INSTYTUT TECHNOLOGICZNO -PRZYRODNICZY W FALENTACH Żuławski O środek Badawczy ul. Giermków 5; 82-300 Elbl ąg; e-mail: [email protected]

Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy

Praca wykonana na zlecenie Zarz ądu Melioracji i Urz ądze ń Wodnych Województwa Pomorskiego Umowa nr MW.M1/5/2010

Zespół autorów : doc. dr hab. in ż. Tadeusz Lizi ński mgr in ż. Mieczysław Augustyniak mgr in ż. Michał Borko mgr in ż. Marcin Bukowski

Elbl ąg 2010 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

WST ĘP

Celem głównym opracowania jest analiza mo żliwych wariantów usprawnienia odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy w kontek ście ograniczenia strat w produkcji rolnej w latach mokrych. Układ opracowania wynika ze szczegółowego zakresu prac zał ączonego do umowy i cz ęś ciowo dostosowanego do przyj ętego celu. W ramach pracy wykorzystano wi ększo ść dotychczasowych opracowa ń krytycznie je analizuj ąc i weryfikuj ąc. Przeprowadzono dodatkowo wiele pomiarów geodezyjnych i bada ń glebowych oraz obserwacji bezpo średnio dokumentowanych fotografiami. Praca zawiera równie ż szereg analiz ekonomicznych. Oparli śmy si ę bowiem na zało żeniu, że o wdro żeniu nawet nie do ko ńca zweryfikowanych rozwi ąza ń hydrotechnicznych i organizacyjnych powinna decydowa ć ich efektywno ść ekonomiczna.

I. STAN FORMALNOPRAWNY W ZAKRESIE ODPŁYWU WÓD I OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ

1. Krajowe regulacje prawne Podstawowym dokumentem legislacyjnym dotycz ącym gospodarki wodnej jest Ustawa z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. 2001 nr 115 poz. 1229). Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasad ą zrównowa żonego rozwoju, a w szczególno ści kształtowanie i ochron ę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarz ądzanie zasobami wodnymi. W my śl art. 1. Ustawy „gospodarowanie wodami uwzgl ędnia zasad ę wspólnych interesów i jest realizowane przez współprac ę administracji publicznej, u żytkowników wód i przedstawicieli lokalnych społeczno ści tak, aby uzyska ć maksymalne korzy ści społeczne”. W dziale IV dotycz ącym Budownictwa wodnego znajduj ą si ę przepisy prawne odnosz ące si ę do melioracji wodnych. Zgodnie z ustawowym zapisem urządzenia melioracji wodnych dziel ą si ę na podstawowe i szczegółowe, w zale żno ści od ich funkcji i parametrów. Do urz ądze ń melioracji wodnych podstawowych zalicza si ę: - budowle pi ętrz ące, budowle upustowe oraz obiekty słu żą ce do ujmowania wód, - stopnie wodne, zbiorniki wodne, - kanały wraz z budowlami zwi ązanymi z nimi funkcjonalnie, - ruroci ągi o średnicy co najmniej 0,6 m, - budowle regulacyjne oraz przeciwpowodziowe, - stacje pomp, z wyj ątkiem stacji wykorzystywanych do nawodnie ń ci śnieniowych,

1 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego o ile słu żą one polepszeniu zdolno ści produkcyjnej gleby, ułatwieniu jej uprawy oraz ochronie użytków rolnych przed powodziami. Do urz ądze ń melioracji wodnych szczegółowych zalicza si ę natomiast: - rowy wraz z budowlami zwi ązanymi z nimi funkcjonalnie, - drenowania, - ruroci ągi o średnicy poni żej 0,6 m, - stacje pomp do nawodnie ń ci śnieniowych, - ziemne stawy rybne, - groble na obszarach nawadnianych, - systemy nawodnie ń grawitacyjnych i ci śnieniowych. Urz ądzenia melioracji wodnych podstawowych stanowi ą własno ść Skarbu Pa ństwa i s ą wykonywane na jego koszt. Natomiast obowi ązek wykonywanie urz ądze ń melioracji wodnych szczegółowych spoczywa na wła ścicielach gruntów. Inwestycje mog ą by ć jednak tak że wykonane na koszt pa ństwa, za zwrotem cz ęś ci poniesionych kosztów w postaci tzw. opłaty inwestycyjnej. Za utrzymanie melioracji podstawowych odpowiedzialny jest marszałek województwa, który realizuje to zadanie jako zadanie z zakresu administracji rz ądowej. Utrzymaniem melioracji szczegółowych zajmuj ą si ę natomiast u żytkownicy zmeliorowanych gruntów, którzy mog ą zrzesza ć si ę w spółki wodne. S ą to organizacje społeczne o charakterze niezarobkowym, obejmuj ące swym działaniem teren okre ślonej gminy lub te ż teren jednego lub kilku obiektów melioracyjnych. W dziale V Ustawy znajduj ą si ę natomiast przepisy reguluj ące zagadnienie ochrony przed powodzi ą oraz susz ą. Ochron ę t ą realizuje si ę w szczególno ści poprzez: - zachowanie i tworzenie wszelkich systemów retencji wód, budow ę i rozbudow ę zbiorników retencyjnych, suchych zbiorników przeciwpowodziowych oraz polderów przeciwpowodziowych; - racjonalne retencjonowanie wód oraz u żytkowanie budowli przeciwpowodziowych, a tak że sterowanie przepływami wód; - funkcjonowanie systemu ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodz ącymi w atmosferze oraz hydrosferze; - kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych lub terenów zalewowych, budowanie oraz utrzymywanie wałów przeciwpowodziowych, a tak że kanałów ulgi. Ochrona przed powodzi ą oraz susz ą jest zadaniem organów administracji rz ądowej i samorz ądowej. Dla potrzeb planowania ochrony przed powodzią dyrektor regionalnego

2 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego zarz ądu gospodarki wodnej sporz ądza studium ochrony przeciwpowodziowej, ustalaj ące granice zasi ęgu wód powodziowych o okre ślonym prawdopodobie ństwie wyst ępowania oraz kierunki ochrony przed powodzi ą, w którym dokonuje podziału obszarów na: - obszary wymagaj ące ochrony przed zalaniem z uwagi na ich zagospodarowanie, warto ść gospodarcz ą lub kulturow ą; - obszary słu żące przepuszczeniu wód powodziowych, zwane obszarami bezpo średniego zagro żenia powodzi ą; - obszary potencjalnego zagro żenia powodzi ą. Obok dokumentów prawnych zagadnienia dotycz ące gospodarowania wod ą poruszane są tak że w licznych dokumentach o charakterze programowym. Przykładem takiego dokumentu jest Strategia gospodarki wodnej przyj ęta przez Rad ę Ministrów we wrze śniu 2005 r. Strategia ta okre śla podstawowe kierunki i zasady działania umo żliwiaj ące realizacj ę idei trwałego i zrównowa żonego rozwoju w gospodarowaniu zasobami wodnymi w Polsce. Cel ten ma by ć osi ągni ęty przez zbudowanie sprawnie działaj ącego systemu, który wykorzystuj ąc mechanizmy prawne oraz instrumenty ekonomiczne, b ędzie zapewniał utrzymanie dobrego stanu wód, a w szczególno ści ekosystemów wodnych i od wody zale żnych, pozwalał na zaspokojenie uzasadnionych potrzeb wodnych, zwi ększał bezpiecze ństwo powodziowe kraju i chronił go przed skutkami suszy. W dokumencie podkre ślono, że ochrona przeciwpowodziowa oraz zapobieganie skutkom suszy to obowi ązki publiczne, które musz ą by ć realizowane zarówno przez jednostki administracji rz ądowej, jak i samorz ądowej. Skuteczno ść ochrony przed powodzi ą jest ograniczona z powodu niedostatecznych nakładów na utrzymanie obiektów oraz inwestycje, a tak że w wyniku braku przykładania nale żytego znaczenia do działa ń prewencyjnych. Powodzie s ą zjawiskiem nieuchronnym, mo żna je natomiast znacznie ograniczy ć za pomoc ą urz ądze ń, którymi s ą: wały przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne i suche oraz poldery. Na popraw ę bezpiecze ństwa powodziowego wpływaj ą tak że: wła ściwe przygotowanie koryt rzecznych, ograniczenia zabudowy na terenach zalewowych, dobre prognozowanie, odpowiednio wczesne ostrzeganie i skuteczne akcje ratunkowe. Istotne znaczenie maj ą działania prewencyjne, a wśród nich przywracanie naturalnych obszarów zalewowych rzek, podnoszenie lesisto ści oraz wła ściwa agrotechnika. Podniesienie skuteczno ści ochrony przed powodzi ą i skutkami suszy, mo żna osi ągn ąć poprzez: - opracowanie planów ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy dla obszaru kraju,

3 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- wła ściwe utrzymanie koryt rzecznych i stworzenie warunków dla swobodnego spływu wód powodziowych i lodów, - zwi ększenie retencji dolinowej rzek (wyznaczenie obszarów zalewowych i polderów), - stymulowanie działa ń zatrzymuj ących wod ę w glebie poprzez modernizacj ę melioracji szczegółowych (nawadnianie), - popraw ę stanu technicznego budowli hydrotechnicznych zagrażaj ących bezpiecze ństwu, w tym obowi ązkowe wykonywanie robót remontowych i modernizacyjnych na podstawie monitoringu sprawno ści technicznej, - budow ę i modernizacj ę urz ądze ń przeciwpowodziowych (zbiorników, stopni, wałów przeciwpowodziowych, polderów), - utrzymanie rzek i zwi ązanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie technicznym, odnowienie floty lodołamaczy dla zapewnienie swobodnego spływu wód Wisły i Odry w okresach zlodzenia, - komunalizacj ę wałów przeciwpowodziowych (ewentualna sugestia przekazywania obwałowa ń samorz ądom lokalnym w celu poprawy ich utrzymania i konserwacji), - tworzenie systemu obowi ązkowych ubezpiecze ń maj ątku od powodzi. Harmonogram strategii zakłada realizacj ę wszystkich jej celów do 2020 r.

2. Dyrektywy unijne Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej, maj ąc na uwadze m.in., że wody na obszarze Wspólnoty znajduj ą si ę pod wzrastaj ącą presj ą spowodowan ą ci ągłym wzrostem zapotrzebowania na wystarczaj ącą ilo ść wody o dobrej jako ści do wszystkich celów, postanowił ustanowi ć wspólne zasady w celu koordynacji wysiłków podejmowanych przez Pa ństwa Członkowskie w kierunku lepszej ochrony wód Wspólnoty w aspekcie ilo ściowym i jako ściowym. Wynikiem prac UE było ustanowienie Ramowej Dyrektywy Wodnej – 2000/60/EC. Po jej przyj ęciu, w dniu 23 pa ździernika 2000 r., stała si ę ona wykładni ą prawn ą dla pa ństw członkowskich, w tym tak że od chwili wst ąpienia do UE dla Polski. Celem dyrektywy było ustalenie ram dla działa ń na rzecz ochrony śródl ądowych wód powierzchniowych, wód przej ściowych, wód przybrze żnych oraz wód podziemnych, polegaj ących na: - zapobieganiu dalszemu pogarszaniu si ę ekosystemów wodnych oraz ochronie i poprawie stanu tych ekosystemów wodnych, a tak że, w odniesieniu do potrzeb wodnych, stanu ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpo średnio uzale żnionych od ekosystemów wodnych;

4 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- propagowaniu zrównowa żonego korzystania z wody opartego na długoterminowej ochronie dost ępnych zasobów wodnych; - dąż eniu do wi ększej ochrony i poprawy stanu środowiska wodnego mi ędzy innymi poprzez szczególne przedsi ęwzi ęcia słu żą ce stopniowemu ograniczaniu zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych oraz zaprzestaniu lub stopniowemu eliminowaniu zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych; - zapewnianiu stopniowego ograniczenia zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganiu ich dalszemu zanieczyszczaniu, oraz - dąż eniu do zmniejszenia skutków powodzi i suszy, a przez to przyczynianiu si ę do: a) zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia w dobrej jako ści wod ę powierzchniow ą i podziemn ą, co jest niezb ędne dla zrównowa żonego, i sprawiedliwego korzystania z wód, b) znacznej redukcji zanieczyszczenia wód podziemnych, c) ochrony wód terytorialnych i morskich Dyrektywa Ramowa nakłada na pa ństwa członkowskie obowi ązek wykonania analiz charakterystyk obszarów obj ętych planami gospodarowania wodami, przegl ądu wpływu działalno ści człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz analizy ekonomicznej u żytkowania wód. Ramowa Dyrektywa Wodna kształtuje europejsk ą polityk ę dotycz ącą gospodarowania wodami głównie w obszarze jako ści wód. RDW pomin ęła natomiast pewne inne aspekty wa żne dla gospodarowania wodami, w tym przede wszystkim kwesti ę powodzi. Efektem prac zmierzaj ących do opracowania wspólnotowej polityki dotycz ącej bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego było opracowanie Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 23 pa ździernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarz ądzania nim, potocznie zwanej Dyrektyw ą Powodziow ą. Weszła ona w życie 26 listopada 2007 r. Nadrz ędnym celem Dyrektywy Powodziowej jest ograniczanie ryzyka powodziowego i zmniejszanie nast ępstw powodzi w pa ństwach Unii Europejskiej. D ąż y do wła ściwego zarz ądzania ryzykiem, jakie mo że stwarza ć powód ź dla ludzkiego zdrowia, środowiska, działalno ści gospodarczej i dziedzictwa kulturowego. Zobowi ązania nało żone na pa ństwa członkowskie, wynikaj ące z Dyrektywy, polegaj ą na konieczno ści opracowania wst ępnej oceny ryzyka powodziowego, map zagro żenia powodziowego, map ryzyka powodziowego i planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym oraz ich publicznego udost ępnienia. Pa ństwa członkowskie zobligowane s ą do sporz ądzenia: - Wst ępnej oceny ryzyka powodziowego do grudnia 2011 roku,

5 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- Map zagro żenia i map ryzyka powodziowego do grudnia 2013 roku, - Planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym do grudnia 2015 roku. Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej przygotował harmonogram wdro żenia Dyrektywy, który został zatwierdzony przez Kierownictwo Resortu Środowiska w 2008 r.

3. Instytucje odpowiedzialne za gospodark ę wodn ą w zlewni Zgodnie z ustaw ą z dnia 4 wrze śnia 1997 r. o działach administracji rz ądowej (Dz.U. 1997 nr 141 poz. 943, z pó źn.zm.) dział gospodarka wodna obejmuje nast ępuj ące obszary : - kształtowanie, ochron ę i racjonalne wykorzystywanie zasobów wodnych, - utrzymanie śródl ądowych wód powierzchniowych, stanowi ących własno ść Skarbu Pa ństwa wraz z infrastruktur ą techniczn ą zwi ązan ą z tymi wodami, obejmuj ącą budowle oraz urz ądzenia wodne, - budow ę, modernizacj ę oraz utrzymanie śródl ądowych dróg wodnych, - ochron ę przeciwpowodziow ą, w tym budow ę, modernizacje oraz utrzymanie urz ądze ń wodnych zabezpieczaj ących przed powodzi ą oraz koordynacje przedsi ęwzi ęć słu żą cych osłonie i ochronie przeciwpowodziowej pa ństwa, - funkcjonowanie pa ństwowej słu żby hydrologiczno - meteorologicznej i pa ństwowej słu żby hydrologicznej, z wył ączeniem zagadnie ń monitoringu jako ści wód podziemnych, - współprac ę mi ędzynarodow ą na wodach granicznych w zakresie zada ń nale żą cych do działu. Najwa żniejsze zadania władz publicznych w zakresie gospodarowania wodami polegaj ą na prawidłowym kształtowaniu ilo ściowych i jako ściowych parametrów zasobów wodnych, dostosowywaniu ich do potrzeb u żytkowników oraz na ochronie ekosystemów wodnych. W polskim systemie prawno-organizacyjnym gospodarki wodnej trudno jednoznacznie wskaza ć instytucj ę odpowiedzialn ą za powy ższe zadania. Zarz ądzanie zasobami wodnymi i zwi ązan ą z nimi infrastruktur ą znajduje się bowiem w kompetencjach wielu urz ędów administracji publicznej – od ministerstw po samorz ądy lokalne. Wi ększo ść obowi ązków i uprawnie ń wła ścicielskich rozdzielona jest pomi ędzy regionalne zarz ądy gospodarki wodnej (RZGW) oraz wojewódzkie zarz ądy melioracji i urz ądze ń wodnych (WZMiUW). Zgodnie z obowi ązuj ącym Prawem wodnym minister wła ściwy ds. gospodarki morskiej zarz ądza wodami morza terytorialnego oraz morskimi wodami wewn ętrznymi wraz z wodami Zatoki Gda ńskiej. Prezes Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej pełni kontrol ę nad wodami istotnymi dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochron ą przeciwpowodziow ą, w

6 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego szczególno ści nad potokami górskimi, jeziorami naturalnymi, śródl ądowymi drogami wodnymi oraz ciekami naturalnymi o średnim przepływie 2m 3/s w przekroju uj ściowym. Marszałek województwa ma za zadanie regulacj ę stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa. Melioracjami urz ądze ń o zastosowaniu rolniczym oraz koryt rzek zajmuj ą si ę równie ż wojewódzkie zarz ądy melioracyjne, kanałami melioracyjnymi i rowami przydro żnymi zajmuj ą si ę samorz ądy gminne. Centralnym organem administracji rz ędowej wła ściwym w sprawach gospodarowania wodami, a w szczególno ści w sprawach zarz ądzania wodami oraz korzystania z wód jest Prezes Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej. Wyłaniany jest on w drodze konkursu. Powołania i odwołania Prezesa KZGW dokonuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra wła ściwego do spraw gospodarki wodnej. Prezes Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej wykonuje swoje zadania przy pomocy Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej. Prezesowi KZGW podlegaj ą dyrektorzy regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej. Prezes KZGW pełni funkcj ę organu wy ższego stopnia w rozumieniu Kodeksu post ępowania administracyjnego w stosunku do wojewodów i dyrektorów regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej. Zadaniami RZGW, działaj ących w 7 regionach hydrograficznych, jest: - opracowywanie analiz stanu zasobów wodnych oraz stanu ochrony przed powodzi ą w regionie wodnym, - opracowywanie warunków korzystania z wód regionu wodnego, - opracowywanie projektów planów ochrony przeciwpowodziowej w regionie wodnym, - opiniowanie projektów planów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarze dorzecza, - opracowywanie analizy ekonomicznej gospodarowania wodami w regionie wodnym - sporz ądzanie wykazów: a) wód powierzchniowych i podziemnych, które s ą lub mog ą by ć wykorzystywane do zaopatrzenia ludno ści w wod ę przeznaczon ą do spo życia, b) wód powierzchniowych wykorzystywanych do celów rekreacyjnych, a w szczególno ści do k ąpieli, c) wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mi ęczaków lub innych organizmów w warunkach naturalnych oraz umo żliwiaj ących migracje ryb, d) wód wra żliwych na zanieczyszczenie zwi ązkami azotu ze źródeł rolniczych, - koordynowanie działa ń zwi ązanych z ochron ą przed powodzi ą oraz susz ą w regionie wodnym, w szczególno ści prowadzenie o środków koordynacyjno-informacyjnych ochrony przeciwpowodziowej, - prowadzenie katastru wodnego dla regionu wodnego,

7 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- wyst ępowanie na prawach strony w post ępowaniach administracyjnych, prowadzonych na podstawie przepisów ustawy, w sprawach dotycz ących regionu wodnego, - uzgadnianie projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, - uzgadnianie projektów decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w odniesieniu do przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, - wykonywanie kontroli gospodarowania wodami, - planowanie przedsi ęwzi ęć zwi ązanych z odbudow ą ekosystemów zdegradowanych przez eksploatacj ę zasobów wodnych, - uzgadnianie, w zakresie przedsi ęwzi ęć dotycz ących gospodarki wodnej na terenie regionu, projektów list przedsi ęwzi ęć priorytetowych przedkładanych przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, Kluczow ą rol ę w ramach utrzymania wód i urz ądze ń wodnych w poszczególnych zlewniach regionu wodnego odgrywaj ą zarz ądy zlewni. W ich obr ębie funkcjonuj ą jednostki terenowe – nadzory wodne. Zarz ądy zlewni oraz nadzory wodne realizuj ą zadania okre ślone w regulaminach organizacyjnych RZGW. Głównymi jednostkami organizacyjnymi samorz ądu regionalnego, działaj ącymi w zakresie gospodarki wodnej, s ą wojewódzkie zarz ądy melioracji i urz ądze ń wodnych (WZMiUW). Nadzór nad nimi sprawuje Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wojewódzkie zarz ądy melioracji i urz ądze ń wodnych funkcjonuj ą w granicach województw i podlegaj ą bezpo średnio marszałkowi województwa. Działaj ą one na podstawie statutu nadawanego przez sejmik województwa stosown ą uchwał ą. Wykonuj ą zadania rz ądowe w zakresie administrowania wodami istotnymi dla regulacji stosunków wodnych, na potrzeby rolnictwa i wodami niepodlegaj ącymi działaniom zarz ądczym RZGW, urz ędów morskich i parków narodowych. Administruj ą maj ątkiem Skarbu Pa ństwa: urz ądzeniami melioracji podstawowych, wałami przeciwpowodziowymi i urz ądzeniami hydrotechnicznymi. Do ich zada ń nale ży tak że obsługa zada ń inwestycyjnych w ramach gospodarki wodnej i sanitacji wsi, organizowanie i sprawowanie nadzoru nad realizacj ą programu małej retencji oraz prowadzenie ewidencji urz ądze ń wodno-melioracyjnych. Zadania wykonywane przez wojewódzkie zarz ądy melioracji i urz ądze ń wodnych finansowane s ą z bud żetu pa ństwa, natomiast koszty zarz ądu ze środków województwa (marszałka). Poszczególne zarz ądy posiadaj ą swoje oddziały rejonowe, za po średnictwem których realizuj ą swoje zadania. Obszar Niziny Kwidzy ńskiej znajduje si ę na terenie działania Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku. Obszar działania RZGW z podziałem na zarz ądy zlewni

8 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego został przedstawiony na rys. 1. W strukturze Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku znajduj ą si ę: - Zarz ąd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego z siedzib ą w Tczewie - Zarz ąd Zlewni Wisły Kujawskiej z siedzib ą w Toruniu Gospodarstwo Pomocnicze w Toruniu. Działalno ść RZGW w Gda ńsku obejmuje gospodark ę wodn ą w regionie wodnym Dolnej Wisły tj. północn ą cz ęść obszaru dorzecza Wisły poni żej Włocławka do uj ścia do Morza Bałtyckiego (Zatoki Gda ńskiej), zlewnie rzek Przymorza na zachód od uj ścia Wisły po rzek ę Słupi ę wł ącznie oraz na wschód od uj ścia Wisły, po rzek ę Pasł ękę wł ącznie. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródl ądowych wód powierzchniowych lub ich cz ęś ci stanowi ących własno ść publiczn ą (D.U. 2003 nr 16 poz. 149) Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej zajmuje si ę administrowaniem m.in. wodami Nogatu oraz Liwy (znajduj ącymi si ę na obszarze woj. Pomosrskiego).

Rys. 1. Obszar działania Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Gda ńsku

Zadania z zakresu utrzymania i eksploatacji systemów wodno-melioracyjnych rolnictwa na terenie Niziny Kwidzy ńskiej realizuje Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gda ńsku. W szczególno ści za obszar Niziny odpowiedzialny jest Terenowy

9 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego oddziały w Kwidzynie, który sw ą działalno ści ą obejmuje obszar powiatów kwidzy ńskiego i sztumskiego. Głównymi zadaniami oddziału terenowego s ą: - utrzymanie w nale żytym stanie techniczno - eksploatacyjnym urz ądze ń melioracji wodnych podstawowych (rzek, kanałów, wałów przeciwpowodziowych, budowli hydrotechnicznych, pompowni zbiorników) - zapewnienie sprawnego działania i eksploatacji wszystkich urz ądze ń b ędących w ewidencji terenowego oddziału - przygotowywanie do realizacji i sprawowanie nadzoru technicznego nad wykonywaniem robót konserwacyjnych - prowadzenie ewidencji urz ądze ń melioracji podstawowych i szczegółowych na obszarze działania terenowego oddziału - rozpoznawanie potrzeb budowy, odbudowy i modernizacji urz ądze ń wodnych podstawowych - uzgadnianie rozwi ąza ń projektowych w zakresie kolizji z urz ądzeniami melioracji podstawowych i szczegółowych oraz kontrola realizacji tych uzgodnie ń, - organizowanie zabezpieczenia przeciwpowodziowego terenów chronionych administrowanymi urz ądzeniami, - udział w rozprawach wodno-prawnych w charakterze strony administratora urz ądze ń melioracyjnych.

II. CHARAKTERYSTYKA NIZINY KWIDZY ŃSKIEJ W ZLEWNI RZEKI LIWY 1. Gleby, litologia i geologia obszaru Żuławy Kwidzy ńskie s ą prawobrze żną cz ęś ci ą doliny dolnej Wisły w kształcie wydłu żonej rynny o długo ści około 40 km i szeroko ści maksymalnej około 7 km. Budowa i geneza gleb pozostaj ą w ścisłym zwi ązku z działalno ści ą Wisły. Dolina dzieli si ę na 3 wyra źne strefy o ró żnych glebach i stosunkach powietrzno-wodnych. Strefa I Pas terenu stosunkowo wyniesiony, le żą cy wzdłu ż Wisły. Zalegaj ą tu mady o du żym stopniu zró żnicowania pod wzgl ędem budowy profilu. Wyst ępuj ą tu mady lekkie, średnie i ci ęż kie, o ró żnej gł ęboko ści zalegania poziomu aluwialnego. Podło żem tych mad s ą piaski lu źne lub utwory zwi ęzłe przewarstwione piaskami. Gleby te charakteryzują si ę średni ą lub nisk ą retencj ą wodn ą. Pod wzgl ędem rolniczym s ą to gleby u żytkowane intensywnie jako grunty orne.

10 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Strefa II W strefie tej wyst ępuj ą mady i gleby organiczne zalegaj ące szerokim pasem na całej długo ści doliny. S ą to tereny najni żej poło żone w dolinie i zajmuj ące najwi ększy obszar w stosunku do powierzchni całej doliny. Wyst ępuj ą tu w przewadze mady bardzo ci ęż kie, głębokie na torfach. Mady u żytkowane s ą jako grunty orne lub jako u żytki zielone, w zale żno ści od hipsometrii terenu. Gleby organiczne zajmuj ą najni ższ ą cz ęść doliny i reprezentowane s ą przez gleby murszowo- torfowe, mursze na gytii i gytie na torfach. Mi ąż szo ść torfów wynosi od kilkunastu cm do kilku metrów. Warstwa torfu zalega na wapnie ł ąkowym lub na gytii wapiennej. W strefie tej wyst ępuj ą sporadycznie mursze na piaskach. W przeszło ści były to liczne wyspy wyniesione w śród terenów bagiennych i podlegały one procesom bagiennym w okresach wylewów wód Wisły. Strefa III Zalicza si ę tu wschodni ą, obrze żną cz ęść doliny. Wyst ępuj ą tu gleby murszaste i murszowe, płytkie na piaskach. S ą to z reguły grunty orne o niskiej produktywno ści. Według Ostrom ęckiego [2], w glebach, dla zapewnienia wysokiej produkcji, w strefie korzenienia si ę ro ślin, powinna znajdowa ć si ę przy ró żnym u żytkowaniu, nast ępuj ąca ilo ść powietrza: - dla u żytków zielonych 6 – 10 % - dla zbó ż 10 – 15 % - dla ro ślin okopowych 15 – 20%. Dla oceny stosunków powietrzno-wodnych w glebach wyst ępuj ących na Nizinie Kwidzy ńskiej posłu żono si ę, przez analogi ę, wynikami bada ń prowadzonych przez IMUZ na Żuławach Elbl ąskich na obiektach o podobnych rodzajach gleb. Z porównania wielu ró żnych profilów glebowych wynika, że nawet przy sile ss ącej pF = 2 zawarto ść powietrza w glebie wysyconej wod ą do P.P.W jest niewielka i waha si ę w granicach 5-10%. Oznacza to, że sie ć melioracyjna o gł ęboko ści 100 cm, w okresach mokrych, zapewni ć mo że dostateczne odwodnienie tylko dla u żytków zielonych. Przy nasyceniu gleby wod ą do P.P.W., np. po długotrwałych (niekoniecznie wysokich) opadach atmosferycznych, sie ć taka nie zapewnia dostatecznego odwodnienia dla zbó ż, a tym bardziej ro ślin okopowych, uprawianych na madach średnich, ci ęż kich oraz glebach organicznych. Wa żnym elementem poprawy stosunków powietrzno-wodnych w wierzchnich warstwach profilu glebowego byłaby odpowiednia dla tych warunków glebowych agrotechnika upraw polowych wspomagaj ąca spływ powierzchniowy wód do sieci rowów. Nale ży mie ć tu na uwadze ork ę „w skład” oraz

11 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego likwidacj ę warg przy rowach. S ą to zabiegi kosztowne, daj ące jednak w latach mokrych wymierne korzy ści dla rolnika. W miejscowo ściach i gospodarstwach, w których odnotowano najwi ększe straty w lipcu 2009 roku, pobrano próby gleby i oznaczono dla nich współczynnik przepuszczalno ści ( tabela 1). Tabela 1. Wła ściwo ści fizyko-wodne gleb Doliny Kwidzy ńskiej Miejscowo ść Warstwa profilu Współczynnik Grupa glebowego [m] filtracji K [m/s] mechaniczna Pastwa 0,3 – 0,5 6,7 10 -7 Gzw Mareza 0,3 – 0,5 6,0 10 -7 Gzw Olszanica 0,3 – 0,5 4,0 10 -6 Torf Nebrowo Małe 31 0,2 – 0,4 2,1 10 -7 Gzw Nebrowo Małe 3 0,3 – 0,4 1,03 10 -6 Nmg Kwidzyn Kanał Palemona 0,2 – 0,4 6,0 10 -7 Nm/Torf

Uzyskane wyniki współczynnika filtracji reprezentują typy gleb słabo przepuszczalnych na granicy nieprzepuszczalnych.

2. Użytkowanie gruntów, tendencje zmian Obszar zlewni rzeki Liwy wynosi 990,8 km 2, z czego na Nizin ę Kwidzy ńska przypada 203,7 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten wchodzi w skład gmin: Kwidzyn, Prabuty, Susz, Ryjewo i Sadlinki oraz miast : Kwidzyn, Prabuty i Susz. Bior ąc pod uwag ę fakt, że opracowanie dotyczy przede wszystkim Niziny Kwidzy ńskiej i zagro żeń od powodzi roztopowych i opadowych, to realnie mo żna mówi ć tylko o zagro żeniach i stratach w rolnictwie i produkcji rolnej. St ąd te ż charakterystyka obszaru prowadzona jest głównie pod takim k ątem. Materiał do analizy rolnictwa w tym regionie pochodzi z roczników statystycznych i wyników Spisu Rolnego oraz Narodowego Spisu Powszechnego Ludno ści i Mieszka ń. Dla całej zlewni za miarodajne przyjmujemy dane ze wszystkich gmin i miast le żą cych w granicach województwa pomorskiego, które razem zajmuj ą powierzchni ę prawie 50 tys. ha. Je żeli chodzi o pewne szacunki w odniesieniu do Niziny Kwidzy ńskiej, to za miarodajne mo żna przyj ąć dane dotycz ące głównie gminy Kwidzyn, ale tak że Sadlinek i Ryjewa. Informacje o powy ższych jednostkach w oparciu o podane źródła przedstawiono w zał ącznikach nr 1 do nr 10. Użytki rolne zajmuj ą ponad 94% ogólnej powierzchni zlewni, powiatu kwidzy ńskiego. W samej strukturze u żytków rolnych przewa żaj ą gruntu rolne – łączna powierzchnia gruntów zajmowanych przez ł ąki, pastwiska i sady wynosi niespełna 7 tys. ha (ok. 14% całkowitej

12 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego powierzchni). Mo żna wi ęc Nizin ę Kwidzy ńsk ą uzna ć za obszar o dominuj ącej funkcji rolnictwa. Bior ąc pod uwag ę charakter i typy gleb (hydrogenicznych, w tym aluwialnych, ale równie ż organicznych) mo żna ten obszar porówna ć w zakresie rolnictwa do Żuław Elbl ąskich. W całej zlewni u żytki zielone zajmuj ą około 14,4% powierzchni u żytków rolnych. W gminach Ryjewo i Sadlinki ich udział przekracza 20%, natomiast w wiejskiej gminie Kwidzyn trwałe u żytki zielone zajmuj ą tylko około 11% powierzchni u żytków rolnych. Nale ży równie ż podkre śli ć, iż udział te systematycznie maleje. Jeszcze w 1997 r. udział trwałych u żytków zielonych w ogólnej powierzchni zlewni wynosił ok. 21% Zdaj ąc sobie spraw ę z uwarunkowa ń ekonomicznych, kształtuj ących powy ższ ą struktur ę u żytków rolnych nie mo żna jednak nie zauwa żyć, że nie jest ona wystarczaj ąco zgodna z przyrodniczymi warunkami obszarów dolinowych. Uznaje si ę, że zagro żenie od powodzi wewn ętrznych i poziom potencjalnych strat w produkcji rolnej z tego tytułu na tych obszarach jest proporcjonalny do wzrostu udziału powierzchni gruntów ornych w strukturze u żytków rolnych. Informacje o u żytkowaniu gruntów przedstawiono w zał ączniku nr 1 . Je żeli jednak istnieje ju ż ukształtowana struktura zagospodarowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, to mimo jej pewnej niezgodno ści z warunkami przyrodniczymi, powinna by ć ona oceniana pod k ątem potencjału produkcyjnego i uzyskiwanych rezultatów. Ocena ta mo że ułatwi ć podejmowanie decyzji co do zasadno ści zwi ększenia nakładów na gospodark ę wodn ą w celu wykorzystania potencjału produkcyjnego obszaru i ograniczenia strat z tytułu powodzi wewn ętrznych. Tak ą ocen ę zaczynamy od struktury obszarowej gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w 1997 r. na obszarze zlewni według gmin kształtowała si ę w przedziale 10-20 ha. W gminie Sadlinki wynosiła 10 ha, w gminie Kwidzyn 13,7 ha, a Ryjewo 16,1 ha (zał ącznik 2). Wobec du żego zró żnicowania obszarowego gospodarstw rolnych, w śród których s ą klasyczne gospodarstwa rodzinne oraz du że gospodarstwa powstałe z zasobów Agencji Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa, wa żniejszym parametrem od średniej wielko ści gospodarstwa jest udział w powierzchni użytków rolnych ró żnych grup obszarowych gospodarstw. W całej zlewni gospodarstwa indywidualne o powierzchni ponad 20 ha zajmowały prawie 53% ogólnej powierzchni użytków rolnych i zbli żony, ponad 50% udział tej grupy obszarowej miał równie ż miejsce na Nizinie Kwidzy ńskiej. Natomiast w 2002 r. udział powierzchni zajmowanej przez gospodarstwa o powierzchni co najmniej 30 ha w całkowitej powierzchni u żytków rolnych przekraczał 53%. Z drugiej jednak strony analizuj ąc struktur ę liczby gospodarstw rolnych mo żna zauwa żyć, i ż przewa żaj ą gospodarstwa małe – udział gospodarstw o powierzchni nie przekraczaj ącej 10 ha w całkowitej liczbie gospodarstw rolnych w 1997 r. wynosi 50%. W

13 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ostatnich latach udział ten wzrósł jednak do 73%, co spowodowanej jest przede wszystkim znacznym wzrostem liczby gospodarstw o powierzchni nie przekraczaj ącej 1 ha. Obecnie liczba tych gospodarstw w całym powiecie kwidzy ńskim wynosi 1690 i jest jedna z wi ększych w całym woj. Pomorskim (zał ącznik 3 ). Zgodnie z informacjami pochodz ącymi z Narodowego Spisu powszechnego Ludno ści i Mieszka ń na terenie Niziny Kwidzy ńskiej, dominuj ą gospodarstwa prowadz ące wył ącznie działalno ść rolnicz ą (ponad 70%). Liczba gospodarstw nieprowadz ących żadnej działalno ści gospodarczej wynosi 701. W śród gospodarstw prowadz ących działalno ść rolnicz ą dominuj ą gospodarstwa o mieszanym i ro ślinnym kierunku produkcji. W blisko 1/3 gospodarstw indywidualnych głównym źródłem dochodów jest działalno ść rolnicza, natomiast z działalno ści pozarolniczej utrzymuje si ę tylko 6% gospodarstw (zał ącznik 4 ). Du ży udział gospodarstw towarowych świadczy o stosunkowo intensywnej organizacji produkcji rolnej. Ma na to wpływ mi ędzy innymi struktura u żytkowania gruntów i struktura zasiewów (zał ącznik 5 i 6). W strukturze zasiewów w 1997 r. dominowały jak wsz ędzie zbo ża (70%), ale i ro śliny przemysłowe stanowiły przeszło 12%. Wśród ro ślin przemysłowych przewa żały buraki cukrowe (55%), rzepak i rzepik (40%) oraz tyto ń (5%). Podobna struktura upraw wyst ępuje równie ż obecnie. Podobnie jak w 1997 dominuje uprawa zbó ż (prawie 75%) oraz ro ślin przemysłowych (pow. 13%). Zmieniła si ę jedynie struktura upraw przemysłowych. Obecnie przewa ża uprawa rzepaku i rzepiku (55%), za ś udział buraków cukrowych w ogólnej powierzchni zaj ętej pod upraw ę ro ślin przemysłowych wynosi 40%. W śród pozostałych upraw najcz ęś ciej spotykana jest uprawa warzyw gruntowych (86% powierzchni pozostałych upraw). W uprawie zbó ż prawie 2/3 to zbo ża ozime – głownie pszenica i pszen żyto. Dominuj ącą ro ślin ą pastewn ą (prawie 42%) jest kukurydza uprawiana z przeznaczeniem na zielonk ę. O intensywno ści organizacji rolnictwa świadczy te ż obsada liczba zwierz ąt hodowlanych. W produkcji zwierz ęcej przewa ża produkcja trzody chlewnej (zał ącznik 7 ). Podsumowuj ąc problem zagospodarowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej Niziny Kwidzy ńskiej mo żna sformułowa ć dwa generalne wnioski: - Struktura u żytkowania ziemi z małym udziałem trwałych użytków zielonych a du żym gruntów ornych nie jest wystarczaj ąco zgodna z warunkami przyrodniczymi obszarów dolinowych. Tak że struktura zasiewów z du żym udziałem warzyw gruntowych i ro ślin przemysłowych czyni ten obszar bardziej podatny na ryzyko strat w wyniku powodzi wewn ętrznych, opadowych i roztopowych.

14 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- Intensywna organizacja produkcji rolniczej m. in. w wyniku intensywnej produkcji ro ślinnej, ale tak że zwierz ęcej, dobra struktura agrarna oraz długoletnie tradycje i powi ązania kooperacyjne powoduj ą, że Nizin ę Kwidzy ńsk ą trzeba traktowa ć jako jeden z najlepszych regionów rolniczych. Pod wieloma wzgl ędami mo żna je porówna ć z najlepszymi polderami żuławskimi i z tego te ż wzgl ędu mo żna uzna ć za uzasadnione podobne traktowanie tych obszarów pod wzgl ędem bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego od zagro żeń wewn ętrznych oraz rozwi ąza ń technicznych i nakładów na gospodark ę wodn ą.

3. Charakterystyka hydrometeorologiczna Ze wzgl ędu na charakter gleb nadmierne uwilgotnienie na polach, powoduj ące potencjalne straty w produkcji rolnej, zarówno wskutek pogorszenia warunków wzrostu i rozwoju ro ślin jak mo żliwo ści zbioru, mog ą wyst ąpi ć nawet przy dobrym stanie urz ądze ń melioracyjnych i niskim poziomie wód gruntowych. Decyduje o tym przede wszystkim rozkład i nat ęż enie opadów. Informacje o opadach atmosferycznych w latach 1950 –1999 dla 3 posterunków zlokalizowanych w Straszynie, Korzeniewie i Prabutach zawieraj ą zał ączniki nr 8, 9, 10. Najwy ższe miesi ęczne sumy opadów odnotowuje si ę w miesi ącach: czerwcu, lipcu i sierpniu. S ą to miesi ące decyduj ące z punktu widzenia okresu wegetacyjnego i warunków wykonywania prac polowych. Opady charakteryzuj ą si ę du żą zmienno ści ą w uj ęciu czasowym i przestrzennym. Kaczorowska wyró żnia nast ępuj ące okresy wilgotno ści: - okres przeci ętny 90 - 110% opadu średniego z wielolecia - okres wilgotny 111 -125% opadu średniego z wielolecia - okres bardzo wilgotny 126 - 150% opadu średniego z wielolecia - okres skrajnie wilgotny >150% opadu średniego z wielolecia - okres suchy 75 – 89% opadu średniego z wielolecia - okres bardzo suchy 50 – 74% opadu średniego z wielolecia - okres skrajnie suchy < 50% opadu średniego z wielolecia. Na podstawie bada ń glebowo-melioracyjnych prowadzonych w IMUZ mo żna przyj ąć , że problemy nadmiernego uwilgotnienia profilu glebowego mog ą wyst ąpi ć w okresach skrajnie wilgotnych i bardzo wilgotnych. W analizowanym wieloleciu takich okresów średnio było: - 12 w okresie kwiecie ń-maj – co oznacza cz ęstotliwo ść wyst ępowania raz na 4,2 lat, a prawdopodobie ństwo wyst ąpienia podtopienia w danym roku jest równe p=24%

15 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- 11 w okresie czerwiec-lipiec (raz na 4,5 lat; p=22%) - 12 w okresie sierpie ń-wrzesie ń (raz na 4,2 lata; p=24%) - 9 w okresie kwiecie ń-wrzesie ń (raz na 5,6 lat; p=18%). Zgodnie z tym co wcze śniej powiedziano o charakterze gleb Niziny Kwidzy ńskiej, nawet sprawny system melioracyjny i niskie poziomy wód gruntowych nie wyeliminuj ą strat na gruntach ornych, szczególnie w produkcji warzyw i ro ślin okopowych w okresach bardzo i skrajnie wilgotnych.

III. CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI WODNEJ W ZLEWNI 1. Charakterystyka ogólna Rzeka Liwa to najwi ększy ciek odwadniaj ący Nizin ę Kwidzy ńsk ą. Przepływa mi ędzy innymi przez teren gmin: Ryjewo, Kwidzyn, miasto Kwidzyn i Sadlinki. Powierzchnia zlewni wynosi 990,8 km 2 (uj ście do Nogatu). Długo ść rzeki wynosi 111,4 km. Jej źródło znajduje si ę w pobli żu wsi Piotrkowo w województwie warmi ńsko-mazurskim. Rzeka przepływa przez Jezioro Piotrkowskie, nast ępnie Januszewskie. Wypływa z niego, kieruj ąc si ę na północ i w pobli żu bagien nad jeziorem Gaudy skr ęca na zachód. Za Kamie ńcem płynie na południe, a dalej w pobli żu Bronowa obiera kierunek zachodni. W Prabutach wpada do jeziora Liwieniec, wypływaj ąc z niego malowniczymi zakolami skr ęca w kierunku Kwidzyna, omija miasto od strony wschodniej, a w pobli żu wsi Białki spływa gł ęboko zatorfionym korytem przerzynaj ącym wysoczyzn ę w dolinie Wisły i skr ęca na północ. Poni żej Kwidzyna zbiera wody z kanałów: Palemona, Cegłowego i Reja, odwadniaj ących dolin ę Wisły. Do wi ększych jezior w zlewni Liwy nale żą : - Januszewskie (o pow. 1,1 km 2) - Liwieniec (o pow. 0,8 km 2) - Orkusz (o pow. 0,7 km 2) - Gaudy (o pow. 1,5 km 2) - Bądze (o pow. 1,5 km 2) - Gra żymowskie (o pow. 1,7 km 2) - Dzierzgo ń (najwi ększe o pow. 7,9 km 2). Zlewnia jeziora Dzierzgo ń ma powierzchni ę 319,9 km 2 , co sprawia że zlewnia rzeki Liwy charakteryzuje si ę bardzo du żym wska źnikiem jeziorno ści. Ma to znaczny wpływ na wyrównanie odpływu i redukcj ę przepływów maksymalnych obserwowanych w profilu

16 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego wodowskazowym w Kwidzynie. Profil ten zamyka zlewnię o powierzchni 556,8 km 2, obejmuj ącą równie ż znaczn ą cz ęść zurbanizowanej zlewni miasta. Lewym dopływem Liwy jest Miłosna o pow. 48,7 km 2. W Kwidzynie do Liwy uchodzi Kanał Palemona. Kanał ten zbiera wody z Doliny Kwidzy ńskiej. Powierzchnia jego zlewni wynosi 158,3 km 2. W 13. km Liwa ł ączy si ę ze Starym Nogatem i, wykorzystuj ąc jego koryto, płynie równolegle do Wisły. Kolejnym du żym prawostronnym dopływem Liwy, w 6,8 km jest, Podstoli ńska Struga o pow. zlewni 122,5 km 2. Liwa uchodzi do Nogatu poni żej śluzy w Białej Górze. W km 8+480÷24+946 Liwa przepływa przez płaskie obszary o bardzo wysokiej kulturze rolnej. W latach 30-tych ubiegłego wieku w celu usprawnienia żeglugi wykonano regulacj ę koryta polegaj ącą mi ędzy innymi na likwidacji cz ęś ci naturalnych meandrów, pogł ębieniu dna oraz budowie przy uj ściu do Nogatu ruchomego jazu i śluzy żeglugowej. Czynno ści te o spowodowały zwi ększenie średniego spadku dna, które obecnie wynosi 0,1÷0,35 /oo . Morfologicznie dolin ę rzeki mo żna podzieli ć na dwa typy: - naturalnie meandruj ące dwudzielne koryto o zmiennej szeroko ści i gł ęboko ści wody - sztuczne, prostoliniowe, trapezowe koryto o szeroko ści w dnie 4÷6m i nachyleniu skarp 1:1,5÷1:2. Du ża zawarto ść czynników eutroficznych w wodzie powoduje intensywny porost drzew, krzewów i trzcin powy żej lustra wody oraz ro ślin wodnych w samym korycie. Systemy korzeniowe i kł ącza ro ślin s ą jedn ą z przyczyn stabilno ści brzegów rzeki, ale ich zbyt intensywny porost wpływa negatywnie na przepustowo ść hydrauliczn ą koryta, co z kolei mo że by ć przyczyn ą lokalnych podtopie ń i wysokiego poziomu wód gruntowych w sąsiedztwie cieku. W km 28+957÷32+697 ciek płynie na granicy Wysoczyzny Kwidzy ńskiej. o Spadki dna s ą rz ędu 1,2 /oo . Koryto ma charakter naturalny. Brzegi s ą g ęsto poro śni ęte krzewami, drzewami oraz rzadk ą trzcin ą.

2. Bilans wodny zlewni Liwy z uwzgl ędnieniem terenów rolniczych i zurbanizowanych w oparciu o dost ępne informacje i szacunki

2.1. Zakres i metody oblicze ń Obliczenia parametrów odpływu rzecznego wykonano dla profilu uj ściowego do Nogatu. Podstawą tych oblicze ń były warto ści przepływów obserwowanych w profilu wodowskazowym w Kwidzynie (posterunek wodowskazowy Instytutu Meteorologii i

17 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Gospodarki Wodnej). Ró żnica w powierzchni zlewni mi ędzy profilem kontrolowanym a niekontrolowanym wynosi 434 km 2 .

2.2. Przepływy średnie Do obliczenia przepływów średnich wykorzystano warto ści przepływów zestawione dla wodowskazu Kwidzy ń w rocznikach hydrologicznych (z lat 1961–1983) oraz zakupione w IMGW dane dobowe dla okresu 1995–1999. Ze wzgl ędu na niewielk ą zmienno ść wieloletni ą przepływów średnich mo żna uzna ć, że wyj ściowy materiał pomiarowy zapewniał wystarczaj ącą dokładno ść oblicze ń. Warto ści przepływów średnich dla profilu „Uj ście do Nogatu” okre ślono metod ą stałej warto ści średnich odpływów jednostkowych [2]: Ax 990 8. Qx = Qw = Qw = 78.1 Qw ; (1) Aw 556 .8 gdzie: Qx, Qw – przepływ w profilu niekontrolowanym i wodowskazowym; Ax , Aw – powierzchnie zlewni w profilu niekontrolowanym i wodowskazowym. Obliczenia wykonano dla przepływów średnich miesi ęcznych, średnich z półrocza letniego i półrocza zimowego oraz średnich z całego roku hydrologicznego.

2.3. Przepływy maksymalne o okre ślonym prawdopodobie ństwie przewy ższenia Podstaw ą oblicze ń przepływów maksymalnych były dane z okresu 40 lat (1961– 2000) dla profilu Kwidzy ń, obejmuj ące zarówno przepływy maksymalne roztopowe, jak i deszczowe. Dane te zakupiono w IMGW. Pierwszym etapem opracowania było obliczenie odpowiednich warto ści przepływów prawdopodobnych dla profilu wodowskazowego. Obliczenia te wykonano zgodnie z najnowszymi zasadami obliczania najwi ększych przepływów rocznych o okre ślonym prawdopodobie ństwie przewy ższenia przy projektowaniu obiektów budownictwa hydrotechnicznego, opublikowanymi przez IMGW [3]. Wykorzystano program komputerowy „QMAXP” wykonuj ący obliczenia zgodnie z powy ższymi zasadami. Warto ści przepływów maksymalnych dla rozpatrywanego profilu „Uj ście do Nogatu” okre ślono metodami zalecanymi dla profili niekontrolowanych przez IMGW i opisanymi w opracowaniu pt.: „Zasady obliczania maksymalnych rocznych przepływów o okre ślonym prawdopodobie ństwie pojawienia si ę dla rzek polskich [4].

18 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Zastosowano metod ę ekstrapolacji warto ści Qp w dół rzeki. Zlewnia Liwy do profilu wodowskazowego w Kwidzynie charakteryzuje si ę znaczną warto ści ą wska źnika jeziorno ści,

JEZ = Aj/A c = 0,575 ( Aj – powierzchnia zlewni jezior o powierzchniach wi ększych od 0,01 powierzchni własnej zlewni jeziora), Ac – całkowita powierzchnia zlewni). Warto ść wska źnika jeziorno ści dla zlewni ró żnicowej, liczonej od rozpatrywanego wodowskazu do uj ścia Liwy, jest natomiast równa zeru. Nieuwzgl ędnienie tego faktu spowodowało by zani żenie, obliczonych dla profilu niekontrolowanego, przepływów maksymalnych. Z tego powodu w obliczeniach uwzgl ędniono dodatkowo wska źnik redukcji jeziornej przepływu. Obliczenia wykonano przy zastosowaniu wzoru:

 1  Ax n   Qx =    − 1 + 1 Qw ; (2) p δ p  j  Aw    gdzie:

Qx p, Qw p - odpowiednio: warto ść przepływu o prawdopodobie ństwie p w profilu niekontrolowanym i wodowskazowym, Ax , Aw - jak we wzorze (1),

δj - współczynnik redukcji jeziornej dla zlewni profilu wodowskazowego odczytywany ze specjalnych tablic zamieszczonych w “ Zasadach...”( na podstawie warto ści wska źnika jeziorno ści – JEZ, dla profilu Kwidzy ń odczytano δj = 0,385); n – wska źnik stopnia redukcji przepływów maksymalnych o prawdopodobie ństwie mniejszym od 10%, odczytywany z tablic zamieszczonych w “ Zasadach...” i zale żny od charakteru zlewni ( dla Liwy odczytano n = 0,84).

2.4. Wyniki oblicze ń 2.4.1. Przepływy średnie Wyniki oblicze ń przepływów średnich zestawiono w tabeli 1 oraz przedstawiono na rysunku 1. Obliczenia przeprowadzono z uwzgl ędnieniem i bez uwzgl ędnienia zrzutu wody z Zakładów Celulozowych w Kwidzynie. Średni roczny przepływ dla profilu „Uj ście do Nogatu” wyniósł 4,10 m 3/s bez uwzgl ędnienia zrzutów i 9,0 m 3/s po ich uwzgl ędnieniu.

2.4.2. Przepływy maksymalne Obserwowane półroczne i roczne warto ści przepływów maksymalnych wraz z ich podstawowymi parametrami statystycznymi zestawiono w tabeli 2. Obliczone przepływy maksymalne o okre ślonym prawdopodobie ństwie przewy ższenia zamieszczono w tabeli 3 , w

19 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego której podano równie ż górne warto ści obszaru niepewno ści danego kwantyla, wynikaj ące z jego bł ędu. Zestawione warto ści przepływów maksymalnych uwzgl ędniaj ą zrzut wody z Zakładów Celulozowych o dopuszczalnym nat ęż eniu 4,9 m 3/s.

Rysunek 2. W arto ś c i ś rednich m iesi ę cznych przeplyw ów dla rzeki Liw y obliczonych dla profilu "Ujscie do Nogatu"

2 0 ,0

1 8 ,0

1 6 ,0

1 4 ,0

1 2 ,0 /s] 3 1 0 ,0 Q [m 8 , 0

6 , 0

4 , 0

2 , 0

0 , 0 XIXIIIIIIIIIVVVIVIIVIIIIXX m iesi ą c m inim alny odpływ ś redni m iesi ę c z n y ś redni odływ m iesi ę c z n y m aksym alny odpływ ś redni m iesi ę c z n y ś redni odpływ m iesi ę czny z uwzgl ę dnieniem zrzutu z Z-dów Celulozow ych

20 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Tabela 2 . Zestawienie warto ści średnich przepływów miesi ęcznych, półrocznych i rocznych obliczonych na podstawie danych obserwacyjnych w profilu Kwidzyń z lat 1961-1983 oraz 1995-1999. Q [m 3/s]

XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI-IV V-X ROK Liwa - profil wodowskazowy w Kwidzyniu minimalny 0,99 1,07 1,18 1,20 1,42 1,69 1,32 0,67 0,57 0,45 0,61 0,67 1,48 0,87 1,30 średni 2,24 2,65 2,80 2,88 3,17 3,38 2,74 1,79 1,45 1,36 1,52 1,70 2,85 1,76 2,30 maksymalny 5,72 7,12 9,92 6,10 6,91 8,04 5,18 3,56 4,22 4,46 3,98 4,42 6,82 3,34 4,47 Liwa - Uj ście do Nogatu minimalny 1,76 1,90 2,10 2,14 2,53 3,01 2,35 1,19 1,01 0,80 1,09 1,19 2,63 1,55 2,31 średni 3,98 4,71 4,98 5,12 5,63 6,02 4,88 3,18 2,59 2,43 2,70 3,03 5,08 3,14 4,10 maksymalny 10,18 12,67 17,66 10,86 12,30 14,31 9,22 6,34 7,51 7,94 7,08 7,87 12,14 5,95 7,96

Liwa - zlewnia ró żnicowa mi ędzy wod.Kwidzy ń a uj ściem do Nogatu minimalny 0,77 0,83 0,92 0,94 1,11 1,32 1,03 0,52 0,44 0,35 0,48 0,52 1,15 0,68 1,01 średni 1,74 2,06 2,18 2,24 2,47 2,64 2,14 1,39 1,13 1,06 1,18 1,33 2,22 1,38 1,80 maksymalny 4,46 5,55 7,74 4,76 5,39 6,27 4,04 2,78 3,29 3,48 3,10 3,45 5,32 2,61 3,49

Liwa - uj ście do Nogatu z uwzgl ędnieniem zrzutu wody z Z-dów Celulozowych w Kwidzyniu minimalny 5,96 6,10 6,30 6,34 6,73 7,21 6,55 5,39 5,21 5,00 5,29 5,39 6,83 5,75 6,51 średni 8,18 8,91 9,18 9,32 9,83 10,22 9,08 7,38 6,79 6,63 6,90 7,23 9,28 7,34 8,30 maksymalny 14,38 16,87 21,86 15,06 16,50 18,51 13,42 10,54 11,71 12,14 11,28 12,07 16,34 10,15 12,16

21 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Tabela 3. Zestawienie warto ści półrocznych i rocznych przepływów maksymalnych. Rzeka Liwa , profil wodowskazowy Kwidzy ń

WQ [m 3/s] ROK Półr. zim. (XI-IV) Półr. letnie (V-X) Rok (XI-X) 1961 4,08 3,21 4,08 1962 5,10 6,06 6,06 1963 6,36 3,30 6,36 1964 3,90 2,76 3,90 1965 3,48 3,18 3,48 1966 4,10 3,42 4,10 1967 6,00 4,50 6,00 1968 6,54 4,12 6,54 1969 3,03 2,48 3,03 1970 5,70 6,02 6,02 1971 7,80 3,24 7,80 1972 4,24 2,86 4,24 1973 4,37 4,30 4,37 1974 4,76 4,16 4,76 1975 5,85 3,05 5,85 1976 3,88 2,38 3,88 1977 6,84 6,84 6,84 1978 3,40 3,89 3,89 1979 9,00 7,95 9,00 1980 3,94 7,04 7,04 1981 5,94 7,22 7,22 1982 14,70 4,98 14,70 1983 4,11 3,39 4,11 1984 3,17 3,44 3,44 1985 3,96 7,13 7,13 1986 6,24 5,40 6,24 1987 5,40 3,48 5,40 1988 5,91 4,21 5,91 1989 3,54 2,57 3,54 1990 2,09 1,65 2,09 1991 3,94 3,18 3,94 1992 2,94 3,37 3,37 1993 5,59 3,22 5,59 1994 5,55 3,96 5,55 1995 4,27 3,37 4,27 1996 4,08 2,70 4,08 1997 3,07 2,65 3,07 1998 3,64 3,32 3,64 1999 5,45 5,50 5,50 2000 5,23 2,77 5,23 NWQ 2,09 1,65 2,09 SWQ 5,03 4,06 5,28 WWQ 14,70 7,95 14,70

22 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Tabela 4 . Warto ści przepływów maksymalnych roztopowych, deszczowych i rocznych o okre ślonym prawdopodobie ństwie przewy ższenia dla profilu wodowskazowego w Kwidzynie oraz dla profilu "Uj ście do Nogatu". Q max,p [m 3/s]

Kwantyl Profil wodowskazowy w Kwidzynie Profil niekontrolowany "Uj ście do Nogatu" p [%] Q max,p Q max,p Roztopowy Deszczowy Roczny Roztopowy Deszczowy Roczny 50 4,60 3,70 5,20 13,91 11,19 15,73 20 6,20 5,20 6,80 18,75 15,73 20,57 10 7,50 6,20 8,00 19,63 16,23 20,94 5 8,50 7,20 9,20 22,25 18,85 24,08 2 10,50 8,40 10,80 27,48 21,99 28,27 1 12,00 9,20 12,20 31,41 24,08 31,93 0,5 13,60 10,10 13,80 35,60 26,44 36,12 0,2 16,00 11,20 16,00 41,88 29,32 41,88 0,1 17,90 12,10 17,90 46,85 31,67 46,85

Górne granice obszaru niepewno ści kwantyla wynikaj ące z jego bł ędu - delta p

Kwantyl Profil wodowskazowy w Kwidzynie Profil niekontrolowany "Uj ście do Nogatu"

p [%] Q max,p + delta p Q max,p + delta p Roztopowy Deszczowy Roczny Roztopowy Deszczowy Roczny 50 4,80 3,90 5,20 14,52 11,80 15,73 20 6,70 5,60 7,00 20,26 16,94 21,17 10 8,20 6,70 8,40 21,46 17,54 21,99 5 8,70 7,80 9,80 22,77 20,42 25,65 2 12,00 9,20 12,00 31,41 24,08 31,41 1 14,00 10,30 13,90 36,64 26,96 36,38 0,5 16,10 11,30 16,00 42,14 29,58 41,88 0,2 19,30 12,60 19,30 50,52 32,98 50,52 0,1 22,00 13,60 22,10 57,58 35,60 57,85

Z materiałów RZGW w Gda ńsku wynika, że w operatach na odprowadzanie wód opadowych z terenu miasta Kwidzyna do zlewni rzeki Liwy uwzgl ędniono około 57% zainwestowanej powierzchni miasta. Z tabeli 5 wynika, że obecnie do rzeki Liwy przy 3 spływie 131 l/s ha jest odprowadzane około 17,8 m /s. Jest to wi ęcej ni ż przepływ Q 1% = 13 m3/s, wyznaczony przez IMGW Gdynia na podstawie danych archiwalnych dla wodowskazu Kwidzyn. Jest to równie ż wi ęcej ni ż podane przez nas w tabeli 4. Miasto jest zobowi ązane do budowy zbiorników retencyjnych na wylotach, którymi odprowadzane s ą najwi ększe ilo ści wód (wylot nr: 14, 19, 20, 3, 11, 8 i 1). RZGW w Gda ńsku wymaga wykonania koncepcji budowy zbiorników retencyjnych do połowy 2011 roku wskazuj ąc, że koncepcja ta winna rozwa żyć mo żliwo ści zmniejszenia ilo ści wód

23 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego odprowadzanych do rzeki Liwy i ustali ć harmonogram realizacji inwestycji a nast ępnie wykonania w/w zbiorników.

Tabela 5 . Zestawienie ilo ści odprowadzanych opadowych wód przez miasto Kwidzyn

Ilo ść odprowadzanych Ilo ść wód przy Powierzchnia wód zało żeniu braku Nr wylotu zlewni zainwestowania q=77 l/s ha q=131 l/s ha terenu, spływ q=131 l/s ha ha l/s l/s l/s 1 41,92 445,30 757,63 2 11,30 122,50 202,44 3 25,60 547,10 930,70 4 7,49 200,16 340,50 5 16,56 352,30 620,42 6 19,32 381,40 626,61 7 12,73 308,80 525,37 8 26,53 491,70 834,26 9 10 3,60 91,80 156,15 11 30,15 585,10 995,36 12 i 13 10,30 158,90 271,29 14 127,71 1 319,70 2 156,57 15 0,28 11,67 19,85 16 24,60 271,60 463,75 17 18 19 35,59 737,70 1 255,11 20 (bez 17,79 347,80 416,78 wzgl.WZPOW) 20 (z wzgl. brak 28,36 911,92 WZPOW) danych brak danych – RAZEM (suma z 10 572,79 brak oblicze ń dla poszcz. zlewni bez 411,47 6 373,53 11 067,92 poszczególnych wzgl.WZPOW) zlewni RAZEM (suma z poszcz. zlewni z 422,04 wzgl.WZPOW) RAZEM (z terenu zainwestowanego 740,00 17 853,90 4 847,00 miasta) Źródło: RZGW Gda ńsk

3. Wpływ jeziora Dzierzgo ń na regulacj ę odpływu Podrozdział ten oparty jest na opracowaniu Hydroprojektu wykonanym przez mgr in ż. M. Karwowsk ą, M. Gudelewicza oraz mgr in ż. S. Niemiałkowskiego pt.: „Operat wodnoprawny na pi ętrzenie wody w jeziorze Dzierzgo ń” oraz opracowaniu wykonanym przez mgr in ż. M.

24 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Karwowsk ą oraz mgr in ż. S. Niemiałkowskiego pt.: „Analiza okre ślaj ąca zasadno ść przywrócenia swobodnego odpływu wody z jeziora Dzierzgo ń lub utrzymanie dotychczasowego pi ętrzenia na jazie w m.Gonty”. Jezioro Dzierzgo ń jest zbiornikiem retencyjno wyrównawczym. Głównym celem budowy jazu w Gontach było pi ętrzenie i magazynowanie wody do nawodnie ń terenów rolniczych na Żuławach Kwidzy ńskich. Jezioro słu ży równie ż jako zbiornik przeciwpowodziowy do zatrzymywana wielkich wód roztopowych i opadowych. W jeziorze prowadzona jest gospodarka rybacka. Z upuszczanej ze zbiornika wody korzystaj ą poło żone ni żej, na Liwie elektrownie wodne, na podstawie odr ębnych pozwole ń wodnoprawnych. Obecnie zanikła funkcja zbiornika jako rezerwy do nawodnie ń u żytków rolnych ustał ą, wobec czego aktualne są nast ępuj ące cele: 1. zatrzymanie wielkich wód i nie dopuszczenie do powodzi na terenach poło żonych w dolinie Liwy, poni żej zbiornika, 2. alimentacja przepływów ni żówkowych i zagwarantowanie przepływu nienaruszalnego w korycie Liwy, 3. prowadzenie gospodarki rybackiej przez Gospodarstwo Rybackie SP Sztum, 4. wykorzystanie jeziora i jego obrze ży do rekreacji. Ustalona linia brzegowa jeziora układa si ę na rz ędnej 81,50. Przy tej rz ędnej grunty poło żone w bezpo średnim s ąsiedztwie jeziora nie s ą zalewane. W ąski pas przybrze żny terenu, użytkowany jako niskiej klasy u żytki zielone, jest trwale podmokły jako znajduj ący si ę w obr ębie waha ń zwierciadła wody w jeziorze. Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej powinien: - zatrzymywa ć w jeziorze Dzierzgo ń wielkie wody z górnej cz ęś ci zlewni, - zapewni ć przepływ wody przez jaz w Gontach dla utrzymania przepływu w rzece Liwie, - regulowa ć poziom wody w zbiorniku i przepływy przez jaz w taki sposób aby nie dopu ści ć do powodzi w dolinie Liwy, poni żej jeziora Dzierzgo ń, - w okresach posusznych przepuszcza ć przez jaz przepływ nienaruszalny, - umo żliwi ć Gospodarstwu Rybackiemu w Sztumie, na przełomie kwietnia i maja, odłów węgorza przez wypuszczenie wody w ci ągu 20 dni w porze nocnej przez max. 3 godz., - powiadamia ć o wi ększych zrzutach wody poło żone ni żej elektrownie.

25 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Charakterystyka hydrologiczna rzeki Liwy w przekroju jazu Przepływy charakterystyczne Przepływ najwy ższy WWQ - 10,1 m3/s Przepływ średni z najwy ższych SWQ - 3,20 m3/s Przepływ średni roczny a wielolecia SSQ - 1,33 m3/s Przepływ średni niski roczny SNQ - 0,37 m3/s Przepływ najni ższy NNQ - 0,15 m3/s

Przepływ nienaruszalny hdrologiczny Q HB - 0,37 m3/s Przepływy prawdopodobne 3 Q0,5% (raz na 200 lat) - 11,3 m /s 3 Q1% (raz na 100 lat) - 10,2 m /s 3 Q2% (raz na 50 lat) - 9,10 m /s 3 Q3% (raz na 33 lata) - 8,40 m /s 3 Q10% (raz na 10 lat) - 6,40 m /s 3 Q50% (raz na 2 lata) - 3,60 m /s 3 Q100% (raz na rok) - 1,76 m /s

Proponuje si ę utrzymywanie na jazie nast ępuj ących poziomów wody: max PP - 81,50 m np. Kr (odczyt na łacie 280cm) min PP - 80,50 m np. Kr (odczyt na łacie 180cm) NPP - 81,40 m np. Kr (odczyt na łacie 270cm) Gospodarstwo Rybackie Sztum, elektrownie wodne, Wojewódzki Konserwator Przyrody, Dyrekcja Zespołu Parków Krajobrazowych oraz Urz ąd Miasta i Gminy Prabuty, w imieniu rolników posiadaj ących grunty na obrze żach jeziora Dzierzgo ń, przedstawili swoje propozycje odno śnie gospodarowania wod ą zbiornika i zaspokajania swoich potrzeb. Interesy poszczególnych u żytkowników s ą sprzeczne ze sob ą. W warunkach nierównomierno ści dopływu do zbiornika w poszczególnych miesi ącach i stałego deficytu wody w miesi ącach letnich, niemo żliwe jest pogodzenie równomiernego wypływu np. wody średniej (elektrownie) i utrzymywanie stałego poziomu w jeziorze (potrzeby gospodarki rybackiej), upuszczania du żej ilo ści wody (odłów w ęgorza) i nie dopuszczanie do gwałtownych, krótkotrwałych zmian poziomu wody w jeziorze Leniwiec, utrzymywanie niskich poziomów wody w miesi ącach wiosennych w czasie najwi ększych dopływów (u żytki rolne wokół jeziora) z konieczno ści ą zachowania rezerwy dla zagwarantowania przepływu nienaruszalnego.

26 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Wobec takiego stanu rzeczy za spraw ę nadrz ędn ą nale ży uzna ć zapewnienie przepływu nienaruszalnego na rzece oraz zasilanie rzeki w okresach letnich przy przepływach niskich. Pojemno ść u żytkowa zbiornika wynosi 7,5 mln m 3 i zawarta jest mi ędzy poziomami wody na rz ędnych 80,50 do 81,50 m
p. Kr. Proponuje si ę utrzymywanie nast ępuj ących poziomów wody: - w okresie od 1 listopada do 28 lutego poziom od 80,50 lub 80,80m
p. Kr - w okresie od 1 marca do 31 maja poziom 81,40m
p. Kr - w okresie od 1 czerwca do 31 sierpnia poziom od 81,40 do 80,50m
p. Kr (w roku suchym) lub do 80,80m
p. Kr (w roku mokrym) - w okresie od 1 wrze śnia do 30 poziom 80,50m
p. Kr (w roku suchym) lub pa ździernika 80,80m
p. Kr (w roku mokrym)

Poni ższe wykresy ( rysunki: 3 i 4 ) opracowano w celu umo żliwienia regulacji przepływów w zale żno ści od poziomów wody w górnym i dolnym stanowisku jazu. Pierwsza krzywa słu ży do okre ślenia wielko ści przepływu w zale żno ści od gł ęboko ści wody na dolnym stanowisku. Druga, odnosz ąca si ę do górnego stanowiska jazu, słu ży do okre ślenia przepustowo ści jazu przy całkowicie otwartych obu zamkni ęciach w zale żno ści od ró żnicy odczytów na wodowskazie na górnym i dolnym stanowisku.

Krzywa przepływu w korycie rzeki poniżej jazu 160 140 120 100 80 HD (cm ) 60 40 20 0 0 2 4 6 8

Q (m 3/s) Rys. 3. Krzywa przepływu w korycie rzeki poni żej jazu

27 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Krzywa spiętrzenia 12

10 8

6

Z=HG-HD (cm) Z=HG-HD 4 2

0 0 2 4 6 8 Q (m 3/s) HD - głębokość wody dolnej HG - głębokość wody górnej

Rys. 4. Krzywa spi ętrzenia

Analiza zasadno ści przywrócenia swobodnego odpływu wody z jeziora Dzierzgo ń lub utrzymania dotychczasowego pi ętrzenia W przypadku likwidacji pi ętrzenia na jazie i pozostawienia progu na obecnej rz ędnej 80,20m n.p.m. nale ży liczy ć si ę z nast ępuj ącymi skutkami: - ograniczenie redukcji przepływów wezbraniowych powoduj ące cz ęstsze ni ż dotychczas wylewy z koryta Liwy poni żej jeziora Dzierzgo ń, - w okresach małych dopływów lub w dłu ższych okresach posusznych obni żenie si ę poziomu zwierciadła wody nawet do rz ędnej progu, przez co niemo żliwe b ędzie zasilanie koryta a tak że nie b ędzie zapewniony nawet przepływ nienaruszalny, - znaczne utrudnienie i ograniczenia w pracy elektrowni wodnych zlokalizowanych na rzece Liwie poni żej jeziora Dzierzgo ń, - całkowita eliminacja jeziora jako obiektu małej retencji, - trwałe odsłoni ęcie brzegów na powierzchni ok. 90 ha w stosunku do obecnie zajmowanej przy poziomie zwierciadła wody 81,50m n.p.m., co powodowa ć b ędzie wzmo żone zarastanie ro ślinno ści ą wodn ą i degradacj ą jeziora, - w zwi ązku z usytuowaniem wpływu i wypływu rzeki Liwy w niedalekiej odległo ści od siebie, przy przepływach ni ższych w górnym biegu Liwy wypływ mo że by ć wi ększy ni ż dopływ, co ograniczy naturaln ą retencj ę jeziorową, - przy swobodnym wypływie wody z jeziora wyst ąpienie du żych waha ń poziomu wody dochodz ących do 1,30 m (obecnie 1,0 m). Obliczone poziomy wody na swobodnym

28 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego wypływie z jeziora kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: Q 1% - rz ędna 81,74m n.p.m. , dla SSQ – rz ędna 80,79m n.p.m., dla SNQ – rz ędna 80,40m n.p.m., - w przypadku zaistnienia konieczno ści magazynowania wody powtórne spi ętrzenie w pó źniejszym okresie b ędzie ju ż niemo żliwe z uwagi na zwyczajowe protesty wła ścicieli gruntów. Przy utrzymaniu dotychczasowego pi ętrzenia jezioro zachowuje swoje funkcje jako zbiornik retencyjno wyrównawczy a wi ęc cz ęś ciowo przeciwpowodziowy z mo żliwo ści ą regulacji przepływów na dolnym stanowisku. Wykorzystanie jeziora do zatrzymywania wód w okresach ich najwi ększych dopływów – od grudnia do maja sprzeczne jest w interesami gospodarki rybackiej wymagaj ącej utrzymania niewielkich waha ń zwierciadła wody w okresie wiosennym. W sytuacji przewagi ilo ści opadów zimowych nad letnimi i ogólnymi niedoborami wody, przy wdra żaniu w kraju programu małej retencji dla zatrzymania wód zimowych na okres letni, likwidacja pi ętrzenia, która całkowicie wyeliminuje mo żliwo ść regulacji i strat ę zatrzymywanych do tej pory ok. 7,5 mln m 3 wody nie jest racjonalna.

IV. ANALIZA WYDANYCH DOKUMENTÓW I OPRACOWA Ń 1. Analiza wydanych pozwole ń wodno-prawnych W tabeli 6 zawarto informacje z zezwole ń wodno-prawnych na odprowadzenie podczyszczonych ścieków opadowych i roztopowych z terenów nale żą cych do miasta Kwidzyn. Pozwolenia wodno-prawne dotycz ące szczególnego korzystania z wody rzeki Nogat na stopniach hydrotechnicznych zobowi ązuj ą do: - utrzymywania obiektów we wła ściwym stanie technicznym, - oznaczenia poziomów pi ętrzenia wody na stopniach oraz wła ściwego utrzymywania tych znaków, - zapewnienia przepływu wody przez przepławki, - obni żenia na wniosek Wojewódzkiego Komitetu Przeciwpowodziowego – Rejonowej Sekcji Technicznej w Kwidzynie, poziomu wody na stopniu Szonowo do rz ędnej +6,20 m n.p.m. (odczyt na łacie w Białej Górze 150 cm).

29 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Tabela 6. Zestawienie maksymalnych i dobowych przepływów dla poszczególnych wylotów

nr wylotu Kilometra ż Q max Q dob - dm 3/s m3/d 1 41+380 772,48 179,51 2 41+290 265,46 48,99 3 40+530 930,7 20,14 4 40+300 340,5 59,34 5 39+910 599,45 117,53 6 39+740 626,61 140,88 7 39+485 563,69 108,82 8 39+145 835,78 180,82 10 38+790 156,15 24,49 11 38+650 995,36 218,6 12 i 13 37+890 294,13 49,15 14 37+420 2159,57 694,85 15 24+710 14,41 1,81

16 24+920 84,99 399,60 19 26+040 1432,35 326,79 26+997 1163,16 1016,66 w tym chłodzenia autoklawów zakładu WZPOW Sp. z.o.o. 20 od marca do 9,26 800,0 lipca od sierpnia 3,47 300,0 do lutego

Tabela 7. Warunki korzystania z wody na stopniach hydrotechnicznych Nogatu

Utrzymywanie poziomów wody Stopie ń Wyposa żenie Kilometra ż (stanowisko górne) hydrotechniczny WW Ż NW Ż m n.p.m. m n.p.m. - jaz, Biała Góra - śluza wraz z wrotami 0+400 10,52 6,42 przeciwpowodziowymi, - jaz, Szonowo - śluza, 14+500 6,62 6,12 - zapora pi ętrz ąca, - jaz, - śluza, Rakowiec 24+000 4,72 4,52 - zapora pi ętrz ąca, - elektrownia wodna, Jaz Michałowo Śluza 38+600 2,04 1,87 Zapora pi ętrz ąca

30 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

2. Analiza studiów obszarów bezpo średniego zagro żenia powodzi ą i planów zagospodarowania przestrzennego

Na poziomie gminy obowi ązuj ą nast ępuj ące dokumenty: - Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin („Studium”); Cel: okre ślenie polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego; - Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego („plan miejscowy”); Cel: ustalenie przeznaczenia terenów w tym dla inwestycji celu publicznego – okre ślenie sposobów ich zagospodarowania i zabudowy. W studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego okre śla si ę w szczególno ści: - kierunki zmian struktury przestrzennej gminy oraz przeznaczenia terenów, - kierunki i wska źniki zagospodarowania oraz u żytkowania terenów, w tym tereny wył ączone spod zabudowy, - obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk, - obszary oraz zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, - obszary rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu lokalnym, - obszary rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa albo ustaleniami programów zawieraj ących zadanie rz ądowe, - obszary, dla których nale ży opracowa ć lokalny plan zagospodarowania przestrzennego na podstawie przepisów odr ębnych, w tym obszary wymagaj ące przeprowadzenia scale ń i podziału nieruchomo ści, - obszary, dla których gmina zamierza sporz ądzi ć lokalny plan zagospodarowania przestrzennego, - obszary nara żone na niebezpiecze ństwo powodzi, - kierunki i zasady kształtowania rolniczej i le śnej przestrzeni produkcyjnej, - inne obszary problemowe, w zale żności od uwarunkowa ń i potrzeb zagospodarowania wyst ępuj ących w gminie. W planie lokalnym (miejscowym) zagospodarowania przestrzennego okre śla si ę: - zasady ochrony o kształtowania ładu przestrzennego,

31 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, - zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, - przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczaj ące tereny o ró żnym przeznaczeniu lub ró żnych zasadach zagospodarowania - szczególne warunki zagospodarowania terenów, w tym zakaz budowy. RZGW Gdańsk opracował mapy zasi ęgu stref zagro żenia powodziowego wodami o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia p=10% i p=1% od rzeki Liwy ( zał ącznik 11 ). Najbardziej zagro żone s ą obszary poło żone przy nast ępuj ących odcinkach rzeki: 0+000÷1+000 4+000÷6+000 8+000÷9+500 14+500÷22+000 Użytki rolne Niziny Kwidzy ńskiej z uwagi na du ży udział gleb ci ęż kich s ą nara żone na tzw. powodzie glebowe. Ryzyko wyst ąpienia tych powodzi i strat z tym zwi ązanych ro śnie w sytuacji zaorywania trwałych u żytków zielonych i zamiany ich na grunty orne. Sytuacj ę t ą obrazuj ą mapy stanowi ące zał ącznik 12 . Z map melioracyjnych i rolniczego u żytkowania ziemi wynika, że np. obszary poło żone na prawym brzegu Kanału Palemona w km 1+000÷3+060 powinny by ć u żytkami zielonymi (ł ąki lub pastwiska). W rzeczywisto ści s ą to grunty orne, na których uprawy polowe s ą bardziej nara żone na straty ni ż ru ń ł ąkowa.

V. ANALIZA I OCENA DZIAŁANIA OBECNEGO SYSTEMU 1. Analiza funkcjonowania obecnego systemu odbioru wód Jedynym, podstawowym ciekiem zbieraj ącym nadwy żki wód z Niziny Kwidzy ńskiej jest rzeka Liwa, która współpracuj ąc z rozwini ętą sieci ą kanałów i rowów szczegółowych odprowadza wody do rzeki Nogat w miejscowo ści Biała Góra. Układ sieci melioracyjnej współpracuj ącej z rzek ą Liw ą jest w du żym stopniu uzale żniony od stanów wody w rzece Nogat. Po przeanalizowaniu dost ępnych opracowa ń oraz na podstawie prowadzonych konsultacji z pracownikami słu żb melioracyjnych nale ży stwierdzi ć, że:

• kompleks przydepresyjny wysoki jest odwadniany grawitacyjnie przez kanały: Jajło, Szkolny, Korzeniowski, Marcza ński, a w cz ęś ci północnej przez rzek ę Liw ę, • kompleks przydepresyjny niski - odwadniany przez Kanał Cegłowy oraz przez rzek ę Liw ę, • torfowisko Rozp ędziny-Wełcz, odwadniaj ą kanały: Mszczuja, Torfowy, Sadli ński,

32 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Olsza ński i Palemona. • wyniesiony pas terenów mineralnych, poło żony wewn ątrz torfowiska Rozp ędziny-Wełcz, odwadnia kanał Skumana. Wszystkie wymienione kanały tworz ą zlewni ę kanału Palemona, odprowadzaj ącego wody do rzeki Liwy w km 25 + 650, tzn. poni żej miasta Kwidzyna. Drugie torfowisko w Nizinie Kwidzy ńskiej - Benowo-Jałowiec, odwadniane jest w cz ęś ci przez kanał Reja, wpadaj ący do rzeki Liwy w km 8 + 800 oraz w cz ęś ci - bezpo średnio przez rzek ę Liw ę. Po przeanalizowaniu w dost ępnych materiałach poło żenia sieci melioracyjnej nale ży stwierdzi ć, że : • kompleks wysoki posiada warunki do grawitacyjnego odwodnienia, • kompleks przydepresyjny niski (zlewnia kanału Cegłowego) nie posiada warunków do intensywnego odwodnienia grawitacyjnego. Kompleksy torfowisk, zarówno Rozpędziny-Wełcz jak i Benowo-Jałowiec, nie posiadaj ą warunków do sprawnego grawitacyjnego odwodnienia, pomimo istniej ącej stosunkowo g ęstej sieci rowów. Cech ą charakterystyczn ą układu sieci melioracyjnej w zlewni kanału Palemona jest brak naturalnej przynale żno ści zlewni do poszczególnych kanałów. W praktyce oznacza to powi ązanie sieci w jedn ą nierozdzieln ą cało ść . W celu uporz ądkowania i podporz ądkowania sieci w zlewni Kanału Palemona dokonywano szeregu ró żnych sztucznych zabiegów podziału terenu na kompleksy melioracyjne. Jednak sztuczne tworzenie zlewni nie dało trwałych i pozytywnych rezultatów w postaci efektów melioracyjnych. W celu usprawnienia pracy sieci odwadniaj ącej wybudowano pompowni ę wspomagaj ącą, która przerzuca wody z kanału Olsza ńskiego do kanału Palemona. Zamierzonego celu nie osi ągni ęto, gdy ż wysokie stany rzeki Liwy powoduj ą cofk ę na kanale Palemona i utrudniaj ą odpływ. Takie stany potwierdzaj ą pomiary geodezyjne wykonane przez ŻOB ITP w 2010 roku u uj ścia Kanału Palemona do Liwy według schematu przedstawionego na rysunku 5. Rz ędna lustra wody w Liwie (pkt 1) w ci ągu kilku dni si ę powy żej rz ędnej z wielolecia wody w Kanale Palemona (pkt 2 i 3). Ró żnica poziomów wynosiła 1-3 cm. Poziom wody w pkt 2 i 3 był taki sam.

Jako przykład nie trafionych czy nie przemy ślanych zabiegów był równie ż zabieg tworzenia nowego koryta rzeki Liwy na odcinku Marezki Dwór i Kramny Dwór. Efektem tego zabiegu było tylko czasowe usprawnienie odpływu wody w kanale Palemona.

33 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Istnieje mo żliwo ść dokonania zasadniczej poprawy stosunków hydrologicznych rzeki Liwy, a przez to równie ż w Nizinie Kwidzy ńskiej, poprzez obni żenie pi ętrzenia wody w Szanowie i likwidacj ę progu na uj ściu Liwy do Nogatu w Białej Górze. W opracowaniu [1], jako docelowe w ramach planowanej modernizacji drogi wodnej Nogatu, przewiduje si ę znaczne obni żenia stanów wody w Nogacie. W nawi ązaniu do powy ższego, zmiana stosunków hydrologicznych rzeki Liwy mo że by ć jednym z rozwi ąza ń generalnych równie ż dla poprawy gospodarki wodnej w Nizinie Kwidzy ńskiej. W zwi ązku z istotnymi problemami z obni żeniem stanów wody w rzece Nogat, co dałoby po żą dany efekt odpływu wód Liwy, koncepcja ta zostanie poddana odr ębnej analizie ekonomicznej.

Rys. 5. Punkty pomiarów geodezyjnych

2. Ocena działania urz ądze ń ochrony przeciwpowodziowej W ramach analizy odpływu uwzgl ędniaj ącej stan techniczny rzeki Liwy i jej dopływów oraz urz ądze ń melioracji podstawowej i szczegółowej wykonano zwymiarowane profile podłu żne i poprzeczne głównych dopływów rzeki Liwy od uj ścia do miasta Kwidzyn. Rysunki i dokumentacja fotograficzna zostały zawarte w zał ączniku 14 . - Struga Postoli ńska Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonanyprofil podłu żny cieku na długo ści 0+800 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+050 km. Struga Postoli ńska oraz jej wpływ do rzeki Liwy przedstawiaj ą zdj ęcia nr 1 i 2;

34 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- Kanał Reja Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonany profil podłu żny cieku na długo ści 0+800 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+876 km. Kanał Reja przedstawiaj ą zdj ęcia nr 3 i 4; - Kanał Stary Nogat Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonany profil podłu żny cieku na długo ści 0+500 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+400 km. Wpływ Starego Nogatu do rzeki Liwy przedstawiaj ą zdj ęcia nr 5 i 6; - Kanał Cegłowy Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonany profil podłu żny cieku na długo ści 0+500 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+350 km oraz 0+520. Kanał Cegłowy oraz jego wpływ do rzeki Liwy przedstawiaj ą zdj ęcia nr 7 i 8; - Kanał Polny Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonany profil podłu żny cieku na długo ści 0+700 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+040 km oraz 0+670. Kanał Polny oraz jego wpływ do rzeki Liwy przedstawiaj ą zdj ęcia nr 9 i 10; - Kanał Palemona Pomiar geodezyjny, na podstawie którego został wykonany profil podłu żny cieku na długo ści 1+800 km. Przekrój poprzeczny wykonany został na 0+250 km oraz 1+880. Kanał Palemona oraz jego wpływ do rzeki Liwy przedstawiaj ą zdj ęcia nr 11 i 12. W ka żdym z tych przypadków nie zauwa żono gwałtownych zmian spadków dna. Podobnie rzecz si ę miała z przekrojami poprzecznymi cieków. Pozwala to stwierdzi ć, że stan techniczny dopływów rzeki Liwy nie budzi zastrze żeń.

3. Ocena wydajno ści systemu przy wyst ąpieniu nawalnych opadów atmosferycznych oraz główne problemy i zagro żenia w odpływie wód

Odprowadzanie wód z terenów Niziny Kwidzy ńskiej odbywa si ę rzek ą Liw ą do Nogatu. Uj ście Liwy znajduje si ę w miejscowo ści Biała Góra. W s ąsiedztwie uj ścia rzeki Liwy znajduje si ę tak że wielofunkcyjny w ęzeł wodny ( rys. 6), na który składaj ą si ę:

- śluza i jaz na poł ączeniu Nogatu i Wisły, - wał ziemny oddzielaj ący Nizin ę Kwidzy ńsk ą od Nogatu długo ści ok. 300 m, - most na rzece Liwie w ci ągu w/w wału,

35 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- nieczynna śluza i jaz na rzece Liwie przed uj ściem do Nogatu.

Szonowo

Nogat

Biała Góra

Struga Postolińska

WISŁA

Liwa

Rys. 6. W ęzeł wodny Biała Góra

Poniewa ż rzeka Nogat jest drog ą wodn ą i ciekiem uregulowanym szeregiem budowli hydrotechnicznych, nakłada si ę na ni ą pewne warunki.

Do, w miar ę dokładnego, obliczenia zasi ęgu cofki potrzebne s ą dokładne dane dotycz ące np. koryta, po przeanalizowaniu dost ępnych materiałów i opracowa ń dokonano pewnych uproszcze ń i uogólnie ń. Opieraj ąc si ę na wyniku tych zabiegów dokonano szacunkowych oblicze ń wpływu zmiany pi ętrzenia w Nogacie na stany wody w Liwie. Obliczenia wykonano wykorzystuj ąc metod ę Bress’a (dla rzek nieregularnych) [5]:

L t

Z

Rys. 7. Wpływ zmiany pi ętrzenia w Nogacie na stan wody w Liwie.

36 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

L = 1/i*{Z+(t-(v 2/g))*[f((t+Z)/t)]} gdzie: i – średni spadek Z – wysoko ść pi ętrzenia t – średnia gł ęboko ść przed spi ętrzeniem v – pr ędko ść w przekroju g – przyspieszenie ziemskie (9,81 m/s 2) f – warto ść funkcji [14 ] (z tablicy str.220)

Do oblicze ń wykorzystano przepływy zestawione w tabeli 3 (rozdz.3) dla przekroju 3 3 3 uj ściowego rz. Liwy, tj. Qmin = 1,01 m /s, Q śr = 4,1 m /s, Q max = 17,66 m /s. Spadek rzeki przyj ęto 0,1 ‰ ( taki jest do km 17+500). Poniewa ż wg ró żnych źródeł średnia gł ęboko ść w rzece waha si ę od 2 do 4 m, a w przekroju uj ściowym od ok. 0,7 m (5,70m npm) do ok. 2,5 m (7,50 m npm), obliczenia przeprowadzono dla kilku wariantów gł ęboko ści średniej (0,7; 1,2; 1,7 m) w zale żno ści od stanu wody na Nogacie. Poni ższa tabela przedstawia najbardziej prawdopodobne wyniki otrzymane na podstawie przeprowadzonych oblicze ń:

Tabela 8. Tabelaryczne zestawienie oblicze ń

L (km) z = 0,5; t = 0,7 z = 0,5; t = 1,2 z = 0,8; t = 1,7 z = 1,0; t = 0,7

L1,01 6,3 8,5 12,5 10,5

L4,10 6 8,4 12,5 10,5

L17,66 4 7 12 9,5

W rzeczywisto ści zasi ęg ten mo że okaza ć si ę mniejszy, poniewa ż w obliczeniach nie uwzgl ędniono działania Strugi Postoli ńskiej zmniejszaj ącej zasi ęg cofki. Obliczenia te, mimo iż szacunkowe, potwierdzaj ą poprawno ść wykonanych wcze śniej bada ń i ekspertyz na temat zasi ęgu cofki. Wynika z nich tak że, że zmiana pi ętrzenia na Nogacie wpływa na stany wody rzeki Liwy do ok. 10 km. Nale ży zaznaczy ć, że obliczenia opierały si ę o pewne zało żenia, m. in. dro żno ść koryta, która z upływem czasu mogła ulec zmianie np. przez zaro śni ęcie ro ślinno ści ą. W takim wypadku nale ży liczy ć si ę z rozbie żno ściami mi ędzy wynikami analiz a stanem aktualnym.

37 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Wpływ stanu wód w Nogacie na poziom wód Liwy był obserwowany przez RZGW w Gda ńsku w czasie nawalnych opadów w lipcu 2009 roku. Wyniki tych obserwacji s ą przedstawione na rysunku 8.

Stany wody na stopniu Biała Góra 220

200

180

Liwa - Mareza 160 Nogat Ujście Liwy Stan Stan wody (cm) 140

120

100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112131415161718192021222324252627282930 31 Rys. 8. Stany wody na stopniu Biała Góra (np. informacji uzyskanych z RZGW w Gda ńsku).

W dniu 19 lipca 2009 roku miał miejsce wysoki opad atmosferyczny. Do tego te ż dnia utrzymywane były wysokie stany wody w Nogacie i uj ściu Liwy. Opady i wysoki poziom wód w Białej Górze wpłyn ął na podwy ższenie poziomu wód w Liwie na wysoko ści Marezy. Obni żenie wód w Nogacie spowodowało - z kilku dniowym opó źnieniem – obni żenie poziomu wód w Liwie na wysoko ści Marezy.

VI. WARIANTOWA ANALIZA MO ŻLIWYCH DO ZASTOSOWANIA METOD I ROZWI ĄZA Ń ZMIERZAJ ĄCYCH DO USPRAWNIENIA ODPŁYWU

1. Identyfikacja wariantów docelowego rozwi ązania problemów w odpływie wód

W wyniku dokonanej analizy i oceny działania obecnego systemu oraz identyfikacji istniej ących problemów z zakresu odpływu wód opadowych zaproponowano nast ępuj ące warianty, prowadz ące do ich rozwi ązania: - Wariant 0 – zachowanie obecnego systemu - Wariant I – budowa stacji pomp zlokalizowanej w miejscu uj ścia Kanały Palemona do Liwy. Pompownia ta poprawiłaby odwodnienie obszarów znajduj ących si ę poni żej

38 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

proponowanej lokalizacji. Dotyczy to przede wszystkim gospodarstw poło żonych w gminie Sadlinki oraz gospodarstw z Obór, Nowego Dworu i Grabówka wchodz ących w skład gminy Kwidzyn. Rozwi ązanie to zostało zaproponowane ze wzgl ędu na zaobserwowane trudno ści w odpływie wód z Kanału Palemona do Liwy spowodowane ró żnicami w poziomie wód w obu ciekach - Wariant II – budowa mniejszej stacji popmp zlokalizowanej przy uj ściu Liwy do Nogatu. Pompownia ta umo żliwiałaby odbiór nadmiaru wody z Liwy w okresach utrudnionego odpływu spowodowanego zbyt wysokim stanem wód w Nogacie. Rozwi ązanie takie poprawiłoby bezpo średnio odwodnienie na obszarze Niziny w granicach od miasta Kwidzyn do uj ścia Liwy do Nogatu. Po średnio wpłyn ęłoby to na usprawnienie odpływu wód z Kanału Palemona do Liwy. - Wariant III – budowa wi ększej stacji pomp dla całej zlewni Liwy w miejscu jej uj ścia do Nogatu. Budowa du żej stacji pomp gwarantowałaby utrzymanie odpowiedniego poziomu wód w Liwie oraz w Kanale Palemona. Pozwoliłoby to usprawnienie odbioru wód dopływaj ących sieci ą melioracji podstawowej (przy utrzymywaniu jej w dobrym stanie). Dzi ęki temu poprawie uległby stosunki wodne na obszarze całej zlewni a potencjalne korzy ści wynikaj ące z tego rozwi ązania dotyczyłyby gospodarstw poło żonych zarówno w gminie Kwidzyn, jak i Sadlinki - Wariant IV – trwałe obni żenie wód w Nogacie o 20 do 40 cm. z uwzgl ędnieniem koniecznych zmian w obowi ązuj ących przepisach prawnych. Rozwi ązanie to zostało zaproponowane w zwi ązku z zaobserwowanym wpływem poziomu wód w Nogacie a poziomem wód w Liwie okre ślonym na podstawie pomiarów dokonanych w lipcu 2009 r. na wodowskazie zlokalizowanym w Marezie ( rys.8 ). Trwałe obni żenie poziomu wód umo żliwi swobodny odbiór wód dopływaj ących do Nogatu Liw ą, a tym samym poprawi uwilgotnienie gleb w całej zlewni.

2. Analiza i ocena wariantowa potencjalnych rozwi ąza ń W celu wyboru optymalnego rozwi ązania i wskazania mo żliwej do zastosowania metody prowadz ącej do usprawnienia odpływu wód z terenu Niziny Kwidzy ńskiej przeprowadzono dla ka żdego z analizowanych wariantów analiz ę ekonomiczn ą, uwzgl ędniaj ącą wszystkich u żytkowników wód. Analiza ta została uzupełniona o ocen ę wykonalno ści proponowanych rozwi ąza ń i rozpoznanie aspektów środowiskowych i społecznych wynikaj ących z ich realizacji.

39 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

3. Analiza efektywno ści ekonomicznej Wariant 0 – utrzymanie obecnego systemu Utrzymanie obecnego systemu zwi ązane jest z wyst ępowaniem cyklicznych strat w produkcji rolnej spowodowanych niewła ściwym odwodnieniem gruntów przeznaczonych pod produkcj ę ro ślinn ą. Utrzymywanie si ę nadmiernego uwilgotnienia gleb wyst ępuje przede wszystkim w latach bardzo i skrajnie wilgotnych, a wi ęc w okresach, kiedy wielko ść opadu przekracza o wi ęcej ni ż o 25% średni opad z wielolecia. Najbardziej odczuwalne straty w produkcji ro ślinnej obserwowane s ą jednak wówczas, kiedy wielko ść opadu wynosi co najmniej 150% średniego opadu z wielolecia, a wi ęc w latach skrajnie wilgotnych. Na podstawie obserwacji z 50 lat mo żna przyj ąć , i ż średnio opada taki wyst ępuje raz na siedem lat. Przykładem takiego okresu mo że by ć lipiec 2009 roku, kiedy suma opadów dla posterunku Korzeniewo wyniosła 177 mm, przy średniej z wielolecia równej 107 mm. Nadmierny opad w powi ązaniu z charakterem wyst ępuj ących na terenie Niziny gleb powoduje długotrwałe zaleganie wód na powierzchni terenu oraz utrzymywanie si ę wody gruntowej w granicach 30–50 cm od powierzchni terenu. Dodatkowo w okresach intensywnych opadów obserwowany jest zwi ększony odpływ z terenu Kwidzyna. Odpływ z miasta ma za ś istotny wpływ na kształtowanie si ę poziomu wód w Liwie poni żej miasta. Powoduje to, i ż w okresach o znacznych opadach dodatkowo nast ępuj ę podniesienie si ę zwierciadła wody w rzece co ogranicza mo żliwo ść odbioru wód dopływaj ących sieci ą melioracji podstawowych. Nale ży jednak zaznaczy ć, i ż ze wzgl ędu na charakter gleb utrudniaj ących odbiór wód z pola oraz nie zawsze prawidłowo prowadzone zabiegi agromelioracyjne potencjalne straty w produkcji rolnej, zarówno wskutek pogorszenia warunków wzrostu i rozwoju ro ślin jak mo żliwo ści zbioru, mog ą wyst ąpi ć nawet przy dobrym stanie urz ądze ń melioracyjnych i niskim poziomie wód gruntowych. Decyduje o tym przede wszystkim rozkład i nat ęż enie opadów. W zwi ązku z tym przy utrzymaniu obecnego systemu nale ży liczy ć si ę ze stratami w produkcji rolnej cyklicznie, miej więcej co 7 lat. Na podstawie informacji o szkodach, jakie wyst ąpiły w produkcji rolnej spowodowanej opadami z lipca 2009 roku, mo żna przyj ąć , i ż straty te si ęgaj ą 5 800 tys. zł, przy średnim naliczonym odszkodowaniu w gminie Kwidzyn wynosz ącym 2083 zł/ha. Przyjmuj ąc prawdopodobie ństwo wyst ąpienia strat w danym roku równe 1/7 (ze wzgl ędu na cz ęstotliwo ść okresów skrajnie wilgotnych) średnie roczne straty w produkcji rolnej przy zachowaniu obecnego wariantu b ędą wynosi ć prawie 830 tys. zł.

40 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Warianty I-IV Przy ocenie pozostałych wariantów wykorzystano analiz ę ekonomiczn ą, polegaj ącą na okre śleniu rocznych kosztów i korzy ści wynikaj ących z realizacji danego wariantu. Do oszacowania kosztów i korzy ści ekonomicznych zastosowano metodologi ę zdyskontowanych przepływów pieni ęż nych (Discounted Cash Flow-DCF). Zgodnie z metodologi ą niepieni ęż ne pozycje rachunkowe, takie jak amortyzacja, nie s ą przedmiotem przedstawionej analizy DCF, bowiem przedstawia ona przepływ środków pieni ęż nych, czyli rzeczywist ą kwot ę pieni ęż ną otrzymywan ą przez Projekt. Analiza uwzgl ędnia przepływy środków pieni ęż nych w roku, w którym zostały dokonane i uj ęte w danym okresie odniesienia, przy czym poniesione nakłady inwestycyjne w pierwszym roku odniesienia zostały uwzgl ędnione w warto ściach niezdyskontowanych. Ponadto uwzgl ędnia ona zmian ę warto ść pieni ądza w czasie przy sumowaniu przepływów finansowych z ró żnych lat. Przyszłe przepływy środków pieni ęż nych zostały zdyskontowane w celu uzyskania ich warto ści bie żą cej za pomoc ą współczynnika dyskontowego. Zgodnie z wytycznymi zamieszonymi w „Metodyce okre ślania ekonomicznej efektywno ści inwestycji wodnych, melioracyjnych i zaopatrzenia wsi w wod ę. Instrukcja bran żowa Ministerstwa Rolnictwa i IMUZ” stop ę dyskontow ą przyj ęto na poziomie 8%. Analiza została wykonana w cenach bie żą cych z 2010 r. Horyzont czasowy czyli okres, na który sporz ądzono prognoz ę przepływów pieni ęż nych generowanych przez poszczególne warianty licz ąc od poniesienia pierwszych wydatków zwi ązanych z jego realizacj ą ustalono na 30 lat – podobnie, jak dla inwestycji dotycz ących sektora gospodarka wodnej i ochrony środowiska finansowanych ze środków unijnych. Z tego wzgl ędu, i ż analiza uwzgl ędnia tylko i wył ącznie faktyczne przepływy pieni ęż ne, nie uwzgl ędniono w niej amortyzacji, która stanowi jedynie koszt ksi ęgowy. W celu dokonania oceny ekonomicznej Projektu posłużono si ę nast ępuj ącymi ekonomicznymi wska źnikami efektywno ści: - ekonomiczn ą warto ści ą bie żą cą netto (ENPV, która powinna by ć >0), - ekonomiczn ą stop ą zwrotu (ERR, która powinna przewy ższa ć przyj ętą stop ę dyskontow ą) Dla oceny efektywno ści ekonomicznej wariantów I-III przyj ęto nast ępuj ące zało żenia: - koszt budowy małej stacji pomp w wariancie I i II wynosi 2 600 tys. zł, natomiast w wariancie III 3 200 tys. zł. Budowa stacji pomp trwa 2 lata, przy czym w pierwszym roku ponoszone jest 75% całkowitych nakładów inwestycyjnych. Dodatkowo w analizie uwzgl ędniono konieczno ść poniesienia w 20 roku nakładów odtworzeniowych w wysoko ści 50% pocz ątkowej warto ści stacji;

41 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- roczne koszty eksploatacyjne w wariancie I i II wynosz ą 140 tys. zł; za ś w III – 220 tys. zł. Informacje o warto ści nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacyjnych pochodziły ZMiUW woj. Pomorskiego oraz z ŻZMiUW w Elbl ągu. Przyj ęto je jako średnie koszty dla istniej ących stacji pomp o wielko ściach zbli żonych do proponowanych; - korzy ści ą z realizacji wariantów s ą zmniejszone straty w produkcji rolnej. Warto ść szkód przyj ęto na podstawie wyceny przeprowadzonej po nawalnych deszczach z lipca 2009 r. Oszacowane wówczas straty wynosiły 5 800 tys. (2 600 na obszarze realizacji wariantu I i 3 600 na obszarze realizacji wariantu II). Roczna warto ść korzy ści równa jest 1/7 tych warto ści. - ze wzgl ędu na to, i ż nie mo żna jednoznacznie stwierdzi ć w jakim stopniu proponowane rozwi ązania wpłyn ą na zmiany w odpływie, a tym samym w jakim stopniu przyczyni ą si ę do ograniczenia strat w produkcji rolnej przy analizie korzy ści z realizacji wariantów przyj ęto ró żne warto ści % ich osi ągni ęcia. Warto ść 100% osi ągni ętych korzy ści oznacza, że w wyniku realizacji wariantu straty w rolnictwie nie b ędą wyst ępowały, natomiast warto ść 30% oznacza, że realizacja proponowanego rozwi ązania przyczyni si ę do ograniczenia strat w rolnictwie tylko o 30% w porównaniu ze stratami obecnie notowanymi. Zało żenia dla wariantów I-III oraz wyniki przeprowadzonych oblicze ń zostały przedstawione w tabeli 9. Z prezentowanych oblicze ń wynika, i ż najbardziej efektywny ekonomicznie jest wariant III. Wariant ten mo że by ć realizowany, je żeli przyczyni si ę on do ograniczenia strat w produkcji rolnej co najmniej w 70%. Za uzasadnione ekonomicznie mo żna uzna ć tak że zrealizowanie tego wariantu w przypadku 60% obni żenia warto ści szkód, pod warunkiem jednak przyj ęcia zało żenia, i ż proces przekształcania u żytków zielonych na grunty orne b ędzie dalej post ępował, co prowadzi do zwi ększenia potencjalnych strat (przy wi ększych w przyszło ści stratach ro śnie równie ż warto ść efektu z tytułu ich ograniczenia).

Tabela 9. Zało żenia dla wariantów I-III oraz wyniki przeprowadzonych oblicze ń Rodzaj wariantu Wariant I Wariant II Wariant III Wartość [tys. zł] Pompownia na Pompownia na Liwie Pompownia na Kanale Palemona obszar I Liwie obszar max Nakłady inwestycyjne 2 600+ 1 300 2 600+ 1 300 3 200+ 1 600 po 20 latach po 20 latach po 20 latach Koszty eksploatacyjne 140 140 220 Suma zdyskontowanych 3 968 3 968 5 336 kosztów R=8%

42 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Korzy ści (unikni ęte 2 600 3 200 5 800 straty) Roczne korzy ści przy prawd. wyst ąpienia 371 457 829 =1/7 Suma zdyskontowanych korzy ści przy ró żnych % ich osi ągni ęcia R=8% 100% 3 519 4 331 7 850 90% 3 167 3 898 7 065 80% 2 815 3 465 6 280 70% 2 463 3 032 5 495 60% 2 111 2 599 4 710 50% 1 760 2 166 3 925 40% 1 408 1 732 3 140 30% 1 056 1 299 2 355 NPV w zale żno ści od % osi ągni ęcia korzy ści 100% -449 363 2 515 90% -801 -70 1 730 80% -1 153 -503 944 70% -1 505 -936 159 60% -1 857 -1 369 -626 50% -2 209 -1 803 -1 411 40% -2 560 -2 236 -2 196 30% -2 912 -2 669 -2 981

Wariant II, mo że by ć zrealizowany tylko wówczas, kiedy przyczyni si ę do całkowitej eliminacji strat w produkcji rolnej. Rozwi ązanie takie nale ży jednak odrzuci ć, ze wzgl ędu na opisywany wcze śniej charakter gleb. Nawet w przypadku prawidłowej eksploatacji urz ądze ń melioracyjnych (pomp, kanałów, rowów) w okresach intensywnych opadów starty i tak pojawi ą si ę. Z górn ą granic ę stopnia ograniczenia strat mo żna przyj ąć 50%. Przy tak okre ślonym poziomie procentu osi ągni ęcia korzy ści nale ży stwierdzi ć, i ż warianty I-III nie s ą efektywne ekonomicznie, przy czym najmniejsza ujemna warto ść NPV wyst ępuje w przypadku wariantu III, za ś najwi ększ ą ujemn ą warto ści ą odznacza si ę wariant I. warto równie ż zauwa żyć, i ż wraz ze spadkiem zakładanego procentu osi ągni ęcia korzy ści ró żnice pomi ędzy wariantami staj ą si ę coraz mniejsze. Wariant IV polega na trwałym obniżeniu poziomu wód w Nogacie. Nale ży na wst ępnie zaznaczy ć, i ż wybór tego wariantu zwi ązany jest z konieczno ści ą zmiany obowi ązuj ących przepisów prawnych. Zgodnie Rozporz ądzeniem rady Ministrów w sprawie klasyfikacji śródl ądowych dróg wodnych (Dz. U. 2002 nr 77, poz. 695) rzeka Nogat na całej swej

43 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego długo ści od rzeki Wisły do uj ścia do Zalewu Wi ślanego została zaliczona do II klasy dróg wodnych. Dla tej klasy dróg wodnych nale ży zachowa ć nast ępuj ące parametry eksploatacyjne szlaku żeglownego w rzece: - szeroko ść szlaku żeglownego – 30 m; - gł ęboko ść tranzytowa – 1,8 m; - promie ń łuku osi szlaku żeglownego – 300 m. Obni żenie gł ęboko ści tranzytowej spowodowałoby konieczno ść zmiany klasy na klas ę Ib (w przypadku obni żenia poziomu wód o 20 cm), lub na klas ę Ia (w przypadku wi ększego obni żenia). Oprócz konieczno ści zmiany przepisów prawnych realizacja wariantu IV niosłaby za sob ą konieczno ść zmiany w projekcie „P ętli Żuławskiej”. „P ętla żuławska – rozwój turystyki wodnej” to projekt ponadregionalny zakładaj ący kompleksowy rozwój turystyki wodnej w obszarze Delty Wisły i Zalewu Wi ślanego. Obszar obj ęty projektem to teren Żuław i Zalewu Wi ślanego wraz z Mierzej ą Wi ślan ą. Bierze w nim udział 18 partnerów z dwóch województw: pomorskiego i warmi ńsko – mazurskiego. Projekt obejmuje obszar 15 gmin o powierzchni 214,2 tys. km 2, zamieszkiwany przez 788, 7 tys. osób. Pętla Żuławska jest programem obejmuj ącym budow ę sieci przystani i portów jachtowych. Inwestycje te maj ą znacz ąco zwi ększy ć liczb ę nowych miejsc pracy i umo żliwi ć rozwój szeroko poj ętej turystyki wodnej na obszarze od Wisły Martwej, poprzez Przekop Wisły i rzeki żuławskie - Szkarpaw ę, Wisł ę Królewieck ą i Nogat, po Zalew Wi ślany. Z przystani i portów jachtowych b ędą mogli korzysta ć zarówno żeglarze, jak i motorowodniacy czy kajakarze. W ramach realizacji projektu pomi ędzy Wisł ą a Nogatem powstan ą przystanie, które pozwol ą na bezpieczne cumowanie jachtom przed ich śluzowaniem. Obecnie nie ma takiej mo żliwo ści. Z uwagi na zmiany cen materiałów i usług budowlanych w ostatnich latach, przewidywana pocz ątkowo kwota 85 mln zł przeznaczona na realizacj ę projektu została zweryfikowana na na 105 mln zł. Z funduszy unijnych mo żna uzyska ć dofinansowanie wysoko ści 60 proc. tej sumy. Aby gminy żuławskie, niezbyt zasobne, mogły podoła ć wydatkom, urz ąd marszałkowski udzieli im dotacji stanowi ących dodatkowo 10 proc. kosztów. Gminy przygotowały ju ż aplikacje do wniosków o dofinansowanie unijne. Gotowe s ą tak że dokumentacje i pozwolenia na budow ę obiektów P ętli Żuławskiej. W 2010 roku zaczn ą si ę przetargi na wykonawców robót budowlanych, a w roku 2011 powinny zacz ąć si ę prace. Inwestycje winny by ć sfinalizowane do 2013 roku.

44 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

W wyniku realizacji projektu, osi ągni ęte zostan ą nast ępuj ące efekty: - wzrost ruchu turystycznego o 180 tys. turystów rocznie (w tym turystów zagranicznych), na obszarze Delty Wisły i Zalewu Wi ślanego, - powstanie nowoczesnej infrastruktury żeglarskiej umo żliwiaj ącej cumowanie około 400 jednostek pływaj ących składaj ącej si ę z: a) 5 portów Żeglarskich, b) 10 przystani jachtowych, c) 10 pomostów cumowniczych, d) 4 przystani Żeglugi pasa żerskiej, - zwi ększenie liczby osób zatrudnionych w turystyce (usługi portowe, gastronomia, hotelarstwo, usługi turystyczne, informacja), - stworzenie warunków do rozwoju gospodarki turystycznej w województwie pomorskim i warmi ńsko-mazurskim, - zwi ększenie atrakcyjno ści inwestycyjnej obszaru realizacji projektu, - zwi ększenie dochodów ludno ści województw pomorskiego i warmi ńsko-mazurskiego, - poprawa bezpiecze ństwa na szlakach wodnych w obszarze delty Wisły i Zalewu Wi ślanego, - uporz ądkowanie gospodarki odpadami od użytkowników turystyki wodnej. Realizacja wariantu IV spowodowałby konieczno ść zmiany zało żeń przyj ętych przy opracowaniu tego programu. Zamiast działa ń prowadz ących do rozwoju turystyki wodnej wprowadzono by działanie skierowane na jej ograniczenie. Ponadto obni żenie poziomu wód niosłoby za sob ą ograniczenie w dotychczasowym u żytkowaniu rzeki. Ograniczenie strat w produkcji rolnej nast ąpiłoby wi ęc kosztem innych u żytkowników wód. W wyniku przeprowadzonych bada ń wyró żniono nast ępuj ących u żytkowników wód Nogatu: - indywidualni tury ści żeglarze – średnio wodami Nogatu przepływa 170 statków turystycznych (dane RZGW za lata 2006-2009) – obni żenie poziomu wód spowoduje zmniejszenie atrakcyjno ści turystycznej rzeki. W obliczeniach przyj ęto spadek liczby żeglarzy o 10%. Zgodnie z badaniami prowadzonymi w IMUZ w Elbl ągu dotycz ącymi Kanału Elbl ąskiego warto ść Kanału okre ślona na podstawie metody kosztów podró ży wynosi 26,60 zł/osob ę (poziom cen z 2003 r). Warto ść t ą po zaktualizowaniu do poziomu cen bie żą cych przyj ęto do wyceny strat z tytułu ograniczenia atrakcyjności turystycznej Nogatu z punktu widzenia indywidualnych żeglarzy; - jak wspomniano wcze śniej Nogat stanowi istotny element projektowanej P ętli Żuławskiej. W wyniku jej realizacji ruch turystyczny wzro śnie na całych Żuławach o 180 tys. osób. W

45 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

obliczeniach przyj ęto, w wyniku obni żenia poziomu wód nast ąpi spadek liczby odwiedzaj ących Żuławy o 10% w porównaniu z zakładan ą ilo ści ą. Obni żenie atrakcyjno ści turystycznej niesie ze sob ą straty, których warto ść okre ślono analogicznie, jak w przypadku obecnie korzystaj ących indywidualnych turystów żeglarzy; - wody Nogatu wykorzystywane s ą przez Żeglug ę Bydgosk ą do przewozu piasku wydobywanego z Wisły do Malborka. Na podstawie informacji przekazanych przez armatora ustalono, że Żegluga Bydgoska na relacji Biała Góra -Malbork prowadzi przewozy kruszywa zestawami pchanymi w układzie pchacz + barka pchana typu BP-500 +barka pchana typu Bp-400.W ka żdym dniu wykonywany jest jeden rejs okręż ny. No śno ść barek w zestawie przy zanurzeniu 155cm wynosi 650ton.W przypadku obni żenia stanu wody o no śno ść b ędzie wnosiła zaledwie 462 tony. Zakładaj ąc średni ą długo ść sezonu nawigacyjnego w roku na okres 240 dni daje to zmniejszenie przewozów o 45 tys. t/rok. Do wyceny strat z tytułu zmniejszenia ilo ści przewo żonego kruszywa przyj ęto, jednostkow ą warto ść równ ą 23 zł/t. - z wód Nogatu korzystaj ą tak że w ędkarze. Rzeka jest zarz ądzana przez obwód rybacki nr 524 – PZW w Elbl ągu. Zgodnie z informacjami przekazanymi przez zarz ądzaj ącymi w ostatnich latach liczba w ędkarzy łowi ących na Nogacie obni żyła si ę z 2650 w 2002 r. do 1600 w 2006. obni żenie poziomu wód mo że spowodowa ć dalsz ą redukcj ę liczby korzystaj ących. W analizie przyj ęto 10% spadek liczby łowi ących. Ponadto na podstawie wspomnianych bada ń dotycz ących warto ści Kanału Elbl ąskiego przyj ęto jednostkow ą warto ść strat z tytułu ograniczenia atrakcyjno ści rzeki dla w ędkarzy wynosz ącą 373,73 zł/rok/1 w ędkarza; - kolejnym u żytkownikiem wód Nogatu jest RZGW w Gda ńsku b ędący wła ścicielem elektrowni wodnej w Szczonowie. W opracowaniu przyjęto, i ż ilo ść produkowanej energii zmniejszy si ę o 10% z powodu obni żenia poziomu Nogatu. Na podstawie produkcji z roku 2009 a tak że w oparciu o moc zainstalowan ą i średni wska źnik wykorzystania mocy ustalono, i ż przychody wła ściciela z tego tytułu zmniejsz ą si ę o ok. 65 tys/rok, - zmniejszenie atrakcyjno ści turystyczne oraz zmniejszenie ilo ści przewo żonych rzek ą towarów spowoduje tak że obni żenie opłat za korzystanie z dróg i urz ądze ń wodnych. Zgodnie z obowi ązuj ącym Obwieszczeniem Ministra Środowiska w sprawie wysoko ści stawek nale żno ści za korzystanie ze śródl ądowych dróg wodnych oraz śluz i pochylni na rok 2010 (M.P. 2009 nr 74, poz. 929) stawka nale żno ści za przewóz towarów za jeden tonokilometr na rzece Nogat wynosi 0,58 gr, natomiast stawka nale żno ści za korzystanie ze śluz przez łodzie sportowo-turystyczne lub inne małe obiekty pływaj ące do 15 t

46 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

no śno ści w godz. 7-16 wynosi 6,14 zł za jedno śluzowanie. Przy obliczaniu start z tytułu obni żenia opłat za korzystanie z dróg wodnych przyj ęto takie same zało żenia jak w przypadku szacowania strat z tytułu obni żenia atrakcyjno ści turystycznej i ponoszonych przez Żeglug ę Bydgosk ą. Zestawienie przyj ętych zało żeń i otrzymanych wyników efektywno ści ekonomicznej wariantu polegaj ącego na trwałym obni żeniu poziomu wód w Nogacie zostały przedstawione w tabeli 10. Prezentowane wyniki świadcz ą o tym, i ż wariant ten odznacza si ę najmniejsz ą efektywno ści ą ekonomiczn ą. Spowodowane jest to znacznie wi ększymi stratami spowodowanymi trwałym obni żeniem poziomu wód w porównaniu z korzy ściami w postaci ograniczenia strat w produkcji rolnej. Realizacji tego wariantu, z punktu widzenia społecznego, oznacza przerzucenie strat z jednej grupy społecznej na inne. W zwi ązku z przedstawion ą analiz ą ekonomiczn ą, jak i równie ż zamieszon ą poni żej ocen ą wykonalno ści wariant ten nale ży stanowczo odrzuci ć. Tabele zawieraj ące zało żenia przyj ęte do analizy poszczególnych wariantów, jak i otrzymane warto ści wska źników efektywno ści zostały zamieszczone w zał ączniku.

4. Ocena wykonalno ści Ze wzgl ędu na charakter proponowanych rozwi ąza ń warianty I-III nale ży traktowa ć jako jednakowo mo żliwe do wykonania. W przypadku ich realizacji konieczne jest opracowanie szczegółowej dokumentacji projektowej dotycz ącej lokalizacji oraz wielko ści projektowanych urz ądze ń. Wariant IV nale ży traktować jako wariant bezinwestycyjny. Wymaga on jednak znacznych zmian zarówno w zakresie obowi ązuj ących przepisów prawnych (konieczno ść zmiany Rozporz ądzenia Rady Ministrów w sprawie klasyfikacji śródl ądowych dróg wodnych), jak i strategii rozwoju tego obszaru (konieczno ść zmian w programie P ętla Żuławska – rozwój turystki wodnej). Z tego te ż wzgl ędu wariant IV, z punktu widzenia oceny wykonalno ści, nale ży traktowa ć jako mało mo żliwy (lub nie mo żliwy) do realizacji. Ocen ę wykonalno ści w skali 1-5 proponowanych rozwi ąza ń przedstawiono w tabeli 11. Tabela 10 . Zało żenia dla wariantu IV oraz wyniki przeprowadzonych oblicze ń Wariant polegaj ący na trwałym obni żeniu poziomu wód w Nogacie Nakłady inwestycyjne [tys. zł] 0 Koszty eksploatacyjne [tys. zł] 0 Roczne straty z tytułu [tys. zł] - zmniejszenia zakładanej atrakcyjno ści turystycznej 565 - zmniejszenia obecnej atrakcyjno ści turystycznej 2 - zmniejszenia dochodów Żeglugi Bydgoskiej 1 038

47 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

- spadku atrakcyjno ści dla w ędkarzy 60 - zmniejszenia opłat dla RZGW 91 - spadku produkcji el. wodnej 64 Suma zdyskontowanych kosztów i strat R=8% 20 552 Suma zdyskontowanych korzy ści przy ró żnych % ich osi ągni ęcia R=8% 100% 9 328 90% 8 395 80% 7 462 70% 6 530 60% 5 597 50% 4 664 40% 3 731 30% 2 798 NPV w zale żno ści od % osi ągni ęcia korzy ści 100% -11 225 90% -12 157 80% -13 090 70% -14 023 60% -14 956 50% -15 889 40% -16 821 30% -17 754

Tabela 11 . Ocena wykonalno ści proponowanych rozwi ąza ń Proponowany wariant Ocena wykonalno ści Wariant I 5 Wariant II 5 Wariant III 5 Wariant IV 1 (2)

5. Aspekty środowiskowe i społeczne Proponowane rozwi ązania nie powoduj ą ujemnego oddziaływania na środowisko. warianty I-III zapewniaj ą usprawnienie odbioru wody w okresach zwi ększonych opadów. Nie maj ą wi ęc one wpływu na obni żenie poziomu wód w Liwie w pozostałych okresach. Proponowane lokalizacje pompowni nie maj ą te ż wi ększego wpływu na środowisko naturalne i okolicznych mieszka ńców. W przypadku bowiem wariantu I pompownia zlokalizowana b ędzie w bliskim sąsiedztwie miasta Kwidzyna, natomiast w przypadku wariantu II i III nowopowstała pompownia tworzyłaby kompleks z ju ż istniej ącymi urz ądzeniami wchodz ącymi w skład węzła wodnego w Białej Górze. Realizacja tak że proponowanego wariantu IV nie spowoduje negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne. Obni żenie poziomu wód o 20-40 cm nie spowoduje bowiem zmniejszenia poziomu do poziomu poni żej wyznaczaj ącego przepływ nienaruszalny.

48 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

Realizacja tego wariantu mo że jednak spowodowa ć protesty społeczne ze strony obecnych użytkowników wód Nogatu, których straty, jak przedstawiono to w analizie ekonomicznej, przewy ższaj ą korzy ści wynikaj ące z ograniczenia szkód w produkcji rolnej. Bior ąc pod uwag ę, że praktycznie redukcja strat w wariancie III na poziomie 70% w latach skrajnie mokrych jest niemo żliwa równie ż ten wariant nale ży uzna ć za nieuzasadniony. Do świadczenia z polderów żuławskich oraz wykonane obliczenia i analizy wskazuj ą, że praktycznie nale ży si ę skupi ć na doskonaleniu obecnego wariantu, tj. wariantu 0.

VII. KIERUNKI DOSKONALENIA GOSPODARKI WODNEJ W ZLEWNI RZEKI LIWY POD K ĄTEM OGRANICZENIA STRAT ROLNICZYCH NA NIZINIE KWIDZY ŃSKIEJ

W realizacji doskonalenia gospodarki wodnej w zlewni rzeki Liwy i ograniczeniu strat w produkcji ro ślinnej w okresach intensywnych opadów musz ą uczestniczy ć wszystkie strony maj ące wpływ bezpo średni lub po średni na ten problem czy jego skal ę. Sa to: − Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Gda ńsku, − Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych województwa pomorskiego w Gda ńsku, − Samorz ądy Kwidzyna, powiatu kwidzy ńskiego oraz gmin Kwidzyn i Sadlinki, − rolnicy z Niziny Kwidzy ńskiej. W procesie doskonalenia gospodarki wodnej w zlewni Liwy i ograniczeniu strat rolniczych w mokrych okresach na Nizinie Kwidzy ńskiej mog ą by ć u żyte nast ępuj ące instrumenty: Sterowanie poziomem wody w jeziorze Dzierzgo ń. Proponuje si ę utrzymywanie nast ępuj ących poziomów wody: - w okresie od 1 listopada do 28 lutego poziom od 80,50 lub 80,80m np. Kr - w okresie od 1 marca do 31 maja poziom 81,40m np. Kr - w okresie od 1 czerwca do 31 sierpnia poziom od 81,40 do 80,50m np. Kr (w roku suchym) lub do 80,80m np. Kr (w roku mokrym) - w okresie od 1 wrze śnia do 30 poziom 80,50m np. Kr (w roku suchym) lub pa ździernika 80,80m np. Kr (w roku mokrym)

Sterowanie poziomem wody na Nogacie w w ęź le Biała Góra. Pozwolenia wodno-prawne dotycz ące szczególnego korzystania z wody rzeki Nogat na stopniach hydrotechnicznych zobowi ązuj ą do: • utrzymywania obiektów we wła ściwym stanie technicznym,

49 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

• oznaczenia poziomów pi ętrzenia wody na stopniach oraz wła ściwego utrzymywania tych znaków, • zapewnienia przepływu wody przez przepławki, • utrzymywanie nast ępuj ących poziomów wody (stanowisko górne): Biała Góra: WW Ż – 10,52 m n.p.m., NW Ż – 6,42 m n.p.m.; Szonowo: WW Ż – 6,62 m n.p.m., NW Ż – 6,12 m n.p.m., • obni żenia na wniosek Wojewódzkiego Komitetu Przeciwpowodziowego – Rejonowej Sekcji Technicznej w Kwidzynie, poziomu wody na stopniu Szonowo do rz ędnej 6,20 m n.p.m. (odczyt na łacie w Białej Górze 150 cm). Redukowanie ogranicze ń w przepływie rzek Liwy na obszarach Niziny Kwidzy ńskiej • Zadanie inwestycyjne-nadanie wła ściwego spadku dnu koryta rzeki Liwy od Kwidzyna do uj ścia; • Zadanie eksploatacyjne- regularne odmulanie i usuwanie ro ślinno ści z koryta rzeki Liwy. Retencja na terenach zurbanizowanych – miasto i zakłady przemysłowe. • Budowa zbiorników retencyjnych ścieków deszczowych na wylotach nr: 14,19,20,3,11,8,1; • Do połowy 2011 roku wymagana koncepcja budowy zbiorników retencyjnych z rozwa żeniem mo żliwo ści zmniejszenia ilo ści wód odprowadzanych do rzeki Liwy oraz harmonogram realizacji inwestycji. Odtwarzanie i konserwacja kanałów i rowów podstawowych. • Odmulanie sieci podstawowej w cyklu około 3-letnim; • Co najmniej jednokrotne wykaszanie ro ślinno ści w ci ągu roku; • Prowadzenie nast ępuj ących obserwacji: 1. Kanał Palemona – całoroczne pomiary stanów wody w przekrojach: o przekrój mostowy Bronisławowo-Nebrowo Małe o przekrój mostowy Białki-Grabowo o uj ście Kanału do rzeki Liwy 2. Kanał Polny – całoroczny pomiar stanów wody o przekrój około 1 200 m od uj ścia Kanału do rzeki Liwy, na wysoko ści działki nr 27 obr ęb Podzamcze 3. Kanał Cegłowy – całoroczny pomiar stanów wody o przekrój około 5 000 m od uj ścia Kanału do rzeki Liwy, na wysoko ści działki nr 210 obr ęb Gniewskie Pole

50 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

4. Kanał Reja – całoroczny pomiar stanów wody o uj ście Kanału do rzeki Liwy.

Konserwacja i utrzymanie urz ądze ń melioracyjnych szczegółowych. • Odmulanie sieci szczegółowej w cyklu około 3-letnim; • Co najmniej jednokrotne wykaszanie ro ślinno ści w ci ągu roku.

Profilowanie pól. Użytki rolne na Nizinie Kwidzy ńskiej s ą poci ęte dosy ć g ęst ą sieci ą rowów. Nieprawidłowa orka oraz nierozgarnianie namułów po odmulaniu rowów powoduje, że przy rowach formuj ą si ę tzw. „wargi”, a w środku pól tworz ą zagł ębienia uniemo żliwiające spływ powierzchniowy. Przywrócenie tego spływu, a tym samym ograniczenie skutków ryzyka powodzi glebowej, mo żna osi ągn ąć przez odpowiednie wyprofilowanie powierzchni pola ( rys. 9). Efektywno ść ekonomiczna takich zabiegów agromelioracyjnych potwierdzaj ą eksperymenty polowe wykonywane przez Żuławski O środek Badawczy ITP.

i i ~ 0,5 m

Rys. 9. Przekrój poprzeczny przez pole do świadczalne przed ( – – –) i po ( ) wykonaniu niwelacji (źródło: opracowanie własne)

Zmiany u żytkowania ziemi – wzrost udziału TUZ i obszarów objętych programami rolno-środowiskowymi.

W celu unikni ęcia strat w latach mokrych na gruntach ornych mo żna znacznie zwi ększy ć udział u żytków zielonych i programów rolno-środowiskowych. Wybrane pakiety i warianty programów rolno-środowiskowych zawarto w tabeli 12.

Tabela 12 . Wysoko ść płatno ści w wybranych wariantach pakietów rolno środowiskowych

Lp Pakiety Lp. Warianty rolno środowiskowe Wysoko ść płatno ści w zł Rolnictwo Wariant 1.1. Zrównowa żony 1 1 360 zł/ha zrównowa żone system gospodarowania Rolnictwo Wariant 2.1. Uprawy rolnicze (z 2 2 790 zł/ha ekologiczne certyfikatem zgodno ści)

51 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

840 zł/ha w pierwszym i drugim roku realizacji zobowi ązania Wariant 2.2. Uprawy rolnicze 3 rolno środowiskowego (w okresie przestawiania) 790 zł/ha w kolejnych latach realizacji zobowi ązania rolno środowiskowego Wariant 2.3. Trwałe u żytki zielone 4 260 zł/ha (z certyfikatem zgodno ści) 330 zł/ha w pierwszym i drugim roku realizacji zobowi ązania Wariant 2.4. Trwałe u żytki zielone 5 rolno środowiskowego (w okresie przestawiania) 260 zł/ha w kolejnych latach realizacji zobowi ązania rolno środowiskowego Ekstensywne Wariant 3.1. Ekstensywna 3 trwałe u żytki 14 gospodarka na ł ąkach i 500 zł/ha zielone pastwiskach Wariant 4.1. Ochrona siedlisk 1 200 zł/ha Ochrona lęgowych ptaków zagro żonych Wariant 4.3. Szuwary 800 zł/ha gatunków wielkoturzycowe 4 ptaków i siedlisk 15 Wariant 4.6. Półnaturalne łaki 800 zł/ha przyrodniczych wilgotne poza obszarami Wariant 4.7. Półnaturalne łaki 800 zł/ha Natura 2000 świe że Wariant 4.10. U żytki przyrodnicze 550 zł/ha Zachowanie Wariant 7.1. Zachowanie 7 zagro żonych 30 1 140 zł/szt. lokalnych ras bydła zasobów

Ubezpieczenia (Umowna Jednostka Standardowa). Istota rozwa żanego rozwi ązania polega na ubezpieczeniu od konkretnego niekorzystnego zdarzenia, którego zaistnienie jest ustalane na podstawie obiektywnych danych. Takim zdarzeniem mog ą by ć np. wi ększe ni ż przeci ętne opady w okresie jesiennym. Ubezpieczenie takie mo że by ć sprzedawane w dowolnie podzielnych jednostkach z zastosowaniem standardowego wzorca umowy ( świadectwa) dla ka żdej wykupionej jednostki, któr ą mo żna okre śli ć jako Umown ą Jednostk ę Standardow ą (UJS). Wysoko ść składki dla danej UJS jest identyczna dla ka żdego klienta, który wykupi tego rodzaju polis ę przygotowan ą dla danego regionu. W przypadku wyst ąpienia zdarzenia obj ętego ubezpieczeniem, ka żdy klient otrzyma odszkodowanie w tej samej wysoko ści za ka żdą posiadan ą UJS. Klienci mog ą wykupi ć dowoln ą liczb ę jednostek ubezpieczenia, stosownie do swych mo żliwo ści i potrzeb. Podstawow ą cech ą umów indeksowych jest brak ścisłej korelacji mi ędzy poziomem indywidualnych strat a realizacj ą ryzyka, które jest przedmiotem umowy. Mo że wi ęc zaistnie ć sytuacja, że mimo wyst ąpienia okre ślonych w umowie opadów, gospodarstwo nie poniesie strat lub mog ą one by ć zró żnicowane a odszkodowanie za ka żdą UJS jest takie samo. Z drugiej strony – metoda ta eliminuje ryzyko hazardu moralnego i nie eliminuje bod źców do racjonalnego zagospodarowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

52 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

W warunkach Niziny Kwidzy ńskiej UJS mo że dotyczy ć zdarze ń definiowanych jako okresy wilgotne i skrajnie wilgotne w ró żnych porach roku, okresu wegetacyjnego czy prac polowych.

PODSUMOWANIE Analiza strat i korzy ści wykonana dla ró żnych wariantów poprawy odprowadzania wód z Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy wskazuje, że nie ma ekonomicznego uzasadnienia dla chocia żby cz ęś ciowego mechanicznego wspomagania odpływu wody pompowaniami. Wariant III, polegaj ący na budowie du żej pompowni dla całej zlewni Liwy, mimo i ż najbardziej efektywny spo śród analizowanych, równie ż nie gwarantuje uzyskania wi ększych korzy ści w porównaniu z poniesionymi kosztami. Praktyczna redukcja strat na poziomie 70% - ze wzgl ędu na charakter gleb – w latach skrajnie mokrych jest niemo żliwa. Gdyby nawet zało żyć efekty hydrotechniczne trwałego obni żenia poziomu wód w Nogacie, to równie ż to rozwi ązanie nie znajduje aktualnie uzasadnienia ekonomicznego. Wynika z tego wniosek dodatkowy, że obecnie, oprócz rolnictwa, wa żnym uczestnikiem gospodarki wodnej staj ą si ę inne sektory gospodarki jak: transport, usługi, turystyka i rekreacja. Gospodarka wodna na Nizinie Kwidzy ńskiej musi mie ć charakter zintegrowany uwzgl ędniaj ąc instrumenty, którymi dysponuj ą RZGW, ZMiUW, samorz ądy lokalne oraz rolnicy. Wykonane obliczenia i analizy wskazuj ą, że najlepszym rozwi ązaniem jest doskonalenie aktualnie realizowanego wariantu, tj. wariantu 0. W ramach doskonalenia obecnie prowadzonej gospodarki wodnej w zlewni Liwy sugeruje si ę u życie nast ępuj ących instrumentów: - wykorzystanie jeziora Dzierzgo ń jako naturalnego zbiornika retencyjnego, gromadz ącego nadmiar wody w okresach mokrych, - sterowanie poziomem wody na Nogacie w w ęź le Biała Góra, polegaj ące na okresowym obni żeniu poziomu wody na stopniu Szonowo do rz ędnej 6,20 m npm w przypadkach zagro żenia powodziowego. Organem wnioskuj ącym powinno by ć Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego Starostwa Powiatowego w Kwidzynie, - budowa zbiorników retencyjnych dla wód opadowych z terenu miasta Kwidzyn, - utrzymanie w dobrym stanie istniej ącej sieci melioracji podstawowych i szczegółowych.

53 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

LITERATURA I WYKORZYSTANE MATERIAŁY 1. Byczkowski 1996.: Regulacja rzek. 2. Ostroł ęcki J. Wst ęp do melioracji rolnych. PWRiL. 3. Ozga-Zieli ńska M. i in., 1999. IMGW. 4. Stachy i in., 1985. Zasady obliczania maksymalnych rocznych przepływów o okre ślonym prawdopodobie ństwie pojawienia si ę dla rzek polskich. 5. Tablice in żynierskie. Tom V-Budownictwo wodne. PWN. Pozna ń 1958. 6. Żuławy delty Wisły. Projekt generalny gospodarki wodnej i melioracji. Opis techniczny – tom I i II. BPWM, Gda ńsk 1985 r.

54