise encyclopedia of philosophy. - M., 1994. 3. Kostyleva E. S. Development of cognitive independence of high school students in the process of teaching Humanities: dis. Candidate of pedagogic sciences: 13.00.01. - M., 2005. 4. Lapchik M. p. ICT-competence of teaching staff. Monograph. – Omsk: Publishing house Omgpu, 2007. 144 p. 5. Derkach A. A., Zazykin V. G. Acmeology: Textbook. – SPb.: Peter, 2003. - 256 p. 6. S. A. Dneprov, V. M. Kanevski. Pedagogy in terms and concepts: a Handbook-a guide for self-education. - Omsk: publishing house of Omsk state University, 2006. - 191 p. 7. Kulchitsky V. E. Development of professional competence of the teacher of physical culture of military high school: dis. Candidate of pedagogic sciences: 13.00.08. - Stavropol, 2007. 8. Maslow, A. G. Motivation and personality. – SPb.: Eurasia, 1999. - 478 P. 9. Kuzmina N. In. The subject of acmeology. - Shuya, 1995.

74 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Көкен Лаура Лауазымы: шет тілдер кафедрасының аға оқытушысы, академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 100026, Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., Гапеев көшесі 14-5 Ұялы. тел: +7 701 564 6945 Кноль Марина Владимировна Лауазымы: филология магистрі, шет тілдер кафедрасының аға оқытушысы, академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 100026, Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., Строителей көшесі 29-78 Ұялы. тел: +7 775 225 64 39 Педагогикалық ЖОО-да педагогтың ақпараттық-коммуникативтік құзыреттілігін дамытудың педагогикалық шарттары

Кокен Лаура Должность: старший преподаватель кафедры иностранных языков, Карагандинский государственный университет им. академика Е.А.Букетова Почтовый адрес: 100026, Республика Казахстан, г. Караганда, ул. Гапеева д.14, кв. 5 сот. тел: +7 701 564 6945 Кноль Марина Владимировна Должность: магистр филологии, старший преподаватель кафедры иностранных языков, Карагандинский государственный университет им. академика Е.А.Букетова Почтовый адрес: 100026, Республика Казахстан, г. Караганда, ул. Строилелей д.29, кв. 78 сот. тел: +7 775 225 64 39 Педагогические условия развития информационно-коммуникативной компетентности педагога в педагогическом ВУЗе

Koken Laura Position: senior teacher of foreign languages chair, Karaganda State University after the academician E. A. Buketov Mailing address: 100026, Republic of Kazakhstan, Karaganda, Gapeev St. 14-5 Mob.phone: +7 701 564 6945 Knol Marina Vladimirovna Position: Master of Philology, senior teacher of foreign languages chair, Karaganda State University after the academician E. A. Buketov Mailing address: 100026, Republic of Kazakhstan, Karaganda, Stroiteley St. 29-78 Mob.phone: +7 775 225 64 39 Teaching conditions of the development of teacher’s informational and communicative competence in the pedagogical Higher Education Institute

75 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ӘОЖ 378.147:81’243

Шарипжанова Айзада Сергазиевна әлеуметтік ғылымдарының магистрі, Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ. е-mail: [email protected]

ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Әлеуметтік-мәдени құзіреттілік дегеніміз - оқып жатқан тіл елінің немесе елдерінің әлеуметтік - мәдени ерекшеліктері туралы білімін кеңейту, тілдік және тілдік емес іс-әрекетті сол ерекшеліктерге сай қолдана білуін дамыту, өз елі мен оқып жатқан тіл елінің жалпы және жеке мәдени ерекшеліктерін айыра білу. Әлеуметтік-мәдени құзіреттілік нақты бір әлеуметтік ортада тілді лингвистикалық, мәдени қабылданған әлеуметтік ережелерді білу. Бұл ережелерді оқушыға меңгерту табиғи жолмен әлеуметтік және қатысымдық ара- қатынасы кезінде сол қоғамның өміріне әлеуметтік мәдени құрамдас бөлігін енгізген білім берудің мазмұнын жаңарту керек. Шет тілін оқыту мазмұнының әлеуметтік-мәдени құрамдас бөлігі оқушының мәдениетаралық еркін қатынас алуға себеп болатынын таныстыруға, әртүрлі ұлттардың мәдениетін түсініп, құрметтей білуге, үйретеді десек, оның мұндай маңыздылығы әлеуметтік-мәдени біліктілікті теориялық және практикалық тұрғыдан тереңірек зерттей түсуді қажет етеді. Түйін сөздер: әлеуметтік-мәдени құзіреттілік; тәжірибе; іскерлік; дағды; біліктілік; компонент; мәдениет.

Социально-культурная компетенция - это расширение знаний о социально-культурных особенностях страны или страны изучаемого языка, развитие умения использовать языковую и неязыковую деятельность в соответствии с этими особенностями, различие общих и индивидуальных культурных особенностей страны и изучаемого языка. Социально-культурная компетенция знание языковых лингвистических, культурно-принятых социальных правил в конкретной социальной среде. Необходимо обновить содержание образования, внедрившего социально-культурную составляющую в жизнь данного общества во время физического и социального взаимодействия. Социально-культурная составляющая содержания обучения иностранному языку заключается в том, что обучается, понимает и уважает культуру разных национальностей, что требует более глубокого теоретического и практического изучения социально-культурных умений. Ключевые слова: социально-культурная компетентнция; практика; деловой; навыки; квалификация; компонент; культура.

Socio - cultural competence is the expansion of knowledge about the socio-cultural characteristics of the country or the country of the studied language, the development of the ability to use language and non-language activities in accordance with these characteristics, the difference between the General and individual cultural characteristics of the country and the studied language. Social and cultural competence knowledge of linguistic, cultural and accepted social rules in a particular social environment. It is necessary to update the content of education that has introduced a socio-cultural component in the life of this society during physical and social interaction. The socio-cultural component of the content of teaching a foreign language is that it learns, understands and respects the culture of different nationalities, which requires a deeper theoretical and practical study of socio-cultural skills. Keywords: socio-cultural competence; practice; business; skills; qualification; component; culture.

Әлемдік тәжірибе бойынша XXI ғасыр «құзіреттілік» ұғымдары арқылы беріліп келеді. мектеп қызметін және ондағы білім беру Қазіргі кезде бұл ұғымдардың мән – мазмұнын анықтауда бірқатар жаңа мағынасын талдауға арналған ірі ғылыми – тұжырымдық тәсілдердің негізгі бағыттары теориялық және ғылыми әдістемелік еңбектер түзілгендігін көрсетеді. Осы тұрғыдан алып жарық көре бастады. қарағанда тіл үйренушіге алған білімнің Мәселен, халықаралық зерттеулерге талдау негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларын еркін жасайтын болсақ, бағдарлауға, білімін толықтырып дамытуға, сол А.В.Хуторской, О.Е.Лебедев, С.Е.Шишов, арқылы сөз мүмкіндіктерін іске асыруға және А.А.Кальней, Г.Селевко, И.Д.Фурмин, адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс әрі А.Г.Каспаржан, Т.М.Ковалева, Д.А.Иванов, жауапкершілікпен шешім қабылдауға бағыт К.Г.Митрофанов, О.В.Соколова және т.б. білім беретіндей болуы тиіс. Білім берудің бұл берудегі біліктілік тәсілдің мәселелеріне, тұжырымдары бүгінгі таңда жаңа ұғымдар мен құралдарына және оның білім «компетенттілік тәсіл» «компетенция» сапасын қөтерудегі маңызына тоқталып, «компетенттілік», яғни соңғы уақыттары ауқымды зерттеулер жүргізуде. «Құзіреттілік»

76 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

терминін алғаш рет Фердинанд Де Соссюр өз competence) еңбектерінде адамның тек тілдік мағынасында 4 іскерліктер мен дағдылар (skill and know – ғылыми айналымға енгізді. how) Қазіргі Шет тілін оқытудың стандартына сай Коммуникативтік тілдік біліктіліктерге құзіреттілік адамның белгілі – бір ортада әрекет жататындар. етуге дайындығы және қабілеттілігі 1 лингвистикалық компоненттер (linguistic «Біліктілікті игеру – мәдени» адамды competence - lexical, phonological – syntactical академиялық білімнің өкілі ретінде "белсенді", knowledge and skill ); "әлеуметтік бейімделген" тұлғаға айналдырады. 2 әлеуметтік лингвистикалық компоненттер Ол өз кезегінде тұлғаны ақпарат алмасу (sociolinguistic component); мақсатында қарым – қатынасқа түсіп қана 3 прагматикалық компоненттер (pragmatic қоймай, қоғамда әлеуметтенуге, сол қоғамды component knowledge existential competence and өзгерту мақсатында оған әсер ете алатын skill and know how relating to the linguistic system тұлғаға айналуына көмектеседі. and its sociolinguistic variation) жатады [4, 3б.]. Ғалымдар бұл терминге әртүрлі анықтамалар Ал А.Н. Шукин коммуникативтік біліктілікті береді. әдістемелік тұрғыда төмендегідей негізгі Мысалы: Шилов З.Е. және Агапов И.Т. компонеттерге бөлуді ұсынады [5, 23б.]. анықтамасы бойынша құзіреттілік дегеніміз - 1 Лингвистикалық біліктілік; тұлғаның білім алу барысында меңгерілетін 2 Стратегиялық біліктілік; білімі мен тәжірбиесіне негізделген, оқу – 3 Әлеуметтік біліктілік; танымдық және еңбек процесінде оның өз 4 Әлеуметтік - мәдени біліктілік; бетінше әрекет етуіне бағытталған жалпы іс - 5 Дискурстық біліктілік. әрекетке қабілеті мен дайындығы десе [1, Біздің ойымызша мәдениетаралық қарым- 45б.].осы мәндес анықтама Л.П.Борисовтың қатынас жағдайында, Е.И.Пассов ұсынған еңбегінде беріледі, оған сай біліктілік оқу «Тілді-мәдениет, ал мәдениетті тіл арқылы барысында алған біліммен іскерліктің үйрену», зерттеу мәселесінің маңыздылығы күнделікті өмірде әртүрлі практикалық және артқан уақытта әлеуметтік - мәдени біліктіліктің теориялық проблемаларды шешуде қолдана алу маңызы зор. Өйткені әртүрлі ғылыми зерттеулер қабілеті [2, 58б.]. әлеуметтік - мәдени біліктіліктің дұрыс Сонымен «компетенция» немесе қазақ қалыптаспауы немесе жеткіліксіздігі тілінде «біліктілік» ұғымы алғаш рет АҚШ – та мәдениетаралық қарым-қатынас жағдайында 60 – шы жылдары білім беру жүйесінде қолдана оқушыны әртүрлі қателіктерге ұрындыратынын бастады. Оның мақсаты еңбек нарығында көрсетті [7,89б.]. бәсекелес бола алатын білікті маман дайындау Жоғарғы оқу орындарында әлеуметтік - [3, 27б.]. мәдени құзырлықты қалыптастыру және дамыту Құзіреттілік - бір нәрседен хабардар болу, шеңберінде өткізіліп жатқан зерттеулер белгілі - бір іс - әрекетте білімнің, тәжірбиенің болашақ мамандарды шет тілін кәсіби таныс болудың біршама дәрежесі, тұлғаның бағытталған оқытуда әлеуметтік -мәдени қасиеті. аспекттің рөлін анықтау әрекеті болып Сонымен, бір нәрсені оқып үйрену, жетік табылады. Ұсынылып отырылған өзге тілді білу барысында қалыптасқан білімнің, әлеуметтік - мәдени құзырлықты қалыптастыру дағдының, іскерліктің жиынтығы деген үлгісінің негізіне келесі ұстанымдар мағынада қолданатын біліктілікті қалыптастыру енгізілген: ісінің маңызы уақыт өткен сайын арта түсуде. - оқыту контекстінің аутенттік ; Европалық кеңестің Шет тіліне қатысты - шет тілін оқытудың кәсіби дайындық материалдарда құзіреттіліктің мынадай түрлері мазмұнымен өзара байланысы; көрсетіледі. - шет тілі мен ана тілін мәдени Жалпы құзіреттілік және коммуникативтік байланыста зерттеу ; тілдік құзіреттілік - жаңа тілдік жағдайларына бейімделу Жалпы құзіреттілікке жататындар. қабілеттілігін ынталандыру ; 1 оқуға қабілеттілік (ability to learn) - оқытудың аутентті материалдар мен 2 экзистенциялды компетенция (existential тәсілдердің алуан түрлігі мен жеткіліктілігі ; competence) - пайдаланылатын материалдардың 3 декларативтік біліктілік (declarative прагматикалық релеванттығы.

77 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Студенттерге шет тілін үйретуде негіз Бөгде әлеуметтік - мәдениеттің әлем болатын оқу әдебиеті қосымша аутентті бейнесін түсінетін, өзге лингвоәлеуметтік әлеуметтік - мәдени материалды іріктеуді және мәндік бағдарын түсінетін, зерттеп жатқан және кәсіби бағытталған мәдени танымдық туған мәдениетінің арасындағы айырмашылық тапсырмалар кешенін жасақтауды талап етеді. пен ұқсастықты көре білетін және оларды Шет тілін үйретудің әлеуметтік - мәдени мәдени аралық кәсіби қатынас контекстінде мазмұнын келесі бөлшектер құрайды: өзге тілді қолдана алатын қалыптасқан екінші қайтара әлеуметтік-мәдени білімдер, дағдылар мен тілдік тұлға шығару оқушыларда шет тілін әдеттер; ұлттық мәдениеттің жұмыс істеу өрісі үйретудің нәтижесі болу тиіс [9,68б.]. мен шағы өрісі; өзге мәдениет болмысының Өзге тілде әлеуметтік - мәдени құзырлықты аспектін көрсететін жағдайлар; аутентті қалыптастырудың жасақталған үлгісінде мәтіндер мен мәдениет танымдық сипаттағы әлеуметтік - мәдени компонент ағылшын тілін өзге тілді тапсырмалар жүйесі. оқытудың мазмұнына танымдақ ізденушілік Өзге тілді әлеуметтік - мәдени құзырлықтың тапсырмалар түрінде кірістіріледі: құрлымы мен мазмұнына кіретіндер: кәсіби өріс - әр түрлі мәдениет өкілдерінің уақытқа, лексикалық бірліктерінің эквиваленттілігі мен кеңістікке, тұлғаға, өз жеке меншігіне деген эквиваленттілік емес қатынастары туралы, қатынасы мысалдарын мәтінмен табу; кәсіби лакуналар түрлері туралы, лексиканың - еңбек,тәрбие, білім беру және басқа да лингвистикалы-елдік және әлеуметтік- қызметтерінде зерттеліп жатқан мәдениет лингвистикалық толтырылуы, өкілдерінің маңыздылық дәрежесі бойынша лексикограмматикалық құрлымдар, ана тілі мен құндылық-мәндік, мұқтаждық - мотивациялы шет тілінде тілдік және тілдік емес тәртіптің приоритеттерін классификациялау; стереотиптері, мәдени аралық қатынас - зерттеулі елдегі қоғам, тұлға, отбасы және жағдайында шет тіліндегі тілдік тәртіптің құрылымы туралы және өмір сапасы жайлы әлеуметтік мәдени аспектілері туралы білімдер; бейнелі - сызбалы, статистикалық ақпаратты зерттеп танылған қоғамдағы әртүрлі зерттеу; әлеуметтік топтар өкілдері әрекеттерінің - екі елдің әлеуметтік - мәдени тәжірбесіне ережесі мен дәстүрі, мәдени тарихи сүйене отырып ағылшын - қазақ тілді құндылықтары туралы түсініктері; кәсіби психологиялық түсініктердің түсіндірмесіндегі таңбаланған тіл бірліктері мен түніктерін тану, өзгешеліктерді айқындап салыстыру; зерттеліп жатқан мәтіндердің әлеуметтік - - тілдік құралдарды пайдалана отырып мәдени мазмұнын заттандыру, ауыз екі тілде ағылшын тілі сөйлеу нормаларына барабар әлеуметтік- мәдени таңбаланған бірліктерді сөйлемдерді басқаша айту. әдепті пайдалану, ел танымды және кәсіби Келесі әдіс – лингвоәлеуметтік. Ол мәдени таңбаланған тіл бірліктерін кәсіби мәнді құзырлық тілді мәдениет микроскобымен мәтіндерді әлеуметтік -мәдени талдауды іске қарастыру қабілеттілігі - мамандарды кәсіптік асыру, әлеуметтік - мәдени жағдайда қолайлы дайындаудың негізгі құрамдас бөлігі. тілдік тәртіпті таңдау шеберлігі; әлеуметтік- Әлеуметтік және мәдени орта сияқты мәдени және мәдени танымдық байқағыштық, компонентке жүгінетін лингвистикалық коммуникативті жүріс - тұрыста әмбебап пен әлеуметтік - мәдени әдіс лингводидактика ұлттық өзгешелік әрекеттесу тенденциясын дамуының қазіргі заманғы кезеңінде шет тілін айқындауға әлеуметтік - мәдени алғырлық ; оқытудың ең маңызды әрі толық қамтушы әлеуметтік - мәдени этнорелятивизм, әдістің бірі. толеранттық, өзге тілді мәдениеттің Аталмыш әдістің негізгі мақсаты сұхбаттас құбылыстарын қабылдау және оған бейімделу. айтқандарының тек эксплицитті берілгенін ғана Өзге тілді коммуникативті және әлеуметтік - емес,сонымен бірге оның имплицитті мәдени шеберлікті интегративті дамыту мағынасын дұрыс түсіндіру, бөтен мәдениетті қажеттілігі оқып жатқан тіл елінің мәдениетін қабылдауды интуктивті деңгейде қалыптастыру, үйретудің мәселелі сипатын айқындады. Оның және де басқа мәдениеттермен байланысқанда өзі әлеуметтік-мәдени білім мен жүріс – тұрыстың, өзін ұстаудың белгілі коммуникативті шеберлікті игеруде дағдылары мен стратегиясына төселдіру болып оқушылардың ойлағыштық және ой-тілдік табылады. қызметін белсендіруге бағытталған өзге тілдік Сондықтан кімде кім осы негізгі және тұтас тапсырмалар пайдалануды болжайды [8,56б.]. әдісті таңдаған болса, тілге халықтың

78 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

географиясы, тарихы, оның өмір жағдайы, мақсаты – бұл алдымен серіктестер арасындағы салты, тұрмысы, күнделікті жүріс тұрысты өзара түсіністік пен мәдениетаралық қарым – көрсетілген айна ретінде қарауы тиіс [20,75б.]. қатынасты қамтамасыз ету. Әлеуметтік – мәдениет пен әлеуметтік - Қорыта келгенде, шет тілін оқытудың ең лингвистикалық құзырлық және басты міндеті – оқушылардың мәдениетаралық коммуникативті құзырлықты қалыптастыру және кәсіби коммуникативтік біліктілігін үшін Интернетті пайдалану. қалыптастыру. Оны тануға бағытталған Шет Коммуникативті құзырлық жайында айтатын тілін оқыту- лингвистикалық болсақ, мәдениетаралық коммуникация (тілдік),дискурсивтік (сөйлеу), әлеуметтік- облысында коммуникативті құзырлықты мәдени және басқа компоненттерден тұратын қалыптастыру шет тілін оқытудың мақсаты күрделі интергративтік тұтастыққа негізделген. болып тұр. Бұл өзге мәдениет өкілдерімен тілдік Атап айтқанда, лингвистикалық компонент — әрекеттестікке қабілеттің болуын меңдейді. оқып үйренетін тілдің фонетикалық, Мәдениетаралық коммуникация - бұл әртүрлі лексикалық, граматикалық құбылыстары мен ұлттық мәдениетке жататын коммуникативті сол тілдің қалыптасқан заңдылықтарын актіге екі қатысушының барабар өзара оқушылардың өз-ара қарым-қатынаста қолдана түсіністігі. Сондықтан да шет тілін оқытудың білуге үйретеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1.Агапова С.Г.Основы межличностной и межкультурной коммуникации.Серия "Высшее образование " - Феникс, 2004.- .196б. 2.Борисов Л.П. Компетентностное деятельной подход и модернизация содержание общего оброзование. Стандарт и мониторинг. Москва, русский журнал – 2003 – 127б. 3.Әкімішова Ж.Ә. Тіл – мәдениет феномені мәселесі – А, 2003 – 27б. 4.Воробьев Г.В. Развитие социокультурной компетенции будущих учителей иностранного языка. Иностранные языки в школе М, 2000 – 122б. 5.Гальскова Н.Д. Теория обучения иностранным языкам -Москва, 2004-180б. 6.Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедение в преподавание русского языка как иностранного - М, 1980-178б. 7.Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению, 2-е изд. - М,- 1991-189б. 8.Пособие для учителя «Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода» Н.Д. Гальскова-Москва, 2000- 165б. 9.Ибраймова Г.К. Шет тілін оқытуда әлеуметтік мәдени біліктіліктің мазмұны. Магистрлік Диссертация- Алматы, 2006- 105б. 10. М.В.Мазо «Современная методика обучения иностранным языкам».Алматы – 2000-188б.

Шарипжанова Айзада Сергазиевна Лауазымы: әлеуметтік ғылымдарының магистрі, «шет тілдер» кафедрасының оқытушысы,Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 100028, Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., Университет көшесі 28 Ұялы. тел: +7 702 655 03 94 Шет тілін оқыту үрдісінде студенттердің әлеуметтік-мәдени құзіреттілігін қалыптастыру

Шарипжанова Айзада Сергазиевна Должность: магистр социальных наук, преподаватель кафедры иностранных языков, Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова Почтовый адрес: 100028, Республика Казахстан, г. Караганда, ул. Университетская 28 сот. тел: +7 702 655 03 94 Формирование социо-культурной компетенции студентов в процессе обучения иноязычному общению.

Sharipzhanova Aizada Sergazievna Position: Master of Social Sciences, A teacher of the department of “Foreign Languages”, E.A. Buketov KSU Mailing address: 100028, Republic of Kazakhstan, Karaganda, st. University 28 Mob.phone: +7 702 655 03 94 The formation of socio cultural competence among the students in the process of studying foreign language

79 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 4 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Абикенова Г.Т. – доктор филологических наук

Ведущие эксперты: Тулебаева К.Т. – кандидат филологических наук Абикенова Г.Т. – кандидат филологических наук

80 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК: 82-95

Долгушева Татьяна Владимировна кандидат филологических наук, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г. Семей e-mail: [email protected] Рыбченко-Демьяненко Евгения Станславовна преподаватель, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей e-mail: [email protected]

СИМВОЛИКА БЕЛОГО ЦВЕТА В РАССКАЗЕ С. ЕСЕНИНА «У БЕЛОЙ ВОДЫ»

Мақалада ақтың символизмі табиғат пен адамның көрінесі ретінде сипатталады. Ақ түс бозғылт және сары түске өзгереді. Бұл күнәнің күйін қасиетті жоғалтуға байланысты. Жұмыстың аяқталуы айқын, яғни кейіпкердің әрекеттерінің тікелей көрсетілімі жоқ. Түйін сөздер: рәміздер, ақ түсті, күнә, қуаныш, бақыт, әлемдік көзқарас, аз зерттелген шығарма.

В статье рассматривается символика белого цвета как характеристика состояния природы и человека, как трансформация от цвета жизни к цвету смерти. Автор отталкивается от древнерусского понимания морально- этических категорий, в частности добра, зла, греха, счастья, здоровья. При этом отмечается, что данное произведение являлось белым пятном в советской литературе, поскольку основной акцент осуществлялся на поэтическом наследии Сергея Есенина Ключевые слова: мировидение, символика, белый цвет, грех, счастье, молитва, имплицитность смыслов.

The symbolism of the white colour as a characteristic of the nature and man’s state is considered in this article. White colour is transformed from colour of life to the colour of death. The author of the story makes a start from old Russian understanding of the moral-ethical categories, i.e. kindness, evilness, sick, happiness and health. Meanwhile, it ispointed out that this work was ablank in the field of literature. Keywords: world-view, white colour, white water, prayer, sick, happiness, implication.

Во второй половине восьмидесятых годов добро? Что есть счастье? Что есть грех? Его прошлого века исследователи по-новому преодоление? Данные вопросы не взглянули на литературное творчество поэта представляются новыми в литературе, Сергея Есенина – на его прозаическое и поскольку уже древнерусские авторы об этом эпистолярное наследие. Юрий Прокушев в говорили и стремились представить своё статье «Проза поэта» подчёркивает следующую понимание жизни. Так, в «Поучении» мысль: «Теперь предстоит сполна открыть Владимира Мономаха [2] подчёркивается мысль художественный мир Есенина-прозаика, о «страхе Божьем» и наказании за грехи наши, отказавшись от устаревших взглядов и так как жизненный опыт и мировидение суждений... Истинный поэт и в прозе остаётся древнего русича связаны были с христианскими поэтом. Проза поэта, как правило, предельно представлениями о мире. открыта, обнажена в показе картин народной Произведение имплицитно заключает тот жизни, романтически-эмоциональна, факт, что человек относительно центра драматична, образно насыщена и афористична в мироздания (Бога) слаб и ничтожен. В языке» [1, с.367]. «Поучении» неоднократно говорится о Далее исследователь отмечает: «Примерно в греховности и смертности человека: мы, то же время, когда Есенин создаёт повесть человеци, грешни суще и смертни [2, c.105]. «Яр», им были написаны два рассказа – «У Путь избавления от грехов – покаяние, через Белой воды» и «Бобыль и Дружок». Данные которое мы получаем милость божию, произведения близки его ранним стихам; близки преодолевая грехи свои. Более того, человек – к тем социально-нравственным проблемам, тем соединение души и тела. При этом душа должна мировоззренческим поискам истины, смысла быть чистой (без пороков и грехов). жизни, которые были столь характерны для Полагаем, что С. Есенин, продолжая С.Есенина в годы юности [1, с.369]. древнерусские традиции в рассказе «У Белой Верность дружбе, верность любви, жизнь – воды», всё же по-своему решает вечные духовная и плотская. В чём её смысл? Что есть вопросы бытия [3]. В нашей статье мы 81 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

рассматриваем греховность человеческой встречи с мужем, а ещё обращается с молитвой природы и художественную роль белого цвета, о помощи к святой Магдалине, прося её о его символику в повествовательной канве скорейшем наступлении холодов. есенинского рассказа. Этот цвет присутствует Последующее повествование стороится на уже в самом начале рассказа, задавая тон всему том, что Палага чуть было не согрешила, повествованию: Лето было тихое и ведренное, отвязав «причало» и поплыв на островок, где небо вместо голубого было белое, и озеро, мужик собирал на песке ракушки. Но осознание глядевшее в небо, тоже казалось белым; только возможного греха вернуло её в реальность: у самого берега в воде качалась тень от ветлы Когда мужик обернулся и, взглянув на неё да от избы Корнея Бударки [3, с.108]. своими рыбьими холодными глазами ехидно Далее рассказывается о рыбаке Корнее прищурился, Палага вся похолодела, сжалась, Бударке и его жене Палаге, смотрящей изо дня в страсть её, как ей показалось, упала на дно день «то на ту сторону, где чернея торчали лодки. камни на выветренном месте, то на молочное «Окаянный меня смущаить!» – прошептала небо» [3, с.108]. Данный эпитет (молочное) она и перекрестившись, повернула лодку свидетельствует о придании небу качеств жизни обратно и, не скидывая платья с себя, земной, оно содержит не просто оттенок цвета бросилась у берега в воду. Так автор показывает (молочный), а намекает на белизну, чистоту, мучительную борьбу человека с искушением, и питательность молока. Обращает на себя вода выступает в этой борьбе как спасительная внимание повтор: чернея, торчали камни на защищающая сила. выветренном месте, заключает Эта борьба продолжается и в канун Ильина противопоставление живого и мёртвого в дня, и снова вода приходит на помощь: ...Она поэтике рассказа. Примечательно, на наш встала, сбегала к реке, окунула горячую голову в взгляд, указание на то, что от этих камней даже воду и, чтобы забыться, начала вслушиваться, тени не было. как шумит ветер. «Наваждение, - думала она, – Нежность природы и нежность человека по молиться надо и пост на себя наложить! отношению к другому человеку представлена в Ветер крутил песок, вода рябилась, холодела, и, следующем фрагменте: Одинокая ветла под глядя на реку, Палага шептала: «Господи, да окошком роняла пух, вода ещё тише обнимала скорея бы, скорея бы заморозки! берег, и не то от водяного зноя, не то оттого, Утром чуть свет она отправилась на что у неё самой во всём теле как бы деревню к обедне. Деревня была в верстах переливалось молоко, Палага думала о муже, шести от Белой воды, дорога вилась меж ржи, думала, как хорошо они проводили время, когда и идти было по заре, когда ещё было легко и оба, прижавшись друг к другу, ночевали на прохладно [3, с.110]. сеновале, какие у него синие глаза, и вообще обо Следует отметить, что образ реки имеет всём, что волновало ей кровь [3, с.108]. При важное значение и в национальной картине этом белый цвет имплицитно реализуется в мира, поскольку река – основной компонент слове пух. Олицетворения (вода ещё тише мироздания [4, с.54]. обнимала берег, переливалось молоко), мысли В приведённом эпизоде автор показывает героини о муже (как хорошо они проводили благодатную помощь самой природы, хотя время) – всё это создаёт в сознании Палаги Палага и удаляется от Белой воды, но идёт в гармонию между человеком и природой, а Божий дом, где молится святой Марии прошлое – любовь и счастье. Как мы полагаем, Египетской, «но молитвенные мысли её появившийся синий цвет подчёркивает родство мешались с воспоминаниями о жгучей любви, человеческого и природного – подразумевается она ловила себя на этом и, падая на колени, синь неба и голубизна воды. стукалась лбом о каменный пол до боли». С. Но разлука разрушает эту гармонию, Есенин психологически точно показывает, что у присутствующую в сознании, жизнь тела и сама обычного человека, не укреплённого в посте и летняя пора – жара в природе и жар плоти молитве, не может быть чистой молитвы, без приводят героиню в болезненное состояние: смущающих душу помыслов. И всё же не был Губы сделались красными, как калина, груди напрасным путь Палаги в церковь – на налились ... голова её кружится, ноги трясутся, обратном пути при очередном соблазне помогла а щёки так и горят. Но Палага не поддаётся ей всё же Мария Египетская, помогла этой болезни, она не только считает дни до удержаться от греха со случайным попутчиком.

82 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Палага прячется во ржи, пережидая там Катерину, Настасью от обычных людей, от почти всю ночь, природа поддерживает её окружающего мира: ... туман стоял сплошной духовно своей величественностью, чистотой, стеной, и катер, казалось, топтался, буксовал святостью, и вновь ей светит белый свет: Уже на месте, не в силах выбраться за неё [5, с.191]; погасла заря, месяц выплыл с белыми рогами ничего: ни берега, ни знака какого, ни над полем, и небо из белого обратилось в просветления, одна вязкая и бесконечная, ещё тёмно-голубое, а она всё сидела и не хотела больше, чудилось, загустевшая, как студень, вставать. масса тумана [5, с.192]; кругом были только Когда ночь стала совсем голубая, когда уже вода и туман и ничего, кроме воды и тумана [5, звёзды тухли, она осторожно приподняла с.194]; Богодул протопал к двери и распахнул её. голову и посмотрела на дорогу. Дымился туман В раскрытую дверь, как из разверстой и свежесть его пахла парным молоком. Ей пустоты понесло туман и послышался страшно было идти, – казалось, парень где- недалёкий тоскливый вой – то был прощальный нибудь притаился во ржи у дороги и ждёт [3, голос Хозяина [5, с.195]. с.110]. В данном эпизоде поэт показывает, что В рассказе С. Есенина мы наблюдаем, как земля её защищает (рожь укрывает от беды), а белый цвет относительно человеческого лица небо и месяц поддерживают её духовно, делает его бледным, некрасивым внешне, но укрепляя душевные силы, как будто природа жена несёт свой крест и в душе её живёт любовь предвидит физические страдания, которые ждут к мужу – сострадательная, жертвенная. В героиню у порога родного дома (она будет природе река замерзает, покрываясь льдом, а в избита, и святая белая вода смоет её кровь и доме Палаги и Корнея появляется молодой утолит жажду). помощник – работник Юшка. Палага оставила Когда настанут долгожданные холода и вода молитву, и искушение сбило Палагу с пути посинеет от холода, побелеют облака, река истинного (изменила она своему Корнею): До будет пениться и шуметь, Палага наконец рассвета она сидела у окна и бессмысленно дождётся своего мужа. «В тот день по воде шёл глядела, как по воде, уже обмёрзшей, стелился туман», изменилась погода, изменилась снег... Белая вода уже не могла помочь Палаге, природа, другим вернулся муж, а героиня ещё но белый снег, укрывающий реку в христианской не поняла его изменившегося состояния, о чём символике означает смерть, умирание природы. свидетельствует образ тумана. Понятно, что Потеряла смысл жизни и героиня: «Но только туман белого цвета, туман – то, что находится она начинала приходить в себя, сердце её между небом и землёй; метафора шёл туман занывало, она вспоминала, что жизнь её с одухотворяет происходящее в человеческой Корнеем оборвалась, что на радости их теперь жизни, а также свидетельствует об угасании лёг узел [3, с.115]. природных сил и сил человеческих. Палага не смогла справиться со своим Таким образом, через образ тумана отступлением от Бога, не нашла в себе силы происходит трансформация белого цвета: С тех подняться и покаяться в своём грехе, чтобы дней, как Корней не вставал с постели, Палага жить дальше. И не оказалось рядом мужского побледнела и даже подурнела, глаза глубоко плеча-опоры (кроме собаки), которое помогло ввалились, над губами появились две бы ей преодолеть случившееся. Все мужчины, дугообразные морщины, кожа пожелтела. которых она встречала в жизни, были слабее её – Надоел я тебе, – говорил свешивая голову с и физически, и духовно, а про святых (Марию кровати, Корней, – измаялась ты вся, так што Магдалину и Марию Египетскую) она, видимо, и лица на тебе не стало. забыла. Палага ничего не отвечала ему на это, но ей Один грех потянул за собой и другой, было неприятно, что он мог так говорить. За гораздо более страшный и непоправимый для ту любовь, какую она берегла ему, она могла христианской души – грех самоубийства. В перенести гораздо больше ... [3, с.114] этом состоит вся трагичность есенинского Образ тумана мы встретим и в конце повести рассказа. писателя В.Г. Распутина «Прощание с Матёрой» Конечно, древнерусские произведения XII- [5], когда это природное явление, с одной XIII веков не передавали мучительной стороны, мешает в поисках пожилых женщин, с внутренней борьбы, происходящей в человеке, другой стороны, становится тем пространством, но тем не менее сознание авторов которое укрывает Дарью Пинигину, Богодула, ориентировалось на чёткое разграничение добра

83 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

и зла, благочестии и греховности человека, на трансформируется из цвета жизни через путь избавления от грехов. В рассказе С. человеческое страдание в цвет смерти, Есенина белый цвет – средство создания приобретая дополнительные оттенки (бледный, внутренней борьбы, происходящей в человеке жёлтый). Но и первом и во втором случае белый между греховным соблазном и стремлением цвет несёт в себе семантику чистоты и святости. сохранить верность. На наш взгляд, белый цвет

Список использованной литературы 1. Прокушев Ю. Проза поэта // Сергей Есенин. Собрание сочинений в трёх томах. Т.3. – М., 1983. – С.367-390. 2. Литература Древней Руси: Хрестоматия // Под ред. Д.С. Лихачёва. – М., 1990. – С.104-112. 3. Есенин С. У Белой воды // Сергей Есенин. Собрание сочинений в трёх томах. Т.3. – М., 1983. – С.108-116. 4. Крылова Н.Ф. Художественная картина мира Павла Васильева: концепт «река» // Наследие Павла Васильева в его ретро- и перспективном окружении. – Павлодар, 2009. – С.54-60. 5. Распутин В.Г. Прощание с Матёрой // Валентин Распутин. Повести. – М., 1978. – С.13-197.

Долгушева Татьяна Владимировна Лауазымы: филология ғылымдарының кандидаты, филология кафедрасының аға оқытушысы, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Пошталық мекен-жайы: 071401, Қазақстан Республикасы, Семей қ., Шәкәрім көш. 150 үй, 33 пәтер Ұялы тел.: +7 777 526 64 55 Рыбченко-Демьяненко Евгения Станславовна Лауазымы: филология кафедрасының оқытушысы, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті Пошталық мекен-жайы: 071409, Қазақстан Республикасы, Титов к. 130, 77 пәтер Ұялы.тел: +7 775 749 59 52 С.Есениннің «У белой воды» әңгімесіндегі ақ түстің символикасы

Долгушева Татьяна Владимировна Должность: кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры филологии, Казахский гуманитарно- юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071401, Республика Казахстан, г.Семей, ул. Шакарима, д.150, кв.33 Сот.тел.: +7 777 526 64 55 Рыбченко-Демьяненко Евгения Станславовна Должность: преподаватель кафедры филологии, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071409, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Титова 130, кв.77 Сот.тел: +7 775 749 59 52 Символика белого цвета в рассказе С. Есенина «У белой воды»

Dolgusheva Tatiyana Vladimirovna Position: Candidate of Philological Sciences, senior lecturer of Department Philology, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey city Mailing address: 071401, Republic of Kazakhstan, Semey, Shakarim str., 150, apt. 33 Mob.phone: +7 777 526 64 55 Rybchenko-Demyanenko Evgeniya Stanislavovna Position: Lecturer of Philological department, Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University Mailing address: 071409, Republic of Kazakhstan, Semey city, Titova St. 130, Flat 77 Mob.tel: +7 775 749 59 52 The symbolism of the white color in the story S.Esenin "White water»

84 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 6 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Адильбаева А.С. – доктор исторических наук

Ведущие эксперты: Болатова К.Б. – кандидат исторических наук Рамазанова Ф.С.– кандидат исторических наук

85 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 930 «21» (470)

Григоркевич Александр Анатольевич докторант исторических наук, Карагандинский государственный университет имени академика Е.А. Букетова, г.Караганда e-mаil: [email protected] Сактаганова Зауреш Галимжановна доктор исторических наук, Карагандинский государственный университет имени академика Е.А. Букетова, г.Караганда e-mаil: [email protected]

ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА И СПОРТ В КАЗАХСТАНЕ НАКАНУНЕ УСТАНОВЛЕНИЯ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ

Қазақстан тарихы Кеңес Одағының тарихымен тығыз байланысты. Екі мемлекеттің өмірінің барлық салалары бірыңғай бастама – күнделікті тұрмыс, мәдениет пен ғылымның дамуы, қалалардың инфрақұрылымы ұқсас. Алайда, Қазақстан КСРО құрамына кіргенге дейін Қазақ хандығы, Алтын Орданың бөлігі және Шыңғыс хан империясы, Түрік қағанаты ретінде мемлекет ретінде қалыптасқанын ұмытпаған жөн. Қазақ халқы өзінің ұлттық ойындарын, өмірлік жағдайларын және әлемнің басқа да қабылдауын алды. Сондықтан Қазақстан аумағында революцияға дейінгі жағдайларда дене тәрбиесінің дамуы ғылыми қызығушылық тудырады. Бұл мақалада Қазақстанның Кеңес державасының құрамына енуіне дейінгі дене шынықтыру және спорт жүйесінің жағдайы қарастырылады. Дегенмен, жарияланымда елдің Ресей империясына қосылғаннан кейін және оның патша жағдайында қалыптасуынан кейін қазақ халқының дене мәдениетінің даму кезеңі де қозғалады. Қазақ хандығының аумағында тұратын халықтар өмірінің қандай физикалық құрамдас бөлігі коммунистер билігіне келгенге дейін – бұл осы мақаланың авторлары сараптауға тырысты. Түйін сөздер: Казахское ханство, Российская империя, физическая культура и спорт, национальные игры, соревнования, жәрмеңкелер, Қазақстанның Ресейге қосылуы

История Казахстана тесно связана с историей Советского Союза. Все сферы жизни обоих государств имеют единое начало – повседневный быт, развитие культуры и науки, аналогичную инфраструктуру городов. Однако не стоит забывать, что Казахстан и до вхождения в состав СССР был сформирован как государство в качестве Казахского ханства, части Золотой Орды и империи Чингис-хана, Тюрского каганата. Казахский народ имел свои национальные игры, жизненные условия и другое восприятие мира. Поэтому развитие физического воспитания в дореволюционных условиях на территории Казахстана вызывает научный интерес. В данной статье рассматривается состояние системы физической культуры и спорта до вхождения Казахстана в состав Советской державы. Тем не менее, в публикации затрагивается так же период развития физической культуры казахского народа после присоединения страны к Российской империи и становления ее в условиях царизма. Какой была физическая составляющая жизни народов, проживающих на территории Казахского ханства, до прихода к власти коммунистов – это попытались проанализировать авторы данной статьи. Ключевые слова: Казахское ханство, Российская империя, физическая культура и спорт, национальные игры, соревнования, ярмарки, присоединения Казахстана к России

The history of Kazakhstan is closely connected with the history of the Soviet Union. All spheres of life of both States have a single beginning-everyday life, development of culture and science, similar infrastructure of cities. However, we should not forget that Kazakhstan before joining the USSR was formed as a state as the Kazakh khanate, part of The Golden Horde and the Empire of Genghis Khan, the Turkic khanate. Kazakh people had their national games, living conditions and other perception of the world. Therefore, the development of physical education in pre-revolutionary conditions in Kazakhstan is of scientific interest. This article discusses the state of the system of physical culture and sports before Kazakhstan's entry into the Soviet state. Nevertheless, the publication also touches upon the period of development of physical culture of the Kazakh people after the country's accession to the Russian Empire and its formation in the conditions of tsarism. What was the physical component of the life of the peoples living in the territory of the Kazakh khanate, before the Communists came to power – it tried to analyze the authors of this article. Keywords: Kazakh khanate, Russian Empire, physical culture and sport, national games, competitions, fairs, Kazakhstan's accession to Russia

Во второй половине XIX в. Казахстан благодаря различным общественным явлениям окончательно вошел в состав Российской – поминкам, свадьбам, рождению ребенка и т.д. империи и началось его новое развитие как По любому значительному поводу – будь он колониального государства. Всех сторон жизни радостным или печальным, устраивались казахского народа коснулись изменения со спортивные состязания – байга, алтын-кабак, стороны новой политики. Не обошли стороной борьба и т.д. Во многих местах на поминки и такую сферу жизнедеятельности как съезжались со всех концов степей, проводились физическая культура и спорт. Физическое спортивные соревнования по конным видам воспитание в казахской степи развивалось игры, стрельбе и другим видам. По мнению 86 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

великого казахского просветителя И. [7]. Конные заводы стремились выпустить Алтинсарина, поминки являлись центром новую породу лошадей, в которых бы культурной жизни народа [1]. На них кроме сочетались выносливость аргамаков казахской спортивных соревнований и игр, а также степи и резвость орловских рысаков. В 1882 г. выступлений народных певцов и музыкантов, было открыто «Туркестанское скаковое решалось много других вопросов, касающихся общество» для проведения выставок, скачек, тех иных сторон общественной жизни. Однако рысистых бегов, состязаний на иноходцах. Это при царизме область физического воспитания в общество имело широкую программу Казахстане начала развиваться неоднозначно. С деятельности. Оно регулярно проводило конные одной стороны вытеснялись многие скачки и другие состязания по конным и национальные игры, с другой стороны в национальным видам конного спорта. физическое воспитание уроженцев казахской Проведение подобных мероприятий степи пришли новые физические упражнения. способствовало пробуждению интереса у Одними из первых национальных игр, что местных жителей к современным видам спорта, официально оказались под запретом, стали оказало положительное влияние на древнейшие состязания - сайыс (конные игры – распространение современных методов фехтование двух всадников на пиках). В игре организации состязаний на местах. сайыс принимали участие наиболее сильнейшие С XIX в. в казахской степи стали проводить и подготовленные джигиты, при этом они были ярмарки, в которых демонстрировались из разных родов. Побежденным считался только элементы культуры, искусства и конных убитый или выбитый из седла [2]. Некоторые состязаний, ставшие в дальнейшем традицией. источники дают сведения о том, что к Почти все, особенно крупные ярмарки, являлись подобным сложным и опасным формам своеобразной ареной спортивных соревнований состязаний допускались и женщины [3]. и местом выступления бродячих скороходов Поэтому соревнование сайыс в Казахстане было казахского народа. На ярмарках официально запрещено административной демонстрировали свое искусство известные империей как опасное для жизни человека наездники, стрелки, борцы и силачи. Ярмарки состязание [4]. Однако он продолжал явились также местом возникновения элементов культивироваться вплоть до Октябрьской циркового искусства «театрализованного революции, хотя уже не в такой степени. Такую зрелища в Казахстане». живучесть «опаснейшей» национальной игры Под влиянием культуры и образа жизни можно объяснить тем, что сайыс являлся русских переселенцев в этот период обязательным элементом наиболее крупных повсеместно распространяются такие виды спортивных праздников и больших годовых физических достижений, как лазание по шесту, поминок. различные прыжки, бег в мешке и многое Одним из новшеств после присоединения другое. Казахстана к России стали изменения в Как и любое историческое событие, организации и проведении соревнований по присоединение Казахстана к России имело как конным скачкам. Правила соревнований стали положительные, так и отрицательные едиными для всех участников заезда и не последствия. По словам казахстанского ученого менялись во время соревнования в угоду более М. Козыбаева, «присоединение Казахстана к богатому спортсмену [5]. Конные скачки стали Российской империи долгое время трактовалось проводиться по кругу с одним местом старта и как величайшее благо для казахов, которые тем финиша, напоминающие скаковую дорожку самым спасли себя от физического уничтожения ипподрома. Начиная с 1853 г. в ханской ставке со стороны воинственных соседей. На самом Букеевской орды проводились скачки на 20 деле этот период истории Казахстана нуждается верст по кругу, длина которого равнялась 4 также в новом качественном прочтении, верстам. Лучший результат был пройден поскольку проводимая имперская политика победителем за 27 мин. 30 сек., т.е. со средней консервации кочевого хозяйственно- скоростью 1 верста за 1 мин [6]. культурного типа казахского общества имела Важную роль в развитии конного спорта следствием отсталую социально- сыграло создание конных заводов на экономическую структуру Казахстана от других территории Казахстана. Главным образом, это регионов империи» [8]. Политика Российской было сделано для улучшения породы лошадей империи вела к тому, что традиционные

87 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

институты менялись, создавая новое общество, практическими знаниями об окружающей среде. легко управляемое царизмом. Реакционная Исследователь А.С. Ситдыков утверждает, что политика царизма нашла свое отражение и в казахские дети и юноши не имели научных области физической культуры. Царские познаний об окружающем, но зато они знали чиновники в Казахстане всячески старались много иных фактов окружающей их природы, запретить культивирование видов спорта и игр, имели хорошую ориентировку в просторах имеющих военно-прикладное значение. степи, чему способствовали охота, путешествия Поэтому, несмотря на наличие у казахов верхом на коне и т.п. К десяти годам мальчики холодного оружия типа сабель и шашек, такой привлекались к участию в маневрах и вид спорта как боевая рубка на коне не получил примерных сражениях [9]. Раннее распространения среди джигитов. При использование разносторонних средств благоприятном условии некоторые военно- воспитания, особенно физический труд, прикладные виды спорта могли стать упражнения, игры, приводили к тому, что 15- национальными, т.к. казахские мужчины летние подростки в Казахском ханстве являлись превосходными наездниками и считались совершеннолетними. любителями сложных упражнений, требующих Характерной особенностью физической владения холодным оружием. На особом культуры казахского народа до присоединения положении у российских управленцев его к Российской империи являлось то, что она находились стрелковые виды спорта, которые входила в сокровищницу общенародной при неблагоприятной политике представляли культуры как неразрывная ее часть, как один из большую опасность для царизма. Таким ее основных компонентов, физическая культура образом исчезло стрелковое состязание исконно пронизывала всю культуру, весь быт и все казахских джигитов – алтын-кабак. В конце XIX общественные отношения народа. Она в. официальные власти приняли все меры, развивалась в теснейшей связи с другими чтобы запретить его культивирование как вида формами культуры, следовательно, оказывала спорта. положительное влияние на содержание Одной из популярных игр на территории последних. Казахстана среди любого возраста считалась Казахстан с давних времен был краем игра «тогуз-кумалак». Среди детей были проживания разных народов. Многие из них распространены игры с различными сохранили свою самобытную форму культуры, предметами: мячами разных размеров, палками, в том числе физическую культуру. Эта шариками - «кыз-доп» и «орда-доп», костями, тенденция усилилась после присоединения головными уборами (телпек, такия). Любимой Казахстана и со стороны России. Культура игрой являлась «ак-суйек» (белая кость), русского населения проникла в массы которая проводилась вечером, после захода казахского народа, в свою очередь некоторые солнца. Казахи приобщали детей практически с казахские игры стали частью жизни русского рождения к физической культуре. К концу народа. Негативным моментом можно считать, третьего года жизни-началу четвертого детей что в связи с отсутствием учебных заведений сажали на жеребенка, родившегося в тот же год, физкультурные кадры специально не что и ребенок. И к семи годам ребенок был готовились, даже не были организованы курсы полноценным помощником родителей и по подготовке преподавателей, тренеров по искусным наездником. Это относилось как к многим видам спорта в Казахстане [10]. мальчикам, так и к девочкам. Лишь в начале XX в. развитие физического Дети казахов занимались верховой ездой, воспитания в Казахстане сдвинулось в места. подвижными играми, стрельбой из лука. Ради Стали культивироваться классические виды обучения ребенка охоте изготавливались спорта и игры, появились спортивные команды специальные детские луки и стрелы. Умелое и клубы. Один из центров развития использование различных физических классических видов спорта и игр был г. упражнений и игр способствовали тому, что Семипалатинск. В 1912 г. в городе был создан дети казахских кочевников в восьмилетнем первый спортклуб «Нептун», где развивались возрасте были самостоятельными и физически различные виды спорта. В 1913 г. появилась крепкими. Кроме того, эти упражнения и игры футбольная команда «Жарыс», в составе оказывали положительное влияние на которой играл М. Ауезов, будущий великий умственное развитие, на овладение запасными казахский писатель [1]. Семипалатинск

88 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

положил начало развитию тяжелой атлетики, национальные виды спорта, как конные игры, борьбы, конькобежного спорта, легкой стрельба из лука и многие подвижные игры атлетики, плавания и др. видов спорта в являлись основными средствами физического дореволюционном Казахстане. воспитания народов Казахстана. Проводимые В развитии классических видов спорта, свадьбы, поминки и ряд других культурных особенно борьбы и тяжелой атлетики, сыграл национальных обрядов обеспечивали развитие большую роль знаменитый казахский батыр данных видов физической культуры. Связи Хаджи Мукан, а его личный пример оказал русских и казахских чиновников в отношении огромное влияние на развитие этого вида организации и развития физической культуры и спорта. В 1915 г. в г. Троицк батыр выиграл спорта в стране дали незначительный сдвиг, а крупный чемпионат борьбы, положив тем где-то, наоборот стали барьером в развитии самым начало организации в Казахстане новой формы физического воспитания больших спортивных соревнований по молодежи. До революции в Казахстане не было международным видам спорта. возможностей для занятий физкультурой и Подводя итоги, следует отметить, что спортом у простого народа. В спортивных чиновники Российской империи не были клубах и командах занимались в основном заинтересованы в развитии физической представители буржуазии, чиновники и культуры и спорта среди народных масс. В некоторая часть студентов. Следующая ступень малочисленных учебных заведениях для детей развития физической культуры и спорта коренного населения занятия по физическому казахского народа началась лишь с приходом к воспитанию даже не проводились. Такие власти большевиков.

Список использованной литературы 1 Таникеев М. Теория и практика взаимовлияния национальных и интернациональных факторов в развитии физического воспитания и спорта в Казахстане: дис. …докт.пед.наук: 13.00.04. – Алматы: КазГАСТ, 1998. – 292 с. 2 Ефименко П.П. Дородовое общество. - М. – Л.: АН СССР, 1934. – 410 с. 3 Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. – Ташкент, 1989. – 256 с. 4 История Казахской ССР. Т.I. – Алма-Ата: АН КазССР, 1957. – 396 с. 5 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XIX в. – Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1958. 291 с. 6 НБ РК Доскараев Б.М. Историко-педагогические основы становления и развития системы физической культуры в Казахстане: дис. …докт.пед.наук: 13.00.04. – Алматы: КазГАСТ, 2009.–288 с. 7 Таникеев М.Т., Асарбаев А.К. История физической культуры в Казахстане. – Алматы, 2001. – 181 с. 8 Козыбаев М. Некоторые проблемы истории казахской государственности // Казахстан и мировое сообщество. – 1996. - №4. – С.9. 9 Вамбери А. Очерки Средней Азии. – М., 1868.–320 с. 10 Григоркевич А.А., Сактаганова З.Г. Кеңес Одағы қалаларының күнделікті өмірінде дене шынықтыру мен спорттың жаппай пайда болуының алғышарттары // Вестник Карагандинского университета. Серия История. Философия. - 2019. - № 1 (92). - С. 35-41.

Григоркевич Александр Анатольевич Лауазымы: докторант, академик Е. А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 100019, Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., Осевая к-сі, 4 Ұялы. тел: +7 702 107 99 30 Сактаганова Зауреш Галимжановна Лауазымы: тарих ғылымдарының докторы, академик Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Пошталық мекен-жайы: 100019, Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ., Осевая к-сі, 4 Ұялы. тел: +7 702 107 99 30 Кеңес өкіметін орнату қарсаңында Қазақстандағы дене шынықтыру және спорт

Григоркевич Александр Анатольевич Должность: докторант, Карагандинский государственный университет имени академика Е.А. Букетова Почтовый адрес: 100019, Республика Казахстан, г. Караганда, ул. Осевая 4, кв. 48 Сот. тел: +7 702 107 99 30 Сактаганова Зауреш Галимжановна Должность: доктор исторических наук, Карагандинский государственный университет имени академика Е.А. Букетова Почтовый адрес: 100019, Республика Казахстан, г. Караганда, ул. Осевая 4, кв. 48 Сот. тел: +7 702 107 99 30 Физическая культура и спорт в казахстане накануне установления советской власти

89 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Grigorkevich Alexandr Anatolievich Position: doctoral of student, Karaganda state University named after academician E. A. Buketov Mailing address: 100019, Republic of Kazakhstan, Karaganda, st. Osevaya 4, p 48 Mob.phone: +7 702 107 99 30 Saktaganova Zauresh Galimzhanovna Position: Doctor in history, Karaganda state University named after academician E. A. Buketov Mailing address: 100019, Republic of Kazakhstan, Karaganda, st. Osevaya 4, p 48 Mob.phone: +7 702 107 99 30 Physical culture and sport in Kazakhstan on the eve of the establishment of soviet power

90 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 7 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Жарыкбасова К.С. – доктор технических наук

Ведущие эксперты: Давыдова С.А. – кандидат технических наук Курманбаев Е.А. – кандидат физико- математических наук

91 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ӘОЖ 004.009

Мерейхан Лаззат техника ғылымдарының магистры, Қазақ экономика қаржы және халықаралық сауда университеті. Астана қаласы. e-mail: [email protected]

МОБИЛЬДІ ОҚЫТУДА ЫМ ТІЛІН ҚОЛДАНУ

Мақалада мобильді құрылғылардың оқыту процесінде ым тілін қолданудың тиімділігі көрсетілген. Қазақ тіліндегі соның ішінде ым тілінде әзірленген мобильді оқыту қолданбаларының түрлерін талдап, жіктемесін беру, ерекшеліктерін, проблемаларды әзірлеуге қойылатын талаптарын көрсету. Ауызша сөйлеу тілін ым тіліне аудару күрделі процесс болып табылады, өйткені, бір жағынан - сөздердің көп мағыналылығы мен жалпылығы болса, екінші жағынан ымның нақтылығы аударманы қиындатады. Ым тілін меңгерген мамандарды дайындауға арналған оқулықтар мен оқу орындары өте аз. Сол себепті жаңа оқыту технологиялары қажеттілігі туындап отырғандықтан, мобильді оқыту қолданбаларын пайдалана отырып, мәселелерін шешу өте маңызды. Мобильді құрылғы ерекшеліктеріне, заманауи ым тіліндегі мобильді әзірлеу технологиясына негізделген оқыту моделін зерттеу.Мобильді оқыту қолданбасын әзірлеу арқылы ым тілін оқыту процесін жақсартып, қазақ тілінің мәртебесін арттыруға үлес қосу. Түйін сөздер: мобильді құрылғы, ым тілі, мобильді оқыту, ақпарттық технология, электронды оқыту, білім беруді ақпараттандыру, сөйлеу дағдылары, тілдік дағдылары.

В статье демонстрируется эффективность использования языка жестов в процессе обучения мобильных устройств. Проведен анализ и классификация типов мобильных обучающих приложений, разработанных на языке жестов на казахском языке, с указанием требований к разработке особенностей и проблем. Перевод устной речи на язык жестов является сложным процессом, потому что многогранность и общность слов, с одной стороны, и точность текстуры, с другой стороны, затрудняют перевод. Очень мало учебников и учебных заведений для подготовки специалистов, говорящих на языкежестов. Поэтому необходимо решать проблемы с использованием мобильных обучающих приложений в качестве новых образовательных технологий. Изучите модель обучения на основе спецификаций мобильных устройств и современных мобильных технологий. Ключевые слова: мобильное устройство, язык жестов, мобильное обучение, информационные технологии, электронное обучение, информатизация образования, речевые умения, языковые навыки,

The article demonstrates the effectiveness of the use of sign language in the learning process of mobile devices. The analysis and classification of types of mobile learning applications developed in the sign language in the Kazakh languagehas been conducted indicating the requirements for the development of the features and problems. Transition of spoken language into sign language is a complex process because the versatility and commonality of words on the one hand and the accuracy of the texture on the other make it difficult to translate. There are few books and educational institutions for the training of specialists who speak sign language. Therefore, it is necessary to solve problems with the use of mobile learning applications as new educational technologies. Learn a learning model based on mobile device specifications and modern mobile technologies. Keywords: mobile device, sign language, mobile learning, information technology, e-learning, informatization of education, language abilities; language skills.

Бүгінгі күні, әрбір қадамда кең ауқымды арқасында «алақандағы білім» идеясын жүзеге бағдарламалық жүйелер мен технологияларды асыруға болады. Ең көп таралған ғаламдық кездестіруге болады. Мобильді құрылғылар желіге қол жеткізу құралы ұялы телефон болып біздің өміріміздің барлық салаларына енуде, табылады. Электронды оқыту курстары, және ұтқырлық білім алушыларға қойылатын тесттер, практикалық жаттығулар мен қосымша негізгі талаптардың бірі болмақ. Мобильді оқу материалдарына (сызбалар, фотосуреттер, байланыс арқылы білім алудың дәстүрлі емес аудио және бейне файлдар) мобильді формасы зор мүмкіндіктерге ие. Болашақ білім құрылғылар арқылы қолжетімділікті беру мобильді оқытуға сүйенетініне сенімдімін, ұйымдастыруға болады. Мобильді оқытуда ым сондай-ақ технологиялардың дамуы қажеттілік тілін қолдану артықышылығы мен кешлігініне туындаған жерде кез келген ресурсқа қол тоқталатын болсам. жетімділікті қамтамасыз етеді. Ым тілі – қол қимылы мен мимиканың, ауыз Мобильді оқыту - телефондар, смартфондар, және ерін қимылы немесе формасы, сонымен планшеттер, кей кезде ноутбуктер және тағы қатар дене қозғалысының комбинациясынан сол сияқты портативті құрылғылар көмегімен тұратын дербес тіл. Бұл тіл негізінен құлағының жүргізілетін кез келген білім беру қызметі. ақауы бар адамдардың коммуникация Мобильді және портативті құрылғылардың мәдениетінде қолданылады. Есту қызметінде қолжетімділігі және жаппай таралуының кемістігі жоқ адамдар ым тілін пайдалануы жиі 92 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

таралады: есту қызметінде ақауы бар Дүниежүзілік кереңдер Федерациясы адамдармен байланысқа түсу үшін қажеттілік Бюросының тапсырысы бойынша эксперттер туындайды. Есту қабілетінде кемістігі жоқ тобы, оның ішінде кеңес одағының өкілі де бар, адамдар байланысы үшін дыбысты тілдерді әртүрлі мемлекеттердегі кереңдер пайдалануға бейімделген. Дұрыс емес қоғамдастағының ымдары негізінде ширек тұжырымдардың бірі ым тілі сөздік (дыбыстық ғасырда халықаралық ым тілін әзірледі. 1973 және жазбаша) тілдерге тәуелді немесе еститін жылы Дүниежүзілік кереңдер Федерациясы адамдармен ойлап табылған. Сондай-ақ, ым тілі жеңілдетілген ым тілінің сөздігін шығарды. ретінде әріптерді дактильдеу қабылданады, 1975 жылы Вашингтон қаласында өткен VII еститін адамдар ақпарат тарату мақсатында Дүниежүзілік кереңдік мәселелері бойынша қолданылатын ымдық артикуляция сөздік тілдің Конгресінде Халықаралық ым тілі қабылданып грамматикасымен бірдей. Шындығында ым тілі бекітілді. Халықаралық ым тілі — басқа сөздік тілден толықтай дербес және даму мемлекеттердің керең адамдарымен қарым- барысында: жаңа ым пайда болуда, ескісі қатынасты жеңілдету үшін қолданылатын, қолданыстан шығуда. Елдегі ым тілдерінің саны сонынмен қатар Демфилиялық және ондағы сөздік тілдер санымен байланысты емес. Паралимпиялық ойындарда қолданылатын Бірнеше сөздік тілі бар елде бір ғана ым тілі халықаралық ым жүйесі[2, 110 б]. болуы мүмкін, немесе кейбір бір ғана сөздік тілі Ым тілін үйретуде ақпараттық бар елдере бірнеше ым тілі болуы мүмкін[1, 206 технологиялардың орны - ауызша сөйлеу тілін б]. ым тіліне аудару күрделі процесс болып Дауыс байланысы орнына ымдарды табылады, өйткені бір жағынан сөздердің көп пайдалану дыбыстық ақпаратты жеткізу мүмкін мағыналылығы мен жалпылығы, екінші емес немесе қиындық тудыратын жағдайда жағынан ымның нақтылығы аударма ұтымды. Алайда, мұндай ым жүйелерін қиындатады. Дұрыс және сапалы аудармаға қол қалыптасқан ым тілі ретінде қабылдау олардың жеткізу үшін белгілі бір ережелерді қарапайымдылығына байланысты мүмкін емес. басшылыққа алып және бірқатар әдістерді Дыбыстық тілді пайдалану мүмкіндігі болмаған пайдалану қажет: кезде адам инстиктивті түрде мидарды - сөздік ымның көрсетілуі дұрыс және пайдаланады, мысалы ретінде Babt Sign және түсінікті болуы тиіс; Home Sign құбылыстарын алуға болады. - ым мәнерлі, мағыналық екпіндер Пайда болу тарихына тоқталатын болсам, орынды және сөйлеу логикасына тиісті болуы еститін адамдар қолданатын ым тілі бар қоғамда тиіс; аздаған есту қабілетінде ақауы бар адамдар - ым тілінде интонация рөлін атқаратын сөздік қорын байыта отырып қолданды. Бірақ бет мимикасын ұмыт қалдыруға болмайды; мұндай функционалды жетілген және - ымдық аударма дұрыс артикуляциямен лексикалық байытылған нұсқалар ұзаққа сүйемелденуі тиіс; бармады, олардың қолданысы керең - дактиология аудармасына енгізілуі адамдардың кішкентай ортасынан аспады. қажет; Функционалды бай тілді қолдап және оны жаңа - аударма механикалық емес саналы және мүшелерге тарату қабілетіне көптеген керең нақты болуы тиіс; адамдардың қоғамдасығы кейіннен халқы тығыз - аударма барысында сөйлемдегі сөз шоғырланған қала жағдайында пайда болды. тәртібі сақталуы тиіс; Еуропаның үлкен аймақтарында халықтың - ымдық тілді қабылдауды жеңілдету үшін мобильденуіне байланысты біртұтас мемлекет мимикалық параллелизмді білу қажет[3, 14 б]. шекарасында біріңғай ұлттық тілдер пайда Сондықтан, кереңдерге ым тілін оқыту үшін болды. Параллельді үрдіс ым тілінде де жүрді. арнайы оқулықтар талап етіледі, сонымен қатар, Мемлекеттер аймағында ым тілінің таралуына қандай да бір нақты қимылды іс жүзінде дұрыс және дамуына әсер еткен ХVIII ғасырдың көрсете алатын арнайы оқытылған аудармашы соңында пайда болған есту қабілетінде болы керек. Әдетте, мұндай тілді жетік ақаулыры бар балаларға арналған оқыту меңгерген аудармашылар болып керең тәрбиелеу орталықтарының ашылуы: адамдардың жақын туыстары болып табылады, Францияда – Шарль Мишель де л’Эпе, олар ерте балалық шақтан ымдық таңбаларды Германияда Самуэль Гейнике. меңгеруге көмектеседі.

93 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Ым тілін меңгерген мамандарды дайындауға Лингвистика саласының көзқарасы бойынша арналған оқулықтар мен оқу орындары өте аз. ым тілі басқа кез келген дыбысты тіл сияқты Сол себепті жаңа оқыту технологиялары бай әрі күрделі тіл. Кәсіпқой лингвисттердің қажеттілігі зерттеуі бойынша толық тіл деп аталуға туындап отыр, олардың қатарына кіретіндер: лайықты барлық компоненттер құрамында бар. - қашықтықтан оқыту (оқытылмайтын, Ымдар шартты-сұлбалы болып табылады, бірақ проектор немесе компьютер көмегімен кей кезде сөздің мағынасымен визуалды көрнекіленген дәрістер); байланысы болмауы да мүмкін. Сондай-ақ, - барлық оқулықтар электронды түрде қарапайым тілдің визуализациясы емес; өзіндік берілетін электрондық кітапхана; грамматикасы бар, әр түрлі тақырыптарды - өз бетімен оқыту материалдарын талқылауға пайдаланылуы мүмкін: қарапайым зерттеуге арналған компьютерлік және нақтыдан бағдарламалар. абстактіліге дейін. Басқа да тілдер сияқты ым Ымдау тілі маманы немесе ым тілін тілінің сөздері мағынаға ие емес компонент – меңгерген адам үлкен қашықтықта болса, онда хиремдерден тұрады. Ым 5 компоненттен тұруы «Skype» бағдарламасы немесе оған ұқсас мүмкін, ағылшынша сөздердің бірінші әріптері бағдарламалар қолданылады. Бұл жағдайда, бойынша біріккенде HOLME акронимін береді: қарапайым веб-камера көмегі және осы Handshape (қол қалпы), Orientation (алақан бағдарламаны пайдалана бағыты), Location (қолдың орналасуы, отырып, білім алушыға ым тілін үйрету артикуляция), Movement (қимыл), және Facial мүмкін[4, 257 б]. Expression (мимика)[6, 142 б]. Сондай-ақ, ымдық мысалдар немесе ақпарат Көптеген ым тіліне классификаторларды жиі берілген түрлі интернет-ресурстары арқылы қолдану, сөздің өзгеру деңгейі жоғары болуы, жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, сөйлемді мүшелерге бөліп талдайтын синтаксис «Surdoserver», «Ым қаласы» және «Digit gestus». тән. Ым тілінің ерекшелігі бір уақытта берілетін Бұл онлайн ресурстарда бейне немесе әр түрлі параметрлерге байланысты ым түрлі суреттердің кезегі түріндегі сөздік пен мағынаға ие болуы мүмкін, ал қарапайым дактильді әліпбимен жабдықталған және білім тілдерде кезекті жүреді. алушы қайталауы қажет қозғалыстардың реті. ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейін Сонымен қатар, «Surdoserver» қорында «нағыз» ым тілдерінің грамматикалық даярлыққа көмегін тигізетін қосымша құрылымы сипатталмай қала берді. Ым тілін ресурстарға сілтемелер береді, сондай-ақ жеке лингвистикалық зерттеуге қызығушылық 1960 бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесі қол жылдары АҚШ пайда болды. Алғашқы жетімді. Әлеуметтік технологиялар ғылыми- зерттеушілердің бірі профессор Уильям Стоуки зерттеу және социологиялық талдау болды және жұмысының айғағы ретінде 1960 ақпараттандыру орталығы электрондық оқыту жылы «Ым тілінің құрылымы» атты кітабы жүйесін (ЭОЖ) әзірледі. Жүйе дактильді жарық көрді. алфавитін және ымдық тілді дағдыларына ие Сол уақыттан бері еститін және керең ғалым- емес адамдарға есту және сөйлеу қабілеті лингвисттермен ым тілінің морфологиялық бұзылған адамдармен еркін қарым-қатынас, және синтаксистік ерекшеліктерімен түсіну және түсіндіру мүмкіндігіне қол лингвистикалық жүйе екендігі дәлелденді. Бұл жеткізгісі келетіндерге арналған. Ерекшелігі публикация жарияланғаннан бастап элеектронды оқыту жүйесі нормаланған ымдық зерттеушілердің назарына ым тіліне деген сөздіктің 2700 ымын пайдалануға негізделген[5, теориялық және практикалық 52 б]. қызығушылықтары пайда болды. Соңғы Сөздіктің енгізу жолағына еркін сөздер онжылдықта физиологиялық кемшіліктері бар беріледі, ал шығысында осы сөздің адамдардың толық интеграциялау мақсатында түсіндірілуінің бірнеше нұсқалары көрсетіледі. кең ауқымды күш жұмсалуына байланысты Сөздік 2372 сөздерді және 2537 ымдық зерттеулер қарқынды дамуда. қимылдар видеосын қамтиды. Жүйе қазіргі Стоуки бойынша кез келген ым тілі үш уақытта ресейлік ым тілі қолдайды, бірақ топтан тұратын хиремдерден құралады: таб— болашақта әзірлеушілер ASL және басқа да ымның орындалу орнын көрсетеді, дез— ымдау тілдерін қамтитын білім базасын қолдың конфигурациясын, сиг— қимылдың кеңейтуді жоспарлап отыр. сипаттамасын көрсетеді. Хиремдер фонема

94 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

қызметіне эквивалентті, айырмашылығы түсініксіз ымдардың алғашқы суретін қалпына фонема морфемасы сызықты тізбектен тұрады, келтіріп туындау ал ым морфемасы әр класс хиремасынан себебін біле аламыз. құралады. Хиремалардың жалпы саны ASL Бейнелілік - ымды есте сақтауды америкалық ым тілінде 12 таб, 19 дез и 24 сиг жеңілдетеді, керең адамдар байланысы кезінде бар, швед ым тілінде сәйкесінше 18, 22 және 24, түсінікті қылуға әсер етеді. Егер бізге фин тілі Францияның оңтүстігіндегі кереңдер тілінде 16 мүлде таныс болмаса онда minä, pelko, pitkälle таб, 17 дез және 20 сиг және т.б. Стоуки ASL (мен, қорқамын, алыс) сөздері еш мағына үшін жазудың таб, дез және сигтерді тізбекті бермейді және қиын есте сақталады. Ал осы жазу — TDs жүйесін ойлап тапты. Одан да сөздерді бейнелейтін ымдар түсінікті және тез күрделі ымдар мүмкін: TDDs (екі дез, екі меңгеріледі. қолдың қимылы), TDss (екі сиг, екі қимыл Синкритизм және мүшелілік. Сөздік ым орындалады) және т.б. Мұндай зерттеулер орыс синкритизм қасиетіне ие, бір құбылыс ым тіліне де жасалған. категориясына жататын бірнеше сөздермен Кереңдер ым тілдерінің өз аттары бар: АҚШ аталатын түсініктерді қосып жеткізу. Мұндай кереңдердің ана тілі амслен деп аталады, ал мағынасы жақын немесе синонимдік түсініктер ағылшын тілінің ымдық формасы сиглиш. Ым үшін қосымша белгілер қарастырылған (сурет = тілдерінің құрылымы Американың, Батыс сурет салу + рама), ал сөз артикулданады. Еуропаның және басқа да мемлекеттерде де Аморфтік - ымдық – мимикалық тілдің көптеген орталықтарда зерттеліне бастады. айтарлықтай ерекшелігі оның аморфтілігі. Стоукидің бағалауынша амслен тілі Сөздік ым мағынаны білдіреді, бірақ сандық «экзотикалық тіл және американдық ағылшын формасын, септігін, уақытын білдірмейді. тілін тасымалдаушылардан Мимиканың аграмматикалығы сөздік тілді прапапуас тілі сияқты алыс» болып меңгермеген кереңдердің ымдық-мимикалық табылады. тілінде анық байқалады. Бұл алғашқы белгілік Нақтылық - сөзге жалпылау тән болса, ымға жүйеде «жапсарлау» арқылы аз ымдардан нақтылық тән. Ымда жалпылау, заттың олардың қарапайым тіркесі алынады: шектелген сипаттау белгісі және қимыл Әрекет ететін тұлға, зат – іс-әрекет; Әрекет – қозғалыстың сипаты жоқ болғандығын келесі терістеу; Зат – сапасы; мысалдан көре аламыз. Мысалы: үлкен (үлкен Әрекет ететін тұлға – жағдай. Қосымша үй, үлкен ит, үлкен адам) сөзі үшін және келу ымдар қосу арқылы сандық, уақыттық (адам келе жатыр, көктем келе жатыр, пойыз категориялар сипатталады: «жақында мен келе жатыр, хат келе жатыр) сөзі үшін біріңғай демалыс аламын = мен – демалыс – жақында – ым жоқ. Мұндай түрдегі сөздер сипатын, алу» немесе «менің достарым бар = мен – бар – қимылын білдіретін әртүрлі нақты ыммен дос – көп». көрсетіледі. Заттың атауын білдіретін сөзден Грамматиканың кеңістіктігі және айырмашылығы ым бейнелейді. Егер сөздің біруақыттығы. Дыбысты тілден ым тілінің элементтері заттың материалдық сипаттамасына құрылымындағы басты айырмашылық оның тәуелді болмаса, онда қолдың қимылы заттың құрылымы паралельді түрде бірнеше ақпарат сипатын немесе іс-әрекетін анықтайды, ағынын жеткізеді. «Көлемі үлкен объект көпір сондықтан ым әрқашан бейнелі болып үстімен қозғалуда» мағынасы бір ғана ым табылады. Мысалы, «үй» ымын көрсету үшін көмегімен жеткізілуі мүмкін. қол буындары шатыр суретін бейнелейді, Ым тілінде пікір айту барысында ымдық «кітап» – парақтарды ауыстырады, «жақсы компонентпен бірге мануалды емес компонент көру» - жүрегіне қолын қояды, «дос болу» – қол болады (көзқарас, мимика, бас және дененің алысу бейнеленеді[7, 11 б]. қимылы). Мұндай құралдар дыбысты тілдегі Заттың атауы оның табиғатымен еш интонация қызметінің аналогі, сонымен бірге байланысы болмағандықтан, біз туынды емес қандай да бір объекті көрсету үшін, терістеу, сөздердің қалай пайда болғанын айта алмаймыз. сұрақтың түрін көрсету, сөйлемнің әр түрлі Мысалы неге есікті – есік, күнді – күн, нанды – синтаксистік құраушыларын салыстыру нан деп атаймыз. Есесіне қол белгілерінің мақсатында қолданылады. Ымдық мәтін көптеген жағдайда туындау себебін оңай дыбыстымен салыстырғанда сызықты емес. анықтауға болады. Этимология бойынша ең Грамматикалық ақпарат лексикалық ақпаратпен бір уақытта жеткізіледі; ым орындалу

95 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

барысында қандай да бір модуляцияға адамдарға оқыту сапасын айтарлықтай ұшырайды. Кеңістіктің үшөлшемдігі ым тілінің жақсартып, оқу процесін жеңілдетуге септігін синтаксисінде ең алдымен аймақтандыру үшін тигізеді. Әрине, ақпараттық технологияларды қолданылады ымдаушы жағдайға қолдану арнайы оқытылған қатысушыларды кеңістіктің қандай да бір сурдоаурамашыларды жоққа шығармайды. нүктесіне «ауыстырады», кейін предикаттарды Керісінше, ақпараттық технологиялар және артикуляциялау субъект немесе объектінің аудармашының білімі мен дағдыларын біріктіру аймағына қарай модификацияланады. ым тілін үйретудің дамуына анағұрлым елеулі Нашар еститін адамдың әлеуметтік ықпал етеді. мүмкіндіктері еститін адамдардыкіндей. Ым тілін меңгерген мамандарды дайындауға Мемлекеттік деңгейде есту қабілеті нашар арналған оқулықтар мен оқу орындары өте аз. адамдарды профильдік оқытуға арналған Сол себепті жаңа оқыту технологиялары көптеген мектептер, бала бақшалар, аздаған қажеттілігі институттар да бар –мұндай мекемелерде оқыту туындап отыр, олардың қатарына кіретіндер: және қарым-қатынас толығымен ым тілінде - қашықтықтан оқыту (оқытылмайтын, жүзеге асырылады. Есту қабілеті нашар бірақ проектор немесе компьютер көмегімен адамдардың және ым тілінің статусының көрнекіленген дәрістер); құқықтарын түрлі ұлттық және аймақтық - барлық оқулықтар электронды түрде ұйымдар қорғайды. Есту қабілеті нашар берілетін электрондық кітапхана; адамдардың қызығушылықтарына қарай - өз бетімен оқыту материалдарын үйірмелер ұйымдастырылады, онда керең зерттеуге арналған компьютерлік адамдар өздерінің хоббиімен айналысады: ән бағдарламалар. айтады, футбол ойнайды, субтитрлі фильмдер Мәселенің шешімі ретінде мобильді оқыту көреді. Ым тілін үйренем деушілерге арналған қолданбасын қарастыруға болады. Осыған көптеген тегін курстары бар: жақында есту байланысты ғылыми жұмысымта мобильді қабілетінен айрылғандарға, керең балалардың оқыту технологияларын ескере отырып, керең ата-аналарына және т.б. арналған. Кейбір адамдар мен құлағы еститін адамдардың қарым- елдерде, негізгі телебағдарламалар уақытында қатынасын жеңілдетуге, яғни ым тілін оқытуға (әсіресе жаңалықтар) бірге калькирлі аударма арналған мобильді қолданба жүргізіледі, бірақ қазіргі уақытта әзірлеуге болады. телеарналардың көпшілігі субтитр және жүгірме Қазақстанда мобильді қолданба нарығы жолақ форматында ауысқан[8, 974 б]. қалыптасу үстінде. Қазақ тіліндегі қолданбалар Мамандандырылған бағдарламаларды аз, ал қазақ тілді мобильді оқытуға бағытталған әзірлеу және пайдалану ымдау тілін керең қолданбалар жоқтың қасы деуге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Базарбекова Ә.Р., Андасова Б.З., Болатулы Н.. Мобильді оқытуды қолдану тиімділігі. Қоғамды ақпараттандыру V халықаралық ғылыми-практикалық конференция еңбектері, Астана, 2016. – Б.206. [Электрондық ресурс] URL:http://www.mobl21.com/Basics_Of_Mobile_Learning.pdf 2. ГейльманИ. Ф. Знакомьтесь: ручная речь Учебное пособие. – Москва: «Загрей», 2007. – Б. 110. 3. Сергеева О. Язык жестов. Как читать мысли без слов? 49 простых правил.– Москва: Эксмо, 2008. – Б. 14. 4. Адамчик В.В. Современный язык жестов.– Минск: Харвест, 2007. – Б. 257. 5. ЗайцеваГ. Л. Дактилология. Жестовая речь Учебное пособие для педагогических институтов. – Москва: Просвещение, 2009. – Б. 52. 6. ЗайцеваГ. Л. Жестовая речь. Дактилология Серия: Коррекционная педагогика.– Москва:Владос, 2005. – Б. 142. [Электрондық ресурс] URL:http://forbes.kz/leader/top-30_mobilnyih_prilojeniy_kazahstana 7. Чанышева З.З. Средства создания скрытой информации в тексте. Лингво культурологический и когнитивный аспекты. – Курс лекций. — Уфа: Башкирский университет, 2011. – Б. 11. [Электрондық ресурс] URL:http://www.smart- edu.com/mobile-learning.html 8. Логинова А. В. Использование технологии мобильного обучения в образовательном процессе // Молодой ученый. — 2015. — №8. — Б. 974-976.

Мерейхан Лаззат Лауазымы: техника ғылымдарының магистры, «ақпараттық жүйелер және технология» кафедрасының оқытушысы, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті Пошталық мекен-жайы: 010005, Қазақстан Республикасы, Астана қ., Жұбанов көшесі 7 Ұялы. тел: +7 708 757 80 89 Мобильді оқытуда ым тілін қолдану

96 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Мерейхан Лаззат Должность: магистр технических наук, преподаватель кафедры «информационных систем и технологий», Казахский университет экономики, финансов и международной торговли Почтовый адрес: 010005, Республика Казахстан, г. Астана, ул. Жубанова 7 сот. тел: +7 708 757 80 89 Использование языка жестов мобильном обучении

Mereikhan Lazzat Position: Master of Technical Sciences, teacher of the department of “information systems and technologies”, Kazakh university of Economics, Finance and International Trade (KazUEFIT) Mailing address: 010005, Republic of Kazakhstan, Astana, Zhubanov St. 7 Mob.phone: +7 708 757 80 89 Using cellular phrases in mobile learning

97 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

УДК 004.771

Успанова Асель Исимхановна техника ғылымдарының магистрі, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, Астана қ. е-mail: [email protected] Абишева Айгуль Амантаевна техника ғылымдарының магистрі, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, Астана қ. е-mail: [email protected]

VPN НЕГІЗІНДЕ КОРПОРАТИВТІ ЖЕЛІЛЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ: ҚҰРУ, БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

VPN — жалпы қолданыста бар желі базасында құрылатын корпоративті желі және негізгі желіге ұқсас қызмет түрлерін көрсетеді. VPN-нің негізгі ерекшеліктері: мөліметтерді жоғары деңгейде қорғау және қысқартылган нөмір терудің көмегі арқылы оперативті қосылуды қамтамасыз ететін өзіндік нөмірлеу жобасы. Виртуалды жеке желі (VPN) - бірінші кезекте Интернет секілді желілерді қоғамдық коммуникациялық құрылымдарды алыс қашықтықта байланыстыратын жеке желі. Бұл желілер мәліметті шифрлеу сияқты тунельдік протоколдар және қауіпсіздік шаралары арқылы жеке желілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Мәселен, VPN бас кеңселердің бөлімшелерін желіге қосылу қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін де қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ VPN әртекті бірақ бір типті, мысалы IPv6 желісін IPv4 желісі арқылы, байланыстыруы мүмкін. Жалпы VPN-дердің екі түрі бар: қашықтан басқарылатын VPN және сайт-сайт VPN. Қашықтан басқарылатын VPN жеке қолданушыларға қашықтан басқарылатын желіге қосылуға мүмкіндік береді, мысалы өзінің компаниясының интражелісіне қосылу роумингі. Сайт-сайт VPN бірнеше қолданушының байланысуын қарастырады, мәселен, филиалдардың компания желісіне қосылуы. Виртуалды желілер әрине шығындарды азайтады, себебі қауіпсіздікті күшейте отырып, қолданыстағы құрылымдарды пайдалана отырып, жалға алынатын желілерге деген сұранысты азайтады. Түйін сөздер: виртуалды желі; Интернет; корпоративтік желі; желілік қауіпсіздік; VPN; байланыс; шифрлау.

VPN - это корпоративная сеть, которая основана на общедоступной сети и предоставляет аналогичные услуги для домашней сети. Основными функциями VPN являются: проект персонализированной нумерации, обеспечивающий защиту высокого уровня и мгновенный доступ к сокращенному номеру. Виртуальная частная сеть (VPN) - это частная сеть, прежде всего, которая соединяет сети, такие как Интернет, с общественными структурами связи. Эти сети обеспечивают безопасность для отдельных сетей посредством туннельных протоколов, таких как шифрование данных и меры безопасности. Например, VPN также можно использовать для обеспечения безопасности доступа к сети в головном офисе. VPN также может связывать разные, но одного типа сети, например, IPv6 через сеть IPv4. Как правило, существует два типа VPN: удаленный VPN и VPN для веб-сайтов. Удаленный VPN позволяет отдельным пользователям подключаться к удаленной сети, например, к роумингу во внутренней сети своей компании. Веб- сайт VPN учитывает подключения нескольких пользователей, например, партнерский доступ к сети компании. Виртуальные сети, конечно, снижают затраты, поскольку они повышают безопасность за счет снижения спроса на арендуемые линии с использованием существующих структур. Ключевые слова: виртуальная сеть; Интернет; корпоративная сеть; безопасность сети; VPN; связь; шифрование.

A VPN is a corporate network that is based on a public network and provides similar services for a home network. The main VPN functions are: a personalized numbering project, providing high-level security and instant access to the abbreviated number. A virtual private network (VPN) is a private network, primarily that connects networks, such as the Internet, to public communication structures. These networks provide security for individual networks through tunneling protocols, such as data encryption and security measures. For example, VPN can also be used to provide secure access to the network at the head office. VPN can also connect different, but the same type of network, for example, IPv6 over an IPv4 network. Typically, there are two types of VPN: remote VPN and VPN for websites. Remote VPN allows individual users to connect to a remote network, for example, roaming on their company’s internal network. The VPN website takes into account connections of several users, for example, partner access to the company's network. Virtual networks, of course, reduce costs, because they increase security by reducing the demand for leased lines using existing structures. Keywords: virtual network; Internet; corporate network; network security; VPN; communication; encryption.

Бүгінде корпоративтік әлеуметтік желілер болып табылады. Корпоративтік әлеуметтік ұйымдардың бірыңғай ақпараттық кеңістігі желі компания қызметкерлері арасында беделді қалыптастырылатын негізгі құралдардың бірі тәуекелдерсіз байланыс орнатуға көмектеседі. 98 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Корпоративтік әлеуметтік желі байланыс LAN технологиясын пайдалана отырып ақпараттарына ыңғайлы қол жеткізу арқылы салынған логистикалық құрылымдардан үш есе жұмыс уақытын үнемдейді және бөлімдер төмен. Осылайша, виртуалды жеке желі оңай арасында байланысын жақсартуға мүмкіндік таралады және көптеген филиалдары бар береді. KeepKeys жүйесі корпоративті компаниялар үшін, сондай-ақ қызметкерлері деректерді қорғауға, әр қызметкердің құпия көбінесе іс-сапарда жүріп немесе үйден жұмыс сөзіне қол жеткізуді шектеуге және басқаруға істейтін компаниялар үшін ең жақсы нұсқа бағытталған. Сіз жаңа сайтты жыл сайынғы болып табылады. Желіге жаңа офисті немесе жеңілдікті әкімшілігімен ала аласыз. VPN қашықтағы қызметкерді қосу қосымша кеңінен айтсақ, Интернет желісі сияқты басқа байланыс шығындарынсыз жүзеге асырылады. желілердің желісіне қосылуды қамтамасыз Сонымен қатар, виртуалды жүйені бастапқы ететін технология [1]. Виртуалды желідегі ұйымдастыру ең аз ақшалай шығындарды талап байланыс төменгі деңгейлі сенімге ие негізгі етеді. Болашақта қаржы салымдары интернет- арналар арқылы жүзеге асырылады және провайдердің қызметтеріне ақы төлеуге ғана шифрлау құралдарын пайдалану арқылы талап етіледі. Виртуалды жеке желінің белгілі деректердің қауіпсіздігі барынша қамтамасыз бір кемшіліктері де бар. Мәселен, оларды етіледі. Бұл салыстырмалы түрде арзан және пайдаланатын фирмалар жіберілетін жеңілдетілген технология соңғы кезде танымал деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек, болып келеді. Корпоративтік компьютерлік себебі, жіберу процесінде құжаттар желілер қазіргі заманғы компаниялардың дүниежүзілік ғаламтор, яғни Интернет арқылы ажырамас бөлігі болып табылады. Осындай өтеді. Бұл мәселені шешу үшін жіберу кезінде желілердің көмегімен ақпаратты тез және файлдардың қорғауын қамтамасыз ететін қауіпсіз түрде жіберуге және қабылдап алуға арнайы деректерді шифрлау алгоритмдері болады. Олар бір ғимаратта орналасқан немесе қолданылады. Сонымен қатар, виртуалды географиялық үлестірілген бір кәсіпорынның құрылымда файл алмасу жылдамдығы оның компьютерлері арасында байланыс орнатады. жеке әріптестеріне қарағанда айтарлықтай Мұндай желілерді құрудың бірнеше жолы бар. төмен. Бірақ аз көлемдегі ақпаратты жіберу Соңғы уақытқа дейін жергілікті желі жүйесі үшін бұл жеткілікті болуы мүмкін. Зерттеумен (LAN) ең танымал болды, бұл шектеулі айналысатын Forrester Research Inc. ұйымының компьютерлерді біріктірді. Олар файл деректеріне сәйкес, кәсіпорындардың 41% -ы алмасудың ең жоғары жылдамдығын және кеңсе желілерін пайдаланады, себебі олар ақпараттың абсолюттік қауіпсіздігін қамтамасыз қашықтан қолжетімділік мәселелерін шеше етеді, өйткені оның ағындары жалпыға қол алады, 30% -ы оларды қаражат үнемдеуі үшін жетімді болмайды. Осы типтегі құрылымдарды бағалайды, ал 20% - жұмысты жеңілдететіні пайдалану тегін. LAN-ның кемшіліктеріне үшін таңдайды. қашықтағы пайдаланушыларды қосуға Компания жұмысының ерекшеліктері мен қабілетсіздігі мен жоғары шығындарды нақты тапсырмаларына байланысты, Virtual жатқызуға болады. Ғаламдық желілер мен Private Network желісін төмендегі үлгілердің дербес компьютер жүйелерінің көп бөлігін біреуі арқылы құруға болады: қамтитын кең ауқымды желі (WAN) желілерінің  Remote Access. Бұл жағдайда кеңсе мен үстіне салынған виртуалды жеке желі (VPN) қашықтағы пайдаланушы арасында LAN желілеріне лайықты балама болып кәсіпорынның ресурстарына Интернет арқылы табылады. Олардың күмәнсіз үй компьютерінен қосылатын қауіпсіз арна артықшылықтарына құру қарапайымдылығын жасалады. Мұндай жүйелерді құру оңай, бірақ (және, тиісінше, төмен құны), әлемнің түрлі олардың баламаларына қарағанда қауіпсіздігі бөліктеріндегі бірнеше абоненттерді қосу кем, оларды қашықтан жұмыс істейтін мүмкіндігін және деректерді жіберу қызметкерлер саны көп кәсіпорындар қауіпсіздігін жатқызуға болады. Икемділігі мен пайдаланады. үнемділігі арқасында, VPN желілері нарықтан  Интранет. Бұл нұсқа ұйымның бірнеше белсенді түрде LAN –ды шеттетіп жатыр. филиалын біріктіруге мүмкіндік береді. Мысалы, Forrester Research Inc. және Infonetics Деректерді жіберу үдерісі ашық арналарда Research компанияларының жүргізген жүзеге асырылады. Интранет компанияның зерттеулері нәтижесіне сәйкес, VPN желілерін қарапайым филиалдары мен мобильдік пайдалану мен қолдауға жіберілетін шығын кеңселері үшін пайдаланылуы мүмкін. Бірақ бұл 99 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

әдіс барлық байланыстырылатын кеңселерде SHA1 алгоритмдері арқылы орындалады және серверлердің орнатылуын талап ететінін ескеру құжаттардың тұтастығын тексеруді, сондай-ақ керек. нысандарды сәйкестендіруді қамтиды.  Extranet. Кәсіпорын ақпараттарына қол Сәйкестендіру дәстүрлі логин мен пароль енгізу жеткізу клиенттерге және басқа сыртқы әрекеттері арқылы, сондай-ақ шынайы пайдаланушыларға беріледі. Дегенмен, олардың құралдардың көмегімен - олардың жүйені пайдалану мүмкіндіктері айтарлықтай түпнұсқалығын тексеру үшін куәліктер мен шектеулі. Абоненттерге арналмаған файлдар серверлер арқылы жүзеге асырылады. шифрлау құралдарымен сенімді қорғалады. Бұл VPN жасау үшін не қажет? Кәсіпорынның өз тұтынушыларына белгілі бір ақпаратқа қол қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыратын жеткізуді қамтамасыз етуді қажет еттеін желіні жасау, тек кәсіпқойдың қолынан келеді, компаниялар үшін дұрыс шешім. сондықтан әлеуетті тапсырушыға ең бастысы -  Клиент / Сервер. Бұл параметр бір сенімді жеткізушіні (провайдерді) таңдау және сегменттегі бірнеше түйін арасындағы техникалық тапсырманы дайындау қажет. деректермен алмасуға мүмкіндік береді. Бір Көптеген жағдайларда провайдерлер өз физикалық желі аумағында бірнеше логикалық клиенттерін қызмет көрсету шартына сәйкес желілерді (мысалы, қаржы бөлімі, персоналға барлық қажетті жабдықпен қамтамасыз етеді. қызмет көрсету бөлімі үшін жеке құрылымдар, Бірақ тапсырыс беруші тілегі бойынша және т.б.) құруды қажет ететін ұйымдарда ең жабдықты өз бетімен сатып алуы мүмкін. танымал болып келеді. Бөлу кезінде трафикті Мұндай жағдайда оған стандартты желілік қорғау үшін шифрлау қолданылады [1]. жабдық, сондай-ақ арнайы Virtual Private Біз айтып өткендей, деректерді қорғау Gateway шлюзі қажет болады. Бұл шлюз оларды шифрлау, аутентификациялау және қол туннельдер құру, деректерді қорғау, трафикті жеткізуді бақылауды қамтиды. Ең танымал басқару және белгілі бір жағдайларда кодтау алгоритмдері болып DES, Triple DES орталықтандырылған басқару үшін қажет. және AES табылады. Бұрын-соңды болмаған Осындай шлюздердің ең танымал өндірушілері қауіпсіздік бірыңғай компонентке деректерді «Digital Assured», «Cisco», «Intel», «Avaya», жинақтайтын және қосылысты (туннель) «Red Creek Communications», «Net Screen қалыптастыратын арнайы хаттамалар арқылы Technologies», «3com», «Nokia», «Intrusion», қамтамасыз етіледі, сонымен қатар қалыптасқан «Watch Guard Technologies», «Sonic Wall», туннельдің ішіндегі ақпаратты шифрлайды. «eSoft» және басқалары болып табылады. Қазіргі таңда төмендегі хаттамалар жиынтығы Кішігірім кеңселерге арналған шлюз құны ең кең таралған: PPTP (Point-to-Point Tunneling шамамен 700-2500 долларды құрайды. Protocol) - түпнұсқалықты, қысуды және VPN негізіндегі корпоративтік желіні деректерді шифрлауды қамтамасыз ететін пайдалану және басқару. Кеңседегі желі - туннельдік протокол [3]. Microsoft көптеген филиалдары мен қашықтағы корпорациясы PPTP хаттамасы үшін MPPE пайдаланушылары бар фирмалар үшін және шифрлау әдісін пайдалануды ұсынады. Бұдан оңай басқарылатын, сондай-ақ қымбат емес, басқа, ақпарат ашық, шифрланбаған түрде икемді жүйеге ие болғысы келетін компаниялар берілуі мүмкін. Деректер инкапсуляциясы GRE үшін қарапайым және ыңғайлы шешім. Бұл және IP тақырыптарын қосу арқылы жүзеге технология жаңа құрылымдық элементтерді асырылады. L2TP (Layer Two Tunneling қосуға, сондай-ақ инфрақұрылымды кеңейтусіз Protocol) - бұл PPTP және L2F хаттамаларын желілердің көлемін едәуір арттыруға мүмкіндік біріктіру арқылы әзірленген хаттама. PPTP-ге береді. Мұны провайдерге тартпай клиенттің өзі қарағанда файлды жақсырақ қорғауды істей алады. Жаңа абонентті қосуға бірнеше қамтамасыз етеді. Шифрлау IPSec протоколы ғана минут кетеді. Мұндай жүйелерді басқару (IP-қауіпсіздік) немесе 3DES арқылы жүзеге пайдаланушыға қиындық тудырмайды, себебі асырылады [2]. Деректерді жіберудің Virtual Private Network желісінің әкімшілік максималды қауіпсіздігін екінші нұсқа функцияларының көпшілігі ұсынады, бірақ оны пайдалану қосылу автоматтандырылған. Провайдер мамандары жылдамдығының төмендеуіне және орталық клиенттің серверіне қажетті бағдарламалық процессордың жүктемесін арттыруға әкеледі. жасақтаманы орнатады және VPN субъектілері Адресатқа ақпарат өзгеріссіз жеткізілу үшін мен объектілерінің дерекқорын жасайды (әр аутентификация қажет. Бұл амал MD5 және субъект үшін шифрлау кілті жасалады) [2]. 100 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Содан кейін бұл дерекқор алынбалы ақпарат мен құрылымдық бөлімшелері жиі өзгеретін құралдарында сақталады және тапсырыс (сәйкесінше, құрылым жеткілікті деңгейде берушіге беріледі. Пайдаланушыға тек икемді болуы және оңай конфигурациялануы сәйкестендіру және кіру үшін кілттік картаны қажет); әртүрлі деңгейдегі деректерге қол компьютерге қосу керек. Егер қауіпсіз жеткізуді қажет ететін абоненттері бар корпоративтік желіде жұмыс жасау барысында (қызметкерлер, клиенттер, жеткізушілер); бір қандай да бір мәселе туындаса, тапсырыс физикалық құрылым ішінде бірнеше логикалық беруші провайдерге хабарласуы қажет, желілер құру қажеттілігі бар (мысалы, егер сіз провайдер осы мәселелерді шарттың кәсіпорынның әрбір бөлімшесіне өзіңіздің талаптарымен белгіленген мерзімде шешеді. жүйеңізді жасауыңыз қажет болса) ұйымдары Сонымен, VPN - штатында қашықтан жұмыс үшін өте қажет болып табылады. VPN желісінің істейтін мамандары бар, сондай-ақ басқа корпоративті IP құру және қолдау үшін қалалар мен елдердегі кеңселері бар орташа провайдерді таңдағанда, байланыстың тұрақты және ірі компанияларға қатысты шешім. сапасына, берілген деректердің қауіпсіздігіне Сонымен қатар, мұндай жүйелер жасырын және белгілі бір техникалық мәселелерді шешу деректерге қол жеткізуді қажет ететін адамдары жылдамдығына сенімді болу маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Браун С. Виртуальные частные сети, Изд. McGraw-Hill Companies, Inc., Лори, 2001 г. – 508 с. 2. Иванов М.А. Криптографические методы защиты информации в компьютерных системах и сетях.— М.: Кудиц-образ, 2001.— 368 с. 3. Джоул Снайдер VPN: поделенный рынок // Сети.— 1999.- №11 http://www.citforum.ru/nets/articles/vpn.shtm

Успанова Асель Исимхановна Лауазымы: техника ғылымдарының магистрі, «Ақпараттық жүйелер мен технологиялар» кафедрасының аға оқытушысы, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті Пошталық мекен-жайы: 010000, Қазақстан Республикасы, Астана қ., Жұбанов көшесі 7 Ұялы. тел: +7702 236 38 28 Абишева Айгуль Амантаевна Лауазымы: техника ғылымдарының магистрі, «Ақпараттық жүйелер мен технологиялар» кафедрасының аға оқытушысы, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті Пошталық мекен-жайы: 010000, Қазақстан Республикасы, Астана қ., Жұбанов көшесі 7 Ұялы. тел: +7701 191 34 80 VPN негізінде корпоративті желілерді ұйымдастыру: құру, басқару және қауіпсіздікті қамтамасыз ету

Успанова Асель Исимхановна Должность: магистр технических наук, старший преподаватель кафедры «Информационные системы и технологии», Казахский университет экономики, финансов и международной торговли Почтовый адрес: 010000, Республика Казахстан, г. Астана, ул. Жубанова, 7 сот. тел: +7702 236 38 28 Абишева Айгуль Амантаевна Должность: магистр технических наук, старший преподаватель кафедры «Информационные системы и технологии», Казахский университет экономики, финансов и международной торговли Почтовый адрес: 010000, Республика Казахстан, г. Астана, ул. Жубанова, 7 сот. тел: +7701 191 34 80 Организация корпоративных сетей на основе VPN: построение, управление, безопасность

Uspanova Assel Isimkhanovna Position: Master of Technical Sciences, Associate Senior Lecturer, Department of «Information Systems and Technologies», Kazakh University of Economics, Finance and International Trade Mailing address: 010000, Republic of Kazakhstan, Astana, Zhubanov St. 7 Mob.phone:+7702 236 38 28 Abisheva Aigul Amantaevna Position: Master of Technical Sciences, Associate Senior Lecturer, Department of «Information Systems and Technologies», Kazakh University of Economics, Finance and International Trade Mailing address: 010000, Republic of Kazakhstan, Astana, Zhubanov St. 7 Mob.phone:+7701 191 34 80 Organization of corporate networks based on VPN: building, management, security

101 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

РАЗДЕЛ 8 ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

Ответственный редактор: Арынова Р.А. – доктор биологических наук

Ведущие эксперты: Силыбаева Б.М. – кандидат биологических наук Кыдырмолдина А.Ш. – кандидат биологических наук Тазабаева К.А. – кандидат биологических наук

102 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ОӘЖ 556.315

Силыбаева Батияш Мукановна биология ғылымдарының кандидаты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. e-mail: [email protected] Қырықбаева Шынар Турарбековна магистрант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Ибрахимова Аяулым магистрант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ.

ҚОТЫР ҚАЙЫҢ ӨСІМДІГІНЕН АЛЫНҒАН ШӘРБӘТТІҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫН ЗЕРТТЕУ

Бұл мақалада ШҚО қарасты Семейтау тауының етегінде кең таралған Қотыр қайың (Betulla pendula Roth.) дәрілік өсімдігін жан-жақты зерттей отырып, сол зерттеулердің негізінде жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерден сироп алудың технологиясын меңгеру болып табылады. Түйін сөздер: Қотыр қайың,дәрілік компонент,шәрбәт,биологиялық активті заттар.

В этой статье исследуется технология получения сиропа из дикорастущих лекарственных растений на основе этих исследований, в которых подробно изучается лекарственная трава Betulla pendula Roth., которая широко распространена у подножия горы Семйтау в ВКО. Ключевые слова: Береза бородавчатая, растительный компонент, сироп, биологическая активная вещества. This article explores the technology of producing syrup from wild medicinal plants on the basis of these studies, in which the medicinal herb Betulla pendula Roth., Which is widespread at the foot of Mount Semytau in East Kazakhstania, is studied in detail. Keywords: weeping birch,julep, floral component,biological active germicide.

Табиғатта жабайы өсетін өсімдіктер иілікзаттарсияқтытүрліхимиялыққосылыстар шикізаттарын зерттеу бағыттарының бірі жатады [10,13]. олардың биологиялық ерекшеліктері мен Зерттеу жұмысының мақсаты: Семей химиялық құрамын қарастыра отырып, оларды ауданына қарасты Семейтау тауының етегінде биотехнологияның әртүрлі салаларында кең таралған Қотыр қайың (Betulla pendula қолдану. Жабайы өсімдіктер түрлерін Roth.) дәрілікөсімдігін жан-жақты зерттей биотехнология саласында қолданудың бірнеше отырып, сол зерттеулердің негізінде сұйық бағыттарын қарастыруға болады. Олардың дәрілік форма - сироп жасап қатарына: тамақ өнеркәсібі, фармакология, шығарутехнологиясын меңгеру. косметология, жеңіл өнеркәсібі және т.б. Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері: салаларды жатқызамыз.Мысал ретінде тамақ 1. Семей ауданына қарасты Семейтау өнеркәсібінде жабайы өсімдіктер түрлерін тауының етегінде таралған Қотыр қайың тамақтың құндылығын арттыруда,дәмдеуіш (Betulla pendula Roth.) өсімдігінің және бояғыш ретінде, әртүрлі шырынды жапырақтарын жинау.Қотыр қайың (Betulla сусындар мен шәрбаттар, шараптар алуда pendula Roth.) өсімігінің биологиялық кеңінен қолданады [2]. Жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері мен химиялық құрамын зерттеу. салаларда жабайы өсімдіктер түрлерін 2. Қотыр қайың (Betulla pendula Roth.) пайдалану олардың биологиялық ерекшеліктері өсідігін ұсақтау.70%-дық этил спиртін қоса мен химиялық құрамы негізінде жүргізіледі. отырып, өсімдік тұнбасын дайындау. Яғни, зерттеу нәтижелері негізінде алынған 3. 65%-дық қант сиропын деректерге сүйене отырып қолданылады. Қазіргі дайындау.Сироптағы қант тығыздығын таңдағы ең негізгі бағыттардың қатарына пикнометр аппаратының көмегімен анықтау. өсімдіктер шикізаттарынан алынатын 4. Қотыр қайың (Betulla pendula Roth.) биологиялық активті заттарды(БАВ) жатқызуға дәрілік өсімдігінен адам ағзасы үшін пайдалы болады. Биологиялық активті заттарға фармацевтикалық препарат – дәрілік сиропты өсімдіктер құрамында белгілібір мөлшерде алу. кездесетін алкалоидтар, гликозидтер, Қотыр қайың (Betulla pendula Roth.) көптеген витаминдер, эфир майлары, сапониндер, ғылыми деректердегі ботаникалық сипаттамасына байланысты қолайлы 103 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

жағдайларда биіктігі 25-30 метрге баратын 2. Пикнометрді бос орын қалдырмай сүректі өсімдік. Жас ағаштардың діңдері дистильденген сумен толтыру. Пикнометр қоңырлау болады, ал 8-9 жылдан соң олардың сыртын құрғатып сүрту; діңдерінің түсі ақшыл түске ауысады. 3. Толығымен жиналған пикнометрді Сағақты жапырақ тақтасының жиектері ара аналитикалық таразыда өлшеу; тісті тілімшеленіп, кезектесіп орналасады. 4. Пикнометрді 2-3 рет 96%-дық этил Сырға тәрізді аталық гүлшоғырлары аналық спиртімен шайқау; гүлшоғырларына қарағанда біршама ұзын 5. Пикнометр қалпағы мен термометрді болып келеді. Жемісі- ұсақ жаңғақша [3,6]. бөлек алып, термометрді мұқият сүртіп алу; Қайыңның химиялық құрамы туралы 6. Петри табақшасына қойылған төмендегідей ғылыми зерттеу жұмыстарында пикнометрді және оның қақпағын 80°С-та 15 көрсетілген[1,13]. минутқа кептіру шкафына қою (термометрді Қотыр қайың Шығыс Қазақстанның Семей кептіру шкафына қоюға тыйым салынады); қаласына тақау орналасқан Делбегетей, 7. Пикнометрді бөлме температурасында Шыңғыстау және Семейтау тауларының суыту; сайларында, су көздерінің жиектерінде 8. Зерттелетін сұйықтықпен ,жоғарыда орманшық түзіп өседі. Лабораториялық айтылғандай, толтырып, өлшеу; зерттеуге қажетті материалдар жоғарыда 9. Зерттелетін сұйықтықтың тығыздығын көрсетілген аймақтардан жинақталып, төмендегі формула бойынша есептеу: анықталды. Алған өсімдік ұсақталып ұнтақтағыш арқылы ұнтақталынды.Ұнтақты 푃 − 푃 푑 = 1 колбаға салып, оған 70 % этил спирті құйылды. 푃2 − 푃 Оны дайындау үшін 730 мл 96%-дық спиртқа 푑-тығыздық 230 мл су құйылды.Шыққан қосынды 푃−бос пикнометр массасы тұнба(настойка).Тұнба күн сайын 5 сағатқа Р1-зерттелетін сұйықтық құйылған шейкерда 125 айналымды, 23,5ºС температурада пикнометр массасы 3-4 күнге қойылды. Шәрбатқа қантты сироп алу Р2-дистильденген су құйылған пикнометр үшін 350 гр қантты 250 мл қайнаған су құю массасы арқылы жасалынады. Бұл 65%-дық қантты Зерттеу нәтижелері төмендегідей болды: сироп. Қантты сироптың тығыздығы P=29.213 мг пикнометрмен анықталды. Алдымен бос P1=42.382 мг пикнометр тығыздығы, одан кейін P2=38.966 мг дистильденген су, кейін қантты сироп арқылы 42,382 − 29,213 푑 = = 1,350 тығыздығы өлшенді. Әрбір өлшенгеннен соң 38,966 − 29,213 спиртпен шайқап, кептіріліп отырылды. Жасалынған қант сиропының тығыздығы Зерттеу жүргізілген қант сиропының пикнометрмен өлшенді. тығыздығы 1,350-ге тең болды. Пикнометрмен өлшеу мынандай жұмыс ретімен жүргізілді: 3 күн бойы тұндырылған қайың тұнбасы мен 1. Аналитикалық таразыда бос қант сиропы қосылып, Қотыр қайың (Betulla пикнометрді (термометр және қалпағымен pendula Roth.) өсімдігінен дәрілік сироп бірге) өлшеу; алынды.Дәрілік сироп келесідей 3 түрлі көлемдік қатынаста жасалынды.

Кесте – 1. Дәрілік сироп құрамындағы қайың тұнбасы мен қант сиропының бөліктік қатынасы.

Тұнба Қант сиропы 10 бөлік 90 бөлік 20 бөлік 80 бөлік 30 бөлік 70 бөлік

Лабораториялық жағдайда өсімдіктер анықталды [1].Тәжірибе 2 рет қайталанып шикізатының құрамындағы алколоидтар, жасалды. Жүргізілген екі тәжірибенің сапониндер және иілік заттардың мөлшері

104 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

нәтижелері негізінде ортақ қорытынды әдістемелер қолданылды[12].Ал сапониндерді жасалды. анықтауда көпіршіктену санын анықтау тәсілі Зерттеліп отырған өсімдіктің құрамындағы қолданылды. Осы анықталған жұмыстар алкалоидтар, сапониндер мен иілік заттарды төмендегі кестеге толтырылып жазылды. анықтауда жалпы қабылданған фитохимиялық Кесте - 2. Қотыр қайың өсімдігі шикізатының құрамындағы алкалоидтар, сапониндер мен иілік заттардың пайыздық көрсеткіштері.

№ Сынамаа Қотыр қайыңның Қотыр қайыңның Қотыр қайыңның тауы құрамындағы алколоидтар құрамындағы иілік құрамындағы мөлшері, % заттардың мөлшері, % сапониндер мөлшері, % 1 Қайың Титрлеугекетке 100г Титрлеугекет 100г Титрлеугек 100г нNaOH (0.1M) құрғақшикізатт кенNaOH құрғақшикіз еткенNaOH құрғақш ертіндісінің ыңқұрамындағ (0.1M) аттыңқұрам (0.1M) икізатты көлемі ыалколоидтың ертіндісініңк ындағыалко ертіндісінің ңқұрамы мөлшері. % өлемі лоидтың көлемі ндағыал мөлшері. % колоидт ың мөлшері. % 2 Қайың 1,75 мл 3,015% 3,515 мл 1,395 % - -

Қотыр қайың өсімдігінің құрамындағы ерекшеліктері мен химиялық құрамы биологиялық активті заттарға жасалған анализ анықталды. Сонымен қатар, осы өсімдіктен бойынша Қотыр қайың өсімдігінің тұнба дайындалып, адам ағзасы үшін пайдалы құрамындағы иілік заттардың мөлшері 1,395 % фармацевтикалық препарат – дәрілік сироп құраса, алкалоидтардың мөлшері 3,015% алынды. құрады. Ал сапониндер бұл өсімдік құрамында Қотыр қайың өсімдігінің химиялық кездеспеді. құрамындағы биологиялық активті заттардың Қорытынды: анықталуы, оның бірнеше салаларының ішіндегі Ғылыми жұмыс барысында Семей ауданына фармакология саласында қолдану бағыттарын қарасты Семейтау тауының етегінде таралған белгілеп, одан жаңа препараттар алуға жол Қотыр қайың (Betulla pendula Roth.) өсімдігінің ашады. жапырақтары жиналып, оның биологиялық

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Б.Х.Мусабаева, Б.М.Силыбаева, А.Н.Куандыкова «Дәрілік өсімдіктердің химиялық анализі» 2. Жарыкбасова К.С.,Тазабаева К.А.,Кунанбаева Н.С. «Актуальные направления применения лекарственных растений в пищевой отрасли» 3. А.Ф.Гаммерман,И.И.Гром «Дикорастущие лекарсвенные растения СССР» 4. Боков Д.О. Применение origanumvulgare l. и origanumonites l. в лечении злокачественных новообразований: механизмы противоопухолевой активности фенольных соединений. Первый Московский государственный медицинский университет им. И.М.Сеченова. Москва. С. 5. 5. Ломоносова М.Н. Флора Сибири. Т. 5. 1992. 6. Михайлова В. П. Ресурсы лекарственных растений Восточного Казахстана [Текст] / ред. Алма-Ата: Наука , 1984. - 160 с. - Библиогр.: с. 150-156. 7. Тыныбеков Б.М. Фитохимическое исследование TaraxacumofficinaleWeber. Cichoriumintybus L. выращенных в условиях алматинской области. // Вестник КазНУ. №4. С.21. 8. Флора Казахстана. Том 3. Алма-Ата 1960. Стр 135-139 9. Флора СССР VI Издакадем наук СССР Москва -1936 – Ленинград С 172-173. 10. Жарыкбасова К.С., Силыбаева Б.М., Кунанбаева И.С. «Лекарственные растения в составе биологически активных добавок к пище»

Силыбаева Батияш Мукановна Лауазымы: биология ғылымдарының кандидаты, «Қолданбалы биология» кафедрасының доценті, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Қозбағаров к. 7/112 Ұялы.тел: 87756204746

105 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Қырықбаева Шынар Турарбековна Лауазымы:2 курс магистранты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Мичурина көш.79 Ұялы.тел: 87755904342 Ибрахимова Аяулым Лауазымы: 2 курс магистранты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Ленина көш.11 Ұялы.тел: 87756204746 Қотыр қайың өсімдігінен алынған шәрбәттің химиялық құрамын зерттеу

Силыбаева Батияш Мукановна Должность: кандидат биологических наук, доцент кафедры «Прикладная биология», Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, Козбагарова 7/112 Ұялы.тел: 87756204746 Қырықбаева Шынар Турарбековна Должность: магистрант 2 курса, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Мичурина 79 Сот.тел: 87755904342 Ибрахимова Аяулым Должность: магистрант 2 курса, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Ленина 11 Сот.тел: 87756204746 Определение химического состава сиропа изготовленного из бородавчатой березы

Silybaeva Batiyash Mukanovna Position: Candidate of Biological Sciences, associate Professor of "Applied biology", Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Kozbagarov str., 7/112 Mob.ph: 87756204746 Kyrykbaeva Shynar Turarbekovna Position: 2nd year master's degree student Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Michurin str., 79 Mob.ph: 87755904342 Ibrakhimova Ayaulym Position: 2nd year master's degree student Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Lenin 11 Mob.ph: 87756204746 Determination of the chemical composition of a syrup manufactured from harvested birch

106 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ОӘЖ 682 (28)

Силыбаева Батияш Мукановна биология ғылымдарының кандидаты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. e-mail: [email protected] Сайлаубаева Мейрамгуль магистрант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ. Еркінқызы Еркеш магистрант, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ.

ЕРТІС ӨЗЕНІНДЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ АҢҒАРЛАРЫНДА ЖИІ КЕЗДЕСЕТІН СУ ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Ертіс өзенінде және оның аңғарларында жиі кездесетін су өсімдіктерінің ерекшеліктері зерттелді. Олардың құрамындағы алколид иілік заттар және сапониндердің химиялық анализі және сандық мөлшері анықталды. Түйін сөздер: Ертіс өзені. Су өсімдіктері. Химиялық құрамы.

Изучены водные растения реки Иртыш и ее притоки. Произведен их химический анализ на наличие и количество алкалоидов, сапанинов и дубильных веществ. Ключевые слова : Р. Иртыш. Водные растения, Химический состав.

The aquatic plants of the Irtysh River and its tributaries were studied. Chemical analysis for the presence and amount of alkaloids, sapanins and tannins has been carried out. Keywords: R. Irtysh. Aquatic plants, chemical composition.

Су өсімдіктері өздіне тән биологиялық , денесінде жинақтақталған ауыр металдардың экологиялық ерекшеліктері бар экосистеманы иондарын өсімдіктер структурасын бұзбай құрайды. Бұларға қоршан ортада экологиялық тазарту әдістері қарастырылған [6]. жағынан туындаған ауытқулармен қатар, су Сулы аймақтарда мониторинг әдістерін жүйелерін дұрыс пайдаланбау, өндіріс қолдану арқылы инвазийлық түрлерді анықтау, қалдықтарын жіберу, су көздерін уақытында олардың аборигенді өсімдіктерге тигізетін тазамалау және т. б. толып жатқан себептер әсер әсерлерін, сол сияқты басқа түрлерді етеді. Судағы өсімдіктер негізінен органикалық ығыстыруымен, су көздерін мүлдем жауып өсуі заттардың продуценттері ретінде және тәрізді үлкен проблемаларды шешуге ықпалын трофикалық деңгейде қарастырады. Бұл тигізеді. Қазіргі уақытта жер шараның көптеген өсімдіктер топтары су көздерін тазалаудағы сулы аймақтарында Канадалық элодея негізгі бір реттеуші жүйені құрайды. Өсімдіктер инвазийлық түр ретінде өте үлкен аумақтарға суды тазалау функциясы барысында таралып, доминанттық қасиетке ие болуда [7]. минералдық және органикалық заттарды өз Бұл өсімдік түрі Қазақстанның көптеген су денесінде жинақтап оны әрі қарай қорытуы, көздерінде әсіресе Ертіс өзенінің арналарында яғни метоболизм процесінде пайдалануы, судың таралаған. сапалық қасиетін реттеуші факторлар ретінде Сонымен бірге бұлардың көптеген түрлерін саналады [1,2]. Солтүстік Каспийде өсетін су жүйелерінің тазалығын анықтауда төменгі және жоғары сатыдағы өсімдіктер биоиндикатор ретінде қолданылады. Жер түрлері, сандық көрсеткіштері және су бетіндегі өсімдіктермен салыстырғанда суда өсімдіктерінің химиялық құрамындары өсетін өсімдіктер түрлерінің ареалдарының анықталған [3]. шектелуі, құрамдық түрлерінің Сонымен қатар, ағынды су көздерін табиғи бірсарындылығы және қажетті түрді жинауда биоценозын сақтауға арналған, әсіресе туындайтын қиындықтар зерттеу жұмыстарына ластанған ортаны тазарту әдістерінің тиімді біршама кедергілер келтіретіндігі белгілі. жолдары ретінде биотехнологиялық, Қазіргі кезеңде Қазақстанда, әсіресе шығыс фиторемедиациялық қолдану бағыттары аймақтарында су өсімдіктерін зеттеуге ұсынылады [4,5]. Лабораториялық жағдайда байланысты баспадан жарық көрген ғылыми жүргізілген зерттеу жұмыстарында Канадалық жұмыстар туралы мәліметтер өте аз. Осы элодея және Шоқ егеушөп өсімдіктерінің бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстарының 107 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

басым көпшілігі өсімдіктер флорасына жылдық тамырсабақты өсімдіктер қатарына байланысты болып келеді. Соңғы кезде жабайы жатады. Олардың түтік тәрізді 15 - 45 (120) см өсетін өсімдіктер биоресурстарын, соның ішінде ұзын келген сабақтарының жоғары жағында 8- суда өсетін өсімдіктер түрлерін 16 және төменгі жағында 4-6 жапырақтары биотехнологиялық салаларда пайдалануы топтанып орналасады. Шоқ егеушөп ағыны баяу қарастырылуда. немесе тоқтап қалған таяз тұщы су көздерінде Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты және өзен, арық, көл жиектерінде кездеседі. маршрутты экспедиция кезінде Семей Сонымен қатар бұл өсімдік түрін кейде біршама аймағында Ертіс өзені және оның аңғарларында тұзды сулар да кездестіруге болады. Бұлар таралған көп жылдық су өсімдіктер түрлері, құмды немесе батпақты топырақты суларда олардың биологиялық ерекшеліктері мен өседі. Ең бастысы көбінесе хара, рдест тәрізді су химиялық құрамын анықтау болап табылады. өсімдіктермен біріп өте үлкен қопалар түзеді. Экспедиция кезінде Ертіс өзені мен оның Бұл Қазақстанның барлық аймақтарында аңғарларында таралған өсімдіктер арасында кездесетін өсімдіктер қатарына жатады . Сукөріктілер (Водокрасовые-Hydrocharitacea) Сукөріктілер (Водокрасовые - тұқымдасына жататын Канада Элодеясы Hydrocharitacea) тұқымдасына жататын Канада (Элодея Канадская- Elodéa canadénsis), Элодеясының (Элодея Канадская - Elodéa Галорхагиелер) тұқымдасынан canadénsis) тамырсыз тез өсетін , қатты (Сланоягодниковые-Halorrhagidacae), Шоқ тармақталған сабағының ұзындығы 2 метрден егеушөп (Уруть мутовчатая - Myriophýllum астам болады. Көп жағдайда ұзын келген verticillátum), Шылаңдар тұқымдасынан резоидтары арқылы су түбіне бекініп өседі. (Рдестовые- Рotamogetonacеае) Жіңішке шылаң Жіңішке келген сынғыш сабақтарында 3 - тен (Рдест нитовидный- Potamogeton filiformis) келген жапырақтары қабаттасып топтасып түрлері жинақталды. Жинақталған өсімдіктер өседі. Аталық және аналық гүлдері әртүрлі түрлерін анықтай отырып, бірнеше өсімдіктер особьтарда орналасады. Тостағанша түрлерінің құрамындағы алкалоидтар, иілік жапырақшалары жасыл – қызғылт түсті болып заттар мен сапониндердің пайыздық мөлшері келеді. Ертіс өзендерінің анғарларында анықталды. кездесетін инвазийлық түр ретінде белгілі. Мүйізжапырақ (Ceratophyllum)– Көбінесе бұл өсімдік түрін тыңайтқыш ретінде мүйізжапырақтар тұқымдасына жататын көп және шошқаға жем - шөп ретінде беріледі [9]. жылдық су өсімдігі. Қазақстанда барлық Маршрутты экспедиция кезінде жинақталған өңірлерге тараған. Зерттеу жумыстарына өсімдіктер түрлерінің құрамындағы химиялық қажетті сынама ретінде Семей аймағындағы қосылыстарды анықтау Қазақ инновациялық суларда кеңінен таралған Шөгінді гуманитарлық заң университетінің мүйізжапырақ (Роголистник подводный - лабораторияларында жүргізілді. Лабораторияда Ceratophyllum demersum) түрі алынды. Суда су өсімдіктерінің зерттеуге алынған қалқып жүретін бұтақтанған көп бунақты, сынамаларынан спиртпен айдау арқылы жіңішке келген сабағының ұзындығы 0,5–1,5 алынатын әдістеме бойынша Канада Элодеясы метрге дейін барады, тамыры болмайды. Таспа (Elodéa canadénsis), Шоқ егеушөп тәрізді жапырағы тілімшеленіп бірнеше бөлікке ( Myriophýllum verticillátum) және Жіңішке бөлініп, шоқталып орналасады. Ақшыл немесе шылаң (Potamogeton filiformis) өсімдіктер жасылдау келген гүлсерігі бар, гүлдері өте ұсақ шикізаттарының экстрактары алынды. болып келеді. Жемісі – бір сүйекті жаңғақша Осы алынған өсімдіктер экстракталарының [8]. құрамындағы алкалоидтар, иілік заттар және Галорхагиелер (Сланоягодниковые- сапониндердің пайыздық мөлшерін анықтау Halorrhagidacae) тұқымдасынан Шоқ егеушөп «СССР мемлекеттік фармакопиясында» (Уруть мутовчатая - Myriophýllum verticillátum), беріліген әдістеме бойынша университет Шоқ егеушөп (Myriophylium verticillatum) суда лабораторияларында жүргізілді. жартылай немесе бүтіндей батып өсетін көп

Кесте – 1. Ертіс өзені және оның арналарында жиі кездесетін кейбір су өсімдіктерінің құрамындағы алкалоидтарының пайыздық мөлшері

108 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

№ Өсімдік атаулары 100 гр өсімдіктің 100 г. өсімдік құрамындағы құрамындағы алкалоид алкалоидтың мөлшері пайыздық мөлшері ( құрғақ зат) Жіңішке шылаң (Рдест нитовидный- 1. 0,005 0,05 Potamogeton filiformis).

2. Канада Элодеясы (Элодея 0,08 0,08 Канадская- Elodéa canadénsis); Шоқ егеушөп (Уруть мутовчатая - 3. 0,005 0,05 Myriophýllum verticillátum);

Зерттеуге алынған Жіңішке шылаң және жоғары мәнді көрсетті. Сонымен бірге, Канада Шоқ егеушөп су өсімдіктерінің сынамаларында Элодеясының құрамындағы сапониннің алкалоидтарының мөлшері, бұлардың әртүрлі мөлшерін көпіршектер санына байланысты тұқымдасқа жатындығына қарамастан анықтауда оның орташа мәні 50 - тең болды. құрамдарындағы алкалоидтардың сандық Жіңішке шылаң мен Шоқ егеушөп өсімдіктер көрсеткіші бірдей болды. Сонымен қатар, сынамаларының құрамындағы сапониндердің де Канада Элодеясында алкалоид мөлшері біршама көпіршіктер саны бірдей 25 мәнді көрсетті.

Кесте -2. Ертіс өзені және оның арналарында жиі кездесетін кейбір су өсімдіктерінің құрамындағы иілік заттарының пайыздық мөлшері

№ Өсімдіктер атаулары 100 г. өсімдік 100 гр өсімдік құрамындағы иілік құрамындағы иілік заттардың пайыздық заттар мөлшері ( құрғақ зат ) Жіңішке шылаң (Рдест нитовидный- 1. 0,21 0,23 Potamogeton filiformis). Канада элодеясы (Элодея Канадская- 2. 2,1 2,2 Elodéa canadénsis); Шоқ егеушөп (Уруть мутовчатая - 3. 2,1 2,7 Myriophýllum verticillátum);

Зерттеуге алынған Шоқ егеушөп түрлерінің кездесу жиіліктері жоғары. Канада ( Myriophýllum verticillátum) және Канада элодеясы мен Шоқ егеушөп өсімдіктерінің элодеясы (Elodéa canadénsis) өсімдіктерінің құрамындағы иілік заттардың мөлшеріне сынамаларының құрамындағы иілік заттарының байланысты оларды бактерияцидтік өсімдіктер құрамы бірдей 2,1 пайызды құрады. Ал Жіңішке ретінде қолдануға болады. Зерттеуге алынған шылан өсімдігінде иілік заттардың құрамы барлық өсімдіктер құрамындағы сапониндердің олармен салыстырғанда 10 есе жоғары болды. болуы фармацептикада зәр, өт және қақырық Жоғары сатыдағы өсімдіктер бөлімдеріне түсіретін өсімдіктер ретінде пайдалану жататын бұл өсімдіктердің құрамындағы мүмкіндіктеріне көңіл бөлінуі қажет. Сонымен химиялық қосылыстарының арасындағы қатар, Шоқ егеушөп ( Myriophýllum пайыздық мөлшерінің салыстырмалы түрдегі verticillátum), Канада элодеясы (Elodéa өзгешеліктері тіршілік ортасына және түр canadénsis) және Жіңішке шылаң (Potamogeton дарақтарының өзгешіліктеріне байланысты. filiformis) өсімдіктер құрамында Ертіс өзені және оның арналарында ғылыми алкалоидтардың мөлшері төмен екендігі зерттеу жұмысына алынған өсімдіктер анықталды.

109 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1.Кокин К.А. О Фильтрующей роли высшей водной растительности в процессах самоочищения реки Москвы . Научн. Док. Высшей шк., биолог, науки, 1961, т4, с104-108 2. Кокин К.А. О роли погруженных макрофитов в самоочищении воды. Тр. БГБО АН.СССР, 1963а, т14,с 223-247 3. Мукатова М.Д., Привезенцев А. В., Киричко, Н.А., Утешовтар Р. Р. Водные растения Волго - Каспия и возможность их переработки Вестник АГТУ 2005г. № 3(26) стр 158-165 4. Заводская О. Ф., КопнинаА. Ю. Очистки воды, загрязненной различными компонентами, с помощью урути мутовчатый. Материалы докладов на ХVIII всероссийском конгрессе «Экология и здоровье человека» 8-10. 10. 2013 г. стр 1771-1774 . 5. Карпунина Е. Г, Копинна А. Ю. Исследование процесса очистки воды от ионов железа(III) с помощью высших водных растений урути мутовчатой и элодеи канадской Молодежный научно - технический вестник Изд ФГБОУ ВПО «МГТУ им. Н. Э. Баумана». Эл Nо ФС77-51038 стр 6.Копинина А. Ю., Заводская О. Ф., Петренко Е.Н. Изучения возможности извлечения ценных компонентов и отработанной фитомассы, образующейся в процессе фиторемедиации. Известия Самарского научного центра Российской академии наук, т.18, №4(5), 2016. Стр 978-982. 7. Свириденко Б. Ф. , Свириденко Т. В. , Ефремов А. Н. , Токарь О. Е., Евженко К. С. Элодея Канадская Elodea Canadensis (Hydrocharitaceae) на западно- сибирской равнине. Весник Томского государственного университета. Биология. 2013. №3 (23) стр 46-55. 8. Флора Казахстана Издательство академия наук Казахской ССР. Институт ботаники. Алма-Ата 1956 г. 1 т, стр 91; т. 6 стр 252-254; 9. Новикова В. С. Губанов И. А. Популярный атлас определитель дикорастующие растения. Моска 2006г стр 79.

Силыбаева Батияш Мукановна Лауазымы: биология ғылымдарының кандидаты, «Қолданбалы биология» кафедрасының доценті, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Қозбағаров к. 7/112 Ұялы.тел: 87756204746 Сайлаубаева Мейрамгуль Лауазымы:2 курс магистранты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Омская көш. 6 Ұялы.тел: 8702 863 95 47 Еркінқызы Еркеш Лауазымы: 2 курс магистранты, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қаласы Почталық мекен -жайы: 071400, Қазақстан Республикасы, Семей қ, Синицын к13-а, 24 пәтер Ұялы.тел: 8 747 976 72 06 Ертіс өзенінде және оның аңғарларында жиі кездесетін су өсімдіктерінің ерекшеліктерін зерттеу

Силыбаева Батияш Мукановна Должность: кандидат биологических наук, доцент кафедры «Прикладная биология», Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, Козбагарова 7/112 Ұялы.тел: 87756204746 Сайлаубаева Мейрамгуль Должность: магистрант 2 курса, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Омская 6 Сот.тел: 8702 863 95 47 Еркінқызы Еркеш Должность: магистрант 2 курса, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет, г.Семей Почтовый адрес: 071400, Республика Казахстан, г.Семей, ул.Синицына 13 – а, кв.24 Сот.тел: 8 747 976 72 06 Изучение особенностей водных растений часто встречающихся на реке Иртыш и его долинах

Silybaeva Batiyash Mukanovna Position: Candidate of Biological Sciences, associate Professor of "Applied biology", Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Kozbagarov str., 7/112 Mob.ph: 87756204746 Sailaubayeva Meiramgul Position: 2nd year master's degree student Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Omskaya 6 Mob.ph: 8702 863 95 47 Yerkinkyzy Yerkesh Position: 2nd year master's degree student Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University, Semey Mailing address: 071400, Republic of Kazakhstan, Semey, Sinicyn 13-a, 24 Mob.ph: 8 747 976 72 06 The study of the features of aquatic plants often meeting on the river and Irtysh and its valleys

110 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

Поздравляем Салиму Кадырбаевну

с юбилеем!

Ауганбаева Салима Кадырбаевна родилась в 1929 году в г. Усть-Каменогорске. В 1947 году по окончании Алматинской средней школы поступила в Казахский государственный университет им. С.М. Кирова. Начинала свою трудовую деятельность с 1952 года, когда была направлена лектором областного лекторского бюро Обкома партии в г. Усть-Каменогорск. С августа 1953-56 гг. работала преподавателем в техникуме советской торговли, а затем в школе № 16 г. Семипалатинска. С.К. Ауганбаева с 1956 года по 1979 годы работала в Семипалатинском педагогическом институте в качестве преподавателя, старшего преподавателя, доцента кафедры политэкономии. В 1971 г. была соискателем кафедры «Экономическая теория» по специальности «Политическая экономия» МГУ им. Ломоносова. В 1977 г. защитила кандидатскую диссертацию на тему: «Проблемы рационального использования женских трудовых ресурсов (на примере лёгкой промышленности)» и стала первой женщиной-кандидатом экономических наук в Семипалатинском регионе. В 1978 г. решением ВАК СССР ей было присвоено звание доцента. С сентября 1979-1984 гг. по рекомендации городского комитета партии заведовала кафедрой «Политэкономия» в зооветеринарном институте. С 1992 г. по настоящее время работала во многих вузах г.Семей: Казахской финансово-экономической академии, филиале университета «Кайнар», Казахском гуманитарно-юридическом инновационном университете. С.К. Ауганбаева - видный специалист в области экономики, является автором учебных пособий по политической экономии для студентов экономических вузов, многочисленных научных статей по экономике, УМК нового поколения для студентов, обучающихся по кредитной технологии. В течение многих лет являлась внештатным лектором райкома, горкома и обкома партии, членом партбюро института. За заслуги в области высшего образования награждена медалью «За трудовую доблесть», значком «Отличник образования Республики Казахстан», Почётной грамотой Верховного Совета КазССР, Почётной грамотой Министерства просвещения СССР. Ауганбаева С.К. вместе с супругом Топшиноевым Петром Петровичем, видным ученым Казахстана, кандидатом исторических наук, воспитала достойных детей – двух сыновей и трех внучек. Старший сын – Аскар окончил Семипалатинский медицинский институт. Александр – выпускник Новосибирского государственного университета, кандидат химических наук. Внучки: Алия – врач, выпускница Алматинской медицинской академии, Сана – выпускница КазЭУ, работает в банковской системе, Дана – специалист по иностранным языкам. Поздравляем Салиму Кадырбаевну с юбилеем. Низкий поклон Вам за ту сложную жизнь на ниве образования, по которой Вы прошли достойно, будучи участником исторических событий, во время которого Вы трудились во благо будущего поколения. Желаем Вам крепкого здоровья, понимания близких, больше радости и удовольствий, которые Вы так заслужили. С юбилеем!

111 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

АВТОРЛАР ҮШІН

Журналға автормен бұрын жарияланбаған, журналдың профиліне сәйкес қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі материалдар қабылданады. Редакцияға электронды поштамен келесі материалдарды жіберу қажет: Word редакторында (*.rtf немесе *.doc) және pdf форматында соңғы бетке автордың (авторлардың) қолы қойылған мақаланың электронды нұсқасы. Мақала жариялануға қабылданғаннан кейін pdf форматында электронды поштамен сканерленген жариялау төлемақысы төленгендігі туралы түбіртек жіберілуі қажет. Барлық құжаттарды қағаз нұсқасында, мақаланы электронды тасығышта, поштамен немесе тікелей жауапты редакторға әкелуге болады. Автор өз қолжазбасына 1 сыртқы сынпікір ұсынуы керек. Қолжазбалармен жасалатын жұмыстардың барлық сатыларында және авторлар мен редакцияның байланысы үшін электронды пошта қолданылады.

Мақалаларды рәсімдеу талаптары

Жариялауға ұсынылатын материалдар мынадай талаптарға сай болуы тиіс: мақаланың көлемі 5-7 парақ аралығында, Word for Windows 2000 редакциясында машина беттеріне басылған, қарпі Times New Roman, 14 pt (түйіндеме мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі - 12 pt), ал мәтіні толық және анық болуы керек. Интервалы 1,0; межелері – жоғарғысы 2 см, төменгісі 2 см, сол жағы 2 см, оң жағы 2 см. Мақалада ОӘЖ, тегі, аты, әкесінің аты, пошталық, үй және/немесе қызметтік мекенжайлары, жұмыс орны, лауазымы мен телефондары туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс. Әдебиеттер тізімінің төменгі сол жағында жұмыс жасалған ғылыми мекеменің, қаланың атауы көрсетілуі тиіс. Мақалалар қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарияланады. Мақаланың басында аңдатпа, түйін сөздер (12 pt) қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде орналастырылуы қажет және мақала мәтінінің төменгі жағында 3 тілде мақаланың атауы, автордың тегі, аты-жөні, жұмыс орны, лауазымы да көрсетілуі тиіс. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі (12 рt) сілтеменің берілу ретіне қарай мақаланың соңында құрастырылады. Сонымен бірге автордың аты-жөнін, кітаптың (мақаланың) толық атауын, басылымның шығарылған орнын (қаласы, баспаның атауы), жылын, беттердің санын, ал журналда – жылын, нөмірін, бетін көрсету керек. Мәтіндегі пайдаланылған дерек көздің сілтемесі текше жақшамен беріледі. Жеке хабарламаларға, есептерге, диссертацияларға және басқа да жарияланбаған материалдарға сілтемелер жасауға рұқсат берілмейді.

112 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

ДЛЯ АВТОРОВ

Для публикации принимается ранее неопубликованный автором (авторами) материал, соответствующий профилю журнала/серии журнала на русском, казахском или английском языках. В редакцию по электронной почте необходимо предоставить следующие материалы: рукопись статьи в электронном формате: в редакторе Word (с расширением *.rtf или *.doc) и в формате pdf с подписью автора(ов) на последней странице. После принятия статьи к публикации представляется сканированная квитанция об оплате за публикацию в формате pdf по электронной почте. Все документы могут быть представлены и в бумажном варианте, а статья на электронном носителе, по почте или непосредственно ответственному редактору. Автор(ы) статьи должны представить 1 внешнюю рецензию на свою рукопись. На всех стадиях работы с рукописями и для общения с авторами редакцией используется электронная почта. Правила оформления статей

Материалы, представленные для публикации, должны отвечать следующим требованиям: Текст статьи должен быть емким и точным, объемом от 5-7 машинописных страниц, напечатанным в редакции Word for Windows 2000, шрифтом Times New Roman, 14 pt (аннотация и список использованной литературы - 12 pt). Интервал 1,0; поля - верхнее 2 см, нижнее 2 см, левое 2 см, правое 2 см. В статье должны быть указаны сведений об авторе: УДК, фамилии, имени, отчества, почтового, домашнего и/или служебного адресов, места работы, должности и телефонов. Ниже списка литературы слева нужно указать название научного учреждения, в котором была выполнена работа, и город. Статьи публикуются на казахском, русском и английском языках. В начале статьи необходимо разместить аннотацию, ключевые слова (12 pt) на казахском, русском и английском языках и в конце текста статьи название статьи, фамилию, имя, отчество автора, место работы и должность также на 3-х языках. Список использованной литературы (12 pt) составляется по мере появления ссылки в конце статьи с указанием фамилии и инициалов автора, полного названия книги (статьи), места издания (город, название изд-ва), года, количества страниц, в журнале - год, номер, страница. В тексте ссылка на использованный источник заключается в квадратные скобки. Не разрешаются ссылки на частные сообщения, отчеты, диссертации и другие неопубликованные материалы.

113 Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (40), 2018

FOR AUTHORS

For the publication, it is accepted to take earlier unpublished materials by the author (or authors), corresponding to a profile of the magazine/series of the magazine in the Russian, Kazakh or English languages. It is necessary to send next materials to the editorial office by e-mail: the manuscript of article in an electronic format: in the Word editor (with the *.rtf or *.doc expansion) and in the pdf format with the signature of the author(s) on the last page. After the acceptance of the article to the publication there appears scanned receipt about payment for a publication in the pdf format by e-mail. All documents can be submitted on paper-based variant and the article on electronic media, by mail or directly to the responsible editor. Author of the article must present а review (external) on the manuscript. At all stages of work with manuscripts and to communicate with authors e-mail is used by editors.

Rules of execution of articles

Materials which are submitted for publication should meet the following requirements: The text of article has to be capacious and exact, from 5-7 typewritten pages, printed in edition of 2000 Word for Windows, font Times New Roman, 14 pt (the summary and the list of the used literature - 12 pt). Interval is 1,0; fields - the top 2 cm, the lower 2 cm, the left 2 cm, the right 2 cm. In the article must be indicated information about an author: UDC, the last name, name, patronymic, postal, home and/or office, place of employment, position and phones. Below the literature list on the left it is necessary to specify the name of the scientific institution and the city where work was performed. Articles are published in Kazakh, Russian and English languages. At the beginning of article it is necessary to place the summary, keywords (12 pt) in the Kazakh, Russian and English languages and on the separate page the name of article, last name, name, patronymic of author, a place of employment and position should be place also in 3 languages. List of the used literature (12 pt) is made an as far as appearance of reference at the end of the article with pointing of the last name and initials of author, complete name of book (article), place of edition (city, name of publishing house), year, amount of pages, in a magazine - year, number, page. In the text references to the source is enclosed in square brackets. Links to private messages, reports, thesis works and other unpublished materials aren't permitted.

Жарияланған материалдар редакцияның көзқарасына сай болмауы мүмкін. Жариялымдағы фактілер мен мәліметтердің шынайылығына авторлар жауап береді. Редакция қолжазбаларды қайтармайды және оған пікір бермейді. Материалдарды қайта басу редакцияның рұқсатымен мүмкін болады. Журналға сілтеме жасау міндетті

Опубликованные материалы могут не совпадать с точкой зрения редакции. Ответственность за достоверность фактов и сведений, содержащихся в публикациях, несут авторы. Редакция не возвращает и не рецензирует рукописи. Перепечатка материалов возможна только с разрешения редакции. Ссылка на журнал обязательна

Published materials can not coincide with the views of the publisher. Аuthors are responsible for the accuracy of the facts and information contained in the publications. The editors do not return and can not review the manuscript. Reprinting of materials is possible only with the permission of the publisher. Link to the journal is obligatory

Международный научный журнал Подписано в печать: 24.12.2018 г. Дата выхода тиража: 29.12.2018 г. Формат 60*84/8. Бумага офсетная №1. Печать лазерная Объем: 7,125 усл. печ.л. Тираж 300 экз. Цена договорная. Издательство ТОО «Семей-Көркем»

114