Cultuur als mensenrecht Prins Claus Fonds 25 jaar HVFC. Doing good, better. www.hanvalk.nl DiversifyHVFC. Doingyour funding good, better. www.hanvalk.nl DevelopDiversify your your talent funding PowerDevelop your your programming talent Power your programming

GEFELICITEERD! HVFCGEFELICITEERD! viert mee met 25 jaar Prins Claus Fonds! HVFC viert mee met 25 jaar Prins Claus Fonds! SamenSamen maken maken we we nognog meer meer mogelijk mogelijk voorvoor kunst- kunst- en en cultuurmakerscultuurmakers wereldwijd.wereldwijd.

HVFC DoingHVFC good, Doingbetter. good, better. Inhoud

4 De Nobelprijs voor Cultuur Roos van der Lint

8 Ibrahim Mahama – De kunstenaar als tijdreiziger Joke de Wolf

10 De Sahel Opera, de droom van prins Claus Koen Kleijn

12 Eka Kurniawan – De levens van echte mensen Michel Maas Ibrahim Mahama Ibrahim 14 Diébédo Francis Kéré – Kleine Ibrahim Mahama, Beposo Bridge Site of Production, 1934-2016. Ghana interventies, grote impact Kiza Magendane

15 Djamila Ribeiro – Bestsellers Prins Claus Fonds 25 jaar als wapen tegen racisme ‘On ne développe pas, on se développe, zo houdt een oude Afrikaanse vriend Eva Hofman mij altijd voor.’ De inzichten van prins Claus (1926-2002) op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, ingegeven door de tijd die hij in zijn leven 16 Marcel Pinas – Het verhaal van de Marrons doorbracht in Afrika, waren leidend voor het cultuurfonds dat hij bij zijn zeventigste verjaardag cadeau kreeg van de Nederlandse staat. Je ontwikkelt Rob Perrée geen mensen, mensen ontwikkelen zichzelf, op hun eigen manier en in hun eigen 18 Salma Samar Damluji – tempo. Cultuur zou een wezenlijk onderdeel van ontwikkelingswerk moeten Bouwen tegen bommen uitmaken, vond hij, naast onderwerpen als infrastructuur, onderwijs en economie. Pieter van Os Mensen ontlenen er hun identiteit en hun waardigheid aan. 25 jaar later is het Prins Claus Fonds uitgegroeid tot een fonds van naam, bekend over de hele wereld, met een belangwekkend netwerk. In deze speciale bijlage, een samenwerking tussen het Prins Claus Fonds en De Groene Amsterdammer, blikken vier prominente betrokkenen uit de geschiedenis van het fonds terug op de vele belangwekkende projecten en inspirerende laureaten. Prins Constantijn, Adriaan van Dis, Lilian Gonçalves-Ho Kang You en Els van der Plas spreken over de hoogtepunten, de dilemma’s en belangrijke ontwikkelingen. We staan stil bij de Sahel Opera, een lang gekoesterd visioen van prins Claus dat bij de première in 2007 werkelijkheid werd, en spreken verschillende kunstenaars, denkers en activisten die door de jaren heen bij het fonds betrokken raakten, als laureaat van de Prins Claus Prijs of als spil in het netwerk. Een aantal van hen werkt in landen waar culturele expressie onder druk staat en waar vrijheid van meningsuiting niet vanzelfsprekend is. 2.9.2021 De Groene Amsterdammer Hoofdredactie Xandra Schutte, Eindredactie Damy Baumhöer, Acquisitie Hans Boot, Ivo Jansen op de groene.nl Joost de Vries (adjunct) Hugo Jetten Haar, Antoinette Vrisekoop Redactie Roos van der Lint, Evert de Vos Medewerkers Eva Hofman, Prins Claus Fonds Fariba Derakhshani, Deze bijlage kwam tot stand in Vormgeving Christine Rothuizen Koen Kleijn, Roos van der Lint, Michel Heleen de Hoog, Martine Willekens, samenwerking met het Prins Claus (ontwerp), Koen Slothouber Maas, Kiza Magendane, Pieter van Os, Laura Urbonaviciute, Fonds voor Cultuur en Ontwikkeling Beeldredactie Simone Berghuys, Rob Perrée, Joke de Wolf

princeclausfund.org Rachel Corner Omslagfoto Marie-Noëlle Robert AMSTERDAMMER GROENE DE

3 De Nobelprijs voor Cultuur ‘Het gaat erom dat mensen niet vergeten worden’ Het Prins Claus Fonds, dat in zijn 25-jarige bestaan talloze kunstenaars uit de hele wereld lauwerde, was voor prins Claus een manier om zijn ideeën over cultuur en ontwikkelingssamenwerking gestalte te geven. Roos van der Lint

‘Stropdasdragers aller landen verenigt u: werpt inspecteur op het gebied van ontwikkelingssa- het touw af dat u hindert! Zet uw nek op het spel! menwerking had hij veel gezien en meegemaakt. Bevrijdt u en waagt u in het openboordenpara- Prins Constantijn herinnert zich dat hij bijvoor- dijs.’ Het is 9 december 1998 in het Paleis op de beeld vertelde over een ziekenhuis in Afrika dat Dam en prins Claus brengt zijn handen naar zijn gebouwd was op een heuvel, waar zieke mensen te das, trekt de knoop eruit, zwaait er even mee naar voet nauwelijks tegenop kwamen en waar het ont- het publiek en gooit het ding dan op de grond. De brak aan faciliteiten voor familieleden om voor de aanwezigen joelen, mannen volgen zijn voorbeeld patiënten te zorgen, omdat er was uitgegaan van – het fragment haalde, uiteraard, cnn. Hier was een westers zorgmodel met verpleging. Of dat hij een prins die zich van het juk van het konings- op inspectie Nederlandse vrijwilligers bezocht die huis bevrijdde, hier trad iemand uit de schaduw. alleen bij elkaar zaten, als expats, met weinig inte- Maar dat hij dat deed, en dat is minder bekend, resse voor lokale contacten en vriendschappen. werd ingegeven door een groep modeontwerpers ‘Een van zijn belangrijkste inzichten was dat je in uit West-Afrika die op dat moment in Amsterdam veel gevallen de plank misslaat als je met een wes- te gast was. Na een grote modeshow met catwalk ters perspectief naar ontwikkeling kijkt. Waarom

kregen Alphadi uit Niger, Oumou Sy uit Sene- zien we toch iedere keer alles vanuit ons perspec- Frank van Beek gal en Tetteh Adzedu uit Ghana de eerste­ hoofd- tief en waarom is het zo moeilijk om eerst eens te prijs van het Prins Claus Fonds uitgereikt­ (hon- luisteren en vragen te stellen?’ derdduizend gulden) en verscheen het boek The Prins Constantijn is sinds het overlijden van Art of African Fashion. Met zijn das nog om hield zijn vader in 2002 erevoorzitter van het bestuur Maar oorspronkelijk zei prins Claus het zo: ‘On de prins een toespraak waarin hij het belang van van het fonds, eerst samen met zijn broer prins ne développe pas, on se développe, zo houdt een mode en textieldesign voor Afrika onderstreepte, Friso, tot deze in 2013 overleed. Het gedachte- oude Afrikaanse vriend mij altijd voor.’ als uitingsvorm van de vele verschillende volke- goed van prins Claus vormde de grondslag en Opgegroeid in Tanganyika, het tegenwoor- ren, tradities en religies van het continent. Hij zei: bleef dat tot op de dag van vandaag: het Prins dige Tanzania en voormalige Duits-Oost-Afri- ‘Alleen de mens draagt kleren die praten.’ Claus Fonds is een fonds voor cultuur in brede ka, en jarenlang werkzaam op het continent, had Daarna pas bracht hij zijn handen naar zijn zin, met een bescheiden budget gefinancierd prins Claus wel degelijk Afrikaanse vrienden das, als een ode aan de eerste laureaten van het door ontwikkelingssamenwerking, nu onder­ gemaakt. Adriaan van der Staay en Adriaan van fonds dat hij twee jaar eerder voor zijn zeventigste gebracht bij Buitenlandse Zaken, met kunst Dis waren bestuursleden van het eerste uur. Van verjaardag uit handen van de Nederlandse staat hoog in het vaandel. Prins Constantijn vertelt: Dis herinnert zich de eerste keer dat het bestuur had ontvangen. Hij gooide de das weg, op de cat- ‘Mijn vader vond dat cultuur op zich een heel van het Prins Claus Fonds bijeenkwam. Anil walk. Het was niet zomaar een daad van verzet, belangrijk onderwerp was voor ontwikkelings- Ramdas, Lolle Nauta en de anderen moesten maar een teken van persoonlijke betrokkenheid. werk, naast infrastructuur, onderwijs en eco- vertellen over wat hen bond met de gedekolo­ nomie, omdat mensen er hun identiteit en hun niseerde wereld. Van Dis: ‘Prins Claus vertelde Het Prins Claus Fonds voor Cultuur en Ontwik- waardigheid aan ontlenen. Die zijn evengoed hoe hij als jongetje opgroeide in Tanganyika en

2.9.2021 keling was voor prins Claus boven alles een deur belangrijk bij maatschappelijke ontwikkeling.’ dat hij daar op een gegeven moment weg moest, om zijn ideeën over cultuur en ontwikkelings­ naar een kostschool in Duitsland. En dat hij dat samenwerking in praktijk te brengen. Hij was ‘vrij Gelijkwaardigheid, tussen het Prins Claus Fonds zo vreselijk vond, dat hij werd weggerukt uit dat sceptisch’ over het succes van ontwikkelingssa- en de landen waar het fonds opereert, is van meet voor hem paradijselijke Afrika. Vergeet niet, dat menwerking op dat moment, vertelt zijn jongste af aan het streven geweest en de leus die daarbij was een Afrika dat niet meer bestaat, een Afri- zoon prins Constantijn in een videogesprek. Tij- hoort is inmiddels grijs gedraaid: je kunt men- ka waarin de witte man nog steeds de baas was. dens zijn werk als Duits diplomaat in de Domini­ sen niet ontwikkelen, mensen ontwikkelen zich- Toch moet hij daar een prachtige jeugd hebben

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE caanse Republiek en Ivoorkust en als adviseur en zelf, op hun eigen manier en in hun eigen tempo. gehad met verre horizonnen en rood bestoven

4 Optreden van Faustin Linyekula uit de Democratische Republiek Congo tijdens de uitreiking van de Prins Claus Prijs in 2017 wegen. Als hij wakker werd in dat nare kosthuis zouden kunnen inspireren, ervaringsdeskundi- hoofden van tot slaaf gemaakten, van zwarte hield hij lang zijn ogen dicht, omdat hij maar in gen uit de gebieden waarvan zij het gevoel hadden mannen in wit gips. Ik zat naast de ambassadeur Afrika wou blijven. “En dan deed ik mijn ogen dat Nederland daar iets van zou kunnen leren, ‘als van Mozambique en die vroeg mij op een gege- weer open en dan zat ik weer tussen die Duitse oude landdief’. Grote inspiratoren waren onder ven moment: wat betekent dat? Het schaamrood rotjongens.” Dat zinnetje zal ik nooit vergeten.’ anderen de Israëlische filosoof Avishai Marga- kwam bij mij op. Hoe onzorgvuldig waren wij om In de tuin van zijn uitgeverij aan de Prinsen- lit, de Kameroense filosoof en politieke denker hier voor het eerst bijeen te komen.’ gracht vertelt Van Dis hoe de ontstaansgeschie- Achille Mbembe en Gerardo Mosquera, kunst- denis van het Prins Claus Fonds er een was van historicus uit Cuba. Margalit vond dat ze van het Het fonds begon in een kantoor aan de Hoge vallen en opstaan. Al vroeg kwam het idee om fonds een soort Amnesty International voor de Nieuwstraat in Den Haag, tegenover de mensen van buiten te vragen die het bestuur kunst moesten maken, voor kunsten die in een ­Hofvijver,­ met een elfkoppig bestuur en een beklemde situatie waren geraakt. En zo steunden ­directeur, Els van der Plas. Zij had eerder de ze in de eerste jaren bijvoorbeeld het traditionele Gate Foundation opgericht, een fonds voor ‘Als jongetje vond prins boogschieten in Bhutan, een culturele uiting van ­‘interculturele’ uitwisseling op het gebied van Claus het vreselijk grote maatschappelijke betekenis voor het land hedendaagse kunst, en zou het Prins Claus dat hij werd weggerukt die plotseling onder druk was komen staan. Fonds veertien jaar leiden. Inmiddels is ze

Van Dis herinnert zich ook discussies over sla- zakelijk directeur bij museum Bonnefanten in 2.9.2021 uit paradijselijk Afrika’ vernij, migratie en identiteitsdenken – wat dat ­Maastricht. In een online gesprek blikt ze terug. betreft was het fonds zijn tijd ver vooruit. Maar ‘Ik heb er altijd voor gestaan dat kunst en cul- er waren ook wonderlijke confrontaties. Van Dis: tuur op hun merites­ beoordeeld werden en ‘De eerste keer dat we de Prins Claus Award uit- dat het Prins Claus Fonds zich niet richtte op reikten was er een diner in het Van Loon Huis. kunst en cultuur als middelen­ tot iets anders. Dat is niet alleen het huis van slavenhandela- We namen de culturele en ­maatschappelijke

ren, maar boven de deuren in dat huis hangen relevantie samen. Onze ­slogan paste precies: AMSTERDAMMER GROENE DE

5 cultuur is een basisbehoefte.’ Het fonds kreeg vier pijlers die elkaar op allerlei manieren voed- den: debat en gesprek (‘exchanges’), publicaties, prijzen en projecten waar mensen een aanvraag voor konden doen. Samen met het bestuur ging ze op zoek naar de belangrijkste kunstenaars en denkers in landen als Mozambique, Cuba, Irak, Iran, Afghanistan en Sierra Leone. Een belang- wekkend internationaal netwerk ontstond. Ze maakten meteen de eerste jaren gedurfde keuzes voor een fonds betaald uit ontwikkelingssamen- werking, en politiek was het soms op het scherp van de snede. Van der Plas: ‘We gaven bijvoor- beeld Al Jazeera een prijs toen de nieuwszender pas drie jaar bestond. Ik denk nog steeds dat dat heel goed is geweest. Zij waren een van de eerste vrije nieuwszenders van de Arabische wereld en werden door veel van de leiders van de Arabische landen tegengewerkt omdat ze stonden voor vrij- heid van meningsuiting.’

Als andere gewaagde laureaten noemt Van Courtesy of the Prince Claus Fund der Plas de Algerijnse komiek Mohamed Fellag Prins Claus met mode-ontwerpster Oumou Sy uit Senegal, de laureaat van 1998 en de Palestijnse dichter Mahmoud Darwish. Natuurlijk was het belangrijk dat prins Claus zich achter de keuzes schaarde, maar de Neder- naar Faustin Linyekula, de danser en choreograaf moest Gonçalves de rug recht houden en hel- landse politiek was over het algemeen open, ver- uit Congo, twee jaar geleden associated artist van pen waar mogelijk. In Aleppo was bijvoorbeeld telt ze. Sterker nog, het Prins Claus Fonds gaf het Holland Festival. Prins Constantijn zei in zijn jarenlang een fotografietentoonstelling en elk politici de gelegenheid om een punt te maken dat speech dat het Prins Claus Fonds ‘niet naïef en jaar waren er problemen met de overheid. De minder hard aankwam dan wanneer dat punt zelfs zeer bewust [is] dat cultuur zich vaak in het avond tevoren werd de elektriciteit afgesloten of gemaakt werd in de politieke arena. ‘We gaven hart van conflict bevindt – in veel opzichten heeft de galerie werd onder water gezet. Dan belde de eens een prijs aan een cultureel tijdschrift dat cultuur wellicht haar onschuld verloren’. directeur en keek het fonds wat mogelijk was. Wat onder druk stond in Iran, Jahan-e Ketab. Minis- De prijs aan de hoofdlaureaat is altijd in het het fonds precies voor de mensen in het netwerk ter Jozias van Aartsen ging toen naar Iran en Paleis op de Dam uitgereikt, maar andere prijs- kan doen, hangt af van de aard van de problemen. wilde die prijs wel uitreiken. Dat was voor hem uitreikingen vonden lange tijd plaats in het land ‘Financieel is vaak weinig mogelijk, maar moreel een manier om op een zachte manier kenbaar te zelf. Gonçalves vond het wezenlijk dat de trots ondersteunen kan in ieder geval en vaak zijn er maken waar hij stond.’ ook in eigen land werd gedragen. ‘Vooral voor voorzichtige, diplomatieke wegen te bewandelen.’ jonge mensen zijn rolmodellen belangrijk, zeker De Surinaamse jurist en mensenrechtenactivist in fragiele democratieën waar de leiders niet Vertrouwen zit ingebakken in het fonds, vertelt Lilian Gonçalves-Ho Kang You was tussen 2004 altijd mensen zijn die je als rolmodel zou willen Van der Plas. In 2003 richtte zij een nieuw pro- en 2013 bestuursvoorzitter. De eerste jaren was hebben. Het is mooi dat cultuur buiten de poli- gramma binnen het fonds op, de Cultural Emer- ze tevens voorzitter van de Nederlandse tak van tiek staat en daar toch deel van uitmaakt, hoe- gency Response (cer). Toen na de inval van de Amnesty International. Daar streed ze er onder wel een boel laureaten ook politiek geëngageerd Verenigde Staten in Irak beelden binnenstroom- meer voor dat de burgerlijke en politieke rech- zijn, gelukkig. Toen Linyekula de prijs kreeg uit- den van het museum in Bagdad dat werd geplun- ten waar Amnesty voor stond werden uitgebreid gereikt was zijn acceptatiespeech heel politiek. derd, dacht zij: wij zijn een fonds voor cultuur en met sociaal-economische en culturele rechten. Je ziet die heftigheid ook in de gebaren van de ontwikkeling, we moeten iets doen. ‘Ik heb toen Gonçalves vertelt in een videogesprek: ‘Het is al dansers. Kunst is niet altijd vrolijk, maar wel gezegd: we moeten een soort Rode Kruis voor heel lang geaccepteerd dat cultuur een mensen- gemaakt met de vrijheid om je te kunnen uiten.’ cultuur gaan oprichten om te kunnen acteren recht is, maar dat zie je niet erg terug in de praktijk En ze vond het belangrijk dat het fonds de ‘top’ op het moment dat cultuur echt under threat is. van ontwikkelingssamenwerking. Iedereen denkt: uitstraalde. ‘We wilden echt dat het Prins Claus ‘In de cer komen veel van de ideeën over cul- mensen moeten geen honger hebben, ze moeten Fonds de Nobelprijs voor Cultuur zou zijn, ook al tuur als basisbehoefte samen en het bleek een werk hebben, en dat klopt ook allemaal. Maar ik waren prijzen niet de enige activiteit.’ geweldige aanwinst voor het netwerk. De direc- kan het eigenlijk niet mooier zeggen dan een van Het Prins Claus Fonds heeft altijd te maken teur van het museum in Afghanistan, die van onze prijswinnaars, fotograaf Shahidul Alam uit gehad met politieke spanningen. Als voorzitter het fonds een prijs had gehad, kon bijvoorbeeld Bangladesh: in een gevangenis heb je ook eten en goed bijdragen aan het veiligstellen van cultu- drinken maar je mist bepaalde dingen, de vrijheid reel erfgoed in Afghanistan. Of omgekeerd: door en vooral de vrijheid om je te kunnen uiten.’ ‘Het is mooi dat cultuur de cer leerden we betrokken mensen kennen In het Prins Claus Fonds vond ze ruimte buiten de politiek staat die ondergelopen moskeeën redden, door aard­ voor dat hiaat en ze kon zich goed vinden in het en daar toch deel van bevingen ontwrichte kerken of culturele centra

2.9.2021 gedachtegoed van prins Claus. Haar voorzitter- weer opbouwden en door oorlog bedreigd erf- schap werd gekenmerkt door de nasleep van 9/11. uitmaakt’ goed het land uit smokkelden.’ ‘Kunstenaars en intellectuelen hielden zich na Vertrouwen was van levensbelang. ‘Het eerste 2001 opvallend veel bezig met identiteit. We kop- project van de cer was de geplunderde biblio­ pelden de prijsuitreiking in deze jaren aan een theek in Bagdad. We moesten geld brengen zodat thema en in 2007 kozen we voor “cultuur en con- de mensen weer boeken en computers konden flict”, een thema waar ook prins Friso een groot kopen, maar er waren geen functionele banken

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE voorstander van was.’ De hoofdprijs ging dat jaar op dat moment. Toen hebben we contant geld

6 meegegeven aan journalisten en militairen die of voor hun kritiek op regimes.’ Een andere laure- daar naartoe gingen en de mensen daar kregen aat die hij noemt is de Syrische cartoonist Ali Fer- gewoon cash. Je moest erop vertrouwen dat dat ‘Een aantal laureaten is zat, wiens handen gebroken werden zodat hij geen allemaal goed kwam, maar dat vertrouwen werd vervolgd voor vrijheid cartoons meer kon maken. En Omara Khan Mas- ook gehonoreerd en gerespecteerd.’ soudi, directeur van het museum in Kabul, die tij- Adriaan van Dis spreidt een stapel publica- van meningsuiting of dens de eerste plunderingen door de Taliban een ties van het fonds die door de jaren heen versche- kritiek op regimes’ belangrijk deel van de collectie achter een blin- nen voor ons uit op tafel. Ze zijn ontworpen door de muur wist te verstoppen. ‘Hij heeft zijn leven Irma Boom en er zitten juweeltjes bij, zoals de gewaagd om cultureel erfgoed te beschermen. Het publicatie bij de uitreiking van de hoofdprijs in is supermooi dat dat hem gelukt is. Het feit dat 2019 aan Kamala Ibrahim Ishag, de kunstenaar mensen bereid zijn hun leven te geven voor cul- uit Soedan, en het kartonnen boekje met hand- tureel erfgoed – zo belangrijk zijn kunst en cul- beschilderde kaft met poëzie uit Argentinië uit tuur blijkbaar. Dan zitten wij toch in een veel 2012. In dat jaar kreeg de Argentijnse uitgeverij ‘De Sahel Opera was een fenomenale exercitie betere positie hier in Nederland. Ik vind dat een Eloísa Cartonera de hoofdprijs voor de boeken die uiteindelijk zijn première kreeg op de rivier- belangrijke les in bescheidenheid die we ook uit gemaakt van gerecycled karton, die met de hand banken van de Niger in Bamako. Tijdens de het fonds kunnen winnen.’ door de gemeenschap gemaakt werden. Van het pauze pakten twee dames spontaan het podium. prijzengeld kochten ze een nieuwsstal op de bou- Zij hadden niets te maken met de opera, maar de Echte verandering, zegt Adriaan van Dis, gaat levard van Buenos Aires en dat werd zo’n succes muzikanten dachten: het zal er wel bij horen. De langzaam. Hij denkt terug aan prins Claus die dat grote schrijvers en dichters de rechten gaven belichting dacht dat ook. Dus toen kregen we vijf zijn das afdeed, aan zijn verlangen om zich van om hun boeken uit te geven. minuten geïmproviseerd toneel van twee voor- zijn ketenen te ontdoen. ‘Alleen twee jaar later Op tafel ligt ook de dvd van de Sahel Opera uit bijgangers. De gastheren geneerden zich, maar stond iedereen daar weer met zo’n malle das om 2007, een idee van prins Claus dat pas is uitge- wij vonden het eigenlijk heel erg leuk.’ zijn nek geknoopt. Dan zie je: je wil wel veran- voerd na zijn overlijden. Het werd een wereldwijd deren, maar het gaat millimeter voor millimeter.’ succes, prins Constantijn noemt het een meester- Bijzondere kunstenaars in 25 jaar Prins Claus De wereld veranderde in 25 jaar op alle fron- werk. ‘Mijn vader vond dat er veel te weinig erken- Fonds kan prins Constantijn niet uitlichten, het ten radicaal. Positief en negatief. Prins Constan- ning was voor cultuur in de Sahel, terwijl daar een zijn er te veel. ‘Herinneringen heb ik bijvoor- tijn noemt de emancipatie waardoor landen fenomenale rijkdom is. De Sahel Opera is eigen- beeld aan de voetbalvereniging Mathare Youth niet zomaar meer ontwikkelingssamenwerking lijk heel tegenstrijdig: opera is geen Afrikaanse Sports Association in Nairobi. Ik heb daar samen accepteren maar zelf aangeven wat ze daarmee kunstvorm, dus het gaat in zekere zin in tegen wat met Aron Winter nog gevoetbald met meisjes op willen. De gelijkwaardigheid tussen culturele hij claimde, dat je van lokale krachten uit moet blote voeten. Maar ook aan de Braziliaanse zan- activisten wereldwijd, nu we ook hier moeten gaan. Hij zag opera meer als een metafoor voor ger Carlinhos Browns, die tijdens de uitreiking vechten voor het behoud voor culturele expres- een combinatie van toneel, muziek, dans en ook in 2004 nog met mijn moeder heeft gedanst. Dat sie. De tijd onder voormalig president Trump verhaalcultuur die je zou kunnen samenbren- was ook emotioneel omdat mijn grootvader die toen het Westen plots te maken kreeg met popu- gen.’ Maar de Sahel Opera kwam er, met koren dag overleed. Zo zijn er vele momenten met dit lisme: dagelijkse kost voor veel van de prijswin- die zongen in verschillende dialecten, met men- fonds die heel persoonlijk zijn, met mensen die naars. ‘Dat was een mooi moment in gelijkwaar- sen die elkaar niet verstonden. Er waren rappers we later ook zijn blijven volgen. Twee zangers uit digheid, toen de prijswinnaars tegen ons zeiden: die opera zongen. De hoofdrolspeelster, Djeneba de Sahel Opera hebben opgetreden bij de memo- wij gaan al veel langer om met instabiele leiders, Kone uit Mali, was gescout bij lokale audities. Ze rial voor mijn broer.’ nu kunnen jullie eens van ons leren.’ speelde kindsoldaat en groeide dankzij de opera Prins Constantijn ziet de laureaten, los van Als grote zorg noemt hij dat er steeds minder uit tot een ster, liep over de rode loper van Cannes wat ze artistiek doen, als bijzondere mensen. ‘Een geld komt voor kunst en cultuur en dat kunst als maar overleed jong bij een auto-ongeluk. aantal is vervolgd voor vrijheid van meningsuiting maatschappijkritische uitingsvorm onder druk staat. Het is de reden dat het Prins Claus Fonds De Argentijnse uitgeverij Eloísa Cartonera, die kartonnen boeken met handbeschilderde kaften maakt en in 2012 bestaansrecht heeft, maar de kwetsbare positie de Prins Claus Prijs ontving. Buenos Aires van cultuur is niet met geld alleen te ondervan- gen. ‘Het gaat er vooral om dat mensen niet ver- geten worden. Het feit dat ze deel zijn van een netwerk betekent ook dat ze niet vergeten wor- den als ze een keer problemen hebben met een overheid. De openbaarheid brengt een zekere mate van bescherming.’ Het is een goed moment om te reflecteren op het eigen bestaan. Het Prins Claus Fonds, inmid- dels gevestigd in Amsterdam, staat op de drempel van belangrijke veranderingen. De cer gaat vanaf volgend jaar verder als een zelfstandige organi- satie en het fonds keer terug naar de prijzen als instrument om kunstenaars te steunen en mensen

te verbinden en zet alle pijlen op het verder bou- 2.9.2021 wen aan een gemeenschap. Prins Constantijn: ‘Ik denk dat er veel toekomst in het fonds zit, maar ik denk dat het niet makkelijker wordt. We zijn nog steeds klein en de wereld is groot, en de proble- men worden er niet minder om. Het blijft zaak om elke keer de focus te zoeken. Het maakt eigenlijk

Courtesy of the Prince Claus Fund  niet uit wat je bent, als je maar weet wat je wil.’ AMSTERDAMMER GROENE DE

7 stellingkasten van gebruikt hout, in de vakken 2020 Ibrahim Mahama liggen foto’s van Mahama’s project in Tamale. Een opstelling die in de verte doet denken aan het Britse Lagerhuis. De stellage is gebouwd uit de restanten van ‘Ook in dingen die de nationale spoorwegen van Ghana. Mahama: ‘Onze eerste president, Kwame Nkrumah, wilde na het vertrek van de Britten (in 1957 – jdw) het door hen aangelegde spoorwegennetwerk uit- dood zijn zit leven’ breiden, maar dat gebeurde niet. Nadat Nkru­ mah in 1966 werd verstoten door een militaire coup, zijn in de loop van de decennia die volgden Volgens Ibrahim Mahama zijn kunstenaars tijdreizigers de instituten en dus ook de treinen afgedankt. Stoelen en andere onderdelen zijn altijd bewaard naar zowel het verleden als de toekomst en is kunst een gebleven. Het parlement is een gespreksruim- gereedschap om te belichten wat veel mensen niet zien. te, maar ook een plek waar het bewustzijn wordt versterkt. Een plek waar je dingen kunt leren, Joke de Wolf maar ook een plek voor de voorwerpen zelf, zodat ze onderling een gesprek kunnen voeren.’

De gevel van het hoofdgebouw van Campus hotel heeft toegewezen aan kunstenaars, mode- Mahama bouwde het parlement voor het eerst ­Middelheim van de Universiteit Antwerpen gaat ontwerpers en andere creatievelingen. Hij heeft als installatie in 2019 op het Manchester Inter- deze zomer verscholen achter jute lappen. Lap- twee maanden door Europa gereisd, langs de national Festival. In Ghana besloot hij het daar- pen met gaten, vlekken, adressen en informatie projecten waar hij aan meewerkt, over twee na ook neer te zetten, als uitbreiding van zijn over de vroegere inhoud. Van 1920 tot 1962 was dagen vertrekt hij weer, terug naar Tamale. atelier in Tamale. Niet als installatie, maar als in dit gebouw de Koloniale Hogeschool geves- Daar wordt hard gewerkt aan een permanen- gebouw. De kunstenaar filmde de bouw met een tigd, een opleiding voor topambtenaren in Bel- te versie van zijn Parliament of Ghosts, het pro- drone, van het graven van het gat in de grond gische kolonies. Kunstenaar Ibrahim ­Mahama ject waarvan nu in Arnhem, in de Eusebiuskerk, tot de dakbedekking. Buurtkinderen gebruiken (Ghana, 1987) hing de jute zakken op om de een andere versie is te zien, vanwege de kunst- het centrale gedeelte als zwembad. Mahama: ‘In aandacht te vestigen op die geschiedenis. Het manifestatie Sonsbeek. Daar staat een stellage Manchester zag niemand het ontstaan van het is onderdeel van de tentoonstelling Congoville, van twee keer twee grote treden waarop losse parlement, om zulke bouwplaatsen staan vaak waarbij vijftien internationale kunstenaars ‘de zittingen zijn bevestigd – voormalige stoelen hoge hekken. In Tamale zagen heel veel kinde- fysieke en mentale koloniale sporen’ van het ter- uit Ghanese treinen. Erachter staan twee hoge ren de geboorte van het instituut. Dat vind ik rein op en rond de tuinen van het Middelheim- belangrijk.’ museum blootleggen. De kunstenaar pakt zijn laptop. Heb ik de Die jute zakken zijn al sinds 2012 het han- ‘In Ghana moeten we film al gezien die hij over de aanleg van het par- delsmerk van Mahama. In 2015 hingen der- altijd vanuit het niets lement in Tamale maakte? Mahama is promi- gelijke zakken in een steeg bij de Biënnale van nent aanwezig op sociale media en in openbare Venetië, in 2017 werden ze bij de Documenta in beginnen, waardoor ­(online) gesprekken. Kinderen worden rond­ Athene aan elkaar genaaid op het Syntagma­ we veel flexibeler zijn’ geleid in het Savannah Centre for Contemporary plein, het plein voor het Griekse parlement. Art, een expositieruimte en onderzoeksinstituut, Later bedekten diezelfde lappen de Torwache in geïnitieerd door Mahama. Ook zijn atelierterrein Kassel, de historische stadspoort. Het zijn jute is te zien, de Red Clay Studio: een groot stuk land zakken die gebruikt zijn voor het vervoeren van met een hoofdgebouw, een paar bijgebouwen en, cacao, koffie, rijst of bonen vanuit Ghana naar alsof het een vliegveld is, zes vliegtuigen. Op één Amerika en Europa. Voor Mahama is het een van de filmpjes is te zien hoe ze over de weg naar manier om aandacht te vragen voor de interna- Ibrahim Mahama – ‘Ik heb graag Tamale werden gereden. Mahama gebruikt de tionale handelsstromen, de onzichtbare arbeid invloed op een nieuwe generatie’ vliegtuigen als klaslokaal, om kinderen te leren die daarmee gepaard gaat, en voor de beteke- hoe drones werken, over het bestaan van treinen, nis en geschiedenis van het gebouw. Hoe neu- van kunst. Zijn atelier is laagdrempelig. ‘Visit traal is een onderwijsinstelling als er zo’n bela- Red Clay Studio with your family and loved ones’, den geschiedenis aan kleeft? staat op de Instagram-pagina. Anderhalf jaar was hij thuis, in Tamale, van- In een filmpje leidt Mahama een schoolklas wege de pandemie. Een stad van vijfhonderd- rond in het door hem al gebouwde archief. De duizend inwoners, de grootste stad in het noor- kunstenaar legt hun uit: archieven zijn heel den van Ghana, de derde stad van het land. Op belangrijk voor de geschiedenis van de mens- de Nederlandse ambassade in Accra kreeg hij heid. ‘Het is de geschiedenis van het leven. afgelopen december de Prins Claus Prijs 2020 Weten jullie wat ik daarmee bedoel? We hebben

2.9.2021 uitgereikt, een prijs van honderdduizend euro. leven in ons zitten, maar deze tafel heeft ook een We spreken half juli af in de bar van Hotel de leven. Dat kun je hier ontdekken.’ Hij wijst op l’Europe, Frank Sinatra klinkt op de achter- een stapel bielzen. ‘Deze balken zijn meer dan grond, ‘how deep is the ocean’. Sinds april is hij 120 jaar oud. Als deze balken konden praten, weer onderweg in Europa, hij komt net uit Brus- zouden ze de geschiedenis van Ghana kunnen sel. Mahama – lang, energiek – logeert hier in de vertellen, van de exploitatie tijdens de kolonisa- kamer die kunstenaar Raquel van Haver vorig tie en van de tijd daarna.’ De kunstenaar opent George Darrell / White Cube DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE jaar heeft gekregen, een van de 23 suites die het een lade en laat een foto zien van een locomotief.

8 Hij pakt een andere foto, van de bouw van het gietijzeren geraamte van een stationshal. ‘Kijk’, zegt hij tegen de kinderen, ‘dit is een foto van een werkplaats in Engeland. Ze bouwden stuk- ken van een gebouw, brachten die stukken hier- naartoe, en zetten ze hier in elkaar.’ Mahama is opgeleid als schilder, hij zat op de kunstacademie in Kumasi, is nog bezig met zijn promotie. Hij raakte meer geïnteresseerd in de betekenis van de kunst dan in de materie of techniek. ‘Je kunt een schilderij maken van een vrouw op de markt en dat ophangen en ver- kopen. Maar ik ben meer geïnteresseerd in de vrouw dan in het maken en verkopen van het schilderij. Ik zou bijvoorbeeld iets samen met haar kunnen maken’, zegt Mahama. ‘Veel kun- stenaars interesseren zich niet voor kapitaal. Ik ben me er tijdens mijn studie juist heel erg in gaan verdiepen, om te beginnen bij Marx.’

De laatste jaren ziet Mahama steeds meer kunst- galerieën in Ghana. ‘Daar zie je vooral veel figu- ratieve schilderijen en beelden van zwarte licha- men. Dat mag natuurlijk, maar wat kunst kan doen vind ik belangrijker. In plaats van allerlei kleine baantjes te nemen en dan mooie kunst te maken die qua vorm of techniek andere kun- stenaars inspireert, heb ik liever invloed op een nieuwe generatie, waardoor ze op nieuwe ­ideeën komen. Kunstenaars zijn tijdreizigers, we kun- nen verschillende plekken en perspectieven tonen, uit de toekomst en uit het verleden. En zo belichten wat veel mensen niet zien. Zolang hun leven en inkomen niet in gevaar zijn, zijn mensen snel tevreden. Ik vind dat we ook naar de toekomst moeten kijken. En kunst is daarbij een gereedschap.’ Met het geld van de Prins Claus Prijs wil hij een onafhankelijke kunstschool oprichten in Tamale. Een school waar de leerlingen intern wonen, zodat ze niet elke dag tien kilometer naar school hoeven te lopen. En een school met eigen onderwijsmethodes. Mahama: ‘Daarmee willen we hun bewustzijn meer openstellen voor de wereld. Stel je voor dat die kinderen over tien

of vijftien jaar invloed kunnen krijgen op onze Cube White Courtesy / Mahama Ibrahim maatschappij. Kapitaal zit in de mensen, niet in Ibrahim Mahama, Fracture. 2016-17. Tel Aviv Museum of Art, Israël de kunst.’ In landen zoals Nederland zouden ze zich bij het buitenlandbeleid niet alleen op de regering de Nederlandse ambassade die hem helpt bij het en kikkers. Mahama laat een tekening zien in moeten concentreren, vindt Mahama. In plaats opzetten van een route langs de door de Hollan- een van zijn notitieboeken: een ontwerp waar- daarvan moeten ze op zoek gaan naar onderne- ders gebouwde forten aan de kust. Mahama wil bij je, als je zwemt, nog steeds de kikkers ziet. Hij mende individuen, mensen met een visie die het daar een mobiele bibliotheek laten rijden. Som- wil de twee ruimtes naast elkaar laten bestaan. verschil willen maken en bewezen hebben dat te mige forten zijn in slechte toestand, sommige De kunstenaar trekt zich duidelijk niets aan kunnen. ‘Ghana investeert veel te weinig geld in zijn goed onderhouden, maar hij wil ze nadruk- van grenzen tussen bijvoorbeeld een zwemles cultuur. Bij cultuur wordt vaak gedacht aan tra- kelijk allemaal opnemen in de route. en een archief. ‘In Europa is op het gebied van ditionele waarden. Maar we hebben instituten En hij heeft meer plannen: ‘Ik wil ook een instituten alles uitgekristalliseerd, waardoor je nodig die ons laten kijken naar cultuur in alle open call doen waarbij mensen voorwerpen die snel vast zit in je denken. Wij moeten altijd van-

complexiteit’, vindt Mahama. ‘Van architectu- betekenis voor hen hebben in bruikleen geven. uit het niets beginnen, waardoor we veel flexi- 2.9.2021 raal, archeologisch of antropologisch perspec- Uiteraard met een contract, zodat ze ook eige- beler zijn. Daarom ben ik in Ghana gebleven. tief, of welk perspectief dan ook. Kunstenaars naar worden van het museum.’ Mahama ver- Juist om een heel nieuwe constellatie neer te zet- hebben een grote verantwoordelijkheid in het telt ook over zijn plannen met een verlaten ten’, zegt hij. herdefiniëren van wat cultuur is, en wat de gren- olympisch zwembad. Hij wil er een opleidings­ ‘Kinderen moeten leren hoop te hebben, en zen daarvan zijn.’ instituut van maken, waar kinderen dingen leren niet bang zijn om fouten te maken. Jonge men- Door het winnen van de prijs kwam Maha- door te zwemmen. Op dit moment heeft het bad sen moeten weer in het leven en in de wereld  ma in contact met een vertegenwoordiger van een eigen ecosysteem met salamanders, vissen geloven. Ook in dingen die dood zijn zit leven.’ AMSTERDAMMER GROENE DE

9 2007 De Sahel Opera Een bijzondere rol in Bintou Wéré, de door prins Claus zo gekoesterde droom van een Sahel Opera, is weggelegd voor Bij het de griot, de dichter-zanger die de bewaarder is van seculiere, mondeling overgeleverde prikkeldraad verhalen. Koen Kleijn

Het was een lang gekoesterd visioen van prins voormalige kindsoldaat, trekt uit wanhoop over Afrika’. Het is muziektheater met een boodschap, Claus: een opera gemaakt door Afrikanen, over hun uitzichtloze situatie door de woestijn naar geheel vormgegeven door Afrikaanse kunste- de ‘doornige’ verhouding tussen ‘noord’ en ‘zuid’, ­Melilla, de Spaanse enclave in Marokko, op zoek naars; de choreografie is levendig, de scenografie tussen Europa en Afrika. In 2007, vijf jaar na zijn naar toegang tot Europa. Een mensensmokke- is sober – alles speelt zich af in de woestijn – en overlijden, ging die opera in première in Bama- laar leidt de groep. Onderweg moet Bintou Wéré alleen enkele veelzeggende rekwisieten worden ko, Mali, aan de oever van de Niger, en reisde haar ongeboren kind beschermen tegen mannen in de vertelling ingezet, zoals de ladder, als voor- de wereld rond. De thematiek ervan is sindsdien die claimen de vader te zijn, inclusief de man die beeld van de machteloze verwachting de barriè- alleen maar actueler geworden, en de visie van de haar verkrachtte. De tocht faalt: het kind wordt re van Melilla te kunnen overwinnen. De hoofd- prins evenzeer: ‘Afrika kan zingen, het kan dan- ‘bij het prikkeldraad’ geboren, de moeder sterft. rol werd in 2007 vervuld door Djénéba Koné, een sen, laat het uiting geven aan zijn eigen opvattin- Voordat zij de laatste adem uitblaast, werpt zij het jonge danseres en actrice uit Ségu. Zij schitter- gen over de Afrikaanse situatie.’ kind over het prikkeldraad naar het Afrikaanse de in Bamako bij de première; helaas kwam ze in De opera had een bijzondere ontstaans­ continent. De groep keert terug naar ‘het hart van 2011 bij een auto-ongeluk in Mali om het leven. geschiedenis die jaren in beslag nam. Nie- mand bij het Prins Claus Fonds wist hoe je een opera zou moeten produceren in een deel van de De Sahel Opera opgevoerd in het Théâtre du Châtelet. Parijs, 2007 wereld waar ‘opera’ niet bestaat. Voor het libret- to en de muziek werd geadverteerd in verschil- lende landen in de regio; een internationale jury met vooraanstaande leden uit Ghana, Zuid-Afri- ka, Congo, Frankrijk, Nederland en de Verenigde Staten begeleidde het selectieproces. Dat bleek zeer gecompliceerd. De eerste voorstellen waren in allerlei verschillende talen gesteld, het ene libretto behandelde gedwongen huwelijken, een tweede pedofilie, een derde ver- telde een verhaal over een slang en een man die uit hetzelfde ei geboren werden. Vier compo- nisten kwamen uit het proces als gelijkwaardig naar voren, maar niet allen beheersten muziek­ notatie, de ene gebruikte een pentatonische schaal, de andere een heptatonische – enzovoort. Dat was lastig kiezen, en in dat proces kwa- men precies de heikele punten naar boven die Prins Claus graag wilde aansnijden: de domi- nante positie van westerse culturele vormen, ontwikkelingshulp als uiting van blanke supre- matie, de cultuur van de Sahel die staatkundi- ge grenzen overschrijdt, de autonomie van de Afrikaanse kunstenaars en – om nog maar wat te noemen – het gebruik van de taal van de kolo- nisator, Frans, die in de Sahel lingua franca is, maar daarmee juist het eigene van al die talen en culturen met een Europese deken overdekt. Uiteindelijk kwam er uit vier verschillende pro-

2.9.2021 posities één voorstelling tot stand, geschreven door Koulsy Lamko uit Tsjaad en Wasis Diop uit Senegal – in vier verschillende talen – met muziek van Zé Manel uit Guinee-Bissau. Het verhaal was en is actueel: de migratie van asielzoekers, economische gelukzoekers en vluchtelingen. Een groep Sahel-bewoners, aange-

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE voerd door een zwanger meisje, Bintou Wéré, een

10 Een bijzondere rol in de opera is weggelegd voor en de Afrikaanse diaspora zou kunnen worden de griot, de dichter-zanger die in de Sahel-regio­ gewaardeerd. de bewaarder is van seculiere, mondeling over- ‘Prins Claus kon Zijn tentoonstellingen waren natuurlijk geleverde verhalen. Griots raken in hun eeuwen­ Afrikaan met de ook onderdeel van de reactie, in het ‘postkolo- oude vormen van verhalen vertellen aan een niale’ deel van de wereld, op het conventione- ‘magische kosmogonie’; lokale rituelen, begra- Afrikanen zijn le bolwerk van westerse culturele dominantie, fenissen, rites de passage en ceremonies zijn (“Ik ben eigenlijk maar die reactie was niet alleen maar politiek, alleen te begrijpen in relatie tot een ‘mythische een oude Afrikaan”)’ niet alleen maar een respons op ongelijkheid en tijd’, aldus Lamko. Door de modernisering van machtsmisbruik.­ De essentie van die culturele de Afrikaanse samenlevingen is de griot op de dominantie, de werkelijke macht, lag (en ligt) in achtergrond geraakt. Islam, christendom en het het monopolie op de constructie van betekenis. koloniaal bestuur hebben die oude status bestre- De westerse kunstwereld beheerste en beheerst den. In de Sahel Opera werd de griot echter her- de taal van de cultuur, en schept de kaders, de boren, en zijn immaterieel erfgoed werd door criteria en de tegenstellingen. Neem het idee jonge dichters, folkzangers en rappers naar de betrekkingen met Afrika ten zuiden van de Saha- van ‘moderniteit’ en ‘moderne’ kunst: Afrikaan- wereld van vandaag gebracht. ra’ van het ministerie van Buitenlandse Zaken se kunst werd en wordt daar tegenover gezet, en De Sahel Opera was een van de zeer schaar- in Berlijn. ‘traditioneel’ genoemd, een subtiele manier om se projecten in Afrikaanse podiumkunsten waar In Afrika moet hij tegelijkertijd het gezicht het ene van het andere te onderscheiden, maar de problematiek van de Sahel-regio vanuit een zijn geweest van het oude, koloniale Europa én in feite een machtsverhouding, een tegenstelling Afrikaans perspectief werd getoond. Het blijft van het nieuwe Duitsland, dat in die periode een waar Afrikaanse kunstenaars zich tegen wil en natuurlijk frappant dat het idee afkomstig was relatie met de ontwikkelingslanden zocht. Dat dank toe moeten verhouden. van een prins, een geboren Duitser, echtgenoot meervoudige kon hij goed aan; zijn denk­wereld van een koningin, maar prins Claus had natuur- werd na zijn overlijden in 2002 door ­Herman In die visie stonden Okwui Enwezor en prins lijk een kleurrijk en veelstrengig dna: opge- Tjeenk Willink, vice-voorzitter van de Raad van Claus opvallend dicht bij elkaar. Voor beiden groeid in Oost-Afrika, ambassadesecretaris in State, gekarakteriseerd als ‘zuiver humanis- was kunst – een tentoonstelling, een opera – een Ivoorkust, gewerkt op de sectie ‘economische tisch’: ‘Op basis van die humanistische traditie ‘analytische lens’, een denkmachine om te leren kon hij Nederlander met de Nederlanders wor- hoe je om moet gaan met de erfenis aan ramp- den, Duitser met de Duitsers blijven en Afrikaan spoed die het westerse kapitalisme en de koloni- met de Afrikanen zijn (“Ik ben eigenlijk een oude ale uitwassen daarvan aan de wereld heeft nage- Afrikaan”).’ laten, en wat ‘all the world’s futures’ zoal zouden Vaak is over het hoofd gezien dat prins Claus kunnen zijn. Het ontstaan van de Sahel Opera is inzake ontwikkelingssamenwerking buiten­ één van die ‘futures’: een poging om iets tot stand gewoon goed onderlegd was en dat hij er vooruit- te brengen dat buiten de macht van de bestaan- strevende ideeën over had. Zijn bemoeienis met de instituten – westers of lokaal – betekenis kon het project is wel eens beschouwd als de dure krijgen, uitsluitend door de bijdrage van de kun- hobby van iemand die vastzat in het staatsrech- stenaars. Vrijwel niemand in het project, de pro- telijk panopticum dat wij ‘koninklijk huis’ noe- ducenten, het artistieke team, de zangers noch men. In 2002 brak Tjeenk Willink de staf over de dansers, had ooit een opera gezien: er was de ‘angsthazige’ invulling van ministeriële ver- geen opgelegde definitie. antwoordelijkheid, die Claus had gedegradeerd De Sahel Opera was een succes. Er volgden tot lintenknipper (‘onze core business’, zoals de na Mali voorstellingen in Senegal, Burkina Faso, prins later zei). Mauritanië, Amsterdam en Parijs. De librettist Maar zijn visie op ontwikkeling was wel dege- Koulsy Lamko legde in een publicatie over de lijk relevant en werd internationaal herkend, ook opera uit 2017 de vinger op de nog altijd onge- in het culturele veld. In Okwui Enwezor (1963- broken macht van westerse culturele institu- 2019), de meest invloedrijke tentoonstellings- ten, hun onvermogen om de diversiteit en meer­ maker en curator van zijn generatie, had prins lagigheid van de Afrikaanse ervaring op waarde Claus bijvoorbeeld een directe geestverwant. te schatten, en de neerbuigende blik op post­ Enwezor was vanaf het begin betrokken bij het koloniale cultuur. Hij wijst op een curieus effect: Prins Claus Fonds. Hij bracht vanaf de jaren lokale kunstenaars in Afrika keren zich van die negentig met ongebroken ijver de cultuur van westerse modellen af, verbinden zich in een ver- Afrika naar het hart van de kunstwereld, in het zet tegen koloniale acculturatie en verzanden bijzonder als directeur van Documenta 11 in vervolgens in een sektarisch idee over ‘authenti- 2002, en de Biënnale van Venetië, All the ­World’s citeit’ – wat ook al onvruchtbaar is, zegt Lamko: Futures, in 2015. Afrikaanse kunsten stonden ‘Als er zoiets als “het globale” zou bestaan, dan centraal in zijn presentaties, niet alleen om de zou dat het samengaan van alle periferieën in kleurenblindheid en Oost-Indische­ doofheid één cultuurontmoeting moeten zijn, het eind- van het almaar voortsudderende eurocentrisme totaal van alle eigenaardigheden van de wereld.’

tegen te spreken, maar om ook te laten zien dat In 2018 werd Bintou Wéré opgevoerd in Paler- 2.9.2021 de manier waarop cultuur ‘van elders’ zich mani- mo, in het kader van de reizende Biënnale ‘Mani- festeert eindeloos veel verschillende manieren festa’, in aanwezigheid van prins Constantijn en en methoden kent – historische, logistieke, artis- prinses Beatrix. Palermo is een brandpunt in de tieke, theoretische, taalkundige en politieke. Hij opvang van migranten uit Afrika; vluchtelin- liet zijn grote projecten daarom gepaard gaan gen uit de kampen vormden het koor. Spaan- met studie naar de diversiteit aan kaders, waar- se tanks bewaken inmiddels de afrastering

Marie-Noëlle Robert Marie-Noëlle  binnen de cultuur van het Afrikaanse continent rond Melilla. AMSTERDAMMER GROENE DE

11 De scènes zijn beeldend en absurd en vliegen 2018 Eka Kurniawan soms voorbij in duizelingwekkende vaart. ‘Ik heb Vengeance Is Mine geschreven als een script voor een stripverhaal’, zegt Kurniawan. Hij is altijd dol geweest op stripverhalen. Ze hebben De draak steken hem gevormd. ‘Ik groeide op in Tasikmalaya, een kleine stad, waar zoals in alle kleine steden van Indonesië niets te doen was voor een tiener. Ik was niet goed in sport – voetbal en zwemmen – met het noodlot ik zat dus te lezen: meestal stripverhalen. Mijn vader was handelaar in batikstoffen en daarvoor reisde hij wel eens naar Bandung en Yogyakar- De grote geschiedenis terugbrengen tot de dimensies ta, en dan zei ik altijd: “Breng boeken mee”, en dat deed hij. Kinderboeken, Pippi Langkous, dat van een Javaans dorp, zo gaat de Indonesische schrijver soort boeken. Ik las alles.’ Eka Kurniawan te werk. En die geschiedenis verknoopt Op de middelbare school begon hij zelf boe- Michel Maas ken te kopen, vooral stripboeken, Kuifje. Van hij met de kleine levens van echte mensen. literatuur had hij nog nooit gehoord, hij had geen idee wat dat was. ‘Op school leerde ik wel titels van boeken Achter hem zijn de houten jaloezieën neer­ van zijn personage Ajo Kawit, bijvoorbeeld, uit en namen van schrijvers, maar de boeken zelf gelaten om niet te veel tegenlicht te hebben. Ze zijn derde roman Seperti Dendam, Rindu Harus had ik nooit kunnen lezen. Na mijn middelbare zijn niet helemaal dicht, maar ook niet hele- Dibayar Tuntas, (in het Engels vertaald als school wilde ik niets liever dan weg uit die klei- maal open zodat je niet kunt zien wat zich daar Vengeance­ Is Mine, All Others Pay Cash). Ajo kan, ne stad. Ik had gehoord dat Yogyakarta een cul- afspeelt. Vermoedelijk niets, maar in de wereld nadat hij had staan gluren bij de verkrachting tureel centrum was, een universiteitsstad. Daar van Eka Kurniawan kan het ook alles zijn, of een van de gekke Scarlet Blush, geen erectie meer wilde ik heen. Ik ging studeren aan de Gad- klein onopvallend stukje van alles dat op vreem- krijgen. Hij kijkt naar zijn penis, die erbij ligt jah Mada Universiteit. Ik ging filosofie doen, de wijze is verknoopt met de rest. We houden het ‘als een babyvogeltje dat net uit het ei is gekro- omdat dat goed klonk. Ik wist niets van filoso- voor het gemak op niets. pen’ en fluistert: ‘Sta op. Vogel. Sta op, ellende- fie. Op Gadjah Mada hadden ze een bibliotheek, Dat blijkt niet ver van de waarheid, want ling.’ Maar de Vogel blijft slapen, en aan het eind een heel gebouw vol boeken! De eerste jaren van ook in Indonesië geldt een lockdown, en die van de roman en Ajo Kawits leven weet je niet mijn studie bracht ik door in die bibliotheek, tot treft iedereen, zonder uitzondering. De straten wat zijn lot meer heeft bepaald: het feit dat hij ik alles had gelezen. García Márquez, Salman zijn leeg, wat in Nederlandse woonwijken mis- hem niet omhoog kreeg, zijn hartstochtelijke­ Rushdie, alles.’ schien een heel normaal verschijnsel is, maar in platonische liefde of de brute kracht en onver- De boeken gaven aan de kleine wereld van het altijd drukke Indonesië levert de afwezig- zettelijkheid waarmee hij elke tegenstander tot zijn jeugd een nieuwe dimensie, en algauw zou heid van mensen een stilte op die doorwerkt in pulp sloeg. daar nog een derde dimensie aan worden toege- je geest. De stilte is het tegenovergestelde van Maar Ajo’s impotentie heeft net zo weinig voegd: Kurniawan werd actief tegen de dictatuur het leven, en dat heeft een verwoestende invloed met de schrijver zelf te maken als het feit dat van Soeharto en ontdekte de geschiedenis die gehad, zelfs op Eka Kurniawan, de ‘Quentin Margio in Man Tiger de welgestelde Anwar altijd verborgen was gehouden onder de censuur. ­Tarantino van de Indonesische literatuur’, ‘opvol- Sadat doodbijt – hij scheurt met zijn tanden Hij ontdekte dat er veel meer was gebeurd dan ger van Pramoedya Ananta Toer’, genomineerd een groot bloederig stuk uit zijn nek, en ieder- wat hij als kind had geleerd en dat veel gebeurte- voor de internationale Man Booker Prize in een begrijpt dat hij niet anders kan. In Margio’s nissen ook anders waren dan ze leken. 2016, een van de ontvangers van de Prins Claus lichaam huist een tijger, wat in de wereld van ‘Als student aan Gadjah Mada maakte ik deel Prijs in 2018. ‘Toen ik hoorde dat we in lock- Kurniawan net zo’n normaal verschijnsel is als uit van de studentenbeweging, er waren demon- down gingen, had ik me dat heel anders voorge- de prostituee Dewi Ayu (in Schoonheid is een straties, maar ook discussiegroepen. Er werd steld. Eigenlijk ben ik heel introvert, ik houd niet vloek) die besluit te sterven omdat ze vier doch- gepraat over dingen waarover we nog nooit iets van massa’s en van drukte. Thuisblijven leek me ters heeft (niks is erger dan een mooie dochter, hadden gehoord. Ik woonde bijvoorbeeld beslo- daarom niet zo moeilijk. Ik schreef mijn uitge- want dat geeft alleen maar ellende), maar na ten discussies bij over wat er rond 1965 gebeurde ver zelfs een boodschap. Ik zei: “Ik moet thuis- 21 jaar toch weer opstaat uit haar graf en zegt: (de massamoord op communisten en hun geest- blijven, dus ik krijg veel tijd om te schrijven. Die ‘Sorry dat het zo lang duurde. Er zijn geen wek- verwanten – mm), over Buru-eiland (de strafko- nieuwe roman is vast gauw af.” Maar ik ben niet kers in een graf.’ lonie waar de schrijver Pramoedya Ananta Toer zo productief als romanschrijver.’ tot 1979 zat en waar hij zijn beroemdste cyclus De stress van de pandemie is zijn leven schreef, ‘Buru-kwartet’ – mm). In die tijd dacht binnen­geslopen. Niet alleen door de lockdown, ‘De eerste jaren van ik niet over het schrijven van romans, maar later maar in toenemende mate door de moskee die mijn studie bracht ik herinnerde ik mij al die discussies en verhalen steeds vaker de naam van weer een nieuwe en verwerkte die in mijn boeken. Ik las boeken dode omroept. ‘Nu is Indonesië het nieuwe epi­ door in de bibliotheek, die waren geschreven door Indo’s. Die boeken centrum. Elke twee dagen gaat er wel iemand tot ik alles had gelezen’ gaven mij een nieuw perspectief. Ik las ook veel

2.9.2021 dood in mijn buurt. Dat geeft een enorme stress. over journalisten en over jappenkampen.­ Tot die Het is bijna onmogelijk om gefocust te blijven tijd dacht ik erg stereotiep, ik dacht dat alleen de en heel helder te denken. En als ik iets grappigs Indonesiërs slachtoffers waren, maar de Japan- schrijf – dat is mijn stijl, wat ik schrijf is altijd ners stopten de Nederlanders in de kampen. grappig – voel ik me schuldig. Ik ben bijna de Ook Nederlanders waren slachtoffers, net als de hele dag thuis en dat geeft me hoofdpijn.’ Indo’s die in Indonesië wilden blijven. Ik kreeg Je zou bijna parallellen trekken tussen zijn respect en begrip voor hun lot. Het werden men-

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE onvermogen te schrijven en het onvermogen sen, in mijn ogen.’

12 In Schoonheid is een vloek beschrijft Kurniawan de hele twintigste-eeuwse geschiedenis aan de hand van het opmerkelijke leven van Dewi Ayu: een Javaanse vondeling, opgegroeid als kind van een Hollandse familie, in het Jappenkamp beland, achtergebleven in Indonesië en al snel de beste prostituee van het stadje. Een krachti- ge vrouw die weet wat ze wil. Ze wordt prosti­tuee door omstandigheden, ‘net zoals omstandig­ heden iemand een profeet maken of een koning’. Wat opvalt is het ogenschijnlijke gemak waar- mee Kurniawan de grote geschiedenis terug weet te brengen tot de dimensies van een Javaans dorp, en haar daar weet te verknopen met de kleine levens van echte mensen. En dat daarbij alles gebeurt alsof het niet anders had kunnen gebeuren – elke gebeurtenis, hoe klein ook, krijgt bij hem de onvermijdelijkheid van het noodlot. Tot hij ook daar de draak mee steekt, zoals in dit duizelingwekkende voorbeeld in Vengean- ce Is Mine: ‘Als ik Agus Maïspijp had beschermd, zou hij niet gestorven zijn. Als hij niet gestor- ven was zou Scarlet Blush (Paarse Blos) niet gek geworden zijn. Als zij niet gek geworden was, zouden de twee politiemannen haar niet heb- ben verkracht, en als de twee politiemannen haar niet hadden verkracht, zouden jullie die avond niet bij dat huis zijn geweest. En als jul- lie die avond niet bij het huis waren geweest, zou jij nog steeds in staat zijn geweest een erectie te hebben.’ Maar deze verklaring wordt meteen gevolgd door: ‘Dat is onzin. Het was louter toeval. Het kwam toevallig zo uit dat die avond mijn Vogel besloot om naar zijn bedje te gaan. Trouwens, als we iemand de schuld moeten geven is dat Nini Jumi.’ ‘Wie is Nini Jumi? Wat heeft die gedaan?’ ‘Nini Jumi is een masseuse. Als zij die dag niet achter haar huis zou zijn gestruikeld, zou ze mas- sages zijn gaan geven, en…’

Beide gedachtelijnen van oorzaak en gevolg zijn logisch en onweerlegbaar, tot hij ze zelf weerlegt met een volgende. ‘Dit is een grapje dat ik vaak maak met mijn vrienden’, zegt hij, op een toon die duidelijk maakt dat je er niet te veel achter

Daniel Cohen Daniel moet zoeken. ‘Ik houd er trouwens ook van te Eka Kurniawan had niet verwacht dat iemand een Indonesisch boek überhaupt zou opmerken spelen met namen, liefst namen van mijn vrien- den, of van bekende mensen als Anwar Sadat, die niemand meer kent.’ Veel van zijn personages zijn vrouwen. Dat heeft De Prins Claus Prijs en de nominatie van Man hij gestolen van Pramoedya. Hij wordt ‘de opvol- Tiger voor de prestigieuze Booker Prize waren ger van Pramoedya Ananta Toer’ genoemd, en ‘In Nederland bedacht voor hem een aardverschuiving. Hij had nooit dat is niet helemaal onterecht. ‘Ik heb Pramoe- ik dat ik in Indonesië verwacht dat zijn boeken zo zouden opvallen. Hij dya drie keer ontmoet. Hij was een van mijn had niet eens verwacht dat iemand überhaupt invloeden, maar ik heb een andere benadering nooit iets had geleerd een Indonesisch boek zou opmerken. ‘Indonesi- dan hij. Pramoedya is erg realistisch, ik ben van het leven van sche literatuur was iets obscuurs, dacht ik.’ Toen humoristisch. Wat ik wel van hem heb geleerd de Nederlanders’ hij in 2018 zijn Prins Claus Prijs kwam opha- 2.9.2021 is zijn perspectief op de geschiedenis van Indo- len in Nederland werd zijn wereld opnieuw een nesië. Pramoedya representeert Indonesië. Niet beetje rijker. ‘In Nederland bedacht ik dat ik in alleen Javaans en Nederlands, maar de hele Indonesië nooit iets had geleerd van het leven Indonesische samenleving – in al haar rijkdom. van de Nederlanders. Ik wist dat ze Nederland Ik schrijf over het leven in een dorp als symbo- koloniseerden en hoe ze in Indonesië leefden, lisch voor leven in het algemeen. Ook dat heb ik dat was alles. Ik had geen idee hoe mensen in  van Pramoedya gestolen’, lacht hij. Nederland zelf leefden.’ AMSTERDAMMER GROENE DE

13 met vrienden een stichting oprichtte om fond- 2017 Diébédo Francis Kéré sen te werven voor de bouw van een basisschool in zijn geboortedorp. De bouw van de school, als afstudeeropdracht, legde de basis voor de metho- Met klei de de die Kéré nadien zou toepassen. Allereerst legt hij de nadruk op lokale hulpbronnen, zo besloot hij om in zijn geboortedorp klei in plaats van wereld inspireren beton te gebruiken voor de bouw. Beton is duur in Burkina Faso en klei is er juist in overvloed. Wel verbeterde hij de klei door er cement aan toe Diébédo Francis Kéré produceert functionele kunstwerken te voegen. De bouw van de school kostte slechts 25.000 euro. ‘We wilden een gebouw maken dat die niet alleen de verbeeldingskracht stimuleren. zich het beste aan het klimaat en de behoefte Ze laten mensen ook nadenken over de noodzaak om in van mensen aanpast, door gebruik te maken van Kiza Magendane het meest beschikbare materiaal’, zei hij in 2017 een gezonde relatie met de ecologie te staan. tegen architectuur- en designtijdschrift Deezen. De tweede pijler van de methode-Kéré is par- ticipatie en deliberatie. Dat betekent dat zijn Diébédo Francis Kéré heeft een volle agenda. De Als kind van het dorpshoofd krijgt hij de kans bouwprojecten geen kant-en-klare produc- bouw van het nieuwe nationale­ parlement van op zevenjarige leeftijd het dorp te verlaten en bij ten zijn maar het resultaat van samenwerking Benin dat hij ontwierp vergt zijn volle aandacht. zijn oom in de stad onderwijs te volgen. Na het met de lokale bevolking. ‘Ik heb door ervaring Pendelen tussen Berlijn en Lomé, en in een moe- afronden van zijn timmermansopleiding belandt geleerd dat als mensen deelnemen aan de bouw ras van administratie verzanden, het is onder- hij, via een beurs, voor een werkstage in Berlijn. van een gebouw, ze zich verbonden voelen met deel van zijn leven. ‘Ik ben aan het rennen, broer. Hij heeft inmiddels iconische gebouwen ont- de constructie. Zo creëer je een lokale identiteit’, Ik heb niet eens tijd om terug te kijken.’ worpen, zoals het Serpentine Pavilion in Lon- verklaarde hij in een interview in 2015. Kéré, een van de laureaten van de Prins Claus den. Zijn werk is geëxposeerd in musea over De bouw van de basisschool in Gando lever- Prijs 2017, woont en werkt sinds 1985 in Berlijn, de hele wereld. Sinds 2017 is hij als hoogleraar de hem al in 2004 de prestigieuze Aga Khan waar hij aan de Technische Universiteit architec- architectural design and participation verbon- Award for Architecture op. Begin augustus van tuur studeerde. Veel van zijn ontwerpen worden den aan de Technische Universiteit München. dit jaar werd het gebouw door een groep experts uitgevoerd in Afrika. ‘Ik reis voortdurend tussen Het begon in 1998, toen hij als student samen in The New York Times geselecteerd als een van de Berlijn en Burkina Faso, mijn geboorteland, en 25 belangrijkste werken van de naoorlogse archi- ben ook veel in buurlanden. Ik leid projecten op tectuur. Dat ontroert Kéré. ‘Toen ik het school- de meest ingewikkelde plekken ter wereld, met ‘Als we zelf niet naar gebouw ontwierp was ik niet met grote verhalen weinig middelen. En toch moet ik een manier ons geboorteland bezig. Ik was simpelweg gemotiveerd om iets voor vinden om alles succesvol af te ronden.’ mijn gemeenschap terug te doen’, zegt hij nu. Het telefoongesprek vindt op een zondag­ teruggaan, zal niemand Zijn boodschap aan jonge Afrikanen in de ochtend plaats terwijl Kéré bij een klant in Zwit- het namens ons doen’ ­diaspora is helder: ‘Geloof dat je veel potentie serland op zijn volgende taxi wacht. Op de vroege hebt. Ga terug naar je geboorteplek en maak het dinsdag zal hij voor de zoveelste keer naar Benin verschil voorbij de oppervlakkige invulling van vliegen om de site van zijn ontworpen parle- duurzaamheid. Wees niet bang en pas je aan het mentsgebouw te controleren. systeem aan. Zo was er in mijn geval geen water, Kéré’s navelstreng bevindt zich sinds 1965 in Lycee Schorge, middelbare school in Koudougou, geen gezondheidscentrum of elektriciteit toen ik Gando, een dorp van ruim drieduizend mensen. ontworpen door Francis Kéré, Burkina Faso, 2016 de school ging bouwen. Maar we hebben met klei- ne interventies het verschil kunnen maken. Als we zelf niet naar ons geboorteland teruggaan, zal niemand het namens ons doen. Als je wel terug- gaat en het verschil maakt, kun je respect verdie- nen en misschien zelfs prestigieuze prijzen zoals de Prins Claus Prijs ontvangen.’ Met zijn werk produceert Kéré functio- nele kunstwerken die niet alleen de verbeel- dingskracht stimuleren maar mensen ook laten nadenken over de noodzaak om in een gezonde relatie met de ecologie te staan. Daarnaast illu- streert zijn werk treffend hoe kleine interventies een mondiale impact kunnen hebben. ‘We kun- nen niet stellen dat wij geen stem hebben, ieder- een kan een bijdrage leveren om de grote vraag-

2.9.2021 stukken van onze tijd, zoals klimaat­verandering, aan te pakken. Door lokaal te handelen, kun je een mondiale impact genereren. Zo kun je ervoor kiezen om een schoolgebouw met klei te bouwen en mensen over de hele wereld te inspi- reren, in plaats van op de overheid te wachten.’ In de tussentijd blijft Kéré rennen, naar het

Iwan Baan Iwan  DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE volgende gebouw.

14 strijders zijn. We willen gewoon menselijk zijn, 2019 Djamila Ribeiro inclusief alle bijbehorende tegenstrijdigheden.’ Ribeiro behaalde haar master filosofie met een specialisatie in het werk van Simone de Beauvoir ‘Het lijkt soms of zwarte en Judith Butler. Als lid van de Simone de Beau- voir Society kon ze naar internationale seminars. Teruggekeerd voelde ze zich empowered om ook vrouwen onzichtbaar zijn’ de Braziliaanse situatie onder ogen te zien. ‘In Brazilië zijn we epistemisch afhankelijk van het noorden. We bestuderen het werk van Europese De Afro-Braziliaanse feminist Djamila Ribeiro groeide witte mannen. De Beauvoir was mijn eerste inspi- ratie, maar als Afro-Braziliaanse feminist bestu- op in een samenleving die racisme ontkende. Terwijl ze deer ik ook het werk van zwarte Latijns-Ameri- het toch echt dagelijks meemaakte. Eva Hofman kaanse vrouwen. Eurocentrisme moet ook in het feminisme worden aangepakt. Het lijkt soms of zwarte vrouwen onzichtbaar zijn.’ ‘Djamila, you are so beautiful’, kirt haar assisten- te schrijven over het geweld dat ik als kind mee- Ribeiro publiceert daarom andere auteurs en te als ze inlogt in de videocall. In haar kantoor maakte. Tegen zwarte vrouwen zegt men vaak refereert zo veel mogelijk aan hen in haar eigen in São Paulo schudt Djamila Ribeiro door haar dat ze altijd sterk moeten zijn, dat ze van natu- werk. ‘Mensen moeten bijvoorbeeld Lélia Gon- haar, dat ze net heeft laten doen. Ribeiro werkt re strijders zijn. Maar we moeten wel sterk zijn, zalez leren kennen en weten wat vrouwen in the vanwege de coronacrisis in Brazilië nog steeds omdat de maatschappij zo gewelddadig is en we global south denken. Bovendien wil ik laten blij- vanuit huis en probeert zo veel mogelijk contact daar elke dag mee moeten omgaan. Ik heb dat idee ken dat mijn werk niet begint of eindigt bij mij, te maken met haar studenten aan de universiteit. van mezelf als sterke vrouw lang geïnternaliseerd,­ maar ingebed is in het werk van al die andere Ze vindt het niet leuk, zegt ze monter, maar ze zeker toen ik begin twintig was en mijn beide mensen die ik uit de onzichtbaarheid wil tillen.’ redt zich wel. In 2019 organiseerde zij als een van ouders stierven. Het was heel confronterend­ om Ze was al succesvol, zeker binnen eigen krin- de meest invloedrijke leiders in de Afro-Brazili- erachter te komen dat ik eigenlijk helemaal niet gen, maar merkte dat er pas echt veel deuren aanse vrouwenrechtenbeweging evenementen van nature sterk ben, maar op veel momenten juist open gingen na haar huldiging voor een van de waar duizenden mensen op afkwamen, mensen een luisterend oor nodig had. Het is belangrijk om Prins Claus Prijzen in 2019. Dat is voor haar niet die haar boeken kochten en wilden debatteren. te begrijpen dat we weliswaar niet onderdrukt wil- ongemakkelijk, zegt ze lachend. ‘Niet voor mij, Die live events hield ze aan het begin van de cri- len worden, maar dat we ook geen godinnen of maar misschien kunnen Brazilianen zich afvra- sis nog vanuit huis, maar daar is ze nu moe van. gen waarom ze pas naar mij begonnen te luiste- Het afgelopen jaar koos ze voor bezinning. In ren toen ik Europese erkenning kreeg. Misschien augustus publiceerde ze een nieuw boek, waarin ‘Eurocentrisme voelen zij zich wel ongemakkelijk.’ ze aan de hand van brieven aan haar grootmoe- moet ook in Ribeiro komt uit een familie van antiracis- der voor het eerst schrijft over haar eigen erva- me-activisten. Haar ouders vonden het vanzelf- ringen met racisme. Het heet Cartas para minha het feminisme sprekend dat ook zij zou opstaan voor waar ze in avó, ‘brieven aan mijn grootmoeder’. worden aangepakt’ gelooft, maar in de buitenwereld was dat anders. ‘Dat was een pijnlijk maar heilzaam proces. ‘In Brazilië heerst het idee dat er hier geen racis- Mijn grootmoeder stierf toen ik dertien was me is, dat dat alleen bestaat in de Verenigde Sta- en zij was heel belangrijk voor mij. In Brazilië ten of Zuid-Afrika. Men vraagt zich af waarom je is het geaccepteerd om gewelddadig te zijn en een niet-bestaand probleem zou willen oplossen, grappen te maken over zwarte mensen en vrou- Djamila Ribeiro tijdens Louder Than Words met zeven dus mijn broers en ik groeiden op in een samen- wen. Ik haat zulk gedrag en het was pijnlijk om vrouwelijke Prins Claus-laureaten. Amsterdam, 2019 leving die racisme ontkende, terwijl we het dage- lijks op school meemaakten. Ik voelde me een- zaam, een buitenlander in mijn eigen land.’ Nu is ze een gevierd bestsellerauteur met meer dan een miljoen volgers op Instagram, maar de eenzaamheid is niet helemaal verdwe- nen. ‘Als ik om me heen kijk zie ik weinig vrou- wen zoals ik. Ik weet dat ik een uitzondering ben en ik vecht ervoor om dat niet meer te zijn. Het is een zware verantwoordelijkheid om de eerste en de enige te zijn. Het helpt dat vrouwen meer kansen hebben gekregen. Ik kom vaker op plaat- sen met mensen die op mij lijken en die nieu- we bestaansmogelijkheden proberen te creëren. De eerste keer dat ik in een bibliotheek was met veel boeken van zwarte vrouwen ging een nieuwe

wereld voor me open. Vanaf toen wist ik pas dat 2.9.2021 ik een zwarte feministe zou worden. Ik las The Bluest Eye van Toni Morrison en dacht: mijn god, dit is een verhaal waarin ik mezelf kan zien. Mijn hele leven wilde ik mezelf al ergens in herken- nen, en de zwarte schrijfsters hebben mijn leven gered omdat ik niet alleen mezelf zag, maar ook

Maarten van Haaff  de wereld vanuit een ander ­perspectief.’ AMSTERDAMMER GROENE DE

15 begonnen met het monument waren de bewo- Partner Prins Claus Fonds Marcel Pinas ners argwanend. Wat moeten die kunstenaars hier? Later zijn ze het gaan waarderen. Het werd een bewijs van de erkenning waar zoveel behoef- te aan was.’ De letters van In 2007 werd Pinas toegelaten tot de Rijks­ akademie in Amsterdam. ‘Ik voelde me er in het begin niet thuis. Ze begrepen mijn beeldtaal niet. Ik voelde druk om die te veranderen.’ Uit- het Afaka-schrift eindelijk leverde zijn tijd op de Rijks toch veel op, omdat zijn gedachten en ideeën over het kun- stenaarschap en de rol daarin van de Marron-­ Om recht te doen aan de Marron-cultuur, zíjn cultuur, cultuur vorm kregen. De toenmalige directeur, Janwillem Schrofer, stelde zich ervoor open. plaatst Marcel Pinas zijn kunstinstallaties bij voorkeur ‘Samen hebben we de plannen ontwikkeld van in de buitenruimte. Zodat iedereen ze kan zien. Rob Perrée wat nu het Moengo-project wordt genoemd.’ Er moest een ruimte komen om workshops te geven aan jongeren, er moest een plek komen Het begon allemaal in 1997. Marcel Pinas (Pel- mee, maar hij zag later wat de desastreuze gevol- waar kunst te zien is. Een artist in residency grim Kondre, 1971) was een jonge kunstenaar gen waren voor de dorpsbewoners, zijn mensen, moest internationale kunstenaars naar Moengo die op het Nola Hatterman Instituut in Para- maar ook voor de Marron-cultuur, zijn cultuur. brengen die niet alleen bereid moesten zijn om maribo zijn vaardigheden had ontwikkeld. Zijn In 2007 zou hij een indrukwekkend monu- te werken met die jongeren, maar die ook een enigszins brave tekeningen en aquarellen van ment oprichten in het binnenland, in ­Moiwana. kunstwerk achter zouden laten voor een in te huizen, personen en landschappen waren popu- Op een kaal veld plaatste hij 38 zuilen. Om de richten beeldenpark. Ieder jaar zou er een groot lair. Ze vonden in ruime kring aftrek. ‘Ik kon er diversiteit van de slachtoffers aan te geven – project georganiseerd worden dat ook bezoekers mijn auto en zelfs mijn huis van kopen.’ Het was kinderen, jongeren en volwassenen – kreeg uit Paramaribo trekt: muziek, dans en beelden- verleidelijk om op die succesvolle weg door te ieder slachtoffer zijn of haar eigen hoogte. Hun de kunst zouden elkaar daarbij moeten afwisse- gaan. Hij besloot een uitdaging aan te gaan zon- namen werden in het Afaka – het schrift van het len. Gastenverblijven en een restaurant moes- der nog precies te weten welke. volk van Pinas, de Ndjuka – op de zuil gezet. De ten toeristen lokken. Bij alle activiteiten moest Met een aantal collega-kunstenaars kreeg hij hoge zuil in het midden symboliseert de Kibi, de de lokale bevolking de mogelijkheid krijgen om de kans om zijn opleiding te vervolgen op het beschermheer van de gemeenschap. ‘Toen we wat te verdienen. Edna Manley College for the Visual and Perfor- ming Arts in Kingston, Jamaica, een breed opge- zette academie die de ‘culturele diversiteit van de Cariben promoot’. Daar werd hij met beide benen op de grond gezet. ‘Ik werd er gedwongen na te denken over mijn identiteit. Wie ben ik, wat betekent het om Marron te zijn, wat is daar- van de toegevoegde waarde, op wat voor manier kan ik die identiteit in mijn werk vormgeven.’ Bovendien maakte hij daar voor het eerst kennis met het werk van internationale kunstenaars. ‘Ik raakte onder de indruk van de schilderijen van Basquiat, van Twombly en ook van De Koning.’ Bij zijn vertrek uit Jamaica wist hij dat hij de creativiteit van met name jongeren wilde ondersteunen en ze in de gelegenheid wilde stel- len zelfvoorzienend te zijn. Hij wist dat hij pro- jecten moest bedenken die recht doen aan de ­Marron-cultuur. Daarbij moest hij de lokale bevolking zoveel mogelijk betrekken. De grote lijnen begonnen zichtbaar te worden.

Het besef Marron te zijn en om juist als kunste- naar iets met en voor zijn mensen te doen, werd ondersteund door eerdere gebeurtenissen. In 1986 groeide een persoonlijk conflict tussen legerleider Desi Bouterse en guerrillaleider Ron-

2.9.2021 nie Brunswijk uit tot een burgeroorlog die bijna zes jaar zou duren. Er vielen tientallen slacht- offers en veel Marrons werden gedwongen hun dorp te ontvluchten. Ook de infrastructuur van het gebied rondom Moengo werd vernietigd. In de geboortestreek van Pinas vielen 38 doden. Omdat zijn ouders hem naar de veilige hoofd- Harvey Lisse Harvey DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE stad stuurden maakte hij de gevechten niet zelf

16 Op de Rijksakademie werd de basis gelegd voor papier en van dun naar vet getekend transforme- wat in de jaren daarna geconcretiseerd werd ren. Hij verandert ze van taal naar beeldtaal. in een gebouw voor workshops, de Tembe Art ‘Ik kan nog zo vaak Voor Pinas zijn installaties een goed mid- ­Studio, een organiserende infrastructuur, de zeggen dat het niet om del om een verhaal te vertellen en de kijker daar Kibii Wi Foundation, een verlaten loods om als nauw bij te betrekken. Hij kan de kijker als het Contemporary Art Museum ­Moengo (camm) te mij gaat maar om de ware in zijn ruimte halen. De behoefte aan een dienen en, niet onbelangrijk, in toegezegde steun Marron-gemeenschap, verhaal heeft ook te maken met zijn behoefte te van Nederlandse fondsen, zoals vanaf het begin de politiek luistert niet’ reageren op misstanden in zijn land, bijvoorbeeld het Prins Claus Fonds. De praktijk zou zich niet de vervuiling veroorzaakt door de Braziliaanse altijd willen voegen naar de ambitieuze plannen. gouddelvers in het Surinaamse binnenland. Hij Dat wist Pinas. plaatst zijn installaties bij voorkeur in de buiten- Ondertussen maakte hij zijn eigen kunst. Hij ruimte zodat iedereen ze kan zien, bijvoorbeeld de vindt het niet moeilijk een balans te vinden­ tus- gestapelde zwarte en van Afaka-woorden voorzie- sen eigen werk en werk voor het ­Moengo-project. ne olietonnen bij de toegangsweg naar Moengo. ‘Ik ben er drie dagen per week. De andere dagen In de Grote Suriname Tentoonstelling, onlangs werk ik in mijn studio. Wat er in Moengo gebeurt in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, presenteerde verwerk ik in mijn schilde­ rijen­ en installaties. hij een langgerekte, gedekte tafel met 38 stoelen. Moengo is in feite mijn grootste installatie. Alsof er gedekt was voor een officieel banket. De Bovendien weet ik: als ik als kunstenaar naam boten, decoratieve vormen die hun oorsprong werkelijkheid is anders. De stoelen zijn overdekt maak, vergroot ik daarmee de aandacht voor het vinden in de decoratieve houtsnijwerken waar- met in zwart-wit geborduurde pangis met tradi- Moengo-project. Het krijgt er status door.’ mee Marrons hun huizen en interieur verfraaien, tionele rouwmotieven. Op de borden zijn gruwe- ze komen allemaal bij herhaling terug. Soms legt lijke taferelen afgebeeld. Die verklaren waarom Pinas maakt schilderijen, tekeningen en installa- een schilderij de nadruk op één van die elemen- ‘gasten’ ontbreken. De installatie verwijst naar ties. Zijn schilderijen zijn een soort collages waar- ten. Het Afaka-schrift krijgt het vaakst aandacht. de 38 slachtoffers van de binnenlandse oorlog in op beeldelementen die refereren aan de Mar- Voor de Marrons is de beeldtaal van Pinas zijn geboortestreek. Een tweede, cynischer monu- ron-cultuur zijn samengebracht op een meestal duidelijk, daar kiest hij ook voor. Voor de door- ment voor een vergeten groep mensen. kleurige ondergrond. Ze staan zonder perspec- snee kijker is het vaak een intrigerende en ver- Een economische crisis heeft Suriname lam- tief plat naast elkaar in een ogenschijnlijk wille­ leidelijke zoektocht naar verbanden. Zelf heeft gelegd. Het geld is op. De coronacrisis heeft het keurige ordening. Het geheel ontleent zijn kracht hij over zijn schilderijen gezegd dat ze een visua- land nog eens een trap na verkocht. aan het samenspel van die beelden. Afaka-­tekens, lisering zijn van zijn herinneringen aan zijn zor- Normaal reist Marcel Pinas de wereld over lapjes traditioneel textiel, totems, delen van geloze kindertijd. Omdat hij de verf dik en ‘slor- om zijn concept te promoten. Nu is de ‘ambassa- dig’ opbrengt en niet alleen een kwast maar ook deur’ van Moengo niet alleen de mond gesnoerd, een paletmes en zijn handen gebruikt, verheffen de Tembe Art Studio – een voormalig kantoor­ Links: Marcel Pinas, de schilderijen zich soms van de muur en worden gebouw van het bauxietbedrijf Suralco – is dicht. Totem, 2009. Hout, het haast wandsculpturen. Het museum staat te verstoffen, het guesthouse flessen, mixed media; Zijn recente werk lijkt een verandering aan te wordt opgeknapt, de residenten mogen het land onder: Marcel Pinas in kondigen. De gekleurde achtergronden maken niet in, dus de activiteiten liggen stil, over het zie- het dorp Lantiwee bij de plaats voor witte vlakken. ‘Een kunstenaar ont- kenhuis dat als cultureel centrum werd gebruikt Cotticarivier, Suriname wikkelt zich. Misschien heb ik die kleuren niet – ook ex-Suralco – wordt al een paar jaar gesteg- meer nodig’, zegt hij met een geheimzinnige geld. De gemeente wil er een school van maken, grijns. Dat hij de laatste jaren weer grote zwart- Pinas wil het behouden. De landelijke politiek wittekeningen maakt, vaak als onderdeel van laat het afweten. Beloftes worden niet nageko- een installatie, is wellicht een verklaring voor die men. ‘Als ze eenmaal aan de macht zijn, denken ontwikkeling. In die tekeningen speelt hij met ze alleen aan zichzelf. Ze zijn niet geïnteresseerd de letters van het Afaka-schrift. Hij laat ze bij- in kunst en cultuur. Ik kan nog zo vaak zeggen dat voorbeeld roteren, naar beneden rollen op lappen het niet om mij gaat maar om faciliteiten voor de Marron-gemeenschap, ze luisteren niet.’ Pinas blijft optimistisch. Zo ken ik hem al jaren. Hij heeft geduld, hij weet wat improvise- ren is, hij geeft niet op. Of het belang van het Moengo-project overeind blijft? ‘Neem de dis- cussie over het klimaat. De wereld kan nog iets leren van de Marrons. Hoe ze met hun land omgaan, hun gemeenschapszin, hoe ze met elkaar omgaan.’ 

Het Stedelijk Museum in Amsterdam heeft twee schilderijen van Pinas opgenomen in zijn collec-

tie. De gemeente Hoorn heeft de installatie Tembe 2.9.2021 Afaka aangekocht, permanent te zien in de Hotel Maria Kapel. Pinas’ werk is vanaf 26 augustus ook te zien in de Textiel Biënnale in Rijswijk. In 2022 neemt hij deel aan de tentoonstelling Het schurend paradijs in Kunsthal Kade in Amers- foort. Een tentoonstelling in het Museum of Con- Marcel Pinas Marcel temporary Art in Chicago is voor 2022 toegezegd AMSTERDAMMER GROENE DE

17 een herziene editie met de toevoeging ‘and Its Partner Prins Claus Fonds Salma Samar Damluji Reconstruction’ in de titel. Begrijpelijk, want die reconstructies vormen haar belangrijkste werk. Met de door haar geleide Daw’an Mud Herbouwen terwijl Brick Architec­ture Foundation herbouwt ze in Jemen geruïneerde en kapot gebombardeerde ­moskeeën, stadspoorten en ja, die lemen flats. het bommen regent Dat ik niet meer kan of wil horen over het menselijk lijden in Jemen en wél lees over de destructie van cultureel erfgoed is een bekende Architecte Salma Samar Damluji wil het de mensen in aandoening, niet alleen in kringen van cultuur- beschermers. Eventueel schuldgevoel daarover Jemen duidelijk maken: dit is jullie architectuur, jullie lijkt Samar Damluji weg te willen nemen in de cultuurschat. Die moet blijven. Oorlog of niet. Pieter van Os interviews die ze geeft. Cultureel erfgoed van dit niveau, zegt ze, is van de mensheid, niet van par- tij A of B, noch van het land waar ze zijn te vin- Er zijn van die gesprekken waarvan je hoopt dat geraakt van voedselhulp. De filmpjes laten den of de lokale machthebbers van het moment. niemand ervan hoort, terwijl je ze toch wil voort- hemeltergende beelden zien en, ik geef het Een aanslag op dat erfgoed gaat ons dus allemaal zetten. Ik maakte het eens mee in een gezel- direct toe: ik kijk ze niet meer. Te pijnlijk. Tege- aan, niet alleen de inwoners van de provincie schap van internationale hulpverleners en oude- lijk ging ik al wel op zoek naar het lot van de Hadramut, waar Samar Damluji haar belang- re diplomaten. Het gesprek kwam op de vraag prachtige lemen flatgebouwen die mij destijds rijkste, recente reconstructies heeft gebouwd. welk land de meeste indruk op je maakt. Het leek betoverden. Tegelijk onderstreept ze dat haar reconstructie­ een potje opscheppen te worden, indirect over Wie dat doet, stuit al snel op Salma Samar werkzaamheden de mensen ter plaatse dienen, de omvang van ieders ecologische voet­afdruk. Damluji, een Iraaks-Britse architect geboren omdat het hier om levende architectuur gaat. Opvallende winnaar: Jemen. Bijna iedereen in Beiroet en aldaar aangesteld aan de Ameri- Soms eeuwenoud, zeker, maar vaak ook niet. die er was geweest, noemde het als het meest can University als hoogleraar architectuur in Voor het herbouwen (beter woord dan restaure- indrukwekkende land ooit bezocht. de islamitische wereld. Ze is tevens auteur van ren) hoeft ze niet op zoek naar gespecialiseerde Eenmaal aangekomen in Sanaa zag ik waar- het prachtige boek The Architecture of Yemen: vakmannen met kennis van historische bouw- om. De dagen die volgden waren overdonderend. From Yafi to Hadramut uit 2008. Dit jaar volgt methoden. Want al heeft Jemen gebrek aan alles, De wereld kent een werkelijk sprookjesachtig niet aan een groot reservoir van bouwvakkers die land, zo bleek, met adembenemende architec- weten hoe je op de traditionele manier bouwt, tuur. Grote lemen flatgebouwen, met prachti- Cultureel erfgoed zonder cement of gewapend beton. Met leem en ge, verfijnde ornamenten in vriendelijk golven- van dit niveau is hout. Samar Damluji: ‘Buiten de regio is die ken- de muren. De zon verhoogde het contrast tussen nis nagenoeg verdwenen. In Jemen is die ruim geschilderd hout en vele tinten beige en oker van van de mensheid, voorradig.’ leem, zand en rots. niet van partij A of B Het is de dominante vorm van bouwen. ‘Het Kort na de reis brak de oorlog uit, nu zeven belang [van deze reconstructies] is niet zozeer jaar geleden, en het einde ervan is nog niet in gelegen in het herstellen van verwoest erf- zicht. De opstandige sjiitische Houthi’s winnen goed. Het is meer om duidelijk te maken dat dit terrein met hulp van Iran. De verdreven rege- belangrijke architectuur is voor de toekomst.’ ring slaat terug met een coalitie van soennitische Salma Samar Damluji wil duidelijk maken: Arabische landen, geleid door Saoedi-Arabië. Naoorlogse renovatie van de Shaklanza dit is jullie architectuur, jullie cultuurschat, Met andere woorden: een binnenlands conflict Moskee in al-Shihr, Oost-Jemen, 2020 die moet blijven, oorlog of niet. En hoewel de verwerd tot een proxy-oorlog stichting spreekt van ‘post- van de twee grootmachten in war reconstruction’ gaat het de regio. Wereldgrootmach- hier eigenlijk om ‘during- ten VS en VK bemoeien zich er war reconstruction’. Het weer ook mee: alleen al in de afgelo- opbouwen is een daad in die pen vijf jaar verkochten ze voor oorlog. Het laat macht zien in meer dan twintig miljard euro plaats van onmacht. aan wapens aan Saoedi-Arabië Die boodschap is mooi, alleen. Irans steun bleek voor- maar natuurlijk ook een tikje al toen de Houthi’s via drones bevoogdend. De reconstruc- succesvol het ministerie van ties, gefinancierd met geld Defensie in Saoedi’s hoofdstad van de British Council en het Riyad wisten te raken. Prins Claus Fonds, laten zien: Sinds de oorlog woedt krijg wij helpen jullie jezelf te zijn. ik voortdurend filmpjes via Tegelijk bieden ze troost. Hoe-

2.9.2021 Twitter en Facebook waar- veel Amerikaanse of Britse in een VN-kopstuk oproept raketten ook de lemen droom- mee te helpen de grootste paleizen van de Jemenieten voedsel­crisis van het moment vernielen, met buitenlands te bestrijden. Sinds 2020 zijn geld keren ze weer terug. Al meer dan twintig miljoen tijdens de oorlog. Mensen mensen, bijna twee derde sterven, de gebouwen blijken

Rashid Bin Shibraq / Daw‘an Architecture Foundation  DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE van de bevolking, afhankelijk onoverwinnelijk.

18 25 jaar Prins Claus Fonds! Ga 25 uur lang met ons mee op virtuele wereldreis langs bijzondere mensen en initiatieven uit Afrika, Azië, Latijns Amerika en het Caribisch gebied. Lezingen, workshops, presentaties van films, muziek, beeldende kunst, architectuur en design van over de hele wereld met onder andere bijdragen van Achille Mbembe, Djamila Ribeiro, Simon Velez, Dada Masilo, Zapiro en vele anderen. Samengesteld door de internationaal vermaarde regisseur/curator Ong Ken Seng.

kijk on line Ben er bij! princeclausfund.org 8 & 9 december!

Het Prins Claus Fonds Leiden University Lutfia Rabbani Foundation Fondsen op Naam dankt haar Magnum Foundation Luxury Hotels of Amsterdam CHAP fonds MamaCash Evert Meiling Ing Yoe Tan Fonds Financiers Mondriaan Fund Ton en Maya Meijer-Bergmans Ministerie van Netherlands Commission Ribbink-Van Den Hoek Supporters Buitenlandse Zaken for UNESCO Familiestichting René Kiers en Nationale Postcode Loterij Open Society Foundations Marieke Sanders-ten Holte Alexandra Kiers-Becking OSCAM–Open Space Han-Maurits Schaapveld Alexander Maljers en Partners Contemporary Art Museum Ron en Wilma van Straalen Chantal van Erven Dorens Amsterdam School for Qatar National Library Stichting Hinderrust Fonds Cultural Analysis (ASCA) Radio Radio Stichting Robben Wilt u het Prins Claus Fonds ALIPH (International Smithsonian Cultural Rescue Stichting Schouwenburgh steunen, kijk op onze website alliance for the protection of Initiative Stichting Vermeer 14 voor meer informatie heritage in conflict areas) Stranded FM TEFAF princeclausfund.org Amani Institute Stroom Den Haag Triton Collection Foundation Amerpodia The Black Archives Versteeg Wigman Sprey Arab Fund for Arts and (A)WAKE advocaten Culture (AFAC) Whiting Foundation Pascal en Irene Visée Avance Elise Wessels British Council Torchbearers En donateurs die anoniem British Council’s Cultural AXA Investment Managers willen blijven Protection Fund Irma Boom Compagnietheater Inge de Bruin-Heijn DAS Graduate School Soledad Cordova en Dutch Ministry of Education, Leonard Stolk Culture and Science (OCW) De L’Europe Amsterdam European Cultural Foundation Marc en Janneke Dreesmann- Framer Framed Beerkens Gerda Henkel Stiftung Benno Friedberg en Goethe-Institut Judith Mahn GSRD Foundation Duco Hordijk en Hivos Arnout Ploos van Amstel ICCROM IBFD J.M. Kaplan Fund KLM IEDEREEN EEN VACCIN SCAN & DONEER Miljoenen mensen in armere landen hebben nog geen zicht op vaccinaties tegen corona. Sneller wereldwijd vaccineren is van levensbelang voor iedereen. GEEF NU OP GIRO555.NL

NL08 INGB 0000 0005 55

Adv. Giro555 Vaccin 215x285.indd 1 25-08-2021 12:13