INSTYTUT TECHNOLOGICZNO -PRZYRODNICZY W FALENTACH Żuławski O środek Badawczy ul. Giermków 5; 82-300 Elbl ąg; e-mail: [email protected] Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Praca wykonana na zlecenie Zarz ądu Melioracji i Urz ądze ń Wodnych Województwa Pomorskiego Umowa nr MW.M1/5/2010 Zespół autorów : doc. dr hab. in ż. Tadeusz Lizi ński mgr in ż. Mieczysław Augustyniak mgr in ż. Michał Borko mgr in ż. Marcin Bukowski Elbl ąg 2010 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego WST ĘP Celem głównym opracowania jest analiza mo żliwych wariantów usprawnienia odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy w kontek ście ograniczenia strat w produkcji rolnej w latach mokrych. Układ opracowania wynika ze szczegółowego zakresu prac zał ączonego do umowy i cz ęś ciowo dostosowanego do przyj ętego celu. W ramach pracy wykorzystano wi ększo ść dotychczasowych opracowa ń krytycznie je analizuj ąc i weryfikuj ąc. Przeprowadzono dodatkowo wiele pomiarów geodezyjnych i bada ń glebowych oraz obserwacji bezpo średnio dokumentowanych fotografiami. Praca zawiera równie ż szereg analiz ekonomicznych. Oparli śmy si ę bowiem na zało żeniu, że o wdro żeniu nawet nie do ko ńca zweryfikowanych rozwi ąza ń hydrotechnicznych i organizacyjnych powinna decydowa ć ich efektywno ść ekonomiczna. I. STAN FORMALNOPRAWNY W ZAKRESIE ODPŁYWU WÓD I OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ 1. Krajowe regulacje prawne Podstawowym dokumentem legislacyjnym dotycz ącym gospodarki wodnej jest Ustawa z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. 2001 nr 115 poz. 1229). Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasad ą zrównowa żonego rozwoju, a w szczególno ści kształtowanie i ochron ę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarz ądzanie zasobami wodnymi. W my śl art. 1. Ustawy „gospodarowanie wodami uwzgl ędnia zasad ę wspólnych interesów i jest realizowane przez współprac ę administracji publicznej, u żytkowników wód i przedstawicieli lokalnych społeczno ści tak, aby uzyska ć maksymalne korzy ści społeczne”. W dziale IV dotycz ącym Budownictwa wodnego znajduj ą si ę przepisy prawne odnosz ące si ę do melioracji wodnych. Zgodnie z ustawowym zapisem urządzenia melioracji wodnych dziel ą si ę na podstawowe i szczegółowe, w zale żno ści od ich funkcji i parametrów. Do urz ądze ń melioracji wodnych podstawowych zalicza si ę: - budowle pi ętrz ące, budowle upustowe oraz obiekty słu żą ce do ujmowania wód, - stopnie wodne, zbiorniki wodne, - kanały wraz z budowlami zwi ązanymi z nimi funkcjonalnie, - ruroci ągi o średnicy co najmniej 0,6 m, - budowle regulacyjne oraz przeciwpowodziowe, - stacje pomp, z wyj ątkiem stacji wykorzystywanych do nawodnie ń ci śnieniowych, 1 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego o ile słu żą one polepszeniu zdolno ści produkcyjnej gleby, ułatwieniu jej uprawy oraz ochronie użytków rolnych przed powodziami. Do urz ądze ń melioracji wodnych szczegółowych zalicza si ę natomiast: - rowy wraz z budowlami zwi ązanymi z nimi funkcjonalnie, - drenowania, - ruroci ągi o średnicy poni żej 0,6 m, - stacje pomp do nawodnie ń ci śnieniowych, - ziemne stawy rybne, - groble na obszarach nawadnianych, - systemy nawodnie ń grawitacyjnych i ci śnieniowych. Urz ądzenia melioracji wodnych podstawowych stanowi ą własno ść Skarbu Pa ństwa i s ą wykonywane na jego koszt. Natomiast obowi ązek wykonywanie urz ądze ń melioracji wodnych szczegółowych spoczywa na wła ścicielach gruntów. Inwestycje mog ą by ć jednak tak że wykonane na koszt pa ństwa, za zwrotem cz ęś ci poniesionych kosztów w postaci tzw. opłaty inwestycyjnej. Za utrzymanie melioracji podstawowych odpowiedzialny jest marszałek województwa, który realizuje to zadanie jako zadanie z zakresu administracji rz ądowej. Utrzymaniem melioracji szczegółowych zajmuj ą si ę natomiast u żytkownicy zmeliorowanych gruntów, którzy mog ą zrzesza ć si ę w spółki wodne. S ą to organizacje społeczne o charakterze niezarobkowym, obejmuj ące swym działaniem teren okre ślonej gminy lub te ż teren jednego lub kilku obiektów melioracyjnych. W dziale V Ustawy znajduj ą si ę natomiast przepisy reguluj ące zagadnienie ochrony przed powodzi ą oraz susz ą. Ochron ę t ą realizuje si ę w szczególno ści poprzez: - zachowanie i tworzenie wszelkich systemów retencji wód, budow ę i rozbudow ę zbiorników retencyjnych, suchych zbiorników przeciwpowodziowych oraz polderów przeciwpowodziowych; - racjonalne retencjonowanie wód oraz u żytkowanie budowli przeciwpowodziowych, a tak że sterowanie przepływami wód; - funkcjonowanie systemu ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodz ącymi w atmosferze oraz hydrosferze; - kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych lub terenów zalewowych, budowanie oraz utrzymywanie wałów przeciwpowodziowych, a tak że kanałów ulgi. Ochrona przed powodzi ą oraz susz ą jest zadaniem organów administracji rz ądowej i samorz ądowej. Dla potrzeb planowania ochrony przed powodzią dyrektor regionalnego 2 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego zarz ądu gospodarki wodnej sporz ądza studium ochrony przeciwpowodziowej, ustalaj ące granice zasi ęgu wód powodziowych o okre ślonym prawdopodobie ństwie wyst ępowania oraz kierunki ochrony przed powodzi ą, w którym dokonuje podziału obszarów na: - obszary wymagaj ące ochrony przed zalaniem z uwagi na ich zagospodarowanie, warto ść gospodarcz ą lub kulturow ą; - obszary słu żące przepuszczeniu wód powodziowych, zwane obszarami bezpo średniego zagro żenia powodzi ą; - obszary potencjalnego zagro żenia powodzi ą. Obok dokumentów prawnych zagadnienia dotycz ące gospodarowania wod ą poruszane są tak że w licznych dokumentach o charakterze programowym. Przykładem takiego dokumentu jest Strategia gospodarki wodnej przyj ęta przez Rad ę Ministrów we wrze śniu 2005 r. Strategia ta okre śla podstawowe kierunki i zasady działania umo żliwiaj ące realizacj ę idei trwałego i zrównowa żonego rozwoju w gospodarowaniu zasobami wodnymi w Polsce. Cel ten ma by ć osi ągni ęty przez zbudowanie sprawnie działaj ącego systemu, który wykorzystuj ąc mechanizmy prawne oraz instrumenty ekonomiczne, b ędzie zapewniał utrzymanie dobrego stanu wód, a w szczególno ści ekosystemów wodnych i od wody zale żnych, pozwalał na zaspokojenie uzasadnionych potrzeb wodnych, zwi ększał bezpiecze ństwo powodziowe kraju i chronił go przed skutkami suszy. W dokumencie podkre ślono, że ochrona przeciwpowodziowa oraz zapobieganie skutkom suszy to obowi ązki publiczne, które musz ą by ć realizowane zarówno przez jednostki administracji rz ądowej, jak i samorz ądowej. Skuteczno ść ochrony przed powodzi ą jest ograniczona z powodu niedostatecznych nakładów na utrzymanie obiektów oraz inwestycje, a tak że w wyniku braku przykładania nale żytego znaczenia do działa ń prewencyjnych. Powodzie s ą zjawiskiem nieuchronnym, mo żna je natomiast znacznie ograniczy ć za pomoc ą urz ądze ń, którymi s ą: wały przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne i suche oraz poldery. Na popraw ę bezpiecze ństwa powodziowego wpływaj ą tak że: wła ściwe przygotowanie koryt rzecznych, ograniczenia zabudowy na terenach zalewowych, dobre prognozowanie, odpowiednio wczesne ostrzeganie i skuteczne akcje ratunkowe. Istotne znaczenie maj ą działania prewencyjne, a wśród nich przywracanie naturalnych obszarów zalewowych rzek, podnoszenie lesisto ści oraz wła ściwa agrotechnika. Podniesienie skuteczno ści ochrony przed powodzi ą i skutkami suszy, mo żna osi ągn ąć poprzez: - opracowanie planów ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy dla obszaru kraju, 3 Studium badawcze warunków odpływu wody z terenu Niziny Kwidzy ńskiej w zlewni rzeki Liwy Żuławski O środek Badawczy Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego - wła ściwe utrzymanie koryt rzecznych i stworzenie warunków dla swobodnego spływu wód powodziowych i lodów, - zwi ększenie retencji dolinowej rzek (wyznaczenie obszarów zalewowych i polderów), - stymulowanie działa ń zatrzymuj ących wod ę w glebie poprzez modernizacj ę melioracji szczegółowych (nawadnianie), - popraw ę stanu technicznego budowli hydrotechnicznych zagrażaj ących bezpiecze ństwu, w tym obowi ązkowe wykonywanie robót remontowych i modernizacyjnych na podstawie monitoringu sprawno ści technicznej, - budow ę i modernizacj ę urz ądze ń przeciwpowodziowych (zbiorników, stopni, wałów przeciwpowodziowych, polderów), - utrzymanie rzek i zwi ązanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie technicznym, odnowienie floty lodołamaczy dla zapewnienie swobodnego spływu wód Wisły i Odry w okresach zlodzenia, - komunalizacj ę wałów przeciwpowodziowych (ewentualna sugestia przekazywania obwałowa ń samorz ądom lokalnym w celu poprawy ich utrzymania i konserwacji), - tworzenie systemu obowi ązkowych ubezpiecze ń maj ątku od powodzi. Harmonogram strategii zakłada realizacj ę wszystkich jej celów do 2020 r. 2. Dyrektywy unijne Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej, maj ąc na uwadze m.in., że wody na obszarze Wspólnoty znajduj ą si ę pod wzrastaj ącą presj ą spowodowan ą ci ągłym wzrostem zapotrzebowania na wystarczaj ącą ilo ść wody o dobrej jako ści do wszystkich celów, postanowił ustanowi ć wspólne zasady w celu koordynacji wysiłków podejmowanych przez Pa ństwa Członkowskie w kierunku lepszej ochrony wód Wspólnoty w aspekcie