Uchwala Nr LIX/366/2018 Z Dnia 27 Wrzesnia 2018 R

UCHWAŁA NR LIX/366/2018 RADY POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO z dnia 27 września 2018 r.

w sprawie: przyjęcia ,,Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018- 2021”.

Na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 7 oraz art. 12 pkt 4 ustawy z dnia 5 czerwca 1998r. o samorządzie powiatowym (t. j. Dz. U. z 2018r. poz. 995) oraz art. 87 ust.1-4 ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz.U. z 2017r. poz. 2187 ze zmianami) uchwala, co następuje:

§ 1. Przyjmuje się ,,Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018 – 2021”, pozytywnie zaopiniowany przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, stanowiący załącznik do niniejszej uchwały.

§ 2. Wykonanie uchwały powierza się Zarządowi Powiatu Gnieźnieńskiego.

§ 3. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia jej w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego.

Przewodniczący Rady Powiatu Gnieźnieńskiego

Dariusz Igliński

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 1

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO NA LATA 2018 – 2021

Poznań 2018

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 1 Spis treści: Wstęp ………………………………………………………………………………………………………………………………………..…….….s. 4 1. Prawne i strategiczne uwarunkowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami...... s. 5 1.1. Podstawa prawna opracowania programu ochrony i opieki nad zabytkami dla powiatu gnieźnieńskiego…………………………………………………………………………………………………………………………………....s. 6 1.2. Opieka nad zabytkami w świetle dokumentów strategicznych …………………………………………………...s. 9 1.2.3. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004- 2013 (2020)…...... s. 9 1.2.2. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014-2017………………………s.10 1.3. Relacje Powiatowego Programu Opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu……………………….……………...... s.11 1.3.1. Strategią Rozwoju Województwa Wielkopolskiego ………………………………………………...... s.11 1.3.2. Planem zagospodarowania przestrzennego Województwa Wielkopolskiego…...... s.12 1.3.3. Strategią Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim do roku 2020……...... s.15 1.3.4. Wielkopolskim Regionalnym Programem Operacyjnym na lata 2014-2020…………...... s.16 1.3.5. Programem opieki nad zabytkami Województwa Wielkopolskiego na lata 2017-2020……………s.17 1.3.6. Wieloletnim Strategicznym Programem Operacyjnym Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2014 – 2020……………………………………………………………………………………………………………………………………… s.19 1.3.7. Strategią Rozwoju Turystyki dla Powiatu Gnieźnieńskiego z ujęciem produktów turystycznych na lata 2008–2020...... s.20 2. Charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego Powiatu Gnieźnieńskiego…………………………..….. s.22 2.1. Zabytki nieruchome ...... s. 31 2.2. Wpis do rejestru zabytków...... s. 31 2.2.1.Założenia przestrzenne...... s.33 2.2.2.Architektura sakralna...... s. 39 2.2.3.Cmentarze …...... s. 47 2.2.4. Budynki użyteczności publicznej ……………...... s. 49 2.2.5. Architektura rezydencjonalna…………………….……...... s. 55 2.2.6. Zieleń ...... s. 60 2.2.7. Zabudowa folwarczna i gospodarcza...... s. 61 2.2.8. Budynki mieszkalne ...... s. 63 2.2.9. Obiekty przemysłowe...... s. 64 2.3. Ewidencja zabytków...... s. 66 2.4. Pomniki historii………...... s. 68 2.5. Znak Dziedzictwa Europejskiego………………………………………………………………………………………………… s.69

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 2 2.6. Zabytki ruchome…………...... s. 71 2.7.Zabytki archeologiczne ……………………………………………………………………...... s. 73 2.8. Szlaki kulturowe……………………………………………………………………………………………………………………...... s. 75 3. Chronione wartości przyrodnicze krajobrazu kulturowego …………………………………………………………..s. 79 3.1. Parki krajobrazowe………………………….……………………………..……………………………...... s. 79 3.2. Rezerwaty przyrody……………………………………………………...... s. 81 3.3. Europejska sieć Natura 2000 ...... s. 82 4. Zabytki nieruchome będące w posiadaniu Powiatu Gnieźnieńskiego, lub jednostek organizacyjnych Starostwa Powiatowego w Gnieźnie…………...... s. 84 4.1. Obiekty wpisane do rejestru zabytków ……………………………………………………….………………………………..s.84 4.1.1. Gniezno – budynek Miejskiej Szkoły Przemysłowo - handlowej …………………………...... s. 84 4.1.2. Gniezno –założenie dworsko-parkowe ob. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1………...... s.85 4.1.3 Mielno – gm. Mieleszyn – zespół pacowo – parkowy ...... s. 86 4.1.4. Imielno – stanowisko arch. 13 – obszar AZP 51-32/17………………………………………………………………. S.86 4.2. Obiekty ujęte w ewidencji konserwatorskiej………………………………………………………...... s. 86 4.2.1. Gniezno – szpital ( pierwotnie wojskowy) ob. Szpital Pomnik Chrztu Polski ………………...... s. 86 4.2.2. Gniezno – Szpital ,,Bethesda” ob. Szpital Pomnik Chrztu Polski….………………………………………………s.88 4.2.3. Gniezno – willa –ob. Szpital Pomnik Chrztu Polski……………...... s. 89 4.2.4. Gniezno – blok koszarowy nr 1 w kompleksie koszar …………………………………………………………………s 90 4.2.5 Gniezno – Gnieźnieńska szkoła średnia Gimnazjum Żeńskie im.bł. Jolenty…………………………………s.92 4.2.6. Gniezno – Zasadnicza Szkoła Zawodowa ul. Sienkiewicza 6………………………………………………………s.93 4.2.7. Gniezno – dom ul.Wrzesińska 21 ob.DPS im.Małżonków Terakowskich……………………………………..s.94 4.2.8. Trzemeszno –Sąd Grodzki ob.Zespół Szkół im. H.Cegielskiego…………………………………………………….s.95 4.2.9. Kłecko – szkoła ul. Mickiewicza 33- ob. Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy…………………s.96 5. Uwarunkowania wewnętrzne opieki nad zabytkami…………………………………………………………………….s.97 5.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych i archeologicznych. Główne postulaty……………………….s.97 5.1.1. Urbanistyka i ruralistyka……………………………………………………………………………………………………………s.97 5.1.2. Architektura sakralna.Cmentarze..……………………………………………………………………………………………s.98 5.1.3. Zespoły rezydencjonalno-parkowe. Zabudowa folwarczna……………………………………………………….s.100 5.1.4. Domy mieszkalne. Budynki użyteczności publicznej………………………………………………………………….s.103 4.1.5. Budownictwo przemysłowe……………………………………………………………………………………………………s.104 4.1.6. Archeologia...... s.104 6. Cele Powiatowego Programu Opieki nad zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018-2020..s.106 6.1. Korelacja celów Programu Opieki nad zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego z art. 87 ustawy z dnia 23

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 3 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami……………………………………………………….s. 108 7. Źródła finansowania zadań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami………………………..s.109 7.1. Źróda publiczne…………………………………………………………………………………………………………………………s.109 7.1.1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego…………………………………………………………………………….s.111 7.1.2 Wojewódzki Wielkopolski Konserwator Zabytków……………………………………………………………………s.111 7.1.3. Fundusz Kościelny…………………………………………………………………………………………………………………….s.112 7.1.4. Samorząd Województwa Wielkopolskiego……………………………………………………………………………….s.112 7.1.5. Jednostki samorządu terytorialnego………………………………………………………………………………………..s. 113 7.1.6. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2014 – 2020 …………………………………………s.113 7.1.7. Fundusz Ochrony Środowska i Gospodarki Wodnej...... s.114 7.1.8. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich. 2014 - 2010...... s. 114 7.1.9.Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko...... s.115 7.2. Inne przykładowe źródła – fundusze i fundacje...... s. 115 8. Tabele…………………………………………………………………………………………………………………………………………s. 117

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 4

Wstęp.

Powiatowy Program Opieki nad zabytkami jest dokumentem o charakterze strategicznym, określającym zasadnicze kierunki działań mających na celu zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego, a także w miarę możliwości przyczynić się do poprawy jego stanu. Powiatowy program opieki nad zabytkami nie jest aktem prawa miejscowego, natomiast stanowi dokument uzupełniający dotychczas przyjęte akty prawa miejscowego uwzględniające zadania z zakresu opieki nad zabytkami. Jest wyrazem polityki administracyjnej w zakresie podejmowanych przedsięwzięć dotyczących inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego stanowiącym podwalinę współpracy między samorządem powiatowym, samorządami gminnymi, właścicielami zabytków i wojewódzkim konserwatorem zabytków. Stanowi podstawę dla zdefiniowania tych zadań. Przedmiotem Powiatowego Programu opieki nad zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego jest problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego powiatu gnieźnieńskiego. Celem niniejszego opracowania jest wyznaczenie głównych kierunków i zdefiniowanie zadań podejmowanych na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Program obejmuje obszar administracyjny powiatu, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc lokalizacji zabytków, krajobrazu kulturowego oraz pozostałych elementów zasobu kulturowego. Zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz spuścizny dziejowej dla przyszłych pokoleń stanowi cel strategiczny i priorytet rozwojowy całego województwa. Głównym zamierzeniem "Programu..." jest dążenie do poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego powiatu gnieźnieńskiego poprzez określenie służących temu warunków organizacyjnych i finansowych w zakresie leżącym w kompetencjach samorządu oraz wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jako czynnika wpływającego na realizację planów rozwojowych regionu. Założeniem nadrzędnym Programu jest by jego realizacja spowodowała istotną poprawę stanu zachowania materialnego dziedzictwa kulturowego regionu. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, za którymi idą nowe uwarunkowania prawne i administracyjne. Powiatowy Program opieki nad zabytkami ma stanowić pomoc w prawidłowym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe powiatu. Zdefiniowane w programie działania ukierunkowane są na poprawę stanu zachowania zabytków, które dzięki temu staną się wyróżnikami przestrzennymi w lokalnym krajobrazie, a także na zwiększenie dostępności do obiektów zabytkowych mieszkańców oraz turystów. W zamierzeniu beneficjentami programu mają stać się nie tylko właściciele i użytkownicy tych obiektów, ale również mieszkańcy powiatu.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 5 Poprzez zaplanowane działania edukacyjne Powiatowy program opieki nad zabytkami ma wzmacniać poczucie tożsamości w lokalnej społeczności budząc świadomość, że zasoby regionalnego dziedzictwa kulturowego, odczuwane czasem jako obciążenie, mogą odpowiednio utrzymane i wykorzystane, stać się szansą promocji i wpłynąć w dużym stopniun na uwarunkowania rozwoju powiatu. Przy formułowaniu Programu opieki nad zabytkami przyjmuje sie zadania należące z mocy ustawy do obowiązków powiatu, m. in. opieki nad zabytkami, do których powiat gnieźnieński posiada tytuł prawny oraz zarysowyje ogólną politykę powiatu gnieźnieńskiego w dziedzinie opieki nad zabytkami, nie naruszając przy tym kompetencji poszczególnych gmin i praw właścicieli. Niniejsze opracowanie ma zachecić samorządy gminne do podjecia działań na rzecz założenia lub aktualizacji gminnych ewidencji zabytków i przygotowania gminnych programów opieki nad zabytkami oraz zwiększenia troski o stan dziedzictwa kulturowego powiatu gnieźnieńskiego. Tworząc Program opieki nad zabytkami w Powiecie Gnieźnieńskim założono, że zasoby regionalnego dziedzictwa kulturowego są głównym czynnikiem mogącym mieć wpływ na kształtowanie świadomości współnoty kulturowej oraz świadomośi potrzeby ratowania i ochrony zabytków. Kultura i tradycja tego regionu wraz z atrakcyjnym położeniem i zabytkami o znaczeniu ponad regionalnym, tworzą niepowtarzalny produkt turystyczny, który powinien być znaczącym elementem rozwoju powiatu.

1. PRAWNE I STRATEGICZNE UWARUNKOWANIA OCHRONY ZABYTKÓW W I OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

"Program opieki nad zabytkami powiatu gnieźnieńskiego na lata ,, 2018 – 2021 „ jest pierwszym opracowanym dokumentem programowych, nie stanowi więc kontynuacji poprzednich opracowanych programów. Realizacja programu opieki nad zabytkami powiatu gnieźnieńskiego powinna spowodować istotną poprawę stanu zachowania materialnego dziedzictwa kulturowego regionu. Dzięki wysiłkowi właścicieli oraz dotacjom z budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego coraz więcej obiektów zabytkowych może zostaje odnowionymi stając się wyróżnikami przestrzennymi w lokalnym krajobrazie. Głównym zamierzeniem "Programu opieki nad zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018- 2021" jest dążenie do poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego powiatu poprzez określenie służących temu warunków organizacyjnych i finansowych w zakresie leżacym w kompetencjach samorządu szczebla powiatowego oraz wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jako czynnika wpływającego na realizację planów rozwojowych regionu . "Program opieki nad zabytkami powiatu gnieźnieńskiego na lata 2018-2021" został opracowany w celu realizacji zapisów Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 2187). Ustawa wprowadza obowiązek sporządzania programów opieki nad zabytkami na szczeblu gminnym, powiatowym oraz wojewódzkim. Zgodnie z art. 87 ust. 1 wwym. ustawy

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 6 Zarząd Powiatu sporządza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami. Po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków program przyjmuje Rada Powiatu. Ogłaszany jest on następnie w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Co dwa lata Zarząd sporządza sprawozdanie z jego realizacji, które przedstawia Sejmikowi Powiatu. Szczegółowe cele programu opieki nad zabytkami, zostały określone w art. 87 ust. 2 ustawy i należą do nich: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami wynikającymi z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - wzmocnienie ochrony i opieki nad materialną części dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków poprzez zahamowanie procesów ich degradacji, a w dalszej kolejności poprawa stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków i krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych, - podejmowanie i określanie warunków współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych w celu wyeliminowania sytuacji konfliktowych związanych z wykorzystaniem zabytków oraz dla zapewnienia zabytkom należytej opieki oraz określenia sposobów udostępnienia dóbr kultury narodowej, będących ich własnością, a także wskazywanie potencjalnych źródeł finansowania, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

1.1. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO. 1. Uregulowania formalno-prawne ochrony i opieki nad zabytkami. Wykonanie "Programu opieki nad zabytkami dla powiatu gnieźnieńskiego na lata 2018-2021 wynika z: a) Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483) zgodnie z art. 5: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju" oraz w art. 6 ust. 1: "Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju",

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 7 b) Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 1868) Ustawa ta włącza do zadań publicznych o charakterze ponadgminnym wykonywanych przez powiat działania związane z kulturą oraz ochronaą zabytków i opieką nad zabytkami (art. 4 pkt. 1), c) Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. Nr 2017, poz. 2187 ze zm.), w której został określony przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach a także organizację organów ochrony zabytków (rozdz. 1 art. 1) W ustawie określono podział kompetencji w zakresie ochrony zabytków. Ustawa nakłada następujące obowiązki i uprawnienia: - w przypadku, gdy jednostka samorządu terytorialnego posiada tytuł prawny do zabytku do jej zadań własnych należy sprawowanie opieki w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy tym zabytku (art. 71 ust.1 i ust. 2), - organ stanowiący powiatu może udzielić dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków według zasad określonych w podjętej przez ten organ uchwale (art. 81) - sporządzany na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami przyjmuje rada powiatu po uprzednim zaopiniowaniu przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, - z realizacji programu zarząd powiatu sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie powiatu. Przedmiotem ochrony i opieki nad zabytkami zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie zabytkówi opiece nad zabytkami są: a) zabytki nieruchome będące, w szczególności: ▪ krajobrazami kulturowymi, ▪ układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, ▪ dziełami architektury i budownictwa, ▪ dziełami budownictwa obronnego, ▪ obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, ▪ cmentarzami, ▪ parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, ▪ miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości, ▪ lub instytucji, b) zabytki ruchome będące, w szczególności: ▪ dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 8 ▪ kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, ▪ numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, ▪ wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, ▪ materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, ▪ instrumentami muzycznymi, ▪ wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, ▪ przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji, c) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: ▪ pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, ▪ cmentarzyskami, ▪ kurhanami, ▪ reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.

2. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. d) pozostałe uregulowania prawne regulujące kwestie ochrony zabytków: ▪ Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane ( t.j. Dz. U. 2017 poz. 1332), ▪ Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1073), ▪ Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 716 z późn. zm.), ▪ Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 519 z późn. zm.), ▪ Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2016 r. poz. 2134 z późn. zm.), ▪ Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami ( Dz. U. z 2016 r. poz. 2147 z późn. zm.), ▪ Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 972),

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 9 ▪ Rozporzadzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 Nr 30 poz. 259), ▪ Rozporządznie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 71 poz. 650), ▪ Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. dot. organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz. U. z 2004 r. Nr 75 poz. 706), ▪ Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami (Dz. U. z 2004 r Nr 124 poz. 1302), ▪ Rozporządzenie MinistraKultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz. U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1304), ▪ Rozporządzenie MInistra Kutury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytacji kryzysowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 212 poz. 2153), ▪ Rozporzadzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 r. Nr 113 poz. 661), ▪ Rozporzadzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie prowadzenia prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowalnych, badań architekonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a takze badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz. U. z 2017 r. poz. 1265), ▪ Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie i restauratorskie przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2017 r. poz. 1674).

1.2. OPIEKA NAD ZABYTKAMI W ŚWIETLE DOKUMENTÓW. 1.2.3. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 (2020).

Główne cele polityki państwa polskiego w zakresie ochrony zabytków zostały sformułowane z Narodowym Programie Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013” przyjętym przez Rząd RP 21 września 2004 r. Jest to dokument podejmujący próbę określenia nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa, funkcjonującej na warunkach

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 10 rynkowych. Jednym z priorytetów strategii rozwoju kultury jest ochrona dziedzictwa kulturowego ma być stymulatorem rozwoju ekonomicznego. Szczególny nacisk położony został na rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz rozwój kolekcji muzealnych.

W ramach Narodowej Strategii sformułowano nastepujące cele, których realizacja ma doprowadzić do zrównoważenia rozwoju kulturalnego poszczególnych regionów. Są to: ▪ wzrost efektywności zarządzania sferą kultury, ▪ zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju i dostępie do kultury, , ▪ wzrost udziału kultury w PKB, ▪ zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywną ochronę zabytków, ▪ modernizację i rozbudowę infrastruktury kultury, ▪ wzrost uczestnictwa w kulturze, ▪ zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków, ▪ efektywna promocja twórczości.

1.2.4. Krajowy programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014-2017.

Rada Ministrów w dniu 24 czerwca 2014 r. (Uchwała nr 125/201400) ustanowiła "Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014-2017". Jego zadaniem programu jest określenie celów, kierunków oraz zadań poszczególnych organów i jednostek administracji publicznej w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, wzmocnienie ochrony, opieki nad dziedzictwem kulturowym oraz sposób finansowania planowanych działań wraz z harmonogramem ich realizacji.. Głównym celem programu jest wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków poprzez realizację następujących trzech celów szczegółowych: 1. Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. 2. Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. 3. Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji. Do powyższych celów szczegółowych wyznaczono kierunki działań: Cel nr 1 zostanie zrealizowany poprzez: porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych, przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego, wypracowanie jednolitych standardów działań konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych, wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego, opracowanie diagnozy prawnej ochrony

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 11 zabytków ruchomych, przygotowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, realizacja badań w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenie dla dziedzictwa archeologicznego. Cel nr 2 zostanie osiągnięty za pomocą: zwiększenia efektywności zarządzania i ochrony zabytków za pomocą wdrażania infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach, wypracowanie standardów pozwalających na lepszy przepływ informacji między organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w ich sąsiedztwie, podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków, merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków. W realizacji celu nr 3 pomogą: przygotowanie ratyfikacji „Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa” Faro 2005, budowanie świadomości społecznej dotyczącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania tożsamości narodowej i społeczności lokalnych, promocja dziedzictwa za pośrednictwem Internetu, zwiększenie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

1.3. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU.

1.3.1. Strategią rozwoju województwa wielkopolskiego. Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. uchwalił „Strategię rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020". W powyższym dokumencie głównym celem strategicznym jest „Dostosowanie przestrzeni do wyzwań XXI wieku”. Jego realizacji będą służyć następujące cele strategiczne: ▪ Poprawa dostępności i spójności komunikacyjnej regionu. ▪ Poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami. ▪ Lepsze zarządzanie energią. ▪ Zwiększanie konkurencyjności metropolii poznańskiej i innych ośrodków wzrostu w wojewódz- twie. ▪ Zwiększenie spójności województwa. ▪ Wzmocnienie potencjału gospodarczego regionu. ▪ Zwiększanie zasobów oraz wyrównywanie potencjałów społecznych województwa. ▪ Wzrost kompetencji mieszkańców i zatrudnienia. ▪ Wzrost bezpieczeństwa i sprawności zarządzania regionem.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 12 W osiągnięciu wyżej wymienionych celów pomogą wytyczone cele operacyjne m.in „Ochrona i utrwalanie dziedzictwa kulturowego”, który zostanie zrealizowany przez następujące kierunki działań: ▪ promocję kultury regionalnej, ▪ poprawę warunków dla utrwalania tożsamości oraz upowszechniania dorobku kultury lokalnej i regionalnej, ▪ ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz historycznego regionu, ▪ rozwój cyfrowego systemu zarządzania dobrami kultury, ▪ wsparcie rozwoju kultury jako jednego z kreatywnych sektorów gospodarki regionu i rozwój przedsiębiorczości w tej dziedzinie, ▪ wzmocnienie pluralizmu kulturowego jako rozwojowej przeciwwagi dla dziedzictwa kulturowego regionu, odpowiedzialnego za stałe elementy kultury, ▪ stymulację przepływu treści kulturowych (transfer międzykulturowy) oraz wewnętrznej innowacji w sferze kultury, jako niezbędnych czynników rozwoju kultury, ▪ zmniejszanie przestrzennych, społecznych i ekonomicznych dysproporcji w dostępie do kultury.

1.3.2 . Planem zagospodarowania przestrzennego Województwa Wielkopolskiego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego to akt polityki regionalnej, uwzględniający zamierzenia państwa i samorządu wojewódzkiego urzeczywistniane na obszarze województwa. Jest podstawowym dokumentem wyznaczającym cele i kierunki rozwoju regionu w układzie przestrzennym, określającym podstawowe priorytety planistyczne dla kształtowania rozwoju przestrzennego Wielkopolski w najważniejszych jego aspektach tzn. ochrony przyrody, transportu i infrastruktury oraz rozwoju osadnictwa. Dokument ten został uchwalony w dniu 26 listopada 2001 r. przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego (Uchwała nr XLII/628/2001) i zmieniony Uchwałą Nr XLVI/690/2010 z dnia 26 kwietnia 2010 r. Generalne cele i zasady rozwoju zagospodarowania przestrzeni województwa wielkopolskiego określają "Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (KPPZK)", "Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020" roku uchwalona przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w grudniu 2005 r. oraz strategie sektorowe przyjęte przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego. W Planie szczególną uwagę zwrócono na relacje przestrzenne obiektów kultury i uwarunkowania rozwoju obszarów cennych kulturowo. Jednym z zadań najwyższej rangi w planowaniu przestrzennym szczebla regionalnego, zgodnym z zasadą zrównoważonego rozwoju jest zachowanie spuścizny materialnej będącej zasobem dziedzictwa narodowego. W części diagnostycznej obejmującej m.in. analizę uwarunkowań, jako jedne z uwarunkowań wewnętrznych rozwoju przestrzennego podano kulturę i dziedzictwo narodowe. W tej części Planu

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 13 podkreślono wartość elementów tożsamości regionalnej jako wyróżnika danego regionu, dziedzictwa archeologicznego, wymienione zostały obiekty zabytkowe (w tym najstarsze zabytki architektury związane z początkami państwa polskiego na Ostrowie Lednickim – szczątki kościoła i zespołu pałacowego oraz w Gnieźnie, zabytki skupione m.in. na Szlaku Piastowskim), pomniki historii (w tym „Gniezno – Katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha” oraz „Wyspa – Ostrów Lednicki”) oraz obiekty wpisane na Listę Dziedzictwa Europejskiego tzn. Wzgórze Lecha z katedrą p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha, kościołem p.w. św. Jerzego, pałacem arcybiskupim, zespołem kanonii i ogrodami w Gnieźnie. Wymienione zostały szlaki kulturowe w tym unikatowy w skali kraju Wielkopolski Szlak Piastowski prowadzący poprzez miejsca związane z początkami państwa polskiego; Piastowska Droga Romańska (będąca częścią ogólnoeuropejskiego projektu Romanesque Europe) częściowo pokrywająca się ze Szlakiem Piastowskim; Droga Świętego Jakuba, prowadząca do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostella w Hiszpanii (2007 r. wytyczony został wielkopolski odcinek Drogi Świętego Jakuba rozpoczynający się w Gnieźnie). Planowane jest utworzenie kolejnych szlaków historycznych jak np. Szlaku św. Wojciecha związanego z miejscami kultu Świętego oraz Szlaku Ottońskiego, na trasie pielgrzymki cesarza Ottona III w 1000 r. do grobu św. Wojciecha. W dalszej części dokumentu wymienione zostały problemy związane z ochroną dziedzictwa kulturowego takie jak: kryzys finansowo-instytucjonalny (np. brak odpowiednich funduszy na nowe badania czy konserwację obiektów, których stan techniczny ulega pogorszeniu), brak odpowiednich zapisów w prawie miejscowym, czego wynikiem jest nieodpowiednie zabudowywanie historycznych układów przestrzennych miejscowości (rozwiązaniem tego problemu mogłoby być tworzenie stref konserwatorskich ze szczegółowymi wytycznymi dla kształtowania obiektów zabytkowych, analiza wartościowych panoram i osi widokowych), brak ugruntowanej świadomości społecznej w dziedzinie wartości kulturowych. Głównym celem planu jest zrównoważony rozwój przestrzenny regionu jako jedna z podstaw poziomu życia mieszkańców. Realizacja tego celu opierać się będzie na następujących celach szczegółowych: dostosowaniu przestrzeni do wyzwań XXI w. (m.in. poprzez wzrost znaczenia i zachowanie dziedzictwa kulturowego) oraz zwiększeniu efektywności wykorzystania potencjałów rozwojowych województwa (m.in. poprzez zwiększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu). Dopomóc w ich realizacji mając cele horyzontalne: ład przestrzenny i zrównoważony rozwój. Stworzenie ładu przestrzennego, czyli takiego zagospodarowania przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne można uzyskać m.in. poprzez przestrzeganie

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 14 wytycznych konserwatorskich w zakresie poszczególnych obiektów objętych ochroną, jak również zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych. Dążenie do ładu przestrzennego dokonuje się w trakcie tworzenia zapisów studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W tym celu w Planie uszczegółowione zostały zasady kształtowania przestrzeni miejskich, obszarów podmiejskich, stref dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego, obszarów wiejskich, obszarów rekreacyjnych oraz przestrzeni otwartych. Szczególne znaczenie położono na ochronę obszarową całych układów przestrzennych miast i wsi, ochronę krajobrazów kulturowych w parkach kulturowych i w strefach kulturotwórczych, szlaków kulturowych oraz pojedynczych obiektów. Zadbane i sukcesywnie rewaloryzowane środowisko kulturowe wpływa na podniesienie jakości ładu przestrzennego oraz przynosi wymierne korzyści gospodarcze poprzez uzyskiwanie dochodów z turystyki. Najważniejsze nurty działania, mające na celu osiągnięcie optymalnego stanu środowiska kulturowego to: ochrona istniejących zasobów materialnych i duchowych, kreowanie nowych jakości w obrębie poszczególnych dziedzin składających się na kulturę, a zwłaszcza kreowanie nowej jakości przestrzeni, kształtowanie świadomości – upowszechnianie wiedzy o środowisku kulturowym Wielkopolski wśród mieszkańców regionu, kraju i za granicą. Najważniejsze działania w ramach ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego w tym zakresie to: - zwiększenie nakładów na ochronę dziedzictwa kulturowego zarówno w budżecie państwa, jak i w budżetach samorządowych, - wpisanie do rejestru zabytków wszystkich zachowanych założeń i układów urbanistycznych, - poszerzenie ewidencji zasobów dziedzictwa kulturowego województwa wielkopolskiego, - dalsze prowadzenie archeologicznych badań osadniczych, - wzbogacanie dokumentacji dotyczącej obiektów dziedzictwa kulturowego, w szczególności: opisów, szkiców, map i opracowań obiektów oraz digitalizacji danych i ich udostępnianie w formie elektronicznej, - promocja szlaków kulturowych, parków kulturowych, pomników historii, a także obiektów wpisanych na listy dziedzictwa europejskiego, - podnoszenie wizerunku województwa jako produktu turystycznego, poprzez prawidłową informację turystyczną w celu dotarcia do określonych atrakcji turystycznych. Proponowane jest utworzenie 23 parków kulturowych, wytyczanie szlaków kulturowo- historycznych (np. Trzemeszno), tworzenie nowych szlaków kulturowych związanych z narodzinami państwa polskiego (Szlak Bursztynowy, Szlak Świętego Wojciecha, Szlak Ottoński, szlak dziedzictwa archeologicznego), szlaków pątniczych (Gniezno). Wyróżnione zostały rejony kulturotwórcze, na których istnieje koncentracja elementów kulturowych o dużej wartości, zarówno historycznej, jak i współczesnej.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 15 Rejony kulturotwórcze są obszarami, w których istnieją największe szanse na rozwój turystyki o funkcji poznawczej. Należy do nich m.in. rejon Gniezna – z najcenniejszymi elementami środowiska kulturowego w Gnieźnie, na obszarze jeziora Lednica (Ostrów Lednicki, Ledniczka, Lednogóra, Dziekanowice (gmina Łubowo), Trzemesznie, Czerniejewie i Gieczu (gmina Dominowo w powiecie średzkim).

1.3.3. Strategią Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim do 2020 roku. W "Strategii Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim do 2020 roku” przedstawiona została wizja rozwoju w zakresie gospodarki turystycznej. Dokument stanowi załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XVIII/481/16 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 kwietnia 2016 r. Zawarto w nim diagnozę stanu turystyki w województwie wielkopolskim oraz określono wizję i misje dalszego rozwoju tego sektora. Ponadto wskazano cztery obszary priorytetowe decydujące o dalszym rozwoju turystyki w Wielkopolsce. Są to: 1. Produkty turystyczne. 2. Kapitał ludzki. 3. Nowe technologie. 4. Infrastruktura. Do każdego z obszarów przypisane zostały konkretne cele strategiczne, cele operacyjne oraz kierunki działań. Najbardziej znaczące dla Wielkopolski jako terenu posiadającego znaczący potencjał rozwoju turystyki kulturowej są cele strategiczne związane z obszarem nr 1, które realizowane będą za pomocą poszczególnych celów operacyjnych m.in.: - rozwoju produktów turystyki kulturowej poprzez rozwój szlaków turystyki kulturowej, w szczególności Szlaku Piastowskiego jako priorytetowego produktu turystyki kulturowej w Wielkopolsce oraz pozostałych szlaków międzynarodowych: Drogi św. Jakuba, Szlaku Cysterskiego, Romańskiego oraz Bursztynowego; zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń; propagowanie rozwoju turystyki kulturowej poprzez działania podnoszące atrakcyjność ofert, poprawę dostępu do informacji o obiektach i wydarzeniach kulturalnych; rozwój i promocja kulinarnego dziedzictwa regionu, - rozwoju turystyki aktywnej poprzez rozwój Wielkiej Pętli Wielkopolski; rozwój Wielkopolskiego Systemu Szlaków Rowerowych; poprawę stanu infrastruktury turystycznej dla rozwoju turystyki aktywnej i rekreacji; kompleksowe i innowacyjne działania promocyjne w zakresie turystyki aktywnej). - rozwoju produktów turystki wiejskiej (lokalne zasoby stanowią bogatą i zróżnicowaną bazę do tworzenia oryginalnych produktów turystycznych), adaptacja obiektów zabytkowych na cele turystyczne (np. izby pamięci, parki i muzea na wolnym powietrzu),

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 16 Realizacja celów operacyjnych w poszczególnych celach strategicznych uzależniona będzie od dostępnych środków finansowych dla konkretnych kierunków działań. Dla każdego celu strategicznego zaproponowano więc ramowy harmonogram wdrażania (obejmujący cały okres realizacji strategii tzn. od II kwartału 2016 roku do IV kwartału 2020 roku). Strategia będzie wdrażana we współpracy z Samorządem Województwa Wielkopolskiego, samorządami lokalnymi, przedsiębiorstwami turystycznymi, odbiorcami produktu turystycznego oraz instytucjami otoczenia rynkowego.

1.3.4. Wielkopolskim Regionalnym Programem Operacyjnym na lata 2014-2020 (WRPO 2014+). Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2014 – 2020 jest instrumentem realizującym zadania zmierzające do osiągania spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej Unii Europejskiej przez inteligentny i zrównoważony rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. W Programie wskazano 10 osi priorytetowych: 1. Innowacyjna i konkurencyjna gospodarka. 2. Społeczeństwo informacyjne. 3. Energia. 4. Środowisko. 5. Transport. 6. Rynek Pracy. 7. Włączenie społeczne. 8. Edukacja. 9. Infrastruktura dla kapitału ludzkiego. 10. Pomoc Techniczna.

Ponadto w oparciu o identyfikację potrzeb regionalnych określone zostały cele tematyczne i odpowiadające im priorytety inwestycyjne (PI). Jednym z nich jest „Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego”. Efektem realizacji działań w ramach PI będzie przede wszystkim zwiększona atrakcyjność obiektów kultury regionu oraz poprawa stanu dziedzictwa kulturowego. Miarą sukcesu w tym obszarze będzie przede wszystkim wzrost liczby odwiedzających w miejscach objętych wsparciem. Ochrona i wsparcie dziedzictwa kulturowego będzie przyczyniać się do tworzenia miejsc pracy, a także wpływać na jakość życia. Efektem pozaekonomicznym realizacji inwestycji będzie wzmocnienie tożsamości mieszkańców regionu. Jednym ze skutków realizacji PI będzie rozwój turystyki, co przyczyni się do rozwoju przedsiębiorczości i realizacji nowych inwestycji, stwarzając możliwości rozwoju gospodarczo-społecznego w wymiarach lokalnym i szerzej, w skali całego województwa.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 17 Główną miarą stanu zachowania dziedzictw kulturowego będzie liczba odwiedzających te obiekty, a także wzrost liczny turystów w regionie.

1.3.5. Programem Opieki nad Zabytkami Województwa Wielkopolskiego na lata 2017-2020. Program Opieki nad zabytkami Województwa Wielkopolskiego przyjęty został uchwałą Nr XXXVIII/901/17 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 listopada 2017 r. W programie zawarto szczegółową charakterystykę dziedzictwa kulturowego Wielkopolski z podaniem ilości obiektów ujętych w rejestrze zabytków: ruchomych i nieruchomych oraz archeologicznych. Wyszczególnione zostały pozostałe formy ochrony zabytków tzn. Znak Dziedzictwa Europejskiego, pomnik historii, parki kulturowe, parki narodowe i krajobrazowe. Wymieniono muzea prowadzone przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego, przeanalizowano stan zachowania obiektów zabytkowych należących do Samorządu Województwa , Wojewódzkich Samorządowych Jednostek Organizacyjnych lub innych im podległych. W Programie w zawarto siedem celów priorytetowych, których realizację zaplanowano na lata 2017-2020: I. Cel nr 1- poprawa stanu zabytków poprzez podjęcie działań majacych na celu poprawę stanu ich zachowania. Będzie osiągnięty poprzez realizację poszczególnych zadań: realizację prac remontowych, renowacyjnych, konserwatorskich obieków zabytkowych (monitorowanie potrzeb remontowych i inwestycji w obiektach zabytkowych znajdujących się w posiadaniu i użytkowaniu Województwa Wielkopolskiego i jednostek organizacyjnych, podejmowanie planowych działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami nieruchomymi i ruchomymi pozostającymi w posiadaniu lub użytkowaniu Województwa Wielkopolskiego lub jednostek organizacyjnych, zapewnienie w budżecie Samorządu Województwa środków finansowych na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych zabytków nieruchomych i ruchomych, będących własnością różnych pod- miotów a znajdujących się na terenie województwa wielkopolskiego) i opiekę nad zabytkami archeologicznymi (kontynuacja badań archeologicznych w jednostkach podległych Samorządowi Województwa Wielkopolskiego), II. Cel nr 2 - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Cel ten zostanie osiągnięty dzięki monitoringowi i aktualizacji uregulowań prawnych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (tworzenie w dokumentach strategicznych i planistycznych na szczeblu wojewódzkim zapisów zapewniających ochronę wartościowych elementów krajobrazu kulturowego (stanowiska archeologiczne, panoramy widokowe, założenia urbanistyczne, zieleń komponowana, dominanty krajobrazowe, zapobieżenie nadmiernej ekspansji inwestycyjnej prowadzącej do degradacji cennych krajobrazów kulturowych, uwzględnianie

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 18 dziedzictwa kulturowego w obrębie planowania rozwoju powiązań komunikacyjnych w wy- miarze regionalnym i transgranicznym), III. Cel nr 3 - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych i turystycznych, za pomocą promocji dziedzictwa lokalnego (wspieranie publikacji związanych z Powstaniem Wielkopolskim w szczególności z 100. Rocznicą wybuchu Powstania Wielkopolskiego, wspieranie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujących dziedzictwo kulturowe jako element przyczyniający się do wzmocnienia poczucia wspólnoty regionalnej i tożsamości kulturowej, promocja lokalnych produktów w mediach) oraz wzmocnienia działań związanych z rozwojem usług turystycznych (podejmowanie działań zmierzających do wyeksponowania obiektów związanych z Powstaniem Wielkopolskim, podejmowanie i wspieranie inicjatyw związanych z ochroną miejsc pamięci dotyczących Powstania Wielkopolskiego, wspieranie rozwoju turystyki związanej z pamięcią o Powstaniu Wielkopolskim w tym w szczególności przedsięwzięć zmierzających do utworzenia szlaków i miejsc pamięci o Powstaniu Wielkopolskim (w tym pamiątkowych tablic i pomników), propagowanie rozwoju turystyki w obiektach zabytkowych (np. konkurs na najlepszy obiekt turystyczny na obszarach wiejskich w Wielkopolsce), promocja istniejących szlaków kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych działań dla promocji regionu (Szlak Piastowski, międzynarodowe szlaki: św. Jakuba, Cysterski, Romański), wspieranie publikacji i wydawnictw popularyzujących szlaki kulturowe oraz obiekty zabytkowe znajdujące się na szlakach i w ich pobliżu, wspieranie działań prowadzących do rozszerzenia listy miejsc objętych statusem Pomnika Historii poprzez odpowiednie zapisy w przygotowy- wanym "Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego”, listy intencyjne, organizację akcji popularyzatorskich, wydawanie folderów informacyjnych, promowanie miejsc posiadających status Pomnika Historii oraz ubiegających się o niego poprzez popie- ranie w konkursach na dotacje celowe organizowanych przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego propagowanie idei tworzenia parków kulturowych jako zintegrowanej formy ochrony krajobrazu i lokalnych wartości kulturowych), IV. Cel nr 4 - włączanie problemów ochrony dziedzictwa kulturowego Wielkopolski do działań edukacyjnych poprzez upowszechnianie wiedzy o regionie (wspieranie projektów edukacyjnych obejmujących historię i dziedzictwo kulturowe regionu w szczególności projektów popularyzujących wiedzę o Powstaniu Wielkopolskim, wspieranie konkursów skierowanych do dzieci i młodzieży doty- czących 100. Rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego, wspieranie cyklicznych i jednorazowych wydarzeń związanych z rocznicami wybuchu Powstania Wielkopolskiego, wspieranie konkursów skierowanych do młodzieży, dających możliwość poznania i docenienia regionalnego przekazu dziedzictwa kulturowego, rozwój placówek muzealnych, skansenów, wspieranie publikacji dotyczących dziedzictwa regionalnego, wspieranie wydarzeń cyklicznych w tym wydarzeń plenerowych związanych z historią regionu lub promocją kultury ludowej),

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 19 V. Cel nr 5 - prowadzenie planowych działań wspierających dziedzictwo niematerialne za pomocą propagowania działań w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (podejmowanie działań związanych z rozpoznawaniem dziedzictwa niematerialnego województwa wielkopolskiego, wspieranie organizacji imprez kultywujących regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej (m.in. przeglądy folklorystyczne, pokazy ginących technik rzemieślniczych, dawnych zawodów, obrzędów, strojów ludowych), prowadzenie konkursów promujących dziedzictwo niematerialne (np. „Działanie proekologiczne i prokulturowe w ramach strategii rozwoju województwa wielkopolskiego”), wspieranie aktywności regionalnej mającej na celu uświadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kulturowego dla zachowania tożsamości i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem). VI. Cel nr 6 - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami w czym ma pomóc właczenie zabytków w procesy gospodarcze (wspieranie rozwoju turystyki kulturowej i rekreacyjnej wraz z rozwojem infrastruktury turystycznej, wspieranie inicjatyw wykorzystu- jących tradycyjne formy działalności gospodarczej, w tym rolnictwo ekologiczne i tradycyjne przetwórstwo, wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa wiejskiego, wspieranie działań związanych z restytucją Szlaku Piastowskiego i promocją jego jako atrakcyjnego produktu turystycznego, a co za tym idzie pojawienie się możliwości znacznego zwiększenia liczby turystów, generujących tworzenie nowych miejsc zatrudnienia związanych z ich obsługą). VII. Cel nr 7 - podejmowanie i określanie warunków współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych poprzez udostępnianie obiektów zabytkowych (prowadzenie akcji popularyzatorskich oraz edukacyjnych uświada- miających właścicielom obiektów zabytkowych, które nie są publicznie dostępne, celowości udostępnienia społeczeństwu dóbr kultury narodowej będących ich posiadaniu, prowadzenie działalności wydawniczej, mającej na celu podwyższenie świadomości społecznej w zakresie znaczenia obiektów zabytkowych jako dobra wspólnego, do którego powinien być ułatwiony dostęp) oraz wskazywanie potencjalnych źródeł finansowania (udostępnianie na stronach Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego informacji o możliwościach ubiegania się o dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach, publikacja informacji o funduszach unijnych w broszurach i na stronach internetowych, publikowane informacji o możliwościach dotacji w Monitorze Wielkopolskim).

1.3.6. Wieloletnim Strategicznym Programem Operacyjnym Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2014- 2020.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 20 „Wieloletni Strategiczny Programu Operacyjnego Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2014 – 2020" stanowi dokument kreujący politykę rozwoju powiatu, zatwierdzony Uchwałą Nr XLIII/292/2013 Rady Powiatu Gnieźnieńskiego z dnia 26 listopada 2013 r., zmieniony Uchwałą Nr XIII/78/2015 dnia 24 września 2015 r. oraz Uchwałą Nr LI/351/2014 z dnia 26 czerwca 2014 r. Określone w nim zostały następujące cele strategiczne: I. Nowoczesny Powiat Gniezno- blisko stolicy regionu. II. Powiat Gniezno wygodnym i bezpiecznym miejscem do życia. III. Powiat Gniezno znany jako kolebka państwa polskiego. Cele te zostaną osiągnięte poprzez realizację celów operacyjnych. W realizacji celu nr III "Powiat Gniezno znany jako kolebka państwa polskiego" pomogą następujące cele operacyjne: 1. Powiat Gniezno markowym powiatem w Wielkopolsce (realizowany za pomocą projektów: Organizacja i promocja ważnych dla powiatu wydarzeń historycznych, jubileuszowych, promocyjnych oraz wizerunkowych; Tu powstała Polska - budowa i promocja marki powiatu jako miejsca, gdzie narodziła się polska państwowość; Wzrost atrakcyjności turystycznej powiatu poprzez posiadanie obiektów rangi ogólnopolskiej, europejskiej oraz światowej). 2. Powiat Gniezno na weekend – zmiana charakteru turystyki z tranzytowej na pobytową (realizowany za pomocą projektów: Promocja powiatu poprzez reklamę typu ATL i BTL; Rozwój i promocja innych ponadregionalnych szlaków turystycznych przebiegających przez teren powiatu oraz szlaków powiatowych; Rozwój i promocja turystyki aktywnej na terenie powiatu; Rozwój i promocja turystyki kolejowej w powiecie gnieźnieńskim; Zintegrowany system informacji turystycznej - kluczowy instrument profesjonalnej obsługi ruchu turystycznego). 3. Powiat Gniezno – sercem Szlaku Piastowskiego, wizerunkowego produktu Wielkopolski (realizowany za pomocą projektów: Gniezno Piastów na żywo; Szlak Piastowski - rozwój i promocja szlaku, kluczowego produktu turystycznego powiatu).

1.3.7. Strategią rozwoju turystyki dla Powiatu Gnieźnieńskiego z ujęciem produktów turystycznych na lata 2008-2020. Rada Powiatu Gnieźnieńskiego uchwałą nr XV/156/2008 z dnia 21 lutego 2008 roku przyjęła „Strategię rozwoju turystyki dla Powiatu Gnieźnieńskiego z ujęciem produktów turystycznych na lata 2008 – 2020”. Została ona zmieniona uchwałą nr LIV/369/ 2014 Rady Powiatu Gnieźnieńskiego z dnia 23 października 2014 r. Strategia wyznacza najważniejsze cele rozwoju turystyki w powiecie gnieźnieńskim jako ważnej dziedziny gospodarki, są to:

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 21 1. Turystyka jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki rozwijanych na terenie powiatu gnieźnieńskiego, 2. Zwiększenie zatrudnienia w sektorach obsługujących ruch turystyczny (tworzenie nowych, stałych i dobrze płatnych miejsc pracy dla osób zamieszkujących powiat gnieźnieński), 3. Budowanie marki powiatu gnieźnieńskiego jako kolebki państwa piastowskiego i współcześnie miasta otwartego na turystów. Na bazie celów strategicznych, zbudowano produkty turystyczne, przypisując je do ściśle określonych grup docelowych klientów - turystów: turysta kulturowy (zainteresowany historycznie początkami państwa polskiego), turysta kulturowy - pielgrzym (którego głównym celem jest pielgrzymka do grobu Świętego Wojciecha, pielgrzymka odbywana na Wielkopolskiej Drodze Świętego Jakuba lub coroczne spotkania na Polach Lednickich), turysta kulturowy - religijny o profilu poznawczym (odwiedzający miejsca związane z początkami chrześcijaństwa w Polsce), turysta aktywny, turysta rekreacyjny, turysta rodzinny, turysta młodzieżowy, turysta zagraniczny (przybywający w celach poznawczych. Biorąc pod uwagę wwym. grupy docelowe wyznaczone zostały najbardziej charakterystyczne grupy produktowe (główne obszary, dla których należy przygotować oddzielne produkty turystyczne, dostosowane do ściśle określonych oczekiwań): 1. Na Szlaku Piastowskim. 2.Turystyka pielgrzymkowa i religijna - poznawcza. 3. Aktywny wypoczynek. Do poszczególnych grup odbiorców skierowane zostały odpowiednie produkty turystyczne (12 produktów w trzech grupach produktowych), które w sposób szczegółowy opisano. Ponadto rozdzielone zostały na 3 kategorie priorytetowe, zależne od stopnia możliwości realizacji. Największe szanse szybkiego wsparcia będą miały produkty i usługi związane ze Szlakiem Piastowskim jako systemem turystyki tematycznej. Wybrane do realizacji produkty turystyczne mają przede wszystkim za zadanie możliwie najskuteczniejsze zagospodarowanie istniejących walorów turystycznych. Niezagospodarowane atrakcje turystyczne nie przedstawiają z punktu widzenia ruchu turystycznego, wraz z jego ekonomicznymi skutkam, żadnej wartości. Ponadto wszystkie przewidziane do realizacji produkty turystyczne mają charakter usługowy. Poszczególne produkty wywodzą się z przyjętych i zidentyfikowanych wcześniej grup produktowych, które uwzględniają najważniejsze atrakcje istniejące na terenie powiatu gnieźnieńskiego. Produkty turystyczne uwzględniają także preferencje zidentyfikowanych, potencjalnych grup nabywców (turystów) oraz ich możliwości ekonomiczne.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 22 2. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO.

Powiat gnieźnieński to znaczące miejsce na kulturowej i historycznej mapie Wielkopolski. Należy on do największych w województwie zarówno pod względem liczby ludności jak i powierzchni. Położony jest w środkowo-zachodniej części Polski w Województwie Wielkopolskim i zajmuje powierzchnię blisko 1.254 km2 . Według podziału fizyczno-geograficznego J. Kondrackiego znajduje się w makroregionie Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie, w mezoregionach Pojezierze Gnieźnieńskie i Równina Wrzesińska. Powiat gnieźnieński zarówno w swoich historycznych jak i współczesnych granicach obejmował rozległe tereny zróżnicowane topograficznie, kulturowo, a dawniej też własnościowo. Powiat gnieźnieński ze stolicą w Gnieźnie, został utworzony 1 stycznia 1999 r. mocą Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów (Dz. U. z 1998 r. Nr 103 poz. 652.). Administracyjnie powiat podzielony jest na: jedną gminę miejską: Gniezno, cztery gminy miejsko–wiejskie: Czerniejewo, Kłecko, Trzemeszno, Witkowo oraz pięć gmin wiejskich: Gniezno, Kiszkowo, Łubowo, Mieleszyn, Niechanowo. Powiat gnieźnieński to najstarszy historycznie region kraju związany z początkami Państwa Polskiego. Historia osadnictwa na tym obszarze sięga już VII w, kiedy to pomiędzy VII a X w., miało miejsce wyodrębnienia się Wielkopolski z obszaru polskiej Słowiańszczyzny. Nastąpił wówczas wzrost osadnictwa: od osad o charakterze rodowym poprzez osadnictwo indywidualne. Obszar ten należał do terytorium plemiennego Polan, które odegrało kluczową rolę w procesie tworzenia państwa polskiego. Wraz ze wzrostem gospodarczym powstawała zwarta organizacja plemienna z centralną władzą rodu Piastów i siedzibą w Gnieźnie. Po przyjęciu chrztu ok. 966 r. ziemie Wielkopolski zostały włączone w krąg kultury łacińskiej. Zjazd gnieźneński był świadectwem wzrastającego znaczenia Polski, która uzyskała pełną organizację kościelną z arcybiskupstwem w Gnieźnie, uniezależniając się od opieki kościelnej z Magdeburga. Nastapiła organizacja scentralizowanego, monarchicznego państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Gniezno stało się ośrodkiem kultu św. Wojciecha, pierwszego patrona Polski, którego ciało sprowadził Bolesław Chrobry. W czasach piastowskich teren ten znajdował się w granicach ziemi gnieźnieńsko-kaliskiej, która przekształciła się następnie w województwo kaliskie. W skład Wielkopolski wchodziły wówczas 2 województwa: poznańskie (z powiatami: poznańskim, kościańskm, ziemią wschowską i wałecką) oraz kaliskie (powiaty; kaliski, pyzdrski, koniński, gnieźnieński, kcyński i nakielski). W 1768 roku za panowania St. Augusta na krótko uformowano województwo gnieźnieńskie, utworzone z północnej części województwa kaliskiego, a mianowicie z trzech jego powiatów: gnieźnieńskiego, kcyńskiego i nakielskiego. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w latach 1772-76 pod panowanie Prus dostała się

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 23 większa część Wielkopolski, a po drugim rozbiorze w 1793 r. jej reszta. W tym czasie ziemie powiatu wraz miastem Gniezno włączone zostały w granice państwa pruskiego. W 1807 roku, po zwycięstwie Napoleona nad Prusami, utworzono Księstwo Warszawskie z Wielkopolską podzieloną na 3 departamenty: poznański, kaliski i bydgoski. Tereny powiatu gnieźnieńskiego przyłączono wówczas do Księstwa Warszawskiego i weszły w obręb departamentu poznańskiego. Podczas Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. wschodnia część Wielkopolski (za rzeką Prosną), obszar dawniejszego województwa kaliskiego, została wcielone do Rosji. Z zachodnich części Wielkopolski wraz z Poznaniem utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie i włączono je do Prus. Większa część terenu obecnego powiatu stała się integralną częścią Wielkiego Księstwa Poznańskiego - rejencji bydgoskiej. Po mającej miejsce w 1818 roku reformie Wielkiego Księstwa Poznańskiego teren Trzemeszna znalazł się w rejencji bydgoskiej. Po 1870 r., wprowadzono określenie „Provinz Posen” w miejsce dotychczasowego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1887 roku z powiatu gnieźnieńskiego wydzielony został powiat witkowski obejmujący: Czerniejewo, Mielżyn, Powidz, Witkowo. Witkowo zostało stolicą powiatu witkowskiego i pozostało nią od 1887 do 1927 roku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (1918 r.) Gniezno stało się siedzibą powiatu, wchodzącego w skład województwa poznańskiego. Do województwa poznańskiego przynależał też obszar gminy Trzemeszno, wchodzącej wówczas w skład powiatu mogileńskiego. Powiat witkowski został zniesiony przez władze II Rzeczpospolitej w dniu 1 kwietnia 1927 roku, a jego terytorium przyłączono do powiatów gnieźnieńskiego i wrzesińskiego. W czasach okupacji niemieckiej w latach 1939– 1945 teren gminy Gniezno włączony został do III Rzeszy jako część składowa Kraju Warty, w obrębie rejencji poznańskiej, natomiast gminy Trzemeszno w obrębie rejencji inowrocławskiej. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku w ramach nowo utworzonych struktur organizacji administracyjnej Polski, miasto Gniezno ponownie stało się siedzibą powiatu gnieźnieńskiego w województwie poznańskim. W przypadku Trzemeszna obszar gminy wszedł w skład województwa poznańskiego, lecz pozostał w granicach powiatu mogileńskiego. Stan ten uległ zmianie w wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1950 r. Wówczas to obszar obecnej gminy Trzemeszno włączono do województwa bydgoskiego, przy zachowaniu przynależności do powiatu mogileńskiego. W 1975 roku, kiedy zlikwidowane zostały powiaty, obszar gminy Gniezno, Czerniejewo, Kiszkowo, Kłecko, Łubowo, Mieleszyn i Niechanowo pozostał w granicach województwa poznańskiego. Trzemeszno nadal znajdowało się w granicach województwa bydgoskiego. Natomiast gmina Witkowo wraz z miastem, po reformie administracyjnej od 1975 roku, należała do województwa konińskiego. W 1995 roku z terenu gminy Witkowo wyłączono część miejscowości, tworząc gminę Powidz. Kolejna zmiana w przynależności administracyjnej nastąpiła w 1999 roku. Wówczas to miasto Gniezno po raz

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 24 kolejny stało się siedzibą powiatu gnieźnieńskiego w obrębie województwa wielkopolskiego. Obecne tereny gmin: Czerniejewo, Gniezno, Kiszkowo, Kłecko Łubowo, Mieleszyn, Niechanowo, Trzemeszno, a także znajdujące się w północno-wschodniej części województwa Witkowo, włączo do powiatu gnieźnieńskiego w obręb województwa wielkopolskiego. Synteza elementów przyrody, klimatu i ukształtowania terenu oraz widocznych efektów działalności człowieka wynikających z procesów politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych stanowi architekturę krajobrazu, czyli formę, która obok treści składa się na krajobraz kulturowy. Krajobraz kulturowy to indywidualne, niepowtarzalne oblicze miejsca, które ujawnia się poprzez dziedzictwo materialne i niematerialne. Jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości. Ochrona tego krajobrazu to pełna ochrona obiektu zabytkowego wraz z jego otoczeniem i walorami przyrodniczymi, roślinnością i warunkami socjologicznymi. Teren powiatu gnieźnieńskiego jest bogaty w walory przyrodniczo –krajobrazowe. Ukształtowanie znacznej części jego powierzchni jest w głównej mierze wynikiem kolejnych zlodowaceń, które miały miejsce w okresie czwartorzędu. Charakteryzują je występowanie pasm wałów i wzgórz morenowych, z których najwyższe znajduje się na północ od Trzemeszna oraz skupienie dużych jezior rynnowych o przebiegu południkowym. Na terenie powiatu występuje ponad 40 jezior, z których największy obszar ma jezioro Niedzięgiel znajdujące się na terenie gminy Witkowo. Na skutek intensywnego osadnictwa trwającego od średniowiecza, tereny te zostały w znacznym stopniu odlesione. W krajobrazie dominują pola uprawne, których obszar stanowi ok.72% powierzchi ogólnej, lasy natomiast to zaledwie 14 %. Wczesna działalność ludzka na tym terenie zaznaczyła się również ukształtowaniem elementów krajobrazu, do których należą wyraźnie wyróżniające na równinie pól wyniesienia o regularnym kształcie. Są to ślady średniowiecznych grodzisk. Najlepiej zachowały się w okolicy Moraczewa, istnieją również w okolicy Żydówka, Kłecka i Łubowa. Najstarsze grody lokowano się w miejscach, gdzie warunki środowiska i ukształtowanie terenu pozwalały na dogodne usytuowanie grodów obronnych. Zasadnicze zmiany w krajobrazie kulturowym wiązać można z powstaniem piastowskiego grodu na Ostrowie Lednickim, który stanowił najważniejszy obok Gniezna ośrodek państwowości za czasów pierwszych Pastów. Okres świetności wyspy przypadł na IX-X wiek. Wówczas na wyspie powstał niewielki, szybko rozwijający się gródek. Odkryte podczas badań wykopaliskowych dwa baseny chrzcielne świadczyć mogą o tym, że to właście w tym miejscu w 966 roku doszło do chrztu Mieszka I. Z terenu wyspy na stały ląd prowadziły dwa mosty tzw. poznański i gnieźnieński, które podczas najazdu Brzetysława 1038 roku zostały spalone i nigdy później już nieodbudowane. Wraz z najazdem Brzetysława skończyła się świetność Ostrowa Lednickiego. Przypuszcza się, że po najazdach Krzyżackich w 1331 roku, gród komplenie upadł.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 25 Powiat gnieźnieński jest spadkobiercą bogatej spuścizny dziedzictwa historyczno - kulturowego minionych epok. Uformowanie przez pierwszych Piastów instytucjonalnych i terytorialnych podstaw państwa polskiego ma do dziś wielkie znaczenie dla tożsamości regionalnej całej Wielkopolski. Jako najstarszy historycznie region kraju związany z początkami naszej państwowości, należy do wyraźnie wyróżniających się rejonów, w których elementy środowiska kulturowego mają funkcję kulturotwórczą i promocyjną. W świadomości Polaków początki polskiej państwowości nierozerwalnie kojarzą się z Gnieznem i Poznaniem, co sytuuje ten teren wśród rejonów o znaczeniu ponadregionalnym. Jednymi z głównych zasobów kulturowych są walory historyczno-religijne, które związane są z początkami powstania Państwa Polskiego, Chrztem Polski, miejscem spoczynku św. Wojciecha czy koronacji królów polskich. Tereny te to ziemie o wielowiekowej ciągłości osadniczej. Dzisiejsze wsie na terenie powiatu mają w większości udokumentowaną metrykę średniowieczną. Obraz osadnictwa ukształtowany we wczesnym średniowieczu jest obecnie słabo widoczny. Poza reliktami większych ośrodków grodowych, osadnictwo przedlokacyjne widoczne jest dopiero po wnikliwej analizie zachowanych przestrzeni. Część osiedli otaczały wały ziemne z palisadą, zastępowane w czasach późniejszych murami i fosami, jak w przypadku Gniezna. Dopiero rozwój osadnictwa w XIII i XIV wieku przyniósł tak duże zmiany, że zapisały się one trwale w krajobrazie regionu. Na kanwie prehistorycznych i wczesnośredniowiecznych grodów zaczęły powstawać w XIII wieku miasta, które w większości przekształciły się z podgrodzi. Wsie i miasta lokowano na prawie magdeburskim i jego odmianach. Wzrost liczby ludności oraz rozwój wymiany handlowej przyczyniał się do wzrostu działań osadniczych. Od połowy XIII wieku do początków wieku XV w całej Wielkopolsce powstała znaczna liczba ośrodków miejskich. W tym też czasie miała miejsce lokacja większości ośrodków miejskich na terenie powiatu gnieźnieńskiego. Miastem, które ok.1235 roku, jako pierwsze z dużych miast Wielkopolski otrzymuje prawo miejskie jest Gniezno. Do najstarszych miast, poza Gnieznem należy Kłecko, którego lokacja na dzisiejszym miejscu nastąpiła w 1255 roku przywilejem Bolesalwa Pobożnego. Natomiast ukształtowanie się ośrodka miejskiego w Trzemesznie nastąpiło najpewniej dopiero w XIV stuleciu, jakkolwiek miejscowość ta istniała już przed lokacją klasztoru Kanoników Regularnych, która nastąpiła pomiędzy 1124 a 1138 rokiem. Niektóre miasta zachowały jednak pierwotny kształt osad targowych z wrzecionowatym lub owalnicowym rynkiem. Tak jest w przypadku będącego obecnie wsią Kiszkowa, które od XIV wieku było miastem prywatnym i tytuł ten zachowało do wieku XIX. Pośród innych obecnych wsi, mających dość długą miejską przeszłość, wymienić mależy Łubowo - prawa nadane mu w XIV wieku wygasły po dwóch stuleciach. Niestety układ miejski nie jest zachowany. Proces lokacji miast na terenie Wielkopolski, który nabierał tempa od połowy XIII wieku i trwał nieprzerwanie aż do początków wieku XV., był w tamtym okresie wprzęgnięty w złożony system

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 26 gospodarczo-sądowniczo-prawny ustroju feudalnego. Wzorce, jakimi się wówczas posługiwano pochodziły z Magdeburga i później ze Środy Śląskiej. Wzorzec kształtu przestrzennego ośrodka miejskiego był jednym z elementów tego systemu. Odstępstwa od niego były możliwe jedynie w stopniu, który nie burzyłby porządków społecznego i ekonomicznego będących fundamentem każdego organizmu miejskiego. Zmiany te wywołane były albo wcześniejszymi układami osadniczymi (grody, klasztory, osady targowe itp.) albo były spowodowane specyficznymi cechami ukształtowania terenów, na których wznoszono miasta. Przykładem lokacji miasta na prawie magdeburskim, ktorego kontekst historyczny wskazuje, że była to osada targowa rozciągająca się wzdłuż drogi handlowej łączącej Giecz z Gnieznem, jest Czerniejewo. Przyjmuje się, iż lokacja prywatnego miasta miała miejsce za czasów Pałuków ok. 1390. Historyczny układ miasta ukształtowany w średniowieczu lecz bez charakterystycznej szachownicy ulic. Obecnie ma przewagę elementów urbanistycznych rozwiniętych w następnych stuleciach, szczególnie XVIII i XIX wieku. Na przełomie XV/XVI wiek prawa miejskie otrzymał Mielżyn - po Witkowie największa miejscowość w gminie. W 1764 roku Otto Trąbczyński odnowił przywilej lokacyjny. Przez kilka wieków miejscowość była miastem. Prawa miejskie Mielżyn utracił w 1908 roku. Nowożytna lokacja miast przeprowadzana w wiekach od XVI do końca XVIII w.powiecie gnieźnieńskim, podobnie jak w całej Wielkopolsce, dotyczyła nielicznych zespołów miejskich. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego nowożytną lokację ma Witkowo. Prawa miejskie uzyskało w 1676 r., a w 1684 r. przywilej organizowania jarmarków. Ponowienie lokacji nastąpiło 1782. Kolejne odnowienia praw miejskich Witkowa powiązane były ze wzmożonym osadnictwem niemieckim na tym terenie. Miastem lokowanym w XVIII wieku przez Działyńskich, jest Działyń – obecnie wieś, podobnie jak Żydowo gdzie w 1752 roku August III zezwolił Stanisławowi Smoleńskiemu założyć miasto. Żydowo miastem było w latach 1752 -1875. Pozostałością założenia miejskiego jest prostokątny, obecnie przecięty szosą, rynek z parterową zabudową. Pod koniec XVIII wieku administracja pruska w okresie tzw. Prus południowych zapoczątkowała politykę głębokich przemian przestrzennych w obrębie istniejących ośrodków miejskich i prowadziła ją konsekwentnie przez XIX wiek. Mając na uwadze zagrożenia pożarowe i epidemiologiczne promowała standaryzowane dla całej prowincji przekształcenia przestrzenne. Stało się tak w przypadku Gniezna gdzie po pożarze, który miał miejsce w początku XIX wieku, na nowo zostało ukształtowane ścisłe centrum, czyli rynek wraz z siatką ulic. Wiek XIX pomimo dużych zmian gospodarczych nie spowodował na terenie powiatu gnieźnieńskiego powstania nowych ośrodków miejskich. Zresztą w całej Wielkopolsce powstało ich zaledwie 5. W latach głębokich przemian ustrojowych i gospodarczych w wieku XIX i 1 połowie następnego stulecia odnotowuje się natomiast wielokierunkowy rozwój wielu ośrodków miejskich. Nowe procesy urbanistyczne poza Gnieznem widoczne są również w Czerniejewie, Witkowie i

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 27 Trzemesznie. W tym okresie wznoszono wielorodzinną zabudowę mieszkalną, budowano fabryki, tworzono nowoczesną infrastrukturę komunalną, kolejową i drogową. W miarę postępujących zmian związanych z tworzeniem się nowej struktury społecznej pojawiała się nowoczesna struktura zarządzania. Wznoszono wiele obiektów użyteczności publicznej związanych z administracją państwową i samorządową. Budowano sądy, banki, poczty, szpitale itp. Zmiany przestrzenne podporządkowane były również nowym wymogom militarnym, gdzie koncentrowano inwestycje przemysłowe i gdzie tworzyły się duże węzły komunikacyjne. Zmieniające się uwarunkowania historyczne powodowały likwidację licznych obiektów użyteczności publicznej powstałych w poprzednich wiekach i zastępowanie ich obiektami wznoszonymi według ujednoliconych wzorców stylistycznych, przeznaczonych do realizacji dla poszczególnych rodzajów budynków. Znakomita większość, istniejących na terenie powiatu tego rodzaju obiektów, pochodzi z XIX wieku. Poza zachowanymi historycznymi układami urbanistycznymi miast oraz ruralistycznymi układami wsi, do cennych i charakterystycznych dla powiatu gnieźnieńskiego zabytków należą budowle sakralne, które stanowią najliczniejszą na tym terenie grupę obiektów zabytkowych objętych ochroną prawną. Na przestrzeni stuleci kościoły i klasztory, były ośrodkami skupiającymi w swych wnętrzach najwięcej dóbr kultury oraz dzieł sztuki, będąc przy tym świadectwem rozwoju kultury w każdym okresie dziejowym. Diecezja gnieźnieńska jest jedną z trzech o największej liczbie obiektów sakralnych z terenu województwa wielkopolskiego. Zachowane obiekty prezentują różną rangę artystyczną, od wybitnych, po znacznie skromniejsze, mające niewątpliwie zaczenie dla historii kultury i sztuki regionu, składając się na całościowy obraz środowiska i krajobrazu kulturowego. Do najcenniejszych obiektów należą kościoły wzniesione w okresie początków państwa polskiego i związane z rozwojem struktury kościelnej na tym obszarze. Do najważniejszych zabytków architektury sakralnej oprócz gotyckiej katedry w Gnieźnie zaliczyć należy kościół klasztorny Kanoników Regularnych, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. Wniebowziêcia NMP (XII-XVIII w.) w Trzemesznie, a także dawny kościół i klasztor Bożogrobców w Gnieźnie, wzniesiony ok. poł. XIV wieku. Istotną grupę zabytków stanowią kościoły drewniane, które w Wielkopolsce w swej największej liczbie zgrupowane są zasadniczo w trzech obszarach. Jednym z nich jest właśnie obszar powiatu gnieźnieńskiego. Pośród zachowanych tu kościołów drewnianych znajdują się występujące w Wielkopolsce, a unikatowe w skali kraju, wybudowane z drewna światynie o zdwojonej konstrukcji. Zachowane obiekty sakralne innych wyznań chrześcijańskich oraz judaizmu świadczą o wielowyznaniowym charakterze kultury na terenie powiatu gnieźnieńskiego, podobnie jak w całej Wielkopolsce. Wśród zabytków sakralnych zauważalną grupę stanowią kościoły ewangelickie. Najstarsze zachowane kościoły ewangelickie na terenie Wielkopolski pochodzą z XVII wieku, gdyż wcześniej nie budowano zborów dla zwolenników nowego wyznania. Drewniany pochodzący z XVIII kościół ewangelicki

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 28 istniał w Czerniejewie. Rozebrano go w XIX wieku i wzniesiono kościół murowany, utrzymany w neogotyckiej stylistyce, który rozebrany został w l. 60 XX w. W tym też czasie rozebrane zostały ewangelickie zbory w Kłecku i Trzemesznie. Również w Witkowie istniał drewniany kościół ewangelicki z 1790 roku, w miejcu którego w latach 1829-32 wybudowano nowy późnoklasycystyczny. Wraz z napływem ludności niemieckiej, wyznania przeważnie protestanckiego, prawie w każdym mieście i na niektórych wsiach budowano murowane kościoły ewangelickie. Najliczniejszą grupę z zachowanych kościołów ewangelickich tworzą wznoszone w XIX wieku budowle ceglane. Na ich kształt wpływ miała działalność pruskiej organizacji budowlanej nakazującej miejscowym wykonawcom stosowanie form preferowanych przez rząd w Berlinie. Kolejną grupę stanowią kościoły z końca XIX i początku XX wieku, których powstanie wiązało się z określoną polityką państwa pruskiego i działalnością na tym terenie Komisji Kolonizacyjnej. Pierwszą w prowincji poznańskiej parafią, powstałą staraniem Komisji, była parafia ewangelicka w Łubowie. Wszystkie zachowane na terenie powiatu gnieźnieńskiego kościoły ewangelickie pochodzą z XIX i pocz. XX wieku. Ze świątyniami powiązana jest inna grupa zabytków sakralnych, jaką stanowią zabytkowe cmentarze. Przez wieki miejscami grzebania zmarłych były cmentarze przykościelne. Same świątynie były miejscem pochówku osób najznamienitszych: królów, książąt, możnowładców, dostojników kościelnych, fundatorów świątyń i osób zasłużonych, którzy mieli tu swoje epitafia i nagrobki lub byli grzebani w podziemiach kościoła. Katedra Gnieźnieńska jest ważną w skali kraju nekropolią Św. Wojciecha i Prymasów Polski. Niemal do końca XVIII w. cmentarze funkcjonowały w powiązaniu z kościołami parafialnymi ulokowanymi w centrach miast i wsi. W zależności od położenia, historii i zamożności danej społeczności cmentarze różnią się wielkością i wyglądem. Najokazalsze nekropolie na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajdują się w Gnieźnie, z grobowcami w formie katakumb. Wiele z nich stanowi miejsca pochówku osób ważnych dla społeczności regionalnych, jak np. cmentarz p.w.św. św. Krzyża, przy ul. Świętokrzyskiej, będący nekropolią biskupów pomocniczych oraz powstańców. Historyczą wagę nekropoli określa także istnienie zbiorowych mogił żołnierzy polskich z lat 1919- 21 oraz ofiar terroru hitlerowskiego na zabytkowym cmentarzu p.w.św.Trójcy przy ul. Witkowskiej w Gnieźnie. Do obszarów o najwyższych wartościach krajobrazowych należą, zarówno obszary o krajobrazie miejskim, jak i otwartym. Te ostratnie tworzą zespoły dworskie, pałacowo – parkowe i folwarczne, których duża ilość znajduje się na terenie powiatu gnieźnieńskiego, przy czym pamiętać należy, że liczba majątków, jaka przetrwała do czasów obecnych jest znacznie mniejsza od tej jaka istniała tu w XVII i XVIII wieku. W swoich historycznych, lecz także obecnych granicach powiat gnieźnieźski obejmuje tereny bardzo zróżnicowane nie tylko topograficznie i kulturowo, lecz dawniej również własnościowo. Znaczne obszary ziemskie od czasów średniowiecza należały tu do latyfundiów kościelnych arcybiskupstwa

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 29 gnieźnieńskiego oraz klasztoru trzemeszeńskiego, co stanowi wyróżnik w stosunku do innych terenów. Mniejszy obszar zajmowały królewszczyzny należące do starostwa gnieźnieńskiego. Stan ten utrzymywał się do konfiskaty majątków kościelnych i królewskich przez władze pruskie w końcu XVIII wieku. Miało to istotny wpływ na na rodzaj zabudowy powstających na tym terenie zabudowań dworskich i folwarcznych. Ze skonfiskowanych dóbr utworzone zostały domeny królewskie oddawane w dzierżawę. Duża ich liczba trafiła z czasem w posiadanie nowych właścicieli, zazwyczaj pochodzenia niemieckiego. Pod koniec XIX wieku część tych ziem przejęła Komisja Kolonizacyjna, która dysponując znacznymi przeznaczonymi na ten cel finansami, wykupowała także inne podupadające majątki. Wiele z nich poddane zostawało parcelacji. Wszystkie te okoliczności spowodowały, że przestała istnieć duża część pierwotnych założeń dworskich i folwarcznych. Następna znaczna redukcja założeń dworskich nastąpiła po 1945 roku. Pomimo zaistnienia uwarunkowanych historycznie, niekorzystnych procesów, teren powiatu gnieźnieńskiego nadal należy do wyróżniających się pod względem nasycenia zespołami rezydencjonalnalnymi obszarów Wielkopolski. Rezydencjom towarzyszą obszary zakomponowanej zieleni w postaci parków oraz zieleni przydrożnej, niekiedy nasadzanej jeszcze w XVIII, jak aleje dojazdowe do majątków ziemskich, w przeważającej części pochodzącej jednak z wieku XIX. Część parków posiada znakomite położenie nad jeziorami co w przyszłości może być wykorzystane jako dodatkowa atrakcja. Najstarsze zachowane parki na terenie powiatu gnieźnieńskiego powstawały w 2 połowie XVIII wieku. Znakomita większość pochodzi z XIX wieku. Pod względem bogactwa dóbr kultury powiat gnieźnieński charakteryzuje także duża zasobność i różnorodność zabytków nieruchomych i ruchomych (z największym z nich tj. wystrojem i wyposażeniem katedry w Gnieźnie) oraz archeologicznych. Należy tu podkreślić rolę jaką dla ochrony dziedzictwa powiatu gnieźnieńskiego spełniają działające na terenie powiatu muzea: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Muzeum Początków Państwa Polskiego, a także Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, które obecną nazwę i statut otrzymało w 1974 roku, a w wyniku reformy administracyjnej w 1998 roku stało się Instytucją Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego, w zakresie działania ma: upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie pierwszych Piastów z uwzględnieniem europejskiego kontekstu kulturowego i cywilizacyjnego, kulturze materialnej wczesnośredniowiecznej Polski oraz dziedzictwa kulturowego Wielkopolski, jako miejsca kształtowania się polskiej państwowości, a także dziedzictwa historycznego i kulturowego wsi wielkopolskiej, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów. Ekspozycja plenerową na Ostrowie Lednickim skałada się z: pałacu z kaplicą-baptysterium, kościóła grodowego, wałów obronnych, umocnień brzegowych, przyczółków mostu zachodniego i mostu wschodniego. Zabytki sakralne oraz kościół i kaplica pałacowa wskazują na Lednicę jako na jeden z ważnych sakralnych centrów państwa. Z

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 30 archeologicznych badań wyspy oraz z podwodnych prac jakie prowadzono na trasie przebiegu mostów i w ich otoczeniu pochodzą ogromne ilości zabytków zdeponowanych obecnie w Muzeum na Lednicy. Wśród nich wyróżniają się trzy grupy, a mianowicie przedmioty kultu chrześcijańskiego, zabytki luksusowe oraz militaria. Te ostatnie stanowią największy w Polsce zbiór wczesnośredniowiecznych militariów t.j. toporów, grotów, mieczy itp. Do muzeum należy też największy w Wielkopolsce zbiór obiektów tradycyjnego budownictwa wsi wielkopolskiej eksponowanego w Wielkopolskim Parku Etnograficznym w Dziekanowicach. Eksponowany tu zbiór obiektów ruchomych obejmuje kilka tysięcy przedmiotów gromadzonych przede wszystkim dla potrzeb wystroju wnętrz poszczególnych pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych mieszczących się w budynkach przeniesionych do Wielkopolskiego Parku Etnograficznego. Zebrane przedmioty, to dość różnorodne obiekty zarówno w aspekcie formy jak i czasu ich powstania (najstarsze z XVII w., najmłodsze z drugiej połowy XX w.) usystematyzowane w kilkanaście zespołów rzeczowych. Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, powstanie którego roku 1956 jako - Gnieźnieński Oddział Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, związane było z prowadzonymi od 1948 roku badaniami archeologicznymi mającymi na celu poznanie historii oraz uzyskanie zabytków dokumentujących początki państwa polskiego i jego pierwszej stolicy. Rezultaty odkryć stały się impulsem do powołania muzeum, gdzie prezentowano głównie zabytki pochodzące z wykopalisk. W 1973 roku muzeum zostało przekształcone samodzielną jednostkę, która od marca 1983 roku nosi nazwę Muzeum Początków Państwa Polskiego. Nastąpiłą wówczas zmiana profilu działalności z archeologicznej na wielodziałowe. Zbiory muzeum są związane z polskim wczesnym średniowieczem oraz z historią Gniezna. Gromadzi się tu eksponaty archeologiczne oraz kultury materialnej i sztuki od wczesnego średniowiecza do czasów współczesnych, w tym szczególnie zabytki i archiwalia związane z historią Gniezna i ziemi gnieźnieńskiej. Muzeum prowadzi działalność naukowo- badawczą, wydawniczą oraz edukacyjną. Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie, mieszczące się w zaadaptowanym budynku znajdującym się na Wzgórzu Lecha tuż przy katedrze - ul. Kolegiaty 2, erygowane zostało w 1989 roku przez ówczesnego arcybiskupa metropolitę gnieźnieńskiego Józefa kardynała Glempa Prymasa Polski i otwarte w 1991 roku. Zbiory muzeum obejmują zabytki sztuki sakralnej należące do archidiecezji gnieźnieńskiej, wśród których znajdują się zabytki przeniesione z innych miejsc (np. kolegiata w Kruszwicy i Trzemesznie). Muzeum sprawuje opiekę nad nad zabytkami samej archikatedry, do których należą m.in. Drzwi Gnieźnieńskie oraz nad skarbcem katedralnym, który obok wawelskiego i jasnogórskiego posiada najcenniejsze i najbardziej unikatowe zabytki romńskiej i gotyckiej sztuki sakralnej w Polsce. Podstawę kolekcji stanowią gromadzone przez wieki w skarbcu katedralnym najcenniejsze przedmioty fundowane z okazji ważnych wydarzeń, lub będące po prostu darami znacznych osobistości odwiedzających w przeszłości tę okazałą prymasowską świątynię. Muzeum posiada kolekcje rzeźb

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 31 sakralnych, portretów trumiennych, tkanin liturgicznych, medali, kielichów, puszek, monstrancji, pacyfikałów, pierścieni biskupich oraz obrazów, niezliczonych rzeźb, monet oraz pamiątek po ostatnich prymasach Polski.

Do zasobów dziedzictwa kulturowego powiatu zaliczyń należy również godny uwagi zabytek techniki w postaci okresowo czynnej Gnieźnieńskiej Kolei Wąskotorowej, z zachowanymi elementami dawnej kolejki, będącej jedną z niewielu kolei w Europie prowadzącej pociągi z parowozem i będącej pierwszą w Polsce kolejką wąskotorową, na której jeździły wagony spalinowe.

Wszystkie wskazane najbardziej charakterystyczne i najcenniejsze zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu gnieźnieńskiego świadczą o bogactwie zachowanych dóbr kultury, które stanowią zarazem istotną cześć potencjału kulturowego Wielkopolski. Stanowi to bazę pod silny element gospodarki powiatu gnieźnieńskiego jakim jest turystyka. Na jego terenie funkcjonuje kilka ważnych szlaków kulturowych, niektóre o znaczeniu ponadregionalnym, krajowyn i europejskim.

2.1. Zabytki nieruchome. Zgodnie treścią „Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” zabytek nieruchomy to – nieruchomość, jej część lub zespół, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

2.2. Wpis do rejestru zabytków. Rejestr zabytków prowadzony jest w trzech odrębnych księgach, odpowiednich dla następujących kategorii zabytków: księga rejestru A dla zabytków nieruchomych, księga rejestru B dla zabytków ruchomych oraz księga rejestru C dla zabytków archeologicznych. Województwo wielkopolskie plasuje się na drugim miejscu w kraju, po województwie dolnośląskim pod względem liczby obiektów ujętych w rejestrze zabytków. Wśród wielkopolskich powiatów powiat gnieźnieński jest jednym z trzech o największej liczbie obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków. I tak największa liczba zabytków nieruchomych znajduje się w Poznaniu i powiecie poznańskim ( ok. 17 % ogólnej liczby zabytków), a także w powiecie kościańskim i własnie gnieźnieńskim ( oba po 5%). Ogółem w Powiecie Gnieźnieńskim wpisanych do rejestru zabytków jest 393 zabytków nieruchomych wg. nastepujących kategorii:

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 32

INNE

ZIELEŃ

OBRONNE

SAKRALNE

PUBLICZNE

CMENTARZE

MIESZKLANE

FOLWARCZNE

URBANISTYKA

GOSPODARCZE

PRZEMYSŁOWE

REZYDENCJONALNE

ZABYTKÓW ZABYTKÓW OGÓŁEM

ZABYTKI NIERUCHOME ZABYTKI WPISANEDO REJESTRU 393 3 73 2 42 35 46 16 30 72 36 11 19

Szczegółowy wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zawierają załączniki nr: 1-10 - w postaci 10 tabeli z rozbiciem na poszczególne gminy.

Podobnie rzecz się ma z obiektami zaliczanymi do zabytków ruchomych. Najwięcej zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków znajduje się w powiecie gnieźnieńskim, gostyńskim i poznańskim ( po 7% łacznej liczby) Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków tzn. zabytki sztuki i rzemiosła artystycznego:

LICZBA DECYZJI LICZBA OBIEKTÓW WYPOSAŻENIE KOLEKCJE INNE ŚWIĄTYŃ 65 1438 1095 114 229

Szczegółowy wykaz zabytków nruchomych wpisanych do rejestru zawiera załącznik nr: 11 - w postaci tabeli

Liczba nieruchomych zabytków archeologicznych objętych wpisem do rejestru zabytków na podstawie danych WWKZ na dzień 30.11.2017 r.:

RAZEM OBRONNE OBRZĘDOWE OSADNICZE SEPULKRALNE GOSPODARCZE INNE

ASTO

OSADY, OSADY,

KURHANY

KULTOWE

OBRONNA

KOPALNIE, KOPALNIE,

GRODZISKA OSADNICZE OSADNICZE

PŁAPŁASKIE GROBLE I IN. I GROBLE

FORTYFIKACJE

ŚLADY PUNKTY PUNKTY ŚLADY

ARCHITEKTURA ARCHITEKTURA ARCHITEKTURA

OBOZOWISKAA,

CMANTARZYSKA CMANTARZYSKA WARSZTATY, HUTY, WARSZTATY, ZESPÓŁOSADNICZY

45 14 0 0 0 25 0 0 0 0 4 0 3

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 33 Szczegółowy wykaz nieruchomych zabytków archeologicznych objętych wpisem do rejestru zabytków zawiera załącznik nr: 12 - w postaci tabeli.

2.2.1. Założenia przestrzenne. W Wielkopolsce przeważają układy urbanistyczne o genezie średniowiecznej (XIII-XV w). Kolejna fala zakładania nowych miast miała miejsce w pocz. XVII w., a związana była z migracją protestantów z krajów sąsiadujacych z Polską. W obecnych granicach powiatu gnieźnieńskiego najczęstsze są układy urbanistyczne o genezie średniowiecznej. Zachowały się zabytkowe układy urbanistyczne będące zarówno funkcjonującymi organizmami miejskimi o charakterze śródmiejskich centrów historycznych, jak też z reliktami dotkniętych regresem dawnych miast, które z czasem utraciły prawa miejskie. Miastem oprócz samego Gniezna jest: Czerniejewo, Kłecko, Trzemeszno i Witkowo. Z dokumentów archiwalnych wynika jednak, że w przeszłości także inne miejscowości z terenu obecnego powiatu posiadały status miasta. Były to: Kiszkowo, Mielżyn, Łubowo, Łopienno, Działyń i Żydowo. Do czasów obecnych z terenu powiatu gnieźnieńskiego zachowało się 5 historycznych układów urbanistycznych : Gniezno, Czreniejewo, Kłecko, Trzemeszno i Witkowo, z czego trzy t.j.: Gniezno, Czerniejewo i Witkowo, wraz z ich zespołami budowlanymi, zostały wpisane do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego. Gniezno - miasto- siedziba powiatu usytuowane jest we wschodniej części województwa wielkopolskiego. Przeważająca część istniejącego układu urbanistycznego Gniezna wykształcona została już w okresie średniowiecza. We wczesnym średniowieczu powstał rozległy zespół osadniczy wraz z układem dróg łączących poszczególne jego części oraz dróg wylotowych. Zaistniałe późniejsze tendencje rozwojowe nie przełamały uformowanego już układu. Jego utrwaleniu sprzyjała także rzeźba terenu, która zresztą uwarunkowała powstanie zespołu – dzięki obronności miejsca ujętego zakolem doliny jezior (Jelonka, nieistniejącego Świętego, Bielidła i Winiarskiego). Znacznie wyniesione ponad dolinę jezior wzgórza, rozdzielone dolinkami strumieni, określiły na parę stuleci ukształtowanie i zasięg poszczególnych elementów osadniczych oraz połączeń komunikacyjnych i wylotów dróg. Jedynym poważniejszym naruszeniem tego układu była pruska regulacja po pożarze miasta w roku 1819. Założenie urbanistyczne miasta Gniezno zostało wpisane do rejestru zabytków pod numerem 2523/A decyzją z 27.01.1956 r. Zakres wpisu urbanistycznego obejmuje najstarsze obszary osadnicze w mieście ze Wzgórzem Lecha, miastem lokacyjnym, obszarami skupionymi wokół najstarszych założeń sakralnych. Historyczny obszar miasta posiadający walory zabytkowe od północy jest ograniczony przez trasę Poznań – Bydgoszcz, od zachodu przez Jezioro Jelonek i ul. Łąkową do torów kolejowych, od południa przez tory kolejowe a od wschodu przez ul. Żwirki i Wigury oraz ul. Jana III Sobieskiego. Obszar ten prezentuje dość

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 34 dobrze zachowaną historyczną tkankę urbanistyczną wraz z zabudową. Natomiast ścisłe centrum miasta z Rynkiem jest efektem działania administracji pruskiej zapoczątkowanego w okresie tzw. Prus południowych w końcu XVIII wieku. Mając na uwadze zagrożenia pożarowe i epidemiologiczne promowała ona standaryzowane dla całej prowincji przekształcenia przestrzenne dawnych miast. Stąd po pożarze Gniezna w 1819 roku na nowo został ukształtowany rynek wraz z siatką ulic (usunięto m.in. wewnętrzną śródrynkową zabudowę) a na nowo wytyczonych parcelach zaczęły od 1819 roku powstawać budynki o ustalonej i schematycznej formie. Czerniejewo – historyczny układ urbanistyczny ukształtowany w średniowieczu z elementami rozwiniętymi w następnych stuleciach, szczególnie XVIII i XIX wieku, został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 591/Wlkp./A, decyzja z dnia 13.03.2008 r. Tereny obecnego miasta Czerniejewa były zasiedlone już w czasach prehistorycznych, co zostało potwierdzone przeprowadzanymi badaniami i udokumentowane stanowiskami archeologicznymi oraz rozpoznanymi nawarstwieniami kulturowymi. Proces intensywnego rozwoju osadnictwa przypadł na okres wczesnego średniowiecza. Osadnictwo w obrebie dzisiejszego Czerniejewa funkcjonowało nieprzerwanie od wczesnego poprzez późne średniowiecze, aż po czasy współczesne. Na dawną metrykę miejscowości wskazywać może również jej położenie pomiędzy Gnieznem i Gieczem, przy historycznej drodze łączącej wczesnopiastowskie grody (obecna ul. Poznańska, Pałacowa i Generała Lipskiego). Przy funcjonyjącym trakcie zapewne istniał gród obronny o nieokreślonej dokładnie lokalizacji. Najstarsza wzmianka na temat istnienia na terenie dzisiejszego Czerniejewa ośrodka osadniczego pochodzi z 2 poł. XIII w. W dokumencie Przemysła II z 1284 r. Kontekst historyczny wskazuje, że była to osada targowa rozciągająca się wzdłuż drogi handlowej łączącej Giecz z Gnieznem i biegnącej z południa na północ równolegle do rzeki. Plac targowy powstał na wyniesieniu po prawej stronie drogi (ob. Pl. Kopczyńskiego d. Plac Targowy). Osada początkowo była własnością królewską, później stała się miastem prywatnym. Przypuszczalnie za panowana Kazimirza Wielkiego wzniesiono tam zamek warowny (na terenie obecnego założenia pałacowo-parkowego). W 1386 roku król Władysław Jagiełło darował wieś wojewodzie kaliskiemu Sędziwojowi Pałuce z Szubina. Przyjmuje się, iż lokacja miasta miała miejsce za czasów Pałuków ok. 1390. Miasto lokowane zostało na prawie magdeburskim na wschód od szlaku Gniezno – Giecz, odgałęzieniu drogi gnieźnieńskiej w kierunku wschodnim (ob. ul. Gnieźnieńska) z przeprawą przez Wrześnicę. Miasto nie miało obwałowań, dostępu do niego broniły jedynie bagna i rozlewiska Wrześnicy. Centrum założenia stanowił rynek (ob. Plac Wiosny Ludów, d. Rynek) w kształcie nieregularnego trapezu wytyczony na wschód od placu targowego, z czterema ulicami wybiegającymi z jego narożników: ul. Poznańską, 1-go Maja (d. Żydowska), Miechową i Gnieźnieńską. Główny trakt komunikacyjny biegł ul. Gnieźnieńską i ul. Poznańską wzdłuż pierzei północnej i zachodniej. Na rozwidleniu dróg w kierunku Gniezna usytuowano kościół otoczony cmentarzem. Nie wykształcił się szachownicowy układ ulic.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 35 Zabudowa mieszkalna powstawała na zgrupowanych szeregowo wzdłuż pierzei parcelach, długich i wąskich, po stronie południowej i wschodniej, krótkich, prostokątnych lub o nieregularnym kształcie po stronie północnej (ograniczone od północy ul. Wąską) i zachodniej. Z okresu późnego średniowiecza zachowały się fragmenty ufundowanego przez Uriela Górkę i wzniesionego ok. poł. XVI w. kościoła pw. Św. Jana Chrzciciela oraz układ placów, ulic i działek. Od XV w. pojawia się w źródłach historycznych rozróżnienie na Czerniejewo miasto i Czerniejewo wieś. Wieś znajdowała się na północ od miasta wzdłuż najstarszego traktu gnieźnieńskiego (ob. ul. Pałacowej) i odchodzącej od niego w kierunku zachodnim drogi do Pobiedzisk (ul. Armii Poznań). W ciągu nastepnych stuleci miasto często zmieniało właścicieli. W połowie XVIII wieku, gdy dobra czerniejewskie obejmuje generał Jan Lipski następuje rozwój miasta. W ostatniej ćw. XVIII wieku przypuszczalnie w miejscu dawnego zamku, powstała okazała siedziba właścicieli miasta o barokowym osiowo- symetrycznym układzie, prezentująca typ rezydencji o proweniencji francuskiej entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem) o osiowej i symetrycznej kompozycji, gdzie położony centralnie pałac poprzedzony jest dziedzińcem, z usytuowaną po obu stronach pomocniczą zabudową, a po przeciwnej stronie znajduje się park. Założenie to stanowi przykład umiejętnego powiązania starego miasta z nowym założeniem. Pośrodku ulicy przy komponowanej zieleni wzbogaconej sztucznymi sadzawkami i mostkiem znajdowała się granica pomiędzy terenami dworskimi i miejskimi. Drugi rozbior Polski w wyniku, którego Czerniejewo znalazło się pod pruskim panowaniem, nie zahamował dalszego rozwoju miasteczka. W 1793 liczba ludności wynosiła 787 mieszkańców (w tym katolików: 384, ewangelików: 265, Żydów: 138). Pod koniec XVIII w Czerniejewie istniały trzy kościoły: dwa katolickie (usytuowany poza miastem kościół pw. św. Idziego rozebrano ok. 1807), jeden ewangelicki (drewniany przy ul. Miechowej - rozebrany w XIX w.), synagoga (przy ul. Wąskiej - spłonęła prawdopodobnie na pocz. XX w.), usytuowany pośrodku rynku ratusz oraz 98 domów mieszkalnych głównie drewnianych i szkieletowych. Wiek XIX i początek XX stulecia oraz dwudziestolecie międzywojenne to okres dalszego rozwoju Czerniejewa. W 1824 ostatnimi właścicielami miasta zostają Skurzewscy herbu Drogosław, którzy w 1846 tworzą ordynację czerniejewską (istniejącą do 1939). Z ich inicjatywy zostaje rozbudowany i zmodernizowany pałac. W tym czasie wytyczono bądź uregulowano dwie ulice w kierunku południowym (ul. Wrzesińska i ul. Szkolna). W 1875 w dużej odległości od miasta poowstaje stacja kolejowa. W XIX i na pocz. XX w. szczególnie intensywnie rozwijała się zabudowa wzdłuż istniejących dróg, ulic i placów. Wcześniejsza drewniana zabudowa zostaje w większości zastąpiona murowanymi budynkami. Zachowało się wiele przykładów dawnej zabudowy mieszkalnej. Pojawiają się także budynki mieszkalno-handlowe i usługowe, obiekty sakralne i użyteczności publicznej. Wyznaczone wpisem do rejestru granice obejmują teren o największym nasyceniu elementów przestrzeni historycznej miasta. Dobry stan zachowania poszczególnych elementów układu przestrzennego: Rynku, ulic, podziałów gruntów i architektury

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 36 sakralnej, użyteczności publicznej i mieszkalnej oraz wyraźna czytelność ich genezy widzianej w szerokim kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego Wielkopolski w czasie wielkiej reformy państwa w XIII i XIV wieku, a także w kontekście dalszych przekształceń w wiekach późniejszych, szczególnie w latach głębokich przemian ustrojowych i gospodarczych w wieku XIX i 1 połowie następnego stulecia, stawia historyczny ośrodek miejski w grupie szczególnie cennych zespołów, składających się na dziedzictwo kulturowe kraju. Witkowo -założona na terenie Puszczy Mokowskiej średniowieczna osada Witkowo, pierwszy raz wzmiankowana była w źródłach pisanych w 1363 r., t.j. w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski. W dokumencie tym wspomina się Marcina z Witkowa, proboszcza w Tulcach. Miejscowość stanowiła wówczas własność szlachecką. Z kronikarskich zapisków wynika, iż przez ziemie te już w XV stuleciu przebiegały ważne szlaki handlowe. W XV i XVI w. właścicielami Witkowa był wywodzący się ze Śląska rycerski ród Korzboków Witkowskich, a w następnych wiekach szlacheckie rodziny Spławskich, Przyjemskich, Iwańskich, Kaczkowskich, Chociszewskich, Działyńskich, Sułkowskich, Wołłowiczów. Prawa miejskie uzyskało Witkowo w latach między 1676 -84 rokiem, kiedy otrzymało przywilej organizowania jarmarków. Z lat 1718 i 1727 pochodzą wzmianki o dworze i folwarku w Witkowie. W latach 1740 i 1772 następuje ponowienie lokacji. Kolejne odnowienia praw miejskich powiązane były ze wzmożonym osadnictwem niemieckim na tym terenie. Od 1768 roku w Witkowie funkcjonowała ewangelicka szkoła i dom modlitwy. Miasto zamieszkane było przez społeczności polską, niemiecką i żydowską. W Witkowie funkcjonowały: kościół katolicki i ewangelicki dom modlitwy (po roku 1790 – nowy kościół) oraz synagoga. W mieście działały też szkoły wszystkich trzech wyznań. W latach 1887 - 1928 Witkowo było stolicą powiatu witkowskiego. Historyczny układ urbanistyczny miasta Witkowa wpisany został do rejestru zabytków pod Nr 693/Wlkp/A, decyzją Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, z dnia 7 sierpnia 2008 r. Zakres wpisu obejmuje: - nawarstwienia kulturowo-osadnicze od czasów pradziejowych po okresnowożytny, - znajdujący się w centrum Stary Rynek, - układ głównych ulic w centrum miasta: Gnieźnieńska, Poznańska, Warszawska, - ulice tworzące system komunikacyjny miasta lokacyjnego: Czerniejewska, Kosynierów Miłosławskich, Polna, Tylna i Wiejska, - ulice peryferyjne: Dworcowa, Podgórna, Oświatowa, Sportowa, Szkolna, Powstańców Wielkopolskich, - drogi wylotowe: Dębińska, Nowa, Powidzka, Skorzęcka, Strzałkowska, Wrzesińska, - tereny zielone porośnięte starodrzewem, - architekturę sakralną, budynki użyteczności publicznej, zabudowę przemysłową, - zabudowę mieszkalną przy w/w ulicach wraz towarzyszącą zabudową gospodarczą. Zachowana architektura domów mieszkalnych, budynków użyteczności publicznej oraz budowli przemysłowych schyłku XIX i pocz. XX w., odznacza się dużą różnorodnością form, od tradycyjnych kształtów domów parterowych, często z mieszkalnymi poddaszami, po obiekty odwołujące się do form

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 37 architektonicznych właściwych kamienicom odwołujące się do form architektonicznych właściwych kamienicom wielomieszkaniowym. Obszar Witkowa kształtujący się przez ponad 600 lat ukazuje nieprzerwaną ciągłość procesów ruralistycznych i urbanizacji ośrodka. Każdy etap rozwoju, tj. osadnictwa przedlokacyjnego, lokacji miasta, rozwoju terytorialnego ośrodka w okresie nowożytnym oraz rozwoju z widocznym uprzemysłowieniem w okresie nowoczesnym jest dobrze widoczny. Wpis do rejestru obejmuje obszar o największym nasyceniu elementów przestrzeni historycznej miasta. Dobry stan zachowania poszczególnych elementów układu przestrzennego: centralnych placów miasta, ulic, podziałów gruntów, architektury sakralnej, mieszkalnej i gospodarczo-przemysłowej oraz wyraźna czytelność ich genezy widzianej w szerokim kontekście rozwoju gospodarczo-społecznego Wielkopolski w czasie wielkiej reformy gospodarczej kraju w XIV w., poprzez dalsze przekształcenia w wiekach późniejszych, szczególnie w XVII i XVIII w. oraz w latach głębokich reform ustrojowych i gospodarczych w XIX w. i 1 poł. XX wieku, stawia historyczny ośrodek Witkowo w grupie cennych zespołów współtworzących dziedzictwo kulturowe regionu. Historyczne układy urbanistyczne zachowały również się w pozostałych miejscowościach powiatu, nie zostały jednak objęte ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków: Trzemeszno - miejscowość wzmiankowana w 1146 r., a następnie w 1147 r., istniała już jednak przed lokacją klasztoru Kanoników Regularnych, która nastąpiła pomiędzy 1124 i 1138 rokiem. Ukształtowanie się ośrodka miejskiego nastąpiło najprawdopodobniej w XIV stuleciu. W skład miasta lokacyjnego weszły pierwotny rynek - obecne place Kilińskiego i św. Wojciecha, a także odchodzące od rynku południowe odcinki ulic Kościuszki i Toruńskiej, północny odcinek ulicy św. Jana oraz ulica Wodna wraz z ulicami zatylnymi Ogrodowej, Kopernika, św. Ducha, Górną i Dąbrowskiego, a także dawne trakty drożne w kierunku Gniezna i Poznania - ob. ulica Mickiewicza, Strzelna i Torunia - ob. ulica Toruńska oraz Gnina i Gąsawy - ob. ulica Kościuszki. Elementy struktury urbanistycznej wykształcone w 2. połowie XVIII wieku to Nowe Miasto wraz z jego rynkiem - ob. plac Powstańców Wielkopolskich, a także Przedmieście Świętomichalskie - w rejonie ulic Wyszyńskiego, Orchowskiej i Mickiewicza oraz Skwarzymowo - na południe od ulicy Wiosny Ludów, jak również plac poprzedzający zespół kościoła klasztornego Kanoników Regularnych, ob. parafialnego rzymskokatolickiego pw. Wniebowziêcia NMP - ob. plac Kosmowskiego. Rozwój miasta, który miał miejsce w XIX oraz w 1 połowie XX wieku, objął obszary i związane z nimi ulice: Dworcową, Kochanowskiego, Kopernika, Orchowską, Przemysłową, 22 Stycznia, Szymańskiego,Śniadeckich, Wleklińskiego, Wiosny Ludów i Wyszyńskiego. Do najważniejszych zabytków architektury z terenu miasta zaliczyć należy kościół klasztorny Kanoników Regularnych, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. Wniebowziêcia NMP (XII-XVIII w.), wraz z dawnym pałacykiem opackim, ob. plebanią (1722-1761, przebudowa w latach 1843- 1862) przy placu Kosmowskiego, zespół alumnatu z

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 38 kaplicą tzw. Collegium Tremesnensis przy placu Kosmowskiego (1773- 1791), zespół szpitala św. Łazarza przy ul. Mickiewicza (1787- 1791), a także budynek dawnego browaru klasztornego (4 ćw. XVIII w.), wraz z parkiem i lodownią (k. XIX w.) przy ul. Szymańskiego. Jednym z najstarszych miast w Wielkopolsce jest Kłecko. Badania archeologiczne udowodniły istnienie w tym miejscu w VIII – X wieku obronnego grodu z podgrodziem. Był on położony na podmokłych łąkach pomiędzy jeziorami, na północ od obecnego miasta. Strzegł przeprawy łączącej jeziora i Małą Wełnę na szlaku wiodącym z Gniezna przez Rogoźno i Ujście na Pomorze Zachodnie. Prawa miejskie Kłecko uzyskało w 1255 roku przywilejem Bolesława Pobożnego. W XIII wieku prawdopodobnie stał tu wówczas murowany niewielki zamek, zniszczony wraz z całym miastem w 1331 roku podczas najazdu Krzyżaków. Ponownie miasto zniszczone zostało w 1383 roku. W 1450 roku Kazimierz Jagiellończyk odnowił stary akt potwierdzając wcześniejnadane przywileje i dodając nowe, czyli trzydniowy jarmark. W 1596 roku po kolejnym pożarze i zniszczeniu miasta prawa miejskie Kłecka potwierdził król Zygmunt III Waza. W maju 1656 roku, po przegranej bitwie wojsk polskich pod wodzą Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego ze Szwedami, prowadzonej na polach między Dziećmiarkami, Sulinem i Dębnicą, Kłecko zostało doszczętnie zniszczone. Po kolejnych, następujących po sobie do końca XVIII wieku, klęskach i zarazach morowych miasto nie mogło się podźwignąć z upadku, aż w końcu pod zaborem pruskim pozbawione zostało praw miejskich. Kiszkowo należało do najstarszych miast na terenie powiatu, które najwcześniej otrzymały prawa miejskie. Jednocześnie było miastem najdłużej je posiadającym, ze wszystkich miejscowości, które status miasta utraciły. Kiszkowo to obecnie wieś, pierwotnie miasto prywatne. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1382 roku, a jako miasto wymienione jest w 1423 r. Należało kolejno m.in. do Mikołąja Krwawca z Wenecji sędziego kaliskiego, w XV wieku do Korzboków-Kiszkowskich, następnie Niemojewskich, Bojanowskich, Radzimińskich, Zastrorów. Nadany mu w XIV wieku tytuł obowiązywał aż do wieku XIX, kiedy to rząd pruski unieważnił go, a nazwę miejscowości zmienił na Welnau. Rozwinięte na planie wydłużonego, ściętego wrzeciona z czworobocznym rynkiem pośrodku z parterową i piętrową zabudową pochodzącą z XIX wieku. Miejskimi przywilejami długo cieszył się także Mielżyn - największa po Witkowie miejscowość w gminie. Leżąca nad rzeczką Strugą wieś liczy ponad 640 lat. Pierwsza wzmianka pochodzi, bowiem z 1373 roku. W 1517 i 1618 wzmiankowane jako miasto. W czasie od XIV do XVII wieku było wlasnością Nowinów Mielżyńskich, nastepnie m.in. Romanów, Baranowskich, w 2poł. XVIII wieku Trąbczyńskich. W 1764 roku Stanisław Otto Trąbczyński odnawia przywilej lokacyjny. Przyznane mu na przełomie XV i XVI wieku prawa obowiązywały przez kilka stuleci. Miejscowość prawa miejskie utraciła w 1908 r. Ośrodkiem osady jest obszerny czworoboczny rynek z czterema wylotami ulicznymi. Zabudowa częściowo pochodzi z XIX wieku.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 39 Pośród wsi z dość długą, miejską przeszłością wymienić należy także Łubowo – wieś wzmiankowana w 1325. W 1458, 1520 i 1580 zwana miastem. Nadane mu w XIV wieku prawa miejskie po dwóch stuleciach, gdy okolica została zdziesiątkowana przez zarazę, a później zniszczona przez wojska szwedzkie, prawa miejskie utraciło. Układ miejski nie został zachowany. Podobnie Łopienno dawniej miasto, obecnie wieś w gminie Mieleszyn. Prawa miejskie posiadało od początku XVI wieku, kiedy to zostały przyznane przez Zygmunta Starego w 1519 roku, aż do 1888 r., kiedy zostały zniesione. Miejscowość do końca 1961 roku należała do powiatu wągrowieckiego, a w dniu 31 grudnia tegoż roku została włączona do powiatu gnieźnieńskiego. Znacznie krócej miastem mógł się tytułować Działyń - założony w 1777 r. przez Działyńskich na terenie byłej wsi Pępice. Wieś otrzymała prawa miejskie, które jednak szybko utraciła. Miastem był od 1777 roku do początku XIX w. Żydowo – wieś wzmiankowana w 1399 roku. August III w 1752 roku zezwolił Stanisławowi Smoleńskiemu założyć miasto. Żydowo miastem było w latach 1752 -1875. Pozostałością założenia miejskiego jest prostokątny rynek (obecnie przecięty szosą ) z parterową zabudową.

2.2.2. Architektura sakralna. Najliczniejszą (73) grupę obiektów wpisanych do rejestru zabytków z terenu powiatu gnieźnieńskiego stanowią obiekty sakralne. Architektura sakralna reprezentowana jest przede wszystkim przez kościoły i klasztory katolickie. Mniej liczną grupę stanowią świątynie ewangelickie. Oprócz kościołów róznych wyznań, zalicza się do niej klasztory, dzwonnice, kaplice, kaplice cmentarne itp. Architektura sakralna prezentuje pełen przekrój stylów architektonicznych. Do najważniejszych zabytków architektury z terenu powiatu zaliczyć należy obiekty architektury sakralnej budowane w samym Gnieźnie. Pierwsze fundacje obiektów sakralnych były fundacjami książęcymi. Należy do nich najważniejsza świątynia na terenie powiatu, jakim jest katedra w Gnieźnie, która w 1000 roku staje się siedzibą nowoutworzonego arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha (ok. poł XIV w. XVII, XVIII w.), z pozostałościami budowli romańskich i reliktami preromańskimi należy do najbardziej monumentalnych i rozwiniętych założeń katedralnej architektury gotyckiej w Polsce, budowanych na wzór klasycznych rozwiązań francuskich z wydłużonym tróprzęsłowym prezbiterium zamkniętym siedmiobocznie i otoczonym półkolistym obejściem oraz wieńcem kaplic. Przebudowywany w nastepnych stuleciach, zachowany z całym bogactwem wystroju i wyposażenia wnętrza. Do najstarszych obiektów należą: kościół filialny p.w. św. Jerzego (XII w.), wzniesiony na wzgórzu Lecha. Czas fundacji niewiadomy, możliwe, iż powstał jako kościół grodowy już w X wieku.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 40 Obecna świątynia z XIII wieku, odbudowana po pożarze w 1615 r. i gruntownie odrestaurowana w 1782 roku. Kościół w bryle romański, zbarokizowany. Wczesnogotycki kościół p.w. Wniebowziecia NPM i św. Antoniego oraz klasztor franciszkanów (ok.1270–pocz. XV w.), powstał po sprowadzeniu ok. 1259 roku franciszkanów do Gniezna przez księcia Bolesłwa Pobożnego i jego żonę bł. Jolentę. Budowę kościoła klasztornego rozpoczęto w 1270 roku. Gruntowna przebudowa klasztoru franciszkanów i odnowienie kościoła miały miejsce w latach 175 -72 oraz w 4 cw. XVIII wieku. Częściowa regotycyzacja kościoła nastąpiłą w latach 1930- 32, po ponownym osiedleniu franciszkanów w 1928 roku. Kościół i klasztor Bożogrobców (ok. poł XIV w. – XV/XVI w.),- gotycki kościół pw.Św. Jana Chrzciciela ob. rektorski, wybudowany został ok. poł.XIV wieku, z wieżą dobudowaną na pocz. XV wieku, zwieńczoną hełmem z 2 poł. W XVII. W prezbiterium istnieje zachowana gotycka polichromia al secco wykonana na cienkiej pobiale wapiennej. Klasztor wybudowany nieco później od kościoła, w bryle gotycki zbarokizowany. Gruntowna przebudowa klasztoru prowadzona była wraz z restauracją kościoła w końcu XVII i trwała do poł. XVIII wieku. Budynek klasztoru przez wiele lat użytkowany był jako szkoła, obecnie jest własnością prywatną. Kościół parafialny p.w. św. Trójcy (ok. 1420 – 1430),wzniesiony ok. 1420 roku staraniem proboszcza Mikoałja Grosmana. Odbudowany po pożarze w 1613 roku. Wielokrotnie odnawiany. Otoczony murem od południa i wschodu, z częściowym wykorzystaniem gotyckich murów obwarowań miejskich. Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła – parafia wzmiankowana w 1316 r., obecny kościół wzniesiony zapewne w 1 ćw. XV w. i restaurowany po pożarze w 1611 roku oraz gruntownie remontowany w latach 1811- 1815. Trzyprzęsłowa neobarokowa wieża dostawiona została do gotyckiej bryły w 1900 roku. Kościół parafialny p.w. św. Wawrzynca – wzniesiony w 1 poł. XV wieku, restaurowany w 1817 roku. Rozbudowany w 1896 oraz w 1936 roku wg. projektu arch. Lucjana Michałowskiego. W prezbiterium i transepcie znajduje się polichromia Wacłwa Taranczewskiego pochodząca z 1947 roku. Kościół fil. p.w. św. Piotra i Pawła – pierwotny fundowany przypuszczalnie przez kapitułę gnieźnieńską w XIII weiku. Obecny późnobarokowy,jednonawowy, salowy, zbudowany w latach 1680-90 na cmentarzu grzebalnym. Neogotycki kościół fil. p.w. Św.Krzyża – wzniesiony w miejscu poprzedniego w latach 1834 -36, wg. projektu Elsnera, położony na cmentarzu grzebalnym. Wyposażenie częściowo XVIII wieczne, przeniesione ze starego kościoła.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 41 Ważniejsze zabytki architektury z terenu powiatu należące do architektury sakralnej budowane były w powstających miastach. Zachowane kościoły zlokalizowane są również w miastach i ośrodkach będących dawniej miastami. Z połowy XII wieku pochodzi kościół paraf. p.w. Wniebowzięcia NMP w Trzemesznie , wzniesiony z fundacji Bolesława Krzywoustego przed 1138 rokiem, w formie bazyliki z lekko występującym transeptem, prosto zamkniętym prezbiterium, emporą zachodnią wspartą na jednym filarze oraz dwiema kryptami. Był pierwszym obiektem, od którego rozpoczęto budowę całego zespołu klasztornego, najstarszej w Polsce kongregacji kanoników regularnych (norbertanów) w Trzemesznie. Z pierwszej świątyni zachowały się romańskie kolumny o ozdobnych kapitelach kostkowych, wyłaniające się z późniejszych barokowych przebudów kościoła. Bazylika w zbliżonej do obecnej formie powstałw w 2 poł. XVIII wieku. Barokową przebudowę kościoła, która odbyła się pod mecenatem opata Michała Kosmowskiego, przypisuje się arch. Efraimiwi Schroegerowi. Pożar ze stycznia 1945 roku obrócił kościół w ruinę. Bazylikę odbudowano z wykorzystaniem reliktów romańskich i gotyckich. Kośćiół paraf. p.w. św. Jana Chrzciciela w Czerniejewie- wzniesiony ok. poł. XVIw. Zburzony w poł. XVII wieku i odbudowany w 1 ćw. XVIII, staraniem Władysława Radomickiego. W zrębie gotycki w latach późniejszych kilkakrotnie przebudowywany. Późnogotycki kośćiół parf. p.w. św. Jadwigi w Kłecku - wybudowany po 1510 roku, częściowo przekształcony w 1781 roku i rozbudowany w 1930 roku. We wnętrzu ołtarz główny w formie renesansowego tryptyku z 1596 roku ozdobionego bogatą snycerką. Kośćiół paraf. p.w. św Mikołaja w Witkowie – wzniesiony został w 1840 roku w miejscu starszej świątyni, w stylu późno klasycystycznym. W końcu XIX wieku dobudowano od strony zachodniej neobarokową wieżę i dwie kruchty, a w latach 1906- 1907 po obu stronach nawy powstały dwie duże kaplice pod wezwaniem Matki Boskiej i Serca Pana Jezusa, wybudowane wg projektu arch. Rogera Sławskiego.Teren przykościelny otoczony murowanym ogrodzeniem. Kośćiół paraf. p.w. Wszystkich Swiętych w Mielżynie - późnogotycki, częściowo zbarokizowany. Pierwszy kościół parafialny istniał tu w 1428 roku. Obecny pw. Wszystkich Świętych, pochodzi z II poł. XVI wieku. Został gruntownie odnowiony z fundacji St.Trąbczyńskiego w 2 poł. XVIII w. Do najstarszego wyposażenia świątyni należą: kamienna chrzcielnica i kropielnica z 2 poł. XVI w. oraz pochodzące z tego czasu żelazne, kute drzwi do zakrystii. Zabytkowe kościoły murowane znajdujące się w parafiach wiejskich, wznoszone często w miejsce poprzednich drewnianych, stanowiły i nadal stanowią dominantę w krajobrazie kulturowym, a także dominantę architektoniczną wsi. Należą do nich: Usytuowany na północnym krańcu wsi Żydowo kościół parafialny p.w. Stanisława Biskupa z terenem cmentarza otoczonym kamiennym murem. Wzniesiony został w 1845 roku w miejscu starszego,

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 42 szachulcowego. Murowany z elewacjami pokrytymi boniowaniem, w 1920 roku rozbudowany został o kaplicę grobową rodziny Chełmickich. Budowla o modernistycznym charakterze wnętrza z witrażami z 1920 roku. Kościół par. p.w. Zwiastowania NMP w Strzyżewie Kościelnym to budowla murowana, jednonawowa wzniesiona w 1848 roku. Elewacje ceglane nieotynkowane z kamienną podmurówką. Od strony wschodniej czworoboczna, dwukondygnacyjna wieża, zwienczona uskokowymi szczytami z ostrołukowymi blendami. We wnętrzu dwa ołtarze i ambona pochodzące z XVIII wieku, w prezbiterium dwa witraże z przedstawieniami Sw. Piotra i Św. Pawła. Ważnym lementem w krajobrazie kulturowym wsi i regionu jest kościół par.p.w. NMP Wniebowziętej w Dąbrówce – słynne miejsce odpustowe związane z kultem Maryjnym od schyłku XVIII wieku. Wzniesiony został w latach 1930-36 w miejsce poprzedniego drewnianego, pochodzącego z 2 poł. XVIII wieku, który spłonął w 1925 roku. Fasada z ośmioboczną wieżą na osi, nakrytą cebulastym hełmem z latarnią. Szczyty nawy, ramiona transeptu i kaplic zwieńczone spływmi wolutowymi. Świątynia jest przykładem architektury historyzmu sięgającego po formy barokowe. Późnoklasycystyczny kościół p.w. św. Mikołaja w Sławnie zbudowany w 1844 roku, na miejscu poprzedniego drewnianego, który spłonąl w 1803 roku.Od południa przy nawie znajduje się klasycystyczna kaplica na planie ośmioboku, wzniesiona z fundacji braci Teodora i Mikołaja Węsierskich – ówczesnych właścicieli wsi. Wybudowany z użyciem form neoromańskich kościół par. p.w. św. Marcina w Dziekanowicach w roku 1856 jest obiektem murowanym usytuowanym w centrum wsi, otoczonym ceglanym ogrodzeniem. Nad założeniem dominuje wysoka, 5-cio kondygnacyjna wieża nakryta krzyżującymi się dwuspadowymi daszkami i zwieńczona nadbudowaną ośmioboczną wieżyczką z prześwitem,nakrytą ostrosłupowym hełmem. We wnętrzu nawa nakryta drewnianym, polichromowanym stropem belkowym. W górnych partiach ścian polichromia – popiersia świętych w medalionach. Kościół par. pw. Narodzenia NMP w Imielnie – wybudowany w 1870 roku z użyciem form gotyckich, po spaleniu straszej drewnianej świątyni. Kolatorem był B.Moraczewski, ówczesny właściciel Lednogóry. Elewacje ceglane opięte przyporami, przeprute ostrołukowymi oknami. Nawa i wieża nakryte dachami dwuspadowymi. Kościół par.p.w. Św. Marcina w Jarząbkowie- wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony na przełomie XV/XVI wiek. Kościół w zrębie gotycki restaurowany w 1846 roku, przekształcony w 1930 roku i gruntownie przebudowany. Podczas przebudowy otrzymał nowe sklepienie kolebkowo- krzyżowe z lunetami oraz zwieńczoną neobarokowym hełmenm wieżę dostawioną do korpusu świątyni od zachodu. Kościół o skromnych cechach barokowych wybudowany w 1795 roku wraz ze szpitalem dla ubogich i szkołą parafialną w Szydłowie, z fundacji Michała Kościeszka Komeńskiego. Kościół para.p.w.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 43 Najświętszego Imienia Jezus, Najśw. MP i Św. Józefa – to niewielka budowla stojąca w pobliżu drogi z Trzemeszna do Kamieńca. Wnętrze o układzie salowym kryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, z częściowo zachowanym XVIII wiecznym wyposażeniem. Usytuowany na skraju dwóch wsi Duszno i Wydartowo, z terenem cmentarza otoczonym kamiennym ogrodzeniem z brama i dzwonnicą – kościół paraf. p.w.św. Doroty w Dusznie, wybudowany został prawdopodobnie w 1850 roku w miejscu starszej drewnianej świątyni. Budowli nadano formy neogotyckie. W miejscu poprzedniego drewnianego kościoła w 1840 roku wybudowany został murowany późnoklasycycstyczny kościół par. p.w. Św. Andzreja w Kedzierzynie. Restaurowany w 2 poł. XIX wieku. Murowany z otynkowanymi elewacjami z boniowaniem. Na osi fasady zachodniej piętrowy ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem. Budowę kościóła p.w. św.Marcina w miejscowości Ostrowite Prymasowskie rozpoczęto w 1841 roku, która zakończyla się w 1851 roku. Z 1905 roku pochodzi wieża kościelna. Budynek jednorodny stylistycznie w zakresie bryły i dekoracji architektonicznej, dla których wzory zaczerpnięto ze stylistyki klasycyzmu. Kościół z otynkowanymi, pokrytymi boniowaniem elewacjami. Wnętrze z jednorodną dekoracją oraz barokowym wyposażeniem przeniesionym z wcześniejszego kościoła. Charakterystycznymi dominantami w krajobrazie wsi wielkopolskiej są także zachowane kościoły drewniane. Na terenie Wielkopolski występuje ok. 280 kosciołów drewnianych, z czego 10 znajduje się na terenie powiatu gnieźnieńskiego. Wnoszono je do końca XIX wieku, z zastosowaniem przeważnie takiej samej techniki tzn. konstrukcji zrębowej, często z szalowaniem ścian. Rzadziej spotykane są kościoły budowane w konstrukcji sumikowo-łątkowej lub szkieletowej. Kościoły te wznoszone były zwykle na prostym rzucie: prostokątna nawa zamknięta nieco węższym prezbiterium, wydzielonym zwykle belką tęczową. Nawa i prezbiterium połączone były jednym dachem (tzw. typ wielkopolski) , które to rozwiązanie stosowano do 2 poł. XVIII w. Póżniej upowszechnił się typ kościoła o dwóch kalenicach: oddzielnej dla nawy i prezbiterium. Zachowane do dziś obiekty to: Drewniany kościół parafialny p.w. Św. Marcina znajdujący się w Pawłowie – zbudowany w 1762 roku z fundacji kapituły gnieźnieńskiej i kantora gnieźnieńskiego Krzysztofa Hilarego Szembeka. Obecny kształt światyni to wynik licznych prac restauracyjnych. Najistotniejsze z nich odbyły się w latach 1928- 1932, kiedy dobudowano zachodnią wieżę, a kruchtę przebudowano i zamieniono na kaplicę. Kościół orientowany, oszalowany obustronnie, zbudowany w konstrukcji zrębowej. Wnętrze podzielone zostało dwoma parami słupów na trzy nawy. Na stropie można podziwiać malowidła pochodzące z okresu międzywojennego. Kościół p.w. Bożego Ciała w Łagiewnikach Kościelnych – wzmiankowany w 1415 roku. Od poł. XVI do poł. XVII wieku pozostawał w rękach Braci Czeskich. Obecny wybudowany w 1741 roku staraniem

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 44 proboszcza Śliwińskiego. Świątynia w konstrukcji zrębowej, zewnetrznie oszalowana z wieżą w słup. Jednonawowy z węższym i niższym prezbiterium. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się dzwonnica drewniana z 2 poł. XVIII wieku wybudowana w konstrukcji słupowej. Kościół p.w.św. Katarzyny w Waliszewie - parafi a wzmiankowana po raz pierwszy w 1339 roku, a od drugiej połowy XIX wieku pojawia się pod obecną nazwą, czyli jako kościół filialny p.w. św. Katarzyny. Świątynia zbudowana została w 1759 roku z fundacji kanonika gnieźnieńskiego Ludwika Riaucoura. Gruntownie restaurowany w 1873 roku, kościół jednonawowy, drewniany, zbudowany w konstrukcji zrębowej, oszalowany, wzmacniany lisicami. Wybudowany na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu z zamkniętym wielobocznie, węższym i niższym prezbiterium oraz zakrystią od północy. Nad nawą widnieje sygnaturka z pokrytym gontem hełmem ostrosłupowym. Kościół par.p.w.Św. Mikołaja w Łubowie. Parafia po raz pierwszy wzmiankowana w 1407 roku. Obecna budowla wzniesiona około 1660 roku z inicjatywy sufragana Stanisława Dzianotta, konsekrowana około 1680 roku, zastąpiła wcześniej zniszczoną świątynię. W późniejszych czasach była wielokrotnie przebudowywana i restaurowana (1820, 1926 i 1957 r.). W 1720 roku dobudowano kaplicę pw. MB Pocieszenia z fundacji rodziny Lutomskich, natomiast w 1820 roku wieżę. Kościół o konstrukcji zrębowej, oszalowany z wieżą od frontu na słup. Nad wieżą wznosi się wieżyczka na sygnaturkę przykryta cebulastym hełmem z prześwitami i zwieńczonym krzyżem maltańskim. Kościół jednonawowy z nieco niższym i węższym prezbiterium. Budowla barokowa, zbudowana z drewna dębowego, natomiast boczna kaplica zbudowana jest z drewna modrzewiowego. Dachy pokryte gontem. We wnętrzu na belce tęczowej ustawiona grupa ukrzyżowania z poł. XVII wieku. Kościół paraf. p.w. Wniebowzięcia NMP w Łopiennie – wybudowany ok.1680 roku. Razem z kościołem wybudowano ogrodzenie cmentarza – mur z baramą. Całość stanowi przykład architektury barokowej. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się dzwonnica zbudowana ok. 1832 roku w konstrukcji słupowej. Kamieniec, to wieś znana od XII w., jako należąca do Kanoników Regularnych w Trzemesznie. Znajduje się tu drewniany zrębowy kociół par.p.w. Św. Jakuba Większego - (wcześniej – około 1520 roku – pw. Narodzenia NP Marii) - wystawiony w latach 1722-1724 z fundacji zakonnika z Trzemeszna – proboszcza Jana Cieńskiego. Orientowany z bocznymi kaplicami tworzącymi rodzaj transeptu. Po zachodniej stronie nawy – wieża w konstrukcji szkieletowej z kruchtą w przyziemiu. Prezbiterium – zamknięte trójbocznie, dachy pokryte zostały gontem. Na skrzyżowaniu nawy i kaplic znajduje się wieżyczka na sygnaturkę, nakryta dachem namiotowym. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII wieku, m.in.: ołtarz główny w stylu barokowy z obrazem Niepokalanego Poczęcia NMP, dwa boczne ołtarze z obrazami i rzeźbami oraz późnobarokowa ambona.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 45 Odrebną grupę wśród kościołów drewnianych tworzą unikatowe w skali kraju, a występujące w Wielkopolsce drewniane kościoły z XVII i XVIII wieku o konstrukcji zdwojonej. Na ternie powiatu gnieźnieńskiego zachowały się 4 tego typu świątynie. Wyróżnia je architektoniczna struktura ścian obwodowych, którą tworzą dwa równoległe ustroje wykonany z litego drewna - wewnętrzne: zrębowy lub dylowy oraz zewnętrzny szkieletowy. Wznoszono je jako pierwotnie zdwojone: przysłupowe, quasi przysłupowe i szkieletowo dylowe. Zdwojone konstrukcje ścian powstawały też wtórnie, po dodaniu szkieletu do starych budowli zrębowych. Również te kościoły najczęściej budowano w miejscach poprzednich światyn. Kościoły o zdwojonej konstrukcji ścian to przede wszystkim świątynie wiejskie, głównie parafialne. Jedynym kościołem miejskim na ternie powiatu jest dawny kościół farny w prywatnym Kiszkowie, obecnie kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela wzniesiony został w miejscu poprzedniego i w 1733 r. dostawiony do murowanej kaplicy, w której od poł. XVII wieku znajdował się cudami słynący obraz NMP. Światynia wzniesiona w pierwotnie zdwojonej konstrukcji przysłupowej, zrąb okolony od zewnątrz szkieletem. Jednonawowa, z poligonalnie zamknietym prezbiterium. Kościół zachował pierwotne założenie architektoniczno- przestrzenne z nawą i prezbiterium tej samej wysokości, krytymi odrębnymi dachami dwuspadowymi. Trzy pozostałe, to wiejskie kościoły o konstrukcji quasi-przysłupowej : Kościół parafialny w Dębnicy p.w. śś. Mikołaja i Jadwigi - wzniesiony w 1726 roku z fundacji Eleonory Latalskiej. Odnowiony i rozbudowany w 1937 roku wg.proj. arch. Stefana Cybichowskiego. Zachowany barokowy wystrój wnętrza. Kościół parafialny p.w.św. Jakuba w Niechanowie - wzniesiony w latach 1772-73 z fundacji proboszcza Melchiora Kiełkowicza, na miejscu poprzedniego. Bryła prezentuje typ kościoła o dwóch kalenicach: oddzielnej dla nawy i prezbiterium. Urozmaicona została porzez znacznie niższe przybudówki, mieszczące zakrystię i kruchtę. Nad całością dominuje wysoka, dwukondygnacyjna wieża, nakryta namiotowym dachem. Kościół parafialny p.w.św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Sokolnikach - wybudowany w 1682 z fundacji proboszczów Adama Grudowicza i Wawrzynca Kłosowskiego, rozbudowany został w latach 1772-1787 nakładem proboszcza Andrzeja Kosmacińskiego. Odrębną grupę zabytków sakralnych stanowią kościoły ewangelickie. Najliczniejszą grupę z zachowanych kościołów ewangelickich tworzą wznoszone w końcu XIX i na początku XX wieku wieku. Na ich kształt wpływ miała działalność pruskiej organizacji budowlanej nakazującej miejscowym wykonawcom stosowanie form preferowanych przez rząd w Berlinie oraz określona polityka państwa pruskiego i działalność Komisji Kolonizacyjnej na tym terenie. Ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków objęte zostały:

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 46 - kościół ewangelicki – ob. rzym.- kat. garnizonowy p.w. NMP Królowej Polski – ul. Chrobrego w Gnieźnie – zbudowany w latach 1838 – 1897 i przebudowany oraz rozbudowany w latach 1896 -97. Budynek kościołą wolnostojący o urozmaiconej bryle i ceglanych elewacjach, wzniesionych na kamiennym cokole. Od frontu znajduje się masywna, wysoka, czterokondygnacyjna wieża, zwieńczona pełną attyką i stożkowym ceglanym hełmem, - kościół ewangelicki – ob. rzym.- kat. p.w. Wniebowzięcia NMP w Łubowie – wybudowany w 1891 roku. Reprezentuje styl neogotycki. Jest budynkiem murowanym z cegły na kamiennej podmurówce. Zwartą oszkarpowaną bryłę nakrywa wysoki dwuspadowy dach. Nad założeniem dominuje wysoka trzy kondygnacyja wieża, nakryta strzelistym ostrosłupowym hełmem, -kościół ewangelicki - ob. rzym.-kat. P.w. Najśw. Serca Jezusa w Kiszkowie wzniesiony w końcu XIX wieku z zachowanymi 3 oknami witrażowymi z 1897 roku firmy Glasmelerei v.M.Krank Hamburg. -kościół ewangelicki – ob. rzym.- kat. p.w. NMP Królowej Polski w Świniarach Górnych wybudowany w 1909r. wraz z całym zespołem w sklad, którego wchodził budynek pastorówki oraz cmentarz. -kościół ewangelicki – ob. rzym.- kat. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Lednogórze – wzniesiony w latach 1899-1900 wg projektu opracowanego pod kierunkiem rządowego mistrza budowlanego Pabsta. Budowlę postawiono staraniem Królewskiej Komisji Kolonizacyjnej na terenie parku w dawnych dobrach rycerskich Lednogóra, w pobliżu przebudowanego na dom parafialny dworu. Neogotycki kościół murowany jest na kamiennym fundamencie z elewacjami licowanymi czerwoną cegłą i wykonanymi w konstrukcji szachulcowej wyższymi partiami wieżyczki schodowej. Dominantę nad całością stanowi wieża, zwieńczona ostrosłupowym, krytym blachą hełmem z prześwitem. We wnętrzu otwarta więźba dachowa nad nawą i sklepienie sześciopolowe nad prezbiterium. W Jastrzębowie przetrwał zbór luterański, wystawiony w latach 1914- 1920, o cechach stylowych modernistycznych, pełniący aktualnie funkcję kościoła parafialnego rzymskokatolickiego pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Obiekt postawiony w miejscu poprzedniej pochodzącej z 1832 roku świątyni. Rozpoczętą w 1914 roku budowę przerwano po wybuchu I wojny i dokończono w 1920 roku po uzyskaniu zezwolenia od władz polskich. Do zabytków sakralnych należą również kaplice: Drewniana, wzniesiona w konstrukcji zrębowej kaplica cmentarna p.w. św. Rozalii w Sławnie – zbudowana została w 1785 roku z fundacji ks. Józefa Stolzmana i odnowiona w 1930 roku. Położona na grodzisku stożkowym – obecnie cmentarzu grzebalnym. Budowla posiada dwuspadowy dach a na wieży hełm cebulasty z latarnią, kryte łupkiem. Neogotycką szatę otrzymała rzymsko – katolicka kaplica wybudowana w 1894 roku w zachodniej części parku Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie. Autorem projektu był Landes Bauinspektor Braun. Ceglany budynek, przekryty stromymi dachami w

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 47 wielopoziomowym układzie z sygnaturką, zwieńczoną wysmukłym ostrosłupowym hełmem. Zachowało się wyposażenie kaplicy wykonane w stylu neogotyckim. Kaplica pałacowa w Arcugowie – odwołująca się, jak cały pałac, do form neogotyckich, zbudowana została po 1912 roku, a w latach 60-tych XX wieku znacznie przebudowana. Usytuowana przy południowej elewacji pałacu jest połączona z nim balkonem umieszczonym w kondygnacji piętra. Zlokalizowana nieopodal pałacu na terenie istniejącego tu niegdyś cmentarza ewangelickiego kaplica grobowa rodziny Wendorffów w Mielnie – ufundowana była przez ówczesnego właściciela dóbr w Mielnie Eduarda von Wendorffa w 1927 roku, Jest to jednokondygnacyjna cylindryczna budowla o kształtcie niewielkiej, murowanej rotundy, zadaszonej półkolistą, pokrytą blachą kopułą. Elewacje licowane granitowymi ciosami. Niewielką budowlą o klasycystycznych formach z elementami neogotyku jest wybudowana w końcu XIX wieku kaplica grobowa rodziny Lange w Rybnie Wielkim. Wzniesiona na terenie dawnego parku w niewielkiej odległości od dworu, na narzucie ośmioboku, murowana z tynkowanymi elewacjami ozdobionymi boniowaniem i umieszczonymi w narrożach smukłymi, kanelowanymi półkolumienkami. Elewacje zwieńczone wydatnym gzymsem, którego załamanie tworzony nad wejściem trójkątny naczółek. Całość wieńczy pólkolista kopuła.

Pomimo, iż w prawie wszystkich miastach istniały niegdyś synagogi, obecnie są najrzadziej występującym typem architektury sakralnejnej w Wielkopolsce. Do czasów obecnych zachowały się nieliczne obiekty, co stanowi zaledwie drobny procent synagog istniejących przed II wojną. Żadna z zachowanych budowli nie pełni już funkcji kultowej. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego, do naszych czasów w niezmienionym kształcie, nie przetrwała żadna ze znajdujących się tu dawniej tego typu budowli.

2.2.3. Cmentarze. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajduje się 114 cmentarzy ujętych w ewidencji wojewódzkiej. W tej liczbie znajduje się 41 cmentarzy rzymsko-katolickich, 63 cmentrze i pozostałości po cmentarzach ewangelickich, 4 cmentarze inne - w tym choleryczne i bezwyznaniowe. Zinwentaryzowano też 7 miejsc po cmentarzach żydowskich. Spośród wymienionych cmentarzy 11 jest wpisanych do rejestru zabytków, pozostałe ujęte w ewidencji. Przez wieki miejscami grzebania zmarłych były cmentarze przykościelne. Same świątynie były miejscem pochówku osób najznamienitszych: królów, książąt, możnowładców, dostojników kościelnych, fundatorów świątyń i osób zasłużonych, którzy mieli tu swoje epitafia i nagrobki lub byli grzebani w

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 48 podziemiach kościoła. Katedra Gnieźnieńska jest ważną w skali kraju nekropolią Św. Wojciecha i Prymasów Polski. Niemal do końca XVIII wieku cmentarze funkcjonowały w powiązaniu z kościołami parafialnymi ulokowanymi w centrach miast i wsi. Dopiero w ustawach, które weszły w życie w 1812 r. wprowadzono nakazy likwidacji cmentarzy przykościelnych i lokowania nowych poza obrębem zabudowy. Natomiast w małych parafiach niejednokrotnie nowe cmentarze powstawały dopiero pod koniec 1 poł. XIX w. W zależności od położenia, historii i zamożności danej społeczności cmentarze różnią się wielkością i wyglądem. Najokazalsze nekropolie na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajdują się w Gnieźnie, gdzie jak w przypadku erygowanego ok. 1804 roku cmentarza p.w.św. św. Krzyża, usytuowanego na trzech ziemnych tarasach przy ul. Świętokrzyskiej, zespół cmentarny składa się z neogotyckiego kościoła otoczonego grobowcami i katakumbami. Cmentarz jest nekropolią biskupów pomocniczych oraz powstańców. Podobnie jak w zespóle cmentarza p.w.św. Piotra przy ul.Kłeckowskej w Gnieznie, erygowanego w 1833 roku, gdzie w najstarszej jego części stoi wzniesiony w 1780 roku kościół w otoczeniu umieszczonego w skarpie rzędu katakumb. Na cmentarzu znajdują się mogiły i pomnik Powstańców Wielkopolskich. Na założony pocz.XX wieku zespół cmentarza p.w.św.Trójcy przy ul. Cymsa w Gnieźnie, składa się: cmentarz, kaplica,dom grabarza oraz ogrodzenie z bramą. Pośrodku skrzyżowania głównych alei wzniesiono ceglany obelisk z 1913 roku. Historyczą wartość nekropoli podkreślają zbiorowe mogiły żołnierzy polskich z lat 1919- 21 oraz ofiar terroru hitlerowskiego. Przykładem pozamiejskiego obiektu grzebalnego jest nekropolia z 1894 roku przy ul. Dalkowskiej, związana historycznie i funkcjonalnie ze szpitalem psychiatrycznym,,Dziekanka” w Gnieźnie. Cmentarz rozplanowany jest na rzucie nieregularnego czworoboku, z usytuowaną w północnej jego części kaplicą grobową rodziny Piotrowskich, wzniesioną ok. 1935 roku,a będącą miejscem pochówku Aleksandra Piotrowskiego – pierwszego polskiego dyrektora szpitala. Wszystkie wymienione cmentarze są wpisane do rejestru zabytków. Cmentarze przykościelne funkcjonowały do ok. poł. XIX wieku. Następnie ze względów sanitarnych sytuowano je poza obszarem zabudowanym. Cmentarze przykościelne wpisane wraz ze świątynią do rejestru to: - cmentarz przykościelny kośćióła parf. p.w. św. Sw. Marcina Biskupa w Dziekanowicach – z 1856 roku, - cmentarz przykościelny kościoła parafialnego p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Strzyżewie Kościelnym z 1848 roku, - cmentarz przykościelny w zespole kościoła p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi panny w Imielnie z 1870 roku, - cmentarz przykościelny kościoła p.w. św. Marcina w Jarząbkowie – XV lub XVI wiek, - cmentarz przykościelny z kamienno – ceglanym murem, przy kościel par. p.w.św. Andrzeja Ap,

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 49 w Kędzierzynie, z 1840 r., rozbud. W l.1877-1882, - cmentarz przykościelny w zespole kościoła par.p.w. św. Doroty w Dusznie, ok.1850 r., - cmentarz przykościelny w zespole kościoła par.p.w. Św. Marcina Ostrowite Prymasowskie, z 1841-51 i 1905 roku, - cmentarz przykościelny kościoła par.p.w. Św. Stanisłąwa Bpa w Żydowie, 1845,1920 r. Na obrzeżach miast i wsi lokowano cmentarze epidemiologiczne tzw. „choleryczne”, czyli zbiorowe mogiły oznaczone krzyżem, kapliczką lub hiszpańskim krzyżem morowym. Zachowany cmentarz choleryczny, pochodzący z połowy XIX wieku, znajduje się w miejscowości Malachowo Złych Miejc. Z zestawień liczbowych dot. zabytkowych nekropolii z terenu powiatu gnieźnieńskiego wynika, że najwięcej, bo 63 to cmentarze ewangelickie. Najstarszy cmentarz ewangelicki, a właściwie zachowane miejsce pocmentarne pochodzi z XVIII wieku i zlokalizowane jest w Kiszkowie – Popk. Największa liczba zinwentaryzowanych cmentarzy ewangelickich znajduje się w miejscowościach na terenie gminy Kiszkowo. Żaden z cmentzry ewangelickich z terenu powiatu gnieźnieńskiego nie został ze względu na stan zachowania wpisany do rejestru zabytków. Zniszczeniu uległa także większość cmentarzy żydowskich. Zinwentaryzowano 7 miejsc po cmentarzach żydowskich. Są to : Czerniejewo, trzy miejsca pocmentarne w Gnieźnie,w Kłecku, Trzemesznie i Witkowie). Wśród nich istnieje miejsce po cmentzru żydowskim w Trzemesznie. Z trzech istniejących w Gnieźnie cmentarzy żaden nie zachował się do naszych czasów. Z tych względów żadna pozostałość żydowskich cmentarzy nie została wpisana do rejestru zabytków. Elementami tworzącymi cmentarze są nie tylko groby, nagrobki, grobowce, bramy wejściowe, mury ogrodzeniowe, ozdobne ogrodzenia miejsc grzebalnych, ale także zakomponowany układ przestrzenny, składający się z alei głównych i bocznych oraz ścieżek, rozplanowania kwater kwater, z nierzadko umieszczoną w głównym miejscu cmentarza kostnicą. Jest nią też szata roślinna w postaci wiekowego drzewostanu nasadzonego jednocześnie z założeniem cmentarza.

2.2.4. Budynki użyteczności publicznej. Budynki użyteczności publicznej ze względu na reprezentacyjny charakter są obiektami o wyróżniającej je z otoczenia, często okazałej oprawie architektonicznej. Są wśród nich obiekty bardzo zróżnicowane, nie tylko pod względem stylistycznym, ale przede wszystkim funkcjonalnym. Należą do nich: siedziby władz, szkoły i internaty, banki, poczty, hotele i pensjonaty, zajazdy, teatry i kina, koszary szpitale i więzienia, dworce kolejowe, szpitale i zakłady opiekuńcze, budynki administracyjne zakładów przemysłowych. Budynki użyteczności publicznej są cechą charakterystyczną głównie miast. Najwiięcej tego typu obiektów zlokalizowanych jest w Gnieźnie – siedzibie powiatu. W znacznej liczbie zaczęły powstawać po połowie XIX wieku, kiedy to nastąpiła dynamiczna rozbudowa miasta.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 50 Nabardziej charakterystyczną grupę wśród budynków użyteczności stanowią siedziby władz, a wśród nich ratusze. Nie istnieje ratusz w Czerniejewie,który rozebrano w 1890 roku, stawiając na jego miejscu murowany kościół ewangelicki utrzymany w neogotyckiej stylistyce (rozebrany w l. 60 XX w.). Z przekazów historycznych wadomo również, że w 1 połowie XVI wieku postawiono murowany budynek ratusza w Kłecku, który został rozebrany w 1794 roku. Jedyny zachowany na trenie powiatu gnieźnieńskiego budynek tego typu to ratusz w Gnieźnie przy ul.Chrobrego 40/41. Budowla jest przykładem obiektu użyteczności publicznej o zachowanej formie architektonicznej i wystroju elewacji, charakterystycznej dla epoki historyzmuu. Wzniesiony został w 1830 roku według projektu miejskiego budowniczego Schildnera. Ratusz rozbudowano w 1899 roku od wschodu o wyższą część mieszczącą na piętrze reprezentacyjną salę, w której odbywają się uroczyste sesje Rady Miasta Gniezna. Kolejna przebudowa prowadzona w 1916 roku według projektu arch. B.Wilhelma. Najwięcej zachowanych obiektów użyteczności publicznej zostało zbudowanych w 2 połowie XIX i początku XX wieku. Dużą część budowli użyteczności publicznej, powstałych na terenie zaboru pruskiego, charakteryzuje jednorodnolita, spójna stylistycka. Wynika ona ze stosowania jednolitego wzorca akceptowanego przez policję budowlaną. Zwykle wznoszone były w formach historyzujących, z zastosowaniem bogatego detalu architektonicznego. Typowym przykładem pruskiej architektury administracyjnej wzniesionej w stylu neogotyckim z wykorzystaniem tzw.,,stylu łuków odcinkowych” jest budynek starostwa w Witkowie przy ul. Warszawskiej 31. Budynek tzw. landratury zbudowany został w 1895 roku. Autorem projektu był zapewne architekt z królewskiej pracowni projektowej w Berlinie. Budynek murowany z ceglanymi, nieotynkowanymi elewacjami i otworami okiennymi zamkniętymi łukiem odcinkowym. Natomiast budynek starostwa z zespołu starostwa powiatowego w Gnieznie, przy ul.Lecha 6/Kościuszki 7 - obecnie użytkowany przez Urząd Miejski - wzniesiony został z użyciem form charakterystycznych dla niemieckiego renesansu z końca XIX wieku. W skład zabudowy zespołu wchodzą: budynek starostwa, stajnia z wozownią i ogrodzenie z bramami. Budynki wzniesione zostały w 1899 roku według projektów arch. Hugo Hartunga z Berlina- Grunewaldu. Z pierwotnego wyposażenia i wystroju zachowała się klatka schodowa w skrzydle północnym, wystrój Sali Posiedzeń oraz dekoracja stropów. Ważnymi obiektami użyteczności publicznej są budynki szkolne. Początkowo rozwój szkolnictwa związany był ze szkołami przyklasztornymi lub katedralnymi. Seminarium Duchowne w Gnieźnie zostało powołane przez biskupa Karnkowskiego już na pocz. XVII wieku. Nowy zachowany do dziś gmach seminarium wzniesiono w latach 1782-88 z fundacji biskupa Antoniego Ostrowskiego w latach 1782-88. W 1848 roku budynek podwyższono poprzez dobudowanie jednej kondygnacji, a w 1927 roku obiekt rozbudowano według projektu Stefana Cybichowskiego. Wnętrza wielokrotnie

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 51 przekształcane i modernizowane zatraciły pierwotny charakter. Wyjątkiem jest zachowana kaplica z ok. 1782 roku, z pochodząca z końca XVIII wieku, z silnie przemalowaną polichromią na sklepirniu. Z XVIII wieku pochodzi ,,Collegium Tremensis” zwane alumnatem w Trzemesznie - pl. Kosmowskiego 3 - nufundowane przez opata miejscowego klasztoru kanoników regularnych Michała Kosmowskiego i otwarte w 1776 roku. Było typem bezpłatnej, podlegałej Komisji Edukacji Narodowej, ponadwydziałowej szkoły średniej dla alumnów oraz niezamożnej młodzieży. Obiekt wzniesiony został na rzucie podkowy o prostokątnych skrzydłach, z dziedzińcem od frontu, odgrodzonym od placu murem z bramką. Brama flankowana parą kompozytowych kolumn, ozdobiona płaskorzeźbą, której program ikonograficzny ma za zadanie gloryfikację króla Stanisława Augusta jako protektora nauki. Nad sienią przejazdową, na piętrze znajduje się kaplica, z prezbiterium umieszczonym w ryzalicie. Obecnie alumnat użytkowany jako budynek mieszkalny z publicznie dostepną kaplicą. Zespół Szkoły Przemysłowo – Handlowej Gniezno, ul. Chrobrego 23 (szkoła, boisko, ogrodzenie). Budowę szkoły rozpoczęto z inicjatywy magistratu oraz niemieckiego środowiska kupieckiego wiosną 1899 r. W 1909 ukończono rozbudowę budynku szkolnego o skrzydło mieszczące aulę, wykonaną na podstawie projektów przygotowanych w latach 1905- 1907 przez architektów O. Millera oraz J.Crimmanna. Charakterystyczne dla budynku są ceglane elewacje ze schodkowymi szczytami wieńczącymi ryzality, opracowane z użyciem form neogotyckich. Dawna Katolicka Szkoła Ludowa św. Jana - Gniezno – ul. Św. Jana 2a, to budynek dawnej szkoły, który powstał w latach 1901-04, prawdopodobnie wg. projektu arch. Alfreda Ludwiga. Monumentalna trzykondygnacyjna budowla, nakryta wysokim dachem z elewacjami na parterze licowanymi cegłą, powyżej parteru tynkowanymi z zastosowaniem ceglanego detalu. Dawna Szkoła ludowa św. Michała – Gniezno, ul. Żwirki i Wigury 22 – to budynek wzniesiony w latach 1913-15 i prezentujący formy charakterystyczne dla schyłkowej epoki historyzmu stosowane w budynkach użyteczności publicznej na terenie Wielkopolski. Budynek Uniwersytetu Ludowego Gniezno- Dalki, ma formę pałacu. Wzniesiony został w latach 1919-20, wedlug projektu arch. Adama Ballenstedta z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszej budowli, ktorej relikty w postaci sklepionych kolebkowo piwnic zachowały się pod pn. częścią budynku. Pałac wybudowano jako dom Towarzystwa Czytelni Ludowych. Elewacje tynkowane, zakomponowane symetrycznie z bogartym klasycyzującym detalem architektonicznym prezentujących repertuar form charakterystycznych dla tego architekta. Obecny budynek główny zespół gimnazjum – Gniezno – ul. Mieszka I 27 - wzniesiony został w 1863 roku jako wyższa szkoła miejska dla chłopców. W 1866 roku szkoła stała się szkołą państwową i otrzymała nazwę Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego. W 1869 roku szkołę powiększono o budynek mieszkalny ( obecnie nienależący do zespołu), a w 1875 roku wybudowano salę gimnastyczną. W latach

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 52 1911 – 1929 dobudowano skrzydło południowe i nadbudowano dodatkowe piętro. Pierwszy budynek szkoły, obecnie stanowiący jej starsze skrzydło, o elewacjach z neorenesansowym detalem zaprojektowany był przypuszczalnie przy współudziale Roberta Tyrocke. Natomiast budynek sali gimnastycznej murowany z elewacjami w nieotynkowanej cegle opracowany został z użyciem neoromańskiego detalu. Całość od ulicy odgradza metalowe, kute ogrodzenie na ceglano kamiennej podmurówce. Ochronka – sierociniec, Gniezno, ul. Św. Wojciecha 3, to obiekt wybudowany w latach 1870-72 z inicjatywy ks. Kanonika Macieja Doroszewskiego, który sprowadził do miasta Siostry Miłosierdzia. Budynek wolnostojący o trójkondygnacyjnej bryle z dwoma bocznymi ryzalitami, zwieńczonymi osobnymi dachami. Elewacje o regularnym osiowym układzie, tynkowane i ozdobione skromną dekoracją architektoniczna w formie gzymsów, fryzów i lizen akcentujących naroża. Budynek prezentuje formy charakterystyczne dla epoki historyzmu.

Do obiektów użyteczności publicznej należą również budynki pocztowe, sądy oraz banki. Sąd Ziemski i Okręgowy Gnieźnie, ul.Franciszkańska 9, 1870 r. - wzniesiony został w latach 1878- 1881 na wzgórzu Panieńskim, w sąsiedztwie więzienia, na miejscu rozebranego klasztoru klarysek. Autorami projektu byli berlińscy architekci Hermann i Schultze. Budowla murowana, trzykondygnacyjna nakryta niskim, wielopołaciowym dachem. Elewacje ceglane licowane cegłą klinkierową, rozczłonkowane ceglanymi fryzami i gzymsem z ceglanych kształtek. Fasada symetryczna z portalem mieszczącym wejście główne. Okna ostatniej kondygnacji ryzalitu rozdzielone doryckimi kolumienkami ustawionymi na rozbudowanym, balustradowym gzymsem podokienymm. Wnętrze z zachowanym układem pomieszczeń, salą rozpraw z wystrojem w postaci drewniango stropu i boazerii. Zachowała się również stolarka drzwiow oraz klatki schodowe z ozdobną metalową balustradą. Zespół zabudowań poczty Gniezno – ul.Chrobrego 36, wzniesiony w 1890 roku jest przykładem wysokiej klasy architektury historyzmu, sięgającej do sylistyki gotyku. Elewacje pozostawione w nieotynkowanej cegle z ryzalitami zwieńczonymi uskokowymi szczytami z pinaklami. Dekoracja architektoniczna elewacji odznacza się bogactwem form, które tworzą profilowne gzymsy, fryzy, blendy, lizeny, obramienia okien i portalu z rozetą w zwieńczeniu oraz kartusz herbowy w szczycie ryzalitu środkowego. Wnętrza z zachowanym pierwotnym układem pomieszczeń i detalem. Obok postwiono parterowy budynek stajni utrzymany w neogotyckiej stylistyce. Budynkiem użyteczności publicznej o zachowanej bez zmian formie oraz funkcji jest Bank Ludowy w Witkowie – Stary Rynek 14 - ob. Bank Spółdzielczy, zbudowany w 1888 roku, nakryty dachem dwuspadowym, od frontu łamanym z mansardami. Na osi fasady, powyżej parteru, znajduje się płytki trójkondygnacyjny ryzalit zwieńczony trójkątnym naczółkiem. W parterze przy północnym narożniku

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 53 wejście główne ujęte architektonicznym portalem z parą jońskich kolumn wspierających belkowanie. Obiekt jest przykładem tzw. klasycyzmu postsecysyjnego, z elementami dekoracji o cechach stylu art deco. Do specyficznej grupy budynków użyteczności publicznej należą siedziby gmin wyznaniowych i lóż masońskich. Loża masońska Gniezno – ul. Łubieńskiego 11- budynek usytuowany w ogrodzie powstał na początku XX wieku jako siedziba jednej z dwu lóż masońskich. Autorem projektu prawdopodobnie był budowniczy Alexander Tyrocke. Obiekt murowany z ceglanymi elewacjami, nakryty wielospadowym dachem. Charakterystycznym elementem budowli są szczyty ryzalitów zwieńczone uskokami i sterczynami. Wnętrze całkowicie zmodernizowane i przekształcone. Zachowała się jedynie sala w piwnicy przekryta sklepieniem odcinkowym na arkadach. Siedziba gminy żydowskiej – ul. Mieszka I 20 - neogotycki budynek powstał ok.1880 roku. Mieściła się w nim kancelaria gminy oraz mieszkania pomocnika rabina. Licowane cegłą elewacje ozdabiają horyzontalne pasy i ząbkowane obramienia okienne, wykonane z ciemnego szkliwionego klinkieru. Od 1947 roku w budynku mieści się szkoła muzyczna.

Najstarszy zachowany na terenie powiatu budynek szpitalny to pochodzący z ostatniej ćwierci XVIII wieku budynek szpitala św.Łazarza w Trzemesznie, ul. Mickiewicza 30. Zespół szpitalny św. Łazarza został wzniesiony z fundacji opata M. Kosmowskiego w latach 1787-91 na terenie dawnego przedmieści św. Michała. Służył jako szpital, sierociniec, alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej i dom starców. Składa się z trzech późnobarokowych budynków obejmujących z trzech stron frontowy dziedziniec, oddzielony od ulicy ażurowym ogrodzeniem Wiek XIX to czas powstawania nowych budynków szpitalnych. Rozwój medycyny w II poł. XIX wieku oraz sekularyzacja i objęcie ich zarządu przez władze świeckie spowodował, że przestały być jak dotychczas placówkami opieki społecznej, a stawały się placówkami leczniczymi. Oprócz szpitali ogólnych pojawiły się placówki specjalistyczne jak szpitale dla psychicznie i dla nerwowo chorych oraz odrębne szpitale dla grup społecznych czy zawodowych, jak np. żołnierze. W tym czasie wybudowano w Gnieźnie szpital wojskowy, wzniesiony w 1856 roku według projektu Gadowa. Powstał również nowoczesny lazaret funkjonujący jako szpital Bethesda, wzniesiony w 1899 roku dzieki staraniom miejscowej filii Vaterländischer Frauenverein, która na ten cel otrzymała od miasta posesję przy skrzyżowaniu ówczesnych ulic Nollaua i Bydgoskiej. Autor projektu nie jest znany. Działalność Zgromadzenie Sióstr Czerwonego Krzyża ,,Bethesda” prowadziło tu do 1919 roku, kiedy to w wyniku zmiany granic przeniosło się do Gorzowa.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 54 Zabudowa uzdrowiskowa i szpitalna, wznoszona była w formie i wystroju typowym dla okresu powstania. Historyzujący wystrój otrzymały budynki zespółu szpitala psychiatrycznego - Gniezno Dziekanka, ul.Poznańska 15 – Do czasu budowy szpitala chorych psychiatrycznie leczono m.in. w Gnieźnie w szpitalu św. Jana. Po wykupieniu terenów folwarku Dziekanka pod Gnieznem, rozpoczęto budowę zakładu psychiatrycznego według projektu budowniczego Brauna. Kompleks obiektów, otoczonych założonym wtórnie parkiem, powstał w latach 1890-94. Wszystkie budynki z ceglanymi, symetrycznie ukształtowanymi elewacjami, z dekoracją architektoniczną w formie lizen, obramień okiennych oraz rozbudowanych gzymsów wieńczących z kroksztynami wspierającymi wysunięte okapy. Do założeń architektury uzdrowiskowej nawiązują umieszczone w elewacjach budyków loggie i zadaszone tarasy z zadaszeniem wspartym na ozdobnej konstrukcji wykonanej z profilowanych ozdobnych drewnianych słupów. W 1919 roku szpital przeszedł na własność Skarbu Państwa przyjmując nazwę Krajowy Zakład Psychiatryczny ,, Dziekanka”. Wraz ze wzrostem uprzemysłowienia następował rozwój kolejnictwa i sieci kolejowych. Z rozwojem kolejnictwa wiązę się budowa dworców kolejowych, które nieżadko wznoszone były jako monumentalne budowle. Najbardziej monumentalnym budynkiem dworcowym był, utrzymany w stylistyce neorenesansu, gmach dworca w Gnieźnie, którego elewacje licowano czerwoną cegłą. Jego bogato zdobione ceramicznymi kształtkami elewacje przetrwały do lat 60-tych XX wieku, kiedy dworzec rozebrano, wznosząc na jego miejscu nowy budynek. Do dziś zachował się natomiast ceglany budynek dworca kolejowego w dzielnicy Winiary, pochodzący z lat 1887-1894 oraz ceglany dworzec w Trzemesznie, pochodzący z 1872 roku. Oba obiekty ujęte są w ewidencji. W 2 połowie XIX wieku nastąpiła budowa wielu zespołów koszar. Budynki koszarowe budowane z cegły ceramicznej o prostych, klarownych kompozycjach elewacji, dekorowane są detalem architektonicznym typowym dla czasu powstania. W Gnieźnie wybudowano dwa zespoły budynków wojskowych: przy ul. Wrzesińskiej oraz przy ul. Sobieskiego. Budynki wojskowe obecnie nie penią pierwotnej funkcji, część z nich w 1993 roku przekazano w użytkowanie miastu. Wpisany do rejestru zespół koszar przy ul. Wrzesińskiej 43-55 i ul. Artyleryjska 1, wybudowano w latach 1890-1894. Niektóre budynki w kompleksie koszar przy ul. Sobieskiego zaadaptowane zostały na cele edukacyjne dla trzech szkół ponadgimnazjalnych. Z grupy budynków należących do grupy budynków użytecznosi publicznej, jakimi są hotele, pensjonaty i zajazdy zachował się ; jeden z bardziej reprezentacyjnych budynków miasta to jest budynek Hotelu ,,Du Nord” położony przy ul.Dąbrówki 20 w Gnieźnie – obiekt zwniesiony ok.1850 roku prezentuje formę charakterystyczną dla epoki historyzmu, w tym przypadku sięgającą do stylistyki renesansu.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 55 Budynek dawnego zajazdu w Czerniejewie - Rynek 7, datowany jest na 1834 r, ( data w szczycie wystawki), lecz możliwe, że to data jego przebudowy, na co wskazują kolebkowe sklepienia piwnic. Pod koniec XIX wieku budynek zajazdu zamieniony został na budynek mieszkalny. Zajazd w Jankowie Dolnym – wzniesiony ok. 1905 roku, dwukondygnacyjny, z ceglanymi elewacjami w partiach podokapowych wystawek, wybudowany z użyciem konstrukcji szachulcowej. Obiekt prezentuje formy charakterystyczne dla architektury z pocz. XX wieku.

Z uwagi na czas powstania i zachowaną oryginalną substancje zabytkową spora ilość budynków użyteczności publicznej z terenu powiatu gnieźnieńskiego została objęta ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków lub ujęcie w wojewódzkiej ewidencji.

2.2.5. Architektura rezydencjonalna. Udokumentowana źródłowo historia terenów obecnego powiatu gnieźnieńskiego siega czasów średniowiecza, które pod względem architektury charakteryzowało się głównie wznoszeniem licznych budowli obronnych. Zachowały się bardzo nieliczne najstarsze przykłady nowożytnej architektury rezydencjonalnej. Wspomniane obiekty w swojej pierwotnej formie miały charakter siedzib obronnych, a wznoszone głównie były w okresie XIV-XVI wieku (zazwyczaj jako siedziby bogatszych rodów rycerskich). Wiedzę na ten temat czerpiemy jedynie z informacji pisanych istniejących m.in. w sporządzanych w XVII i XVIII wieku Wizjach i Inwentarzach majątków ziemskich. Znajdują się w nich wzmianki o budowlach o charakterze obronnym. Pisze się o ,,dworze na przykopie” lub ,,Kamienicy”otoczonej fosą. Budowle te utraciły swoje znaczenie wraz z rozwojem artylerii, a kolejni właściele przenosili się do zapewniających większą wygodę budynków. Do naszych czasów na terenie obecnego powiatu gnieźnieńskiego przetrwały jedyne relikty architektury obronnej, zachowane jako pozostałości przypuszczalnie wieży obronnej, wtopionej w mury dworu w Kruchowie. Założenie dworskie, wiązane od pocz. XV wieku z przedstawicielami rodu Kruchowskich, zlokalizowane było przy wschodnim wysokim, być może usypanym sztucznie, wzniesieniu nad brzegim Jeziora Kruchowskiego. Od północnego wschodu i od południa założenia przypuszczalnie broniła fosa, przechodząca w mokradła i rozlewiska. W 1 poł. XVIII wieku dwór został przebudowany, a nadany mu wówczas kształt przetrwał do dziś. W pocz. XX wieku w elewacji frontowej dobudowano neoklasycystyczny portyk. Nie zachowały się też, niegdyś liczne XVII - wieczne drewniane dwory, które zostały zastąpione w XVIII i XIX wieku nowymi murowanymi obiektami. Wiek XVIII to czas okazalych i wybitnych możnowładczych realizacji pałacowych. Powstała wówczas grupa późnobarokowych założeń pałacowych, prezentujących typ rezydencji o proweniencji

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 56 francuskiej entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem) o osiowej i symetrycznej kompozycji, gdzie położony centralnie pałac poprzedzony jest dziedzińcem, z usytuowaną po obu stronach pomocniczą zabudową, a po przeciwnej stronie znajduje się park. Przykładem takiego założenia na terenie powiatu gnieźnieńskiego są: Zespół pałacowo- parkowy w Czerniejewie: założenie pałacowe powstałe w początku lat 70-tych XVIII wieku, gdy dobra czerniejewskie obejmuje generał Jan Lipski. W ostatniej ćwierci XVIII w. przed 1775 r. z inicjatywy Jana i Marianny Lipskich zapewne na miejscu dawnego zamku, powstała okazała siedziba właścicieli miasta o barokowym osiowo-symetrycznym układzie. Centrum założenia tworzy pałac w typie rezydencji "entre cour et jardin" zwrócony fasadą na południe. Pałac poprzedzony podjazden i obszernym czworobocznym honorowym dziedzińcem (cour d'honneur) ujęty po bokach dwiema bliźniacymi, barokowymi oficynami, zbudowanymi wraz z pałacem w początku lat 70-tych XVIII wieku. Oficyny wzniesiono pierwotnie jako budynki wolnostojące, następnie wielokrotnie przebudowywane i połączone w okresie późniejszym z pałacem galeriami. Ogrodzenie honorowego dziedzińca, z murowanymi filarami zwieńczonymi kamiennymi wazonami, pochodzi już z pocz. XX wieku, lecz z pewnością zastapiło istniejące tu ogrodzenie wcześniejsze. Za ogrodzeniem dziedzińca honorowego rozplanowano drugi avant cour, czyli przeddziedziniec ujęty dwoma symetrycznie usytuowanymi budynkami dawnej stajni i wozowni. Pałac był wielokrotnie przebudowywany. Pierwsza przebudowa, z lat 1789-1790 i późniejszych, nadała pałacowi charakter klasycyzmu. Zespól pałacowo - parkowy w Niechanowie – Pałac budowla o barokowo –klasycystycznych formach, zbudowany przypuszczalnie w początku lat 80-tych XVIII wieku dla Stefana Garczyńskiego i Anny ze Skórzewskich Garczyńskiej, chociaż możliwe jest, że budowę rezydencji zaczęli jeszcze poprzedni właściele Skórzewscy. W późniejszym okresie w 1805 roku oraz w latach 20- tych XX wieku pałac był przebudowywany i modernizowany. Założenie rezydencjonalne pierwotnie skomponowane było zgodnie z barokowymi zasadami. Główny dojazd do rezydencji prowadził przebiegającą przez wieś drogą doprowadzając do reprezentacyjnej bramy wjazdowej, zlokalizowanej na osi głównego wejścia w fasadzie pałacu. Pierwotnie miejsce obecnego podjazdu i gazonu prawdopodobnie zajmował honorowy dziedziniec flankowany oficynami. Pałac wzniesiony na planie prostokąta, jest budowlą wolnostojacą o zwartej bryle z kondygnacją parteru niższą niż piętro, które było kiedyś reprezentacyjnym piano nobile. Całość nakryta wysokim, czterospadowym dachem. Elewacja frontowa z trójosiowym środkowym pseudotyzalitem porzedzona dobudowanym w późniejszych latach okazałym czterokolumnowym portykiem. Do zabudowy zespołu rezydencjonalnego należały też dwie oficyny, z których oficyna zachodnia barokowa, zbudowana w XVIII wieku, została częściowo przekształcona na przełomie XIX i XX wieku. Oficynę wschodnią zbudowaną w końcu XVIII wieku rozebrano w 1900 roku i wybudowano na

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 57 nowo w formch neobarokowych, z wykorzystaniem dawnych fundamentów i kolebkowo sklepionych piwnic. Pałac w Przysiece – będący budowlą , która wzniesiona została w końcu XVIII lub na pocz. XIX wieku przez Kalksteynów w rękach, których pozostawała do 1861 roku. W tym casie przeszła na własność Teodora Dionisiusa. Obecnie istniejący pałac powstał jako rezydencja Ludwiga Dionisiusa na pocz. XX wieku z częściowym wykorzystaniem partii fundamentów i murow wcześniejszej budowli. Okazały pałac, zaprojektowany przez nieznanego architekta, prawdopodobnie powiazanego ze środowiskiem berlińskim, prezentuje formy architektoniczne charakterystyczne dla schyłkowego historyzmu nawiązującego do baroku. Skala i forma palacu wzniesionego na planie litery L z potężną wieżą w narożu, miała zapewne rodzić skojarzenie z przebudowaną średniowieczną budowlą. Największa jednak liczba zachowanych na terenie powiatu rezydencji pochodzi z XIX i pocz. XX wieku. Wnoszono je w popularnych stylach historyzujących np.: neogotyckim (Arcugowo), czy odwołujacym się do włoskiej i francuskiej architektury neorenesansowej i klasycystycznej (Jaworowo, Zakrzewo). Pałac w Arcugowie - zbudowany został w 1815 roku jako niewielki dwór dla ówczesnego wlaściciela Michała Rożnowskiego i rozbudowany przed 1848 roku o piętrowe, prostopadłe do bryły dworu skrzydło. Przeprowadzona w 1886 roku kolejna przebudowa z rozbudową nadała mu kształt neogotyckiej rezydencji, wyraźnie wzorowanej na realizacjach angielskich operujących formami późnogotyckiej architektury. Jest przykładem stosowania tego stylu również przez polskich właścicieli rezydencji. Natomiast pałac w Zakrzewie - zbudowany w 2 poł.XIX wieku, jest przykładem przekształcenia wzorów francuskich z XVII wieku w nową jakość. Wzniesiony z inicjatywy Albina Beliny Węsierskiego wg projektów Ludwika Ballenstaedta, z wykorzystaniem piwnic wcześniejszego XVIII - wiecznego dworu. Układ wnętrz w dużej mierze zdeterminowany był pozostałościami straszej budowli, natomiast nowe rozwiązania architektoniczne dotyczyły bryły zewnętrznej budowli gdzie nawiązując do twórczości Fr. Mansarta. m.in. zastosowano charakterystyczną wielką monumentalną wystawę dachową z belwederowym tarasem, ujętą parami wysokich kominów. Należąca do zespołu rezydencjonalnego oficyna zbudowana została wg planów twórcy projektu pałacu przed 1869 rokiem, z zastosowaniem form neogotyckich. Zwarta bryła dwukondygnacyjnej budowli o sfazowanych narożach zaakcentowana została kwadratową w obrysie wieżą oraz umieszczonymi w narożach podwieszonymi wieżyczkami. Pierwotnie w części parteru mieściłą się stajnia cugowa. Pałac, pierwotnie dwór w Jaworowie – jako nowa siedziba właścicieli wybudowany został w 1831 roku z inicjatywy Józefa Jaraczewskiego z użyciem frm klasycyzujących. W końcu XIX wieku został rozbudowany i częściowo przebudowany. Kolejną przebudowę rezydencji przeprowadzono w 1939 roku

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 58 dodając od zachodu kolejny aneks oraz dobudowując od tyłu skrzydło. Wówczs też ujednolicono wystrój elewacji. Obecnie, po wadliwie przeprowadzonych pracach w latach 70-tych XX wieku, obiekt w dużej części utracił swój pierwotny charakter. Pałac w Mierzewie o klasycyzujących formach architektury, zbudowany został po 1891 roku dla rodziny Brzeskich, jako monumentalna budowla ze zryzalitowaną częścią środkową elewacji frontowej i tynej oraz cylindryczną, zwieńczoną krenelażem wieżą, prawdopodobnie dobudowaną w okesie późniejszym. Budowlą, której forma odwołuje się do wzorów klasycystycznych, z pewnymi odniesieniami do architektury angielskiej tego czasu, jest budynek pałacu w Zdziechowej – zbudowany w latach 80-tych XIX wieku dla Wendorffów i rozbudowany ok. 1910 roku. Autorem projektu był przypuszczalnie projektant związany z berlińskim środowiskiem architektonicznym. Architekturę schyłkowego historyzmu prezentuje zbudowany w początku XX wieku pałac w Mielnie, wzniesiony wg. projektów biura architektonicznego Erdmann i Spindler z Berlina, dla ówczesnych właścieli posiadłości Wendorfów. Całość założenia odwołuje się do wzorów barokowych, z pewnymi rozwiązaniami zaczerpnietymi z renesansu. W elementach dekoracyjnych pojawiają się tekże motywy secesyjne. Z dawnego bogatego wyposażenia i wystroju zachowały się częściowo sztukaterie o historyzujących i secesyjnych formach. Oprocz realizacji pałacowych, na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajdują się liczne dwory, wybudowane w różnych stylach, w największej swojej liczbie pochodzące z XIX wieku. Dużą część stanowią budynki wznoszone w miejsce wcześniejszych istniejących budowli. Jednym z najstarszych obiektów jest niewielki dwór w Lubiniu – zbudowany najprawdopodobniej w 3 ćw. XVIII wieku dla administratora folwarku zakonnego należącego do klasztoru w Trzemesznie, w formie niewielkiego, parterowego budynku. Obiekt wybudowany na fundamentach murowanych z cegły i kamienia, ze ścianami stawianymi przy użyciu dużych bloczków z gliny zmieszanej z sieczką. Najprawdopodobniej jeszcze w XVIII wieku został rozbudowany przy użyciu tej samej techniki. Gruntownie remontowany w 1 poł. XIX wieku i ponownie rozbudowany w końcu wieku XIX, z użyciem form odwołujących się do wzorów barokowych. Zachowały się dwie sklepione piwnice - jedna nakryta sklepieniem kolebkowym, druga miniejsza nakryta ostrołukową kolebką. Pochodzące z pierwszej połowy XIX wieku dwory to : Zbudowany jako niewielki parterowy budynek dwór w Łabiszynku – w 2 ćw. XIX wieku, w następnych latach kilkakrotnie przebudowywany, z dostawionym ok. 1870 roku skrzydłem wschodnim oraz w l.90- tych XIX w., skrzydłem zachodnim. W efekcie końcowym dało to skomplikowaną bryłę obecnego obiektu.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 59 Dwór w Łagiewnikach Kościelnych – będący budynkiem złożonym z dwu brył wyraźnie odpowiadających etapom budowy, został zbudowany na pocz XIX wieku jako parterowy. W 1884 roku był przebudowany i rozbudowany o dostawioną od zachodu piętrową dobudówkę. W pocz. XIX wieku powstał dwór w Węgorzewie – wybudowany przez Garczyńskich w formach odwołujących się do wzorów architektury z XVII wieku. Rozbudowany został o dwa aneksy boczne na przełomie XIX/XX wiek. Około 1907 roku został przejęty przez Komisję Kolonizacyjną i przeznaczony na budynek szolny. We wnętrzach zachowany m.in.drzwi z dekoracyjnymi nadprożami, balustrada schodów oraz drewniany strop i ceramiczna posadzka w sieni. Dwór w Żydowie – pierwotny zbudowany ok. 1745 r. dla Smoleńskich i odbudowany po pożarze ok. 1811 roku z wykorzystaniem piwnic poprzedniego obiektu. Rozbudowany ok. poł. XIX wieku oraz w l.80-tych XX wieku. Mielżyn – dwór o klasycyzujących formach zbudowany w poł. XIX w., przebudowany w 2 poł. XIX w. Parterowy z monumentalnym czterokolumnowym portykiem. Od 1918 r. dom zakonny Sióstr Dominikanek, które założyły tu sierociniec i szkołę gospodarczą. Dwór w Dziadkowie – zbudowany ok. poł. XIX wieku przez Koszutskich, rozbudowany i przebudowany został w końcu XIX i na pocz. XX wieku. Zespół dworsko – parkowy w Dziadkowie stanowi przykład skromnej dworskiej siedziby wiejskiej o prostym założeniu przestrzenno – kompozycyjnym założonym na niewielkiej przestrzeni. Z drugiej połowy wieku XIX oraz przełomu XIX/ XX wiekwieku pochodza dwory : Zbudowany na przełomie XIX/XX wieku okazały eklektyczny dwór w Czeluścinie, przbudowany na pocz, lat 20-tych XX wieku. Opracowanie elewacji nawiazuje do wzorów renesansowych. Wyraźne też są echa stylu szwajcarsko – tyrolskiego widoczne w formie dachów zsilnie wysuniętymi okapami wspartymi na wysuniętych końcówkach wieźby dachowej. Dwór w miejscowości Głębokie to dawna oficyna lub dom gorzelnego – zbudowany ok. ploł. XIX wieku i przebudowany w latach 30-tych XX wieku w formach nawiązujących do architektury renesansowej willi włoskiej po zakupieniu obiektu przez Czesława Leitgebera. Podobnie dwór w Fałkowie – to przypuszczalnie dom zarządcy zbudowany po włączeniu majątku do domeny królewskiej w latach 80-tych XIX wieku. W latach 80-90 tych XIX wieku wybudowany również został dwór w Jelitowie – jest budowlą o klasycyzujących formach wzniesiona dla Chrzanowskich, w okresie późniejszym przebudowaną. Dwór w miejscowości Żółcz – zbudowany w latach 80-tych XIX wieku jako dom zarządcy lub dzierżawcy, rozbudowany w l. 20-tych XX wieku o okazały czterokolumnowy portyk w elewacji frontowej oraz niewielki parterowy aneks, przylegający do elewacji bocznej.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 60 Formę charakterystyczną dla epoki schyłkowego historyzmu otrzymał dwór w Kołaczkowie po zakupie posiadłości przez nowych wąłścieli. Dwór zbudowany w latach 60-70 tych XIX wieku, jako niewielki przeznaczony dla zarządcy majątku budynek, w pocz. XX wieku został przebudowany z odwołaniem się do form średniowiecznych, połączonych z motywami nawiązującymi do wczesnego baroku. Pierwotna bryła budynku nakryta została mansardowym dachem z licznymi wystawkami i lukarnami. Charzewo – dwór zbudowany w 1905 roku dla Fridricha Kelma, nastepnie przebudowany i rozbudowany. Reprezentuje formy schyłkowego historyzmu nawiązujące do architektury francuskiej XVII i XVIII wieku. We wnętrzu relikty dawnego wystroju w postaci dekoracji sztukatorskich i kominka. W pierwszych latach XX wieku wybudowany został dwór w Popowie Ignacewie dla rodziny Bayerów, ówczesnych właścicieli majątku. Z pierwotnej budowli zachowała się elewacja frontowa oraz pozostałości secesyjnej dekoracji sztukatorskiej we wnętrzach. Budynek mocno rozbudowany i przebudowany w latach 30-tych XX wieku. Typ niewielkiej rezydencji, nawiązującej w formie do wzorów baroku i klasycyzmu prezentuje dwór w Rybieńcu, wzniesiony około 1910 roku dla rodziny Fryderyka Wendorffa z Rybna, usytuowany w środkowej części krajobrazowego parku. We wnętrzu zachowany pierwotny układ pomieszczeń, stolarka okienna i drzwiowa oraz część umeblowania holu w formie skomponowanej z drzwiami szafy, umieszczony w holu ceramiczny kominek, drewniane schody schody z balustradą tralkową, piec z dekoracyjnymi kaflami i ceramiczna posadzka.

2.2.6. Zieleń. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajdują się 84 zabytkowe parki, z których 44 są wpisane do rejestru zabytków, a pozostałe 40 parków i pozostałości po parkach podlega ochronione poprzez ujęcie w ewidencji. Najbardziej reprezentatywną grupę zieleni komponowanej stanowią zespoły parkowe będące jednym z elementów założeń rezydencjonalnych. Najstarsze zachowane parki z terenu powiatu gnieźnieńskiego powstawały w 2 połowie XVIII wieku. Są to założenia w Czerniejewie, Żydowie, w Gnieźnie – Dalki, Modliszewie oraz Niechanowie. Park w Niechanowie założony i rozplanowany został równolegle z powstaniem barokowego pałacu u schyłku XVIII wieku, być może w miejscu wcześniejszych ogrodów, w latach nastepnych wielokrotnie powiększany i przekształcany. Otaczające pałac w Czerniejewie rozległe założenie parkowe początkowo było regularne (trzy promieniście rozchodzące się szpalerowe aleje). W ostatniej ćwierci XVIII w. (przed 1780) założenie pałacowe-parkowe zostało na trwałe sprzęgnięte ze strukturą urbanistyczną miasta, poprzez wytyczenie na starym trakcie monumentalnej wysadzanej drzewami ulicy ob. ul. Pałacowa. Około poł. XIX wieku przystąpiono do przekształcenia układu regularnego na krajobrazowy z ciągiem stawów i budynkiem bażantarni w głębi.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 61 Założenie to stanowi przykład umiejętnego powiązania starego miasta z nowszym założeniem pałacowym. Zdecydowana większość zachowanych założeń parkowych powstała w XIX w., często z wykorzystaniem starszego drzewostanu, istniejącej konfiguracji terenu, zasobów wodnych itp. Takim założeniem jest np. park krajobrazowy w Zakrzewie rozplanowany w 1859 roku przez sprowadzonego z Francji ogrodnika. O malowniczości założenia parkowego, poza przemyślaną kompozycją i odpowiednim uzyciem zieleni, zadecydowało wykorzystanie naturalnej terenu oraz istniejącego strumienia i dwu stawów. W powiecie gnieźnieńskim podobnie jak w całej Wielkopolsce dominują parki krajobrazowe. Przetrwało niewiele pozostałości założeń regularnych. W części parków brak rezydencji, które nie przetrwały do naszych czasów, gdyż zostały zniszczone i rozebrane w okresie powojennym (Dziećmiarki, Dziekanowice, Kosmowo, Odrowąż, Małachowo Szemborowice), lub zostały znacząco przebudowane (Działyń, Czechowo, Gurowo, Małachowo Złych Miejsc, Myszki ). W niektórych parkach zachowała się mała architektura w postaci bram i ogrodzeń, altan, lodowni, mostków, itp. Usytuowano na ich terenie również kaplice ( Arcugowo, Gniezno –Dziekanka) czy jak w Pomarzanach ceglana kapliczka- obelisk. W nielicznych ocalały rzeźby parkowe (Mielno –rzeźba Atlasa). Do historycznie ukształtowanej zabytkowej zieleni zalicza się również zabytkowe ogrody. W rejestrze zabytków z tego terenu ujęto ogród przy Muzeum Archidiecezjalnym, ogród przy budynku loży masońskiej w Gnieźnie oraz teren wokół willi starosty w Witkowie z zachowanym drzewostanem parkowym. Innym elementem krajobrazu kulturowego jest zieleń przydrożna, niekiedy nasadzana jeszcze w XVIII lub XIX wieku, np. z drzew owocowych: czereśni, jabłoni, śliw oraz drzew lisciastych: lip, kasztanowców. W nekropoliach wiejskich, do poł. XIX wieku usytuowanych przy kościołach, zachowało się dużo przykładów starodrzewu, przeważnie lip i kasztanowców. Lokowane poza obszarem zwartej zabudowy późniejsze cmentarze, szczególnie ewangelickie tworzyły w krajobrazie kępy zieleni wysokiej z nasadzeniami alejowymi.

2.2.7. Zabudowa folwarczna i gospodarcza. Najczęściej spotykane założenia folwarczne składają się z budynków gospodarczych (stajnie, obory, owczarnie, stodoły, spichrze, kuźnie) otaczających kwadratowe lub prostokątne podwórze, pośrodku którego często znajdowała się kuźnia, waga lub sadzawka oraz kolonii mieszkalnej dla robotników folwarcznych (dwojaki, czworaki, szescioraki itp), które oddzielone były przestrzennie od części reprezentacyjnej przeznaczonej dla właścicieli majątku (rezydencja mieszkalna z parkiem).

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 62 Jedne z najstarszych zachowanych zabudowań to zabudowa zespołu rezydencjonalnego w Czreniejewie. Należą do niej dwa budynki, czyli budynek stajni i wozowni, zbudowane w pierwszym etapie budowy rezydencji, gdzie o autorstwo projektu podejrzewa się Ignacego Graffa. Oba ustawione symetrycznie po obu stronach pierwszego dziedzińca, parterowe, z elewacjami dekorowanymi ozdobnym detalem, zwieńczone wysokimi czterospadowymi dachami. Późniejszy, bo pochodzący ok. połowy XIX wieku jest budynek bażantarni, wybudowany jest na terenie leśniej części założenia parkowego. Parterowy pierwotnie obiekt w formie niedużej budowli, zwieńczonej wysokim dachem z lukarnami, został gruntownie przebudowany w latach 70-tych XX wieku. Zachowała się też zabudowa zespółu folwarcznego w Zakrzewie. Tworzył go zespół budynków wzniesionych ok. połowy XIX wieku, stanowiący niegdyś zwarty czworobok wokół prostokątnego dziedzińca otoczonego murem z trzema bramami. Zabudowania wzniesiono w większości z kamienia polnego i cegły. Do zachowanych z pierwotnej zabudowy folwarku należy; wozownia, obora, stodoła, magazyn zbożowy, kuźnia, gorzelnia. Znajdował się tu równie obecnie nieistniejący tartak oraz młyn parowy. Budynki spichlerzy, często stanowią jedne z najciekawszych architektonicznie obiektów w zabudowach folwarków. Zachowany spichlerz w zespole folwarcznym w Działyniu to budynek o klasycystycznych formach. Wzniesiony został ok. połowy XIX wieku, później nieznacznie przebudowany. We wnętrzu istnieje zachowana drewniana konstrukcja złożona z dwu rzędów słupów wspierających drewniane, belkowe stropy. Budynek spichlerza z Dziadkowa jest pozostałością z istniejących tu pierwotnie murowanych z cegły i kamienia zabudowań, ustawionych w rozproszonej zabudowie wokół rozległego dziedzińca. Spichlerz zbudowany przypuszczalnie w 1 poł. XIX wieku ustawiony w zachodniej części północnej pierzei podwórza, prezentuje stosowane w zabudowaniach gospodarczych, a charakterystyczne dla tego okresu, formy odwołujące się do minionych epok historycznych, w tym przypadku do średniowiecza. Pozostałością dawnej zabudowy folwarcznej jest także budynek spichlerza w Szydłowie. Zbudowany został w 1877 roku. Budynek murowany o zwartej, dwukondygnacyjnej bryle zwieńczonej wysokim dwuspadowym dachem. Elewacje pozostawione w nietynkowanej cegle, ujęte na narożach lizenami przechodzącymi w czworoboczne sterczyny. Kondygnacje oddziela pas, wykonanego ze skośnie układanej cegły, dekoracyjnego fryzu. Zwieńczenie elewacji kalenicowych stanowi profilowany, wsparty na konsolach gzyms kordonowy. Zabudowa folwarczna podlegała ciągłym procesom i przekształceniom w związku ze zmianami ekonomicznymi i technicznymi w rolnictwie (rozwój przemysłu, zanik tradycyjnych rynków zbytu,, zniesienie pańszczyzny, powstawanie gospodarstw hodowlanych, rozwój hodowli bydła itd.). Wraz z pojawieniem się nowego typu gospodarki wielkoprzemysłowej wzrosło zapotrzebowanie na duże

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 63 budynki inwentarskie i magazynowe (płatkarnie, gorzelnie itp.) budowane z trwalszych materiałów. Wysokie kominy gorzelni i browarów, obok wież kościelnych, stanowiły charakterystyczną dominantę w krajobrazie wsi. Gorzelnia w Kołaczkowie zbudowana została w 2 poł. XIX wieku, zlokalizowana w niewielkiej odległości od folwarku. Rozbudowana w końcu XIX lub na początku XX wieku, z wysoką dwukondygnacyjną bryła, mieszczącą halę produkcyjną oraz przylegające do niej niższe części mieszczące kotłownię i część mieszkalno- administracyją. W skutek późniejszych przebudów, pierwotny kształt kotłowni niemal nieczytelny.

2.2.8. Budynki mieszkalne. Na wsi wielkopolskiej, a więc i wsiach powiatu gnieźnieńskiego, do połowy XIX w. dominowało budownictwo drewniane. Do czasów współczesnych przetrwały nieliczne przykłady, z czego najstarsze z XVIII w., zostały przeniesione do oddziałów Muzeum Pierwszych Piastów (dom drewniany z Gębarzewa, z 1829 roku), w Grzybowie ( budynek mieszkalno- gospodarczy z Dziekanowic, z 1858 roku) na Lednicy ( dom podcieniowy z Imielna – g.Łubowo). Pozostała zabudowa wiejska to często kolonie pracowników folwarcznych lub parterowe budynki o elewacjach tynkowanych lub ceglanych rzadziej pokrytych okładziną z ciosów kamiennych, z dachami dwuspadowymi. W skaład zabudowy folwarcznej wchodziły budynki administracyjno – mieszkalne, do których należą rządcówki. W zespole zabudowy folwarku w Zakrzewie zachował się zbudowany na przełomie XIX i XX wieku budynek dawnej rządcówki. Obiekt murowany z kamienia polnego i cegły o bryle nakrytej wysokim mansardowym dachem, skąłdającej się z dwu ustaionych prostopadle skrzydeł. W wewnętrznym narożu umieszczona została wieża, zwieńczona profilowanym gzymsem. Do zabytkowych budynków mieszkalnych należą też budynki plebanii, wikariatów i organistówek. Do rejestru zabytków wpisany jest wybudowany w 1840 roku budynek plebanii w zespole kościoła p.w. św. Andrzeja Ap w Kedzierzynie. Najlepiej zachowana historyczna zabudowa miejska pochodzi z k. XIX i XX w. Rzadziej spotykane są budynki o wcześniejszej proweniencji (XVIII w.) drewniane czy o konstrukcji ryglowej. Takimi obiektami były budynki kanonii na Wzgórzu Lecha, które było tradycyjnym miejscem zamieszkania duchowieństwa związanego z kapituła metropolitalną, kościołem św. Jerzego i kościołem Sw.Stanisława. Zabudowa ta zaczęła powstawać przed połową XVIII wieku. Kanonie przy ul. Kolegiaty wybudowane były z drewana w konstrukcjach zrębowych ( nr 1 – 4a), jak i szkieletowych ( nr 5), z dachami krytymi gontem. W latach 60-70 tych XX wieku w wyniku przeprowadzonych prac remontowych drewno zostało zastąpione ceglanymi murami, a gonty ceramiczną dachówką. Podobnie było z budynkami kanonii przy ul. Tumskiej i J.Łskiego, których drewniane ściany zastapiono cegła już w XIX wieku. Jedynie kanonia przy

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 64 ul. Łaskiego 1a w Gnieźnie wybudowana w 4 ćw. XVIII wieku pierwotnie w całości w konstrukcji szachulcowej ( obecnie po remoncie z lat 70-tych XX w. tylko szczyty). Do zabudowy mieszkalnej zalicza się pałace i dwory miejskie jak: klasycystyczny pałac Arcybiskupi przy ul. Jana łaskiego 7 w Gnieźnie zbudowany ok.1830- 1836 roku, zapewne wg. planów arch. Henryka Schinkla oraz budynek tzw. Sufraganii, czyli palac biskupi położony przy ul. Jana Łaskiego 2 w Gnieźnie, wybudowany ok. 1820 roku dla biskupa Antoniego Laubitza. Obie budowle zostały przebudowane w 1928 roku wg projektu Stefana Cybichowskiego. W miastach dominuje wielokondygnacyjna zabudowa murowana domów, kamienic i willi wznoszonych w kostiumach historycznych lub secesyjnych. Po 1918 r. można także znaleźć budynki o wyraźnych wpływach modernistycznych. Największa ilość tego typu zabudowy wystepuje w Gnieźnie, gdzie do rejestru zabytków wpisano kamienice przy ulicach: Cierpięgi, Chrobrego, Farnej, Lecha, 3 Maja, Mickiewicza, Grzybowo, Warszawskiej, Św. Wawrzynca, Tumskiej czy domy przy Rynku. Zabudowa mieszkalna to również wille jak: willa właściela cukrowni położona przy ul. Wrzesińskiej w Gnieźnie, wybudowana w 1883 roku, czy willa dyrektora z zespołu szpitala psychiatrycznego tzw. ,,Dziekanki” w Gnieźnie, a także willa starosty zbudowana w 1912 r. w zespole zabudowy starostwa ul.Kosynierów Miłosławskich 18 w Witkowie. Podobnie w innych miastach powiatu zachowały się zabytkowe budynki mieszkalne jak; dom w Czerniejewie przy pl. Wiosny Ludów oraz 2 domy przy ul. Domańskiego i Ogrodowej w Kłecku.

2.2.9. Obiekty przemysłowe. W ośrodkach miejskich od samego początku ich istnienia ogniskowała się działalność handlowa i rzemieślnicza, a później przemysłowa. Dawna zabudowa miejska, związana najczęściej z magazynowaniem i przetwórstwem spożywczym, związana jest z tradycją nowożytną. Przykładem budowli i konstrukcji przemysłowych, pochodzących jeszcze z XVIII wieku jest zespół browaru klasztornego w Trzemesznie. Zespół budynków browaru wybudowany został poza obrębem miasta w 4 ćw. XVIII wieku, z fundacji opata Michała Kosmowskiego, w miejscu starszego browaru. Budynek został powiększony, rozbudowany i wzbogacony o wieżę zakończoną neogotyckim krenelażem w końcu XIX wieku. Wraz z browarem wybudowano lodownię z nasypem ziemnym, którą również została rozbudowana w końcu XIX wieku. Najnowsza historia Wielkopolski, szczególnie z okresu XIX i pocz. XX wieku przyniosła bardzo duże zmiany w krajobrazie miast. Jeszcze na początku XIX wieku ośrodki miejskie regionu skupiały drobną działalność handlową, rzemieślniczą oraz rolniczą. Dopiero w 2 połowie, a szczególnie w końcu XIX wieku i na początku wieku XX gospodarka regionu poddana została gwałtownemu

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 65 rozwojowi. Pochodzące z tego czasu budowle przemysłowe i inżynieryjne charakteryzują się jednorodnością technologiczną i stylistyczną. Najwięcej zabudowy przemysłowej powstało w k. XIX i pocz. XX wieku w związku z gwałtownym rozwojem nowych gałęzi przemysłu. Wnoszono browary, elektrownie, gazownie, drukarnie itp. cegielni, mleczarnie, cukrownie. Z zespółu budynków cukrowni w Gnieznie zachowały się budynki mieszkalne - budynek administracyjny pochodzący z 1924 r. oraz postawiona w 1883 roku willa właściciela w otaczającym ją parku. Istotnym elementem panoram miast były również budowle związane z rozwojem nowoczesnej infrastruktury miejskiej. W miastach, szczególnie większych, zachowały się stacje energetyczne, gazownie, elektrownie wodne, stacje pomp oraz wieże wodociągowe, budowane jako wielofunkcyjne budynki z umieszczonymi w górnej części zbiornikami na wodę, o dekoracyjnych formach architektonicznych . Z budowanych w miastach wież cisnień, zachowały się : Wodociągowa wieża ciśnień w Gnieznie, gdzie wzniesiono ją po 1883 roku oraz w Trzemesznie, w kórym wieża wodociągowa wybudowana została w l atach 1906 -1908, wg projektu firmy Heinricha Schevena z Düsseldorfu. Z infrastruktura miejską wiążą się też remizy strażackie. Zachowany w Gnieźnie budynek straży pożarnej wzniesiony został w latach 1913-14. Pierwsza remiza miejskiej straży pożarnej w Gnieźnie, położona przy ul. Św. Wawrzyńca nie zachowała się. Obecnie istniejący budynek położony przy ul. Chrobrego 22, zachowany został w niemal niezmienionej formie bryły oraz pierwotnym układzie wnętrza. Prezentuje unikatowe połączenie funkcji wspinalni z architektonicznym rozwiązaniem w formie loggii tylnej. Jest jednym z niewielu zachowanych tego typu budynków w Wielkopolsce. Ważną grupę obiektów tworzy infrastruktura komunikacyjna - sieć kolejowa z obiektami towarzyszącymi: mostami budynkami dworcowymi i wieżami wodociągowymi, wznoszonymi w celu zaopatrzenia parowozów wodę trakcyjną. Szczególnie charakterystycznie na obszarze zaboru pruskiego były wieże tzw. „grzybki” z mocno nadwieszoną głowicą betonową nad stożkowym murowanym trzonem. W Gnieźnie, w związku z natężeniem ruchu kolejowego, powstał jeden z najważniejszych węzłów kolejowych w Wielkopolsce, na terenie którego wdrażano najnowocześniejsze rozwiązania techniczne (nastawnie, lokomotywownie wachlarzowe, obrotnice przegubowe, żuraw wodny, siłownia spalinowa z transformacją,przesuwnica wagonów, wiża zapiaszczani lokomotyw , wiadukt drogowy itp. ). Całośc zespółu stacji kolejowej Gniezno, przy ul. Dworcowej i Składowej - wraz z kolonią mieszkalną kolejarzy przy ul. Pocztowej oraz wiaduktem drogowym im. Ks.Jerzego Popiełuszko, została wpisanya do rejestru. Dawny charakter zabudowy gospodarczej i przemysłowej zachował się w małych miastach oraz w dawnych ośrodkach miejskich, które utraciły prawa miejskie. W miejscowościach tych nie zaznaczyła się aż tak gwałtowna industrializacja. Dzięki tej tendencji do dzisiaj zachowały się nieliczne 65

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 66 młyny wodne i wiatraki, kuźnie, spichlerze i stodoły. Jednym z zachowanych obiektów jest młyn parowy w Sroczynie - wybudowany dla Carla Grundmana w 1911 roku. Rolę specyficznych akcentów w krajobrazie Wielkopolski pełnią wiatraki. Do połowy XIX w. były to wyłącznie koźlaki, później pojawiły się paltraki i holendry. Do końca lat 50–tych XX w. najwięcej czynnych wiatraków było w kilku wielkopolskich powiatach, a jednym z nich jest właśnie powiat gnieźnieński. Zachowane wiatraki to: Wiatrak paltrak w Kędzierzynie – z 1887 roku, (przeniesiony do Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Dziekanowicach) oraz wiatrak paltrak z Myślęcina. Następna grupa to wiatraki koźlaki – XIX wieczny wiatrak z miejscowości Folwark oraz wiatrak z Jankowa Dolnego wybudowny w 1896 r., a także wiatrak zbudowany w 1888 roku w Ganinie, przeniesiony do Rybitw.

2.3. Ewidencja zabytków. Podstawowym celem ewidencji jest rozpoznanie zasobu zabytkowego poprzez badania historyczne i terenowe oraz jego udokumentowanie. Zebranie i opracowanie istotnych informacji o zabytkach służy poznaniu i utrwaleniu wiedzy o dziedzictwie kulturowym – poznaniu ich historii, charakterystycznych i wyjątkowych dla danych regionów rozwiązań. Prowadzenie ewidencji zabytków jest działaniem obowiązkowym dla organów ochrony zabytków i gmin wynikającym z art. 22 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wojewódzką ewidencję zabytków prowadzi Wojewódzki Konserwator Zabytków, w formie kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych, ruchomych oraz archeologicznych, znajdujących się na obszarze województwa. Ewidencja obejmuje zabytki wpisane oraz niewpisane do rejestru zabytków. Krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków prowadzi Generalny Konserwator Zabytków. Gminną ewidencję zabytków prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) w formie kart adresowych zabytków nieruchomych lub archeologicznych z terenu gminy. W ewidencji powinny zostać ujęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, inne zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Do obowiązków samorządu lokalnego należy ochrona zabytków, które znajdują się na terenie gminy. Zadania te precyzuje art. 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (t. j. Dz. U. 2017 poz. 2187). Gminy mają dbać między innymi o: „zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie” oraz zapobiegać „zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków”. Do obowiązków nałożonych przez ustawę na

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 67 gminę należy: „uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”, czemu ma służyć gminna ewidencja zabytków. Zakres gminnej ewidencji zabytków: - zabytki nieruchome wpisane do rejestru; - inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; - stanowiska archeologiczne; - historyczne układy ruralistyczne wsi, historyczne układy urbanistyczne miasta; - inne zabytki nieruchome wyznaczone przez burmistrza, prezydenta miasta, wójta w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Gminna ewidencja zabytków nie jest jedną z form ochrony zabytków wymienionych w art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (t. j. Dz. U. 2017 poz. 2187), natomiast zgodnie z art. 21 jest podstawą do sporządzenia Gminnych programów opieki nad zabytkami. Dodatkowo ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. 2010 nr 75 poz. 474) istotnie wzmacnia rangę gminnej ewidencji zabytków między poprzez innymi obowiązek uzgadniania z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków projektów decyzji o WZIZT (Warunków Zabudowy i Zagospodarowanie Terenu) oraz projektów budowlanych dotyczących obiektów ujętym między innymi w gminnej ewidencji zabytków. Samorządy zostały zobowiązane do założenia gminnej ewidencji zabytków w terminie 2 lat od otrzymania wykazów kart ewidencyjnych zabytów nieruchomych włączonych dotychczas do wojewódzkiej ewidencji zabytków, które zostały przekazane w 2010 r. przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W sporządzonych przez WWKZ wykazach obiektów z terenu gmin z powiatu gnieźnieńskiego, przeznaczonych do ujęcia w gminnych ewidencjach zabytków figuruje ok. 3 570 obiektów. W karcie ewidencyjnej są zawarte najistotniejsze informacje o zabytku: dane administracyjne i adresowe obiektu, rys historyczny, opis obiektu, fotografie, mapy i plany, często dane archiwalne. Ewidencja obejmuje zabytki nieruchome np. pojedyncze obiekty architektoniczne, zespoły budowlane (np. folwarki), zespoły urbanistyczne i ruralistyczne, zabytkowe parki, cmentarze, zabytki ruchome, jak również stanowiska archeologiczne. Tworzenie ewidencji zabytków jest działaniem ciągłym, a liczba obiektów uznanych za zabytkowe zwiększa się regularnie. W województwie wielkopolskim na 226 gmin ok. 186 gmin posiada gminną ewidencję zabytków nieruchomych, 71 ewidencję zabytków archeologicznych, a ok. 77 aktualny program opieki nad zabytkami przyjęty uchwałą Rady Gminy (stan z dnia 30.06.2017 r.)

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 68 Na terenie powiatu gnieźnieńskiego tylko część gmin posiada zaktualizowaną gminną ewidencję zabytków oraz opracowany Gminny program opieki nad zabytkami, co zostało przedstawione w zamieszczonej poniżej tabeli. W większości są to opracowania nieaktualne oraz nieuzgadnianie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków /*- Stan opracowanych gminnych ewidencji zabytków oraz ginnych programów opieki nad zabytkami na terenie powiatu gnieźnieńskiego:

GMINA AKT GMINNY PROGRAM AKT GMINNA EWIDENCJA LP. (zarzadzenie, OPIEKI NAD ZABYTKAMI (zarzadzenie, uchwała) ZABYTKÓW uchwała)

1 Gniezno -miasto Opracowana częściowo w 2006 brak Aktualny na lata 2017- Uchawała Rady Miasta r. 2020 Gniezna nr XXXIV/358/2017

2 Gniezno brak brak brak gmina

3 Czerniejewo opracowana w 2013r. Zarządzenie Rady opracowany w 2014r. Miasta i Gminy 77/2013, z dnia 30.09.2013 r. 4 opracowana w 2013r., Kiszkowo 2017r. –aktualnie prowadzona brak brak weryfikacja obiektów 5 Kłecko Opracowana w 2016 r. brak brak

Zarządzenie Wójta 6 Łubowo Opracowana w 2012 r. Gminy Łubowo nr opracowany w 2014r. 7/2013, z dnia 25.03.2013 r.

7 Mieleszyn brak brak brak

Uchwała nr 8 Niechanowo brak brak Aktualny na lata 2017- XXXVIII/266/2017- 2020 Dz.U.Woj.Wielkopolskiego poz. 8564 z dn.12.12.2017r. Uchwała Rady 9 Trzemeszno opracowana w 2008 r. Miejskiej z opracowany na lata 2014 - 26.11.2008 r. 2017r.

10 Witkowo opracowana w 20012 r. brak brak

2.4. Pomik historii. Pomniki historii ustanawiane są od 1994 r. przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Terminem tym określa się

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 69 obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz o szczególnym znaczeniu dla kultury polskiej. To wyróżnienie nadano 70 zabytkom (na rok 2017). Z każdym rokiem, lista najcenniejszych obiektów sukcesywnie powiększa się. Na terenie Wielkopolski ustanowiono 8 pomników historii: Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Gnieźnie, Zespół Klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, Gostyń – Głogówko, Kórnik – zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym – nekropolią właścicieli, zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą, Lubiń - zespół opactwa benedyktynów, Wyspa - Ostrów Lednicki, Poznań - historyczny zespół miasta. Dwa z wymienionych, a zarazem najwcześniej wpisanych na listę pominików historii, znajduje się na terenie powiatu gnieźnieńskiego, są to:

1.Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha (zarządzenie Prezydenta RP z 8 września 1994 roku). Granica zespołu zabytkowego obejmuje katedrę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha wraz z działką gruntu o powierzchni 5,4 ha należącą do Archidiecezji Gdańskiej. Celem ochrony pomnika historii jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, religijne oraz artystyczne, symbolu tradycji królewskiej państwa polskiego i tradycji katedry koronacyjnej królów polskich oraz miejsca kultu św. Wojciecha, apostoła i patrona Polski.

2. Wyspa - Ostrów Lednicki ( Zarządzenie Prezydenta RP z 8 września 1994 roku). Granica zespołu zabytkowego obejmuje wyspę Ostrów Lednicki na jeziorze Lednica W czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego pełnił rolę centrum wczesnopiastowskiej Polski. Ostrów Lednicki należał do naczelnych grodów w państwie Pierwszych Piastów. Pradopodopodobnie na Ostrowie Lednickim Mieszko I i jego drużyna przyjęli chrzest, a Bolesław Chrobry podejmował Ottona III w czasie pielgrzymki do grobu św. Wojciecha. Ostrów Lednicki należał do naczelnych grodów w państwie Pierwszych Piastów. Granica zabytkowego zespołu obejmuje największą wyspę położona na Jeziorze Lednickim. Wyspa z otoczeniem, wchodzi w skład Lednickiego Parku Krajobrazowego. Zlokalizowany w jej południowej części gród otoczony wałem o konstrukcji drewno – ziemnej, którego długość wynosi ok. pół kilometra Usytuowane na terenie grodu kaplica – baptysterium, kościół grodowy, pałac, urządzenia obronne i mosty powstały w latach 60-tych X wieku i były związane z Mieszkiem I oraz chrystainizacją państwa.

2.5. Znak Dziedzictwa Europejskiego. Znak Dziedzictwa Europejskiego jest przyznawany przez Komisję Europejską obiektom, które mają silną europejską wartość symboliczną i podkreślają wspólną historię

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 70 Europy i budowania Unii Europejskiej oraz europejskie wartości i prawa człowieka będące fundamentem procesu integracji europejskiej. Ma być także środkiem promowania i zachowywania obiektów kultury, zabytków, obieków przyrodniczych lub miejskich, w tym równiez dziedzictwa nie majacego charakteru materialnego, dziedzictwa współczesnego i tradycyjnego oraz miejsc, które mają kluczowe znaczenie dla rozumienia historii i kultury Europy w jej wymianrze ponadnarodowym. Ta forma ochrony nie jest wymieniona w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku. Powstała ona dzięki porozumieniu komisarzy kultury z Unii Europejskiej w 2006 roku. Wraz z trzema innymi obiektami z Polski (katedrą na Wawelu, Kaplicą Unii Lubelskiej w Lublinie i stocznią w Gdańsku) w marcu 2007 roku na listę Europejskiego Dziedzictwa wpisano Wzgórze Lecha w Gnieźnie, obejmujące: - katedrę p.w.Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha, ul. Łaskiego, 2 poł. XIV, XVII, XVIII, nr rej.: 2374/A z 4.03.1931; - kościół p.w. św. Jerzego, Wzgórze Lecha, XIII, 1615, 1782, nr rej.14/A z 19.11.1964 - zespół kanonii, ul. Kolegiaty 1-6, XVIII, nr rej.: 12/A z 19.11.1964: kanonia nr 1; kanonia nr 3; lamus nr 3; kanonia nr 4; kanonia nr 4 a; kanonia nr 6, 1852 - kanonia nr 5, szach., nr rej.: 1551/A z 18.07.1974 ; - kanonia nr 2, 1736-8, nr rej.: 11/A z 19.11.1964; - kanonia, ul. Łaskiego 1, XVI-XVIII, 1961, nr rej.:359/A z 21.11.1968; - kanonia, ul. Łaskiego 1a, szach., XVIII, nr rej. 360/A z 21.11.1968; - pałac biskupi, ul. Łaskiego 2, 1 poł. XIX, 1928, nr rej.: 358/A z 21.11.1968, - lamus, ul. Łaskiego 2, drewn., 2 poł. XVIII, nr rej.: 358/A z 21.11.1968; - kanonia, ul. Łaskiego 3, poł. XIX, nr rej.: 361/A z 21.11.1968; - kanonia, ul. Łaskiego 5, 1 poł. XIX, nr rej.: 362/A z 21.11.1968 l - amus, ul. Łaskiego 5, nr rej.: 362/A z 21.11.1968; - pałac arcybiskupi, ul. Łaskiego 7, 1830, 1928, nr rej.: 357/A z 21.11.1968, - kanonia, ul. Łaskiego 9, 1 poł. XIX, nr rej.: 363/A z 21.11.1968 - budynek Muzeum Archidiecezjalnego z ogrodem, ul. Łaskiego 11, 1937-38, nr rej.: 411/Wlkp/A z 20.09.2006. W związku z decyzją w Parlamentu Europejskiego z 2011 r. wszystkie miejsca, którym do tej pory przyznano Znak Dziedzictwa Europejskiego musiały ponownie złożyć aplikację o jego uzyskanie. W 2014 roku Polska zgłosiła do udziału w działaniu Uni Europejskiej Znak Dziedzictwa Europejskiego cztery obiekty (maksymalna ilość obiektów), wśród których znalazło się Wzgórze Lecha w Gnieźnie, które ostatecznie nie otrzymało rekomendacji europejskiego panelu ekspertów.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 71 2.6. Zabytki ruchome. Zabytki ruchome chronione są poprzez wpis do rejestru zabytków prowdzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz przez wpis do inwentarza muzeum. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku lub z urzędu w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej (ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Do rejestru zabytków ruchomych nie wpisuje się obiektów muzealnych ujętych w inwentarzach muzealnych, materiałów bibliotecznych wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego, materiałów archiwalnych wchodzących w skład narodowego zasobu archiwalnego oraz zabytków legalnie na stałe wywiezionych za granicę. Wg. danych NID do 30.06. 2017 r. w Województwie Wielkopolskim wydano 1241 decyzji o wpisie do rejestru zabytków ruchomych obejmujących 23235 obiektów. Większość zabytków ruchomych znajdujących się na terenie powiatu gnieźnieńskiego, podobnie jak na terenie całego województwa, stanowi własność kościołów i związków wyznaniowych, parafii lub zgromadzeń zakonnych rzymskokatolickich. Z tego względu licznie reprezentowane są elementy wyposażenia świątyń: ołtarze, ambony, organy, chrzcielnice, empory organowe, stalle, ławki, rzeźby, obrazy tablicowe i sztalugowe, płyty nagrobne, epitafia, dzwony, naczynia liturgiczne: kielichy, monstrancje, pacyfikały czy szaty liturgiczne. Często były to fundacje książęce, możnowładcze i duchowne importowane lub wykonywane przez miejscowych artystów. Wiele z nich prezentuje bardzo wysoki poziom artystyczny. Do najsławniejszych należą brązowe Drzwi Gnieźnieńskie zwane ,,Porta regia”, odlane przypuszczalnie przez nadmozańskiego artystę na miejscu w Gnieźnie w latach 1170-1180, gdzie na osiemnastu kwaterach przedstawiono sceny z życia św. Wojciecha. Przypuszcza się, że drzwi ufundował, książę Mieszko III lub arcybiskup gnieźnieński Bogumił. Z XI-XII wieku pochodzą iluminowane rękopisy sprowadzane ze Śląska, Paryża, Niemiec, ale również wytwarzane w miejscowych skryptoriach. Do najbardziej znanych kodeksów należy Evangelistarium, czyli tzw. ,,Codex Aureus Gnesnensis”, którego nazwa pochodzi od tekstu pisanego złotem na purpurowych kartach. Kodeks zamówił Bolesław Śmiały w klasztorze benedyktyńskim w Bawarii z okazji swojej koronacji w 1076 roku. Z tego okresu pochodzą też wyroby złotnicze. Unikatowe dzieła to kielichy pochodzące z klasztoru w Trzemesznie i przechowywane dziś jako depozyty w Gnieźnie. Wśród nich jest jedyny w swoim rodzaju kielich św. Wojciecha o agatowej czaszy wykonanej zapewne w Bizancjum i oprawionej w złoto dopiero w XII wieku w Wielkopolsce. Pochodzący z około 1180 roku, wykonany przez dolnośląskiego złotnika kielich mszalny zwany jest Kielichem I lub Kielichem

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 72 Dąbrówki . Niewiele później powstał Kielich II, wyrób południowoniemieckiego złotnika, który służył jako naczynie na krzyżmo w czasie liturgicznego namaszczania monarchy, stąd jego druga nazwa Kielich Królewski. Znakomitym dziełem złotniczym oraz źródłem historycznym jest tzw. patena kaliska (zwana też pateną lądzką lub pateną Mieszka Starego), dzieło nadreńskiego złotnika, który ukazał na niej księcia Mieszka III przekazującego akt fundacji opatowi klasztoru w Lądzie. Wszystkie te przedmioty, świadczą o wysokiej kulturze duchowej owych czasów i znajomości filozoficznych traktatów. Na uwagę również zasługuje sztuka sepulkralna. W katedrze gnieźnieńskiej zachowały się dwa późnogotyckie marmurowe nagrobki: arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego, wyrzeźbiona przez Wita Stwosza i tumba z postacią św. Wojciecha, nieukończone dzieło Hansa Brandta . Wysokiej klasy dziełem jest także drewniana barokowa konfesja gnieźnieńska. Ze sztuką sepulkralną wiąże się również zachowany w świątyni zespół portretów trumiennych z XVIIw., i przełomu XVII/ XVIII wiek., które jako wyroby artystyczne właściwe kulturze sarmackiej związane były z rytuałem pogrzebowym zw. Pompa Funebris. Nadal podczas prac remontowych lub przeprowadzanych badań odkrywane są nieznane zabytki. Jednym z ostatnich interesujących odkryć są polichromie zachowane na ściannach obecnego pomieszczenia dyżurki Komendy Powiatowej policji w Gnieźnie. Zbudowany w 1826 budynek komendy pełnił pierwotnie (do okresu międzywojennego) funkcję szpitala św. Jana, a ozdobione polichromiami pomieszczenie - rolę kaplicy szpitalnej. W 2015, w czasie remontu pomieszczeń odkryto freski z początku XX wieku, autorstwa Stanisława Smoguleckiego. Malowidła przedstawiają sceny biblijne, m.in. wskrzeszenie Łazarza. Nieliczne zabytki ruchome zachowały się w obiektach świeckich, przede wszystkim ze względu na zmiany własności po 1939 r. Część ocalała w budynkach użyteczności publicznej dzięki kontynuacji funkcji: budynki sądowe, poczty, urzędy. Zachowały się również w budynkach rezydencjonalnych (pałace, dwory) przekształconych na muzea, szkoły lub szpitale. W rejestrze zabytków znajdują się np. wyposażenie pałacu w Czeniejewie. Stosunkowo najmniej zachowało się w budynkach mieszkalnych oraz kościołach ewangelickich, zaadaptowanych na potrzeby obrządku rzymskokatolickiego i związaną z tym zmianą wyposażenia (zachowane przede wszystkim witraże). Spośród zabytków wpisanych do rejestru niewielka część znajduje się w rękach prywatnych. Są to kolekcje (np. pojazdów konnych) oraz pojedyncze dzieła sztuki czy pamiątki historyczne. Ostatnio w świadomości społecznej wzrosło znaczenie, a co za tym idzie zainteresowanie zabytkami techniki. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków rozpocząl procedurę administracyjną w sprawie wpisu do rejestru zabytków ruchomych zespołu wytworów techniki w postaci elektromechanicznych sygnalizatorów kształtowych na stacji Kolejowej Gniezno.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 73 2.7. Zabytki archeologiczne . Na terenie powiatu znajduje się 4629 stanowisk archeologicznych. Liczba ta nie jest stała ponieważ dochodzą stanowiska nowoodkryte a część stanowisk po przebadaniu zostaje usunięta z ewidencji. Większość z nich zlokalizowanych została w ramach prowadzonego od wielu lat programu badawczego pod nazwą Archeologiczne Zdjęcie Polski.

Tabel. Ilość stanowisk archeologicznych z podziałem na funkcję:

Grodziska Osady Cmentarzyska Inne 6 4552 61 10 Źródło Raport o stanie zabytków w województwie wielkopolskim na rok 2017.

Obszar obecnego powiatu gnieźnieńskiego został zasiedlony w czasach paleolitu ok. 12 000 lat temu. Występowały na nim głównie osady, cmentarzyska płaskie i grodziska. Najwięcej zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych odkryto w gminie Kiszkowo (732) oraz Gniezno (990), które to tereny charakteryzowały się w przeszłości najwyższym zaludnieniem. Początki osadnictwa związane z epoką kamienia znajdują się przede wszystkim w pn.-zach. części powiatu (np. stanowisko kulty świderskiej Bojanice stan. 1, obszar AZP 48-53/76). Osadnictwo z okresu neolitu reprezentują np. stanowisko Pawłowo stan 62, obszar AZP 51-33/82 zlokalizowane w gminie Kiszkowo czy Grotkowo stan. 1, obszar AZP 52-34/38 w gminie Czerniejewo. Badania archeologiczne prowadzone na terenie powiatu potwierdzają, iż liczne było zasiedlenie pomiędzy 1500- 400 lat p.n.e., w okresie intensywnego rozwoju rolnictwa. Okres przedrzymski charakteryzuje się wystepowaniem kultury pomorskiej i przeworskiej. Przykładem może być stanowisko w Dziedkowie stan. 2, obszar AZP 46-31/45. W epoce pierwszych Piastów miał miejsce największy rozwój tego terenu. Grody obronne z czasów wczesnego średniowiecza oraz stanowiska z wcześniejszych okresów sytuowane były zazwyczaj wzdłuż cieków wodnych (rzek) i jezior. Najważniejsze stanowiska tego okresu znajdują się na terenie Gniezna i Ostrowa Lednickiego. Gniezno, jako jeden z głównych ośrodków państwa pierwszych Piastów, dość powszechnie określany mianem pierwszej stolicy Polski, przede wszystkim pełniło rolę ideowego centrum młodego państwa polskiego. Skupiało wokół siebie plemiona i grody centralnej Wielkopolski, i z tej racji legitymizowało władzę. Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Początków Państwa Polskiego dowiodły, że na kulminacji legendarnej Góry Lecha, zwanego także Królewską Górą znajduje się w pobliżu kościoła św. Jerzego silnie zagłębiony (do 8 m!) kopiec kamienny (kurhan) o wymiarach górą 14 x 5 m datowany na okres przedchrześcijański (IX-ok. poł. X w.). Prawdopodobnie jest to pozostałość po miejscu kultowym lub/i ceremonialnym (m.in.. miejsce intronizacji książąt?).

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 74 W latach 40. X wieku na Górze Lecha powstał duży zespół grodowy, stanowiący jeden z elementów sieci stołecznych grodów, wyznaczających ośrodek Państwa Piastów. Gród ten zajmował najwyższą, północną część wzgórza. Cała powierzchnia grodu zajmowała 4,5 ha. Wszystkie człony grodu były otoczone przez 10 m. wysokości wały drewniano-ziemne w konstrukcji przekładkowej, z podtrzymującymi hakami w podwalinie. Od południa do grodu przylegały podgrodzia. Szczyt rozkwitu grodu miał miejsce w 1 połowie XI wieku. Wówczas na terenie tzw. pierwszego podgrodzia wybudowano kościół. Po chrzcie Polski w 966 roku Gniezno utrzymało swoje znaczenie, a złożenie w kościele przez Bolesława Chrobrego relikwi św. Wojciecha dodatkowo je umocniło. Podczas wizytacji Gniezna w 1000 r. Otton III podniósł jeszcze rangę grodu tworząc w nim pierwsze arcybiskupstwo w Polsce, czego wynikiem było wyłączenie organizacj kościelnej na terenie Polski od zwierzchności Magdeburga. Gniezno było znaczącym ośrodkiem do połowy XIII wieku, pomimo dużych zniszczeń, które nastapiły podczas najzadu Brzetysława II w 1038 r. (jednym z efektów najazdu było przeniesienie stolicy Polski do Krakowa). Najważniejszy obok Gniezna ośrodkiem państwowości pierwszych Piastów był Ostrów Lednicki. Okres świetności wyspy przypada na IX-X wiek. W tym czasie wyspie wzniesiono niewielki, szybko rozwijajacy się gródek połączony ze stałym lądem dwoma mostami tzw. poznańskim i gnieźnieńskim (oba mosty zostały spalone podczas najazdu Brzetysława 1038 roku i już nie odbudowane). Wraz z najazdem Brzetysława skończyła się świetność Ostrowa Lednickiego. a jego całkowity upadek nastapił prawdopodobnie po najazdach Krzyżackich w 1331 roku. Ostrów Lednicki był dwukrotnie przebudowywany: około roku 1000 a później w XII w. Pierwsze prace badawcze na terenie wyspy prowadzone były w latach 30. XX wieku. Wówczas odkryto niewielkie cmentarzysko. W latach 50. XX wieku rozpoczęto regularne archeologiczne badania wykopaliskowe pod kierownictwem Kazimierza Żurowskiego, które potwierdziły ogromne znaczenie Ostrowa Lednickiego. W ich trakcie stwierdzono, że wyspę ochraniały 12 m. wały o konstrukcji rusztowej wypełnione ziemią i kamieniami polnymi. Najważniejszą budowlą był zespół pałacowo-sakralny złozony z pałacu na planie prostokąta z pięcioma pomieszczeniami. Na wschód od niego znajdowała się kaplica w kształcie krzyża greckiego, w której odkryto baseny chrzcielne, co sugeruje, że w tym miejscu w 966 roku mogło dojść do chrztu Mieszka I. Kaplica była dwukondygnacyjna o czym świadczy klatka schodowa. Nieopodal znajdował się też niewielki jednonawowy kościół grodowy, w którym pochowano członków panującego rodu. W pobliżu kościoła zarejestrowano liczny ruchomy materiał archeologiczny związany z działalnością religijną. W zlokalizowanym w północnej części wyspy podgrodziu znajdowały się siedziby rzemieślników. w latach 60. XX wieku rozpoczęto badania podwodne przy przyczółkach dwóch mostów prowadzących z wyspy. Most poznański okazał się najdłuższym mostem czasów wczesnopiastowskich.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 75 Oba mosty były na tyle szerokie aby odbywał się po nich ruch w obu kierunkach. Podczas badań odkryto duże zbiory militarne co zapewne świadczy o tym, iż jego mieszkańcy bronili się przed najazdem Brzetysława.

2.8. Szlaki kulturowe: - Szlak Piastowski – w Gnieźnie krzyżuje się też najstarsza trasa turystyczna w kraju znana pod nazwą Szlak Piastowski. To jeden z najbardziej znanych szlaków kulturowych w Polsce. Obejmuje miejscowości i zabytki związane z początkami naszej państwowości i historią panowania rodu Piastów do roku 1370. Szlak Piastowski przebiega przez obszar dwóch województw: wielkopolskiego oraz kujawsko– pomorskiego. Idea odwiedzania przez turystów miejsc i obiektów związanych z początkami Polski istniała już w końcu lat 30-tych XX wieku. Rozwój ruchu turystycznego nastąpił w końcówce lat 50 tych XX wieku. Szlak został wytyczony w 1960 roku, na co istotny wpływ miały przygotowania do obchodów 1000-lecia chrztu Polski. Po kilkudziesięciu latach funkcjonowania szlaku pojawiła się koniecznośc podniesienia jakości usług turystycznych i związana z tym gruntowna przebudowa szlaku w celu przywrócenia mu unikatowości i nadania większej autentyczności. Uznano, iż dotychczasowy Szlak Piastowski charakteryzuje niski stopień zgodności tematycznej obiektów z profilem szlaku. W związku z tym samorząd powiatu gnieźnieńskiego podjął inicjatywę restytucji Szlaku Piastowskiego. W 2011 r. decyzją Marszałka Województwa Wielkopolskiego i Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego została powołana Rada Programowo-Naukowa ds. Szlaku Piastowskiego złożona z naukowców, badaczy, gestorów wybranych obiektów turystycznych i kulturowych z terenów obu województw. Przewodniczącym Rady Progromowo – Naukowej ds. szlaku został Starosta Gnieźnieński. Rada czuwa nad realizacją podstawowych celów szlaku jako przestrzeni i systemu udostępniania autentycznego dziedzictwa kulturowego. W ramach restytucji Szlaku Piastowskiego Rada całkowicie zmodyfikowała przebieg szlaku usuwając z niego miejscowości niezwiązane z Piastami i ustanawiając cezure czasową, którą będzie rok 1370 roku stanowiący koniec panowania dynastią Piastów. W 2016 roku 19 wielkopolskich samorządów powołało Klaster Turystyczny "Szlak Piastowski w Wielkopolsce". Jego celem jest koordynacja Szlaku Piastowskiego na terenie województwa wielkopolskiego, tworzenie atrakcyjnego wizerunku, zwiększenie liczby turystów odwiedzających szlak i region oraz zwiększenie dochodów z turystyki. Członkami klastra zostały jednostki samorządu terytorialnego: powiaty - gnieźnieński, kościański, średzki, wągrowiecki, wrzesiński, gminy miejskie - Poznań, Kalisz, Konin, Gniezno, gminy miejsko-wiejskie - Kłecko, Krzywiń, Pobiedziska, Pyzdry, Trzemeszno, Września oraz gminy wiejskie- Dominowo, Łubowo, Wągrowiec. W 2016 roku utworzona została strona internetowa: www.szlakpiastowski.pl.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 76 Aktualnie szlak ma charakter liniowy, z dwiema przecinającymi się w Gnieźnie trasami. Trasa wschód – zachód ( od Lubinia poprzez Poznań, Pobiedziska, Ostrów Lednicki,Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław, Kruszwicę, Płowce, Brześć Kujawski do Włocławka) oraz trasa północ- południe ( od Wągrowca po Łekno, Żnin, Biskupin, Gniezno, Grzybowo, Giecz,Ląd nad Wartą, Konin do Kalisza). Na Szlaku znajduje się 6 pomników historii, są to: opactwo benedyktynów w Lubiniu, Ostrów Tumski w zespole miejkim z w Poznaniu, wyspa Ostrów Lednicki, katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie,dawne opactwo cysterskie w Lądzie nad Wartą oraz rezerwat archeologiczny w Biskupinie. - Szlak Romański – jest ogólnopolskim szlakiem promującym najstarsze w Polsce budowle sakralne związane z początkami państwa polskiego i Monarchią Pistowską. Szlak ten jest częścią ogólnoeuropejskiego projektu o nazwie; ,,Romanesqare Europe”. Obejmuje swoim zasięgiem dwanaście polskich województw na terenie, których znajduje się sto kilkadziesiąt zabytków romańskich i ich reliktów. Obiekty z terenu powiatu gnieźnieńskiego z listy obiektów to; katedra, wzgórze Lecha, Ostrów Lednicki. - Szlak Św. Jakuba – jest odtworzonym w Polsce fragmentem drogi św. Jakuba - europejskiej sieci szlaków pielgrzymich prowadzących do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii. Szlak oznaczony w terenie symbolem białej muszli z czerwonym krzyżem na błękitnym tle jest także odtworzeniem trasy historycznego traktu handlowego północ-południe z Wielkopolski przez Łużyce do Czech. Odcinek o długości ok. 235 km został otwarty 6 listopada 2006 roku. Wiedzie z Gniezna przez Poznań do Głogowa, gdzie łączy się z dolnośląskim etapem Drogi. Wielkopolska Droga św. Jakuba zaczyna się w Mogilnie przy gotyckim kościele pw. św. Jakuba Starszego z XVI w., skąd prowadzi do Trzemeszna, do bazyliki pw. Wniebowzięcia NMP, której początki związane są z zakonem kanoników regularnych i sięgają XII w. Tradycja łączy to miejsce z pierwszym złożeniem ciała św. Wojciecha, przed pochowaniem go w Gnieźnie. Następnie szlak wiedzie do Niechanowa, gdzie znajduje się drewniana świątynia z z XVIII wieku pw. św. Jakuba Apostoła. Przed kościołem widnieje duża muszla z brązu – symbol Drogi św. Jakuba, postawiona jako część programu „Zintegrowany system informacji wizualnej”. Z Niechanowa przez wieś Goczałkowo prowadzi do pierwszej stolicy Polski – Gniezna. Z Gniezna droga w dużej części przebiega przez teren Lednickiego Parku Krajobrazowego z pozostałościami palatium i grodu z X w., na wyspie Lednica. Na trasie pielgrzymki wokół jeziora Lednickiego znajduje się wieś Waliszewo z kościołem pw. św. Katarzyny z XVIII wieku oraz Imiołki. Miejscowość ta stała się sławna dzięki Spotkaniom Młodych Lednica 2000, organizowanych od 1997, na które przyjeżdża corocznie kilkadziesiąt tysięcy młodych ludzi. Na trasie Mogilno- Trzemeszno - Gniezno Skrzetuszewo – Murowana Goślina pielgrzymi mają do dyspozycji cztery wiaty postojowe, które znajdują się zaraz za Trzemesznem, następnie we wsi Niewolno i Nowej Wiesi Niechanowskiej oraz w

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 77 miejscowości Rzegnowo. Postawione zostały przez Powiat Gniezno w ramach programu „Zintegrowany system informacji wizualnej” współfinansowanego przez Unię Europejską. Szlak Wielkopolska Droga św. Jakuba jest szlakiem o znaczeniu międzynarodowym. - Szlak Pałaców i dworów – łączy miejscowości, w których znajdują się zachwane pałace i dwory, będące obiektami ciekawymi ze względów krajoznawczych i możliwymi do zwiedzania przez turystów. Na szlaku znajduje się 6 obiektów oznaczonych tablicami informacyjnymi. Są to pałace w: Czerniejewie, Niechanowie, Zakrzewie, Przysiece oraz dwory w: Kołaczkowie i Zdziechowej. Szlak został zrealizowany w ramach projektu "Zintegrowany system informacji wizualnej - szlaki i obiekty turystyczne w powiecie gnieźnieńskim" współfinansowanego przez Unię Europejską z Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013. Opiekę nad szlakiem sprawuje Powiat Gniezno. - Szlak Architektury Drewnianej - Na terenie powiatu gnieźnieńskiego istnieją różnorodne obiekty architektury drewnianej, które postanowiono w odpowiedni sposób wyeksponować. Pozwala to w znacznym stopniu zwiększyć atrakcyjność turystyczną powiatu. Szlak obejmuje większość gmin powiatu, a jego długość wynosi około 160 km. Do najcenniejszych obiektów należą obiekty sakralne: drewniany kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Łubowie, kościół parafialny pw. św. Marcina w Pawłowie, kościół paraf. pw. św. Jakuba Apostoła w Niechanowie, kościół pw. św. Jakuba Większego w Kamieńcu (wcześniej – około 1520 roku – pw. Narodzenia NP Marii), kościół parafi alny pw. św. Stanisława Biskupa w Sokolnikach, kościół p.w. w Dębnicy, kościół filialny pw. św. Katarzyny. Dużą ilość zabytków architektury drewnianej zgromadzono w utworzonym w 1975 roku Wielkopolskim Parku Etnograficznym w Dziekanowicach. Niemal wszystkie z nich przeniesiono z różnych regionów Wielkopolski.Zespoły obiektów tworzą typową dla Wielkopolski wieś skąłdającą się z zespołu zabudowy chłopskiej, zespołu obiektów sakralnych, zespołu dworskiego wraz z folwarkiem oraz pojedynczych obiektów rzemiosła wiejskiego ( wiatraki, młyn wodny, kuźnia). We wsi, poza obiektami mieszkalnymi, zobaczyć można karczmę. Do zabytki architektury drewnianej należą również trzy wiartraki znajdujące się na terenie administracyjnie należącym do wsi Lednogóra, przy drodze krajowej nr 5 prowadzącej z Poznania do Gniezna, a przeniesione w to miejsce kilkadziesiąt lat temu i usytuowane na wzgórzach Moraczewskich. Wiatraki reprezentują najbardziej rozpowszechniony typ w Polsce – popularnie zwany koźlakiem, znany na naszych terenach już od XIV wieku. Prócz wiatraków stoi tu także zagroda nawiązująca do obejścia młynarza, obecnie służąca jako kolonia mieszkalna pracowników Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (MPP na Lednicy). W jej skład wchodzi chałupa, stodoła i budynek inwentarski. Chata (kopia obiektu z 1827 roku wykonanego przez majstra ciesielskiego Johana Beslera) przeniesiona z Gębarzewa (gmina

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 78 Gniezno), natomiast stodoła datowana na rok 1801 i przeniesiona została z Dąbrówki Kościelnej (gmina Kiszkowo). Do atrakcji szlaku należą również inne obiekty drewniane jak: wigwam w Gębarzewie, czy też 12 metrowa wieża widokow, postawiona w Dusznie na Wale Wydartowskim - najwyższym wyniesieniu Pojezierza Gnieźnieńskiego i czwartym wyniesieniu w Wielkopolsce.

- Szlak Kłeckich Świątyń – pieszy Szlak Kłeckich Świątyń, powstał staraniem Kłeckiego Forum Turystyczno- Kulturalnego. Otwarty 26 kwietnia 2013 r, z inicjatywy Dawida Junga i Bartosza Borowiaka przy współpracy z ks. kanonikiem Mirosławem Kędzierskim. Jest to pierwsze tego typu przedsięwzięcie ukazujące wielowiekowy i wielokulturowy wymiar Kłecka. Patronat nad szlakiem objęli marszałek województwa wielkopolskiego, starosta gnieźnieński oraz organizacja turystyczna „Szlak Piastowski”. Na szlaku znajdują się istniejące oraz zniszczone podczas wojen kłeckie świątynie katolickie, ewangelickie i żydowskie. Każdy przystanek oznakowany jest tablicą informacyjną opisującą daną świątynię, najważniejsze wydarzenia historyczne, postacie i kłeckie legendy. Na szlaku można poznać historię następujących kłeckich świątyń: - gotyckiego kościoła p.w. św. Jerzego i św. Jadwigi, który po rozmaitych przeróbkach wnętrza i rozbudowie jako jedyny istnieje do dziś. - renesansowego kościoła p.w. św. Krzyża i św. Marcina – ufundowanego przez cechy kłeckich rzemieślników, który spłonął w powszechnym pożarze miasta w 1811 r. Część ocalałych z pożaru rzeźb z kościoła znajduje się w kłeckiej farze. Obecnie w jego miejscu przy rynku stoją dwie kamieniczki pochodzące z przełomu XVIII i XIX wieku. - kościoła p.w. Świętego Ducha – zbudowanego i wyposażonego przez mieszczan, którzy wznieśli go po spaleniu się kościoła farnego w 1510 r. Przy kościele znajdował się szpital dla chorych i ubogich mieszczan pobudowany prawdopodobnie przed 1503 r. (został zniszczonych przez okupantów niemieckich) - istniejącego do 1788 r., drewnianego kościoła p.w. św. Barbary – postawionego przed 1616 rokiem wśród bagnisk za miastem w kierunku Polskiej Wsi, na dawnym grodzisku z IX wieku, - kościoła ewangelickiego pobudowanego w 1863 roku, przy którym zachowała się zabytkowa pastorówka - bożnicy żydowskiej zniszczonej przez hitlerowskiego okupanta w 1943 r. , obok której znajdował się budynek pogrzebowy zarządzany przez kahał. - Szlak Mitów i Legend – Trasa wykorzystuje autentyczne i mityczne postaci, występujące w okolicach Gniezna, stanowiąc świetne źródło ciekawostek krajoznawczych oraz narzędzie promocji turystycznej powiatu gnieźnieńskiego, będącego terenem bogatym w historiograficzne fakty, który szczyci się również

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 79 bogactwem przeróżnych regionalnych podań, legend mitów, często powiązanych z początkami państwowości. Szlak stanowi ciekawe uzupełnienie oferty dla turystyki historycznej. Oferta ukazana przy pomocy tablic informacyjnych i rzeźb tematycznych. Punkty na szlaku są oznakowane i posiadają miejsca do odpoczynku. W ramach szlaku istnieją następujące elementy rzeźbiarskie : • Skorzęcin – Leśniczy, • Małachowi Złych Miejsc – Bogini Izyda , • Dachowo – Trójgłowy Smok, • Dolina Pojednania w Gnieźnie – Dąb, • Waliszewo – Karczmarz, • Gorzuchowo – Zielarki, • Modliszewo – Zbój Madej.

W tym miejscu warto również wspomnieć o istnieniu trasy: „Śladem parowych piękności” (KulTour.pl), m.in. Zakład Taboru PKP w Gnieźnie. Entuzjaści zabytków techniki mogą stąd (od wiosny do jesieni) wyjechać na wycieczkę koleją wąskotorową na malowniczej trasie do Witkowa i Anastazewa, mogą także zwiedzić gnieźnieńską parowozownię z warsztatem, gdzie dokonuje się bieżących i większych napraw użytkowanych w Polsce zabytkowych parowozów.

3. CHRONIONE WARTOŚCI PRZYRODNICZE KRAJOBRAZU KULTUROWEGO. 3.1. Parki krajobrazowe. Na terenie Wielkopolski znajdują się dwa parki narodowe, które są ustanawiane rozporzadzeniem Rady Ministrów (Wielkopolski Park Narodowy (WPN) utworzony w 1957 r. oraz Drawieński Park Narodowy utworzony w 1990 r.) oraz 13 parków krajobrazowych chronionych ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe. Parki krajobrazowe tworzone są rozporządzeniem wojewody po uprzednim uzgodnieniu z organami samorządu terytorialnego. Pierwsze parki t.j.: pszczewski i lednicki powstały w latach 80. XX wieku na mocy uchwał ówczesnych Wojewódzkich Rad Narodowych. Znajdujący się na terenie powiatu gnieźnieńskiego - Lednicki Park Krajobrazowy - zlokalizowany w środkowej Wielkopolsce, na obszarze Pojezierza Gnieźnieńskiego - położony jest na terenie dwóch powiatów: Gniezno i Poznań. Całkowita powierzchnia parku wynosi ponad 7600 ha. Obszar ten należy do cztrech gmin. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego są to gminy; Łubowo, Kiszkowo i Kłecko. Czwartą jest gmina Pobiedziska wchodząca w skład Powiatu Poznańskiego Utworzono go w 1988 roku. Głównym celem powołania parku była potrzeba ochrony kulturowych i przyrodniczych walorów obszaru wokół jeziora Lednica.. Park Lednicki położony jest w zlewni Warty, lokalnie odprowadzając wody do rzeki 79

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 80 głównej oraz Małej Wełny. Głównym akwenem jest jezioro Lednica. Jest to jezioro rynnowe przepływowe o długości 7 km. Na jeziorze znajdują się 4 wyspy : Ostrów Lednicki, Ledniczka , Wyspa Mewia oraz wyspa położona w północnej części jeziora – bez nazwy. Na terenie parku występuje jeszcze 6 mniejszych jezior: Głębokie, Sławno, Bachorce, Skrzetuszewo Małe oraz Kamionek. Świat przyrody parku jest bardzo bogaty występuje tu ok. 158 gatunków ptaków, w tym 111 lęgowych. Florę Parku Lednickiego tworzy ponad 600 gatunków roślin. Osadnictwo na tym terenie sięga V-IV w. p.n.e tj. epoki neolitu. Kulminacją historycznego rozwoju osadniczego jest okres wczesnego średniowiecza, gdy na wyspie Ostrów Lednicki powstaje gród obronny Mieszka I i Bolesława Chrobrego, uważany za kolebkę naszej państwowości. Priorytetem jest zachowanie w stanie zbliżonym do obecnego krajobrazu kulturowego okolic jeziora oraz elementów dziedzictwa kulturowego i historycznego wraz z ich otoczeniem, w tym w szczególności pozostałości zespołu osadniczego z czasów pierwszych Piastów. Jest to bogaty w zabytki teren, który wraz z niezmienionym krajobrazem polodowcowym i szatą roślinną stanowi obszar ważny w dziejach Polski. Brzeg jeziora, jego dno i wyspy kryją ślady osadnictwa trwającego od epoki neolitu i zostały udokumentowane przez prowadzone tu wieloletnie badania archeologiczne. Na obszarze Lednickiego Parku Krajobrazowego istnieje około 350 stanowisk archeologicznych, wśród nich grody na Ostrowie Lednickim, na wyspie Ledniczce, w Moraczewie i w Imiołkach. Okres świetności tych terenów przypadł na X i XI wiek, kiedy to największa z wysp na jeziorze – Ostrów Lednicki – mieściła siedzibę księcia Mieszka I. Głównymi pozostałościami z tego okresu są zachowane na wyspie wewnątrz grodziska ruiny budowli kamiennych: pałacu książęcego (palatium), połączonego z kaplicą i tzw. drugiego kościoła. Odkryte w kaplicy baseny chrzcielne pozwalają domniemywać, iż tu właśnie odbył się chrzest Polski. Istotnym znaleziskiem są relikty dwóch mostów drewnianych, łączących w średniowieczu Ostrów Lednicki ze stałym lądem. Artefakty wydobyte z dna jeziora Lednica lub odkryte na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego są eksponowane w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w Dziekanowicach. Teren obecnego parku na skutek intensywnego osadnictwa trwającego od wczesnego średniowiecza został niemal całkowicie odlesiony. Lasy zajmujące niewielki areał około 10% powierzchni i zlokalizowane są w północnej części Parku, która różni się zasadniczo od pozostałej bardziej urozmaiconą rzeźbą terenu. Jest to obszar należący do gmin Kiszkowo i Kłecko. Spotykamy tu morenowe wzgórza i wały z ukrytymi pomiędzy nimi ciekami i jeziorami, tworzącymi wraz z jeziorem Lednica ciąg zbiorników wodnych w rynnie polodowcowej Lednogóra – Łopienno. Największym z nich jest Jezioro Lednica, o długości ok. 8 km. W krajobrazie przeważającej części parku dominują równinne pola uprawne z rzędami drzew, rosnących wzdłuż miedz i rowów. Na wschodnim brzegu jeziora Lednica w miejscowości Dziekanowice, zlokalizowano Wielkopolski Park Etnograficzny, będący oddziałem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 81 Od 1997 roku Lednicki Park Krajobrazowy wzbogacił się o nowy rozpoznawalny, współczesny element kulturowy parku jakim są Pola Lednickie z Bramą Trzeciego Tysiąclecia w postaci stalowej konstrukcji w kształcie ryby, stojącą w Polach Lednickich, należącym do duszpasterstwa oo. Dominikanów z Poznania. Co roku w tym miejscu odbywają się całonocne spotkania modlitewne młodzieży, które przyciągający tysiące przybyszów z kraju i zagranicy. Od 2002 roku trwa tu budowa ośrodka duszpasterskiego i kościoła. Powidzki Park Krajobrazowy - położony na terenie trzech powiatów: Gniezno, Słupca i Konin. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego leży w gminie Witkowo. Swoistą cechą krajobrazu tego regionu jest system 17 jezior polodowcowych, długich, wąskich i głębokich. Wśród nich znajdują jedne z największych i stosunkowo czystych jezior Wielkopolski: Powidzkie i Skorzęcińskie. Jeziora w większości połączone drobnymi ciekami wodnymi i sztucznymi kanałami, brak jest natomiast dużych rzek. Bogactwo parku skupia się na nasadzeniach sosnowych na siedlisku m.in. grądu. Najcenniejsze kompleksy leśne występują wokół Jeziora Niedziegiel. Trzynaście okazałych drzew lub grup drzew objęto ochroną w formie pomników przyrody. W Parku występuje również ponad 900 gatunków roślin naczyniowych. Utworzony on został w celu zabezpieczenia wartości przyrodniczych oraz kulturowych terenów.

Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka - powstał w 1993 roku, położony na terenie trzech powiatów: Gniezno, Wągrowiec i Poznań. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego leży w gminie Kiszkowo. Został utworzony w celu zachowania i ochrony największego i najbardziej zbliżonego do naturalnego kompleksu leśnego. Roślinność parku stanowią m.in.: sosna, buk, klon, jawor, jarząb brekinia, dąb, grab. Na obszarze parku rośnie dość dużo pomnikowych drzew. W gminie Kiszkowo można do nich zaliczyć dąb przy drodze do Dąbrówki Kościelnej. Szczególną atrakcją przyrodniczą okolic Dąbrówki Kościelnej jest rezerwat Modrzewi Klasztornych, gdzie na powierzchni 6 ha rośnie najstarszy w Wielkopolsce las modrzewiowo - sosnowy. Na terenie parku bytują m.in.: jelenie, sarny, daniele, dziki, zające oraz wiewiórki.

3.2. Rezerwaty przyrody. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego ustanowiono nastepujące rezerwaty przerody: - Rezerwat przyrody Bielawy – leśny rezerwat przyrody w gminie Czerniejewo, o powierzcni ok. 20.ha utworzony w 1954 roku w celu zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu liściastego o charakterze zespołu naturalnego z udziałem dębu, grabu, wiązu i modrzewia polskiego wraz z w pełni wykształconym runem o składzie florystycznym typowym dla wszystkich zbiorowisk typu dąb- buk.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 82 - Rezerwat przyrody Modrzew Polski w Noskowie - o powierzchni 1ha położony na terenie gminy Czerniejewo rezerwat objęty ochrona czynną utworzony został w 1954 roku w celu zachowania drzewostanu sosnowego z udziałem modrzewia polskiego, występującego na odosobnionym stanowisku niżowym. Oprócz modrzewia i sosny występują: grab, brzoza i dąb. Runo to takie gatunki jak borówka czarna, konwalijka dwulistna, konwalia majowa i poziomka pospolita - Rezerwat przyrody Wiązy w Nowym Lesie – o powierzchni 1,5ha połóżobny na terenie gminy Czerniejewo. Celem ochrony jest wiąz, który wykazuje wyraźną dynamikę wzrostu osiągając imponujące rozmiary. Rezerwat stanowi las liściasty wielogatunkowy, w którego w skład wchodzą gatunki, dąb, grab, olcha, brzoza, pojedyncze egzemplarze klon polny, osika, wierzba, jarzębina, a z krzewów to leszczyna, kruszyna, szakłak głóg.

3.3. Europejska Sieć Ekologiczna ,,Natura 2000”. Europejska sieć systemu ochrony przyrody budowana od 1992 roku, do której Polska dołączyła wraz z wejściem do Unii Europejskiej w 2004 roku. Międzynarodową podstawą prawną tworzenia sieci Natura 2000 jest dyrektywa Rady 79/409/EWG, z dnia 02.04.1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków oraz dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21.05.1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fałny. Celem tworzenia sieci jest zachowanie dziedzictwa przyrodniczego Europy i dotyczy zarówno zachowania zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin, jak też typowych, zachowanych jeszce charakterystycznych dla poszczególnych regionów biogeograficznych siedlisk przyrodniczych. Obszary wchodzące do sieci Natura 2000 są mocno zróżnicowane, gdyż w śród nich znajdują się zarówno tereny już objęte formami ochrony, takie jak parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty czy obszary krajobrazu chronionego, ale też tereny nie planowane do takiej ochrony, ale o zróżnicowanym krajobrazie rolniczym lub dużej różnorodności gatunkowej. Na teranach należących do powiatu gnieźnieńskiego w ramach sieci Natura 2000 znalazły się; - Pojezierze Gnieźnieńskie – jako specjalny obszar ochrony siedlisk, którego powierzchnia wynosi ok. 14ha. Objęto nim charakterystyczny teren polodowcowy z rynnowymi jeziorami polodowcowymi (Białe, Budzisławskie,Czarne, Hutka, Kamienieckie, Kosewaskie, Modrze, Niedzięgiel, Orchowskie, Ostrowickie, Powidzkie, Procyń, Rusin, Skubarczewskie, Salomonowskie, Słowikowo, Suszewskie, Wierzbiczańskie, Wilczyńskie, Wójcińskie). Na obrzeżach ostoi połozone jest Trzemeszno i Witkowo. Przeważaja tu lasy mieszane, a w śród nich do najlepiej zachowanych należą lasy maradzkie i skorzęcińskie, w których występują dąbrowy i grądy środkowoeuropejskie. Wzdłłuż wielu jezior i w zagłębieniach bezodpływowych zachowały się pozostałości łęgów olszowo- jesionowych i olsów. Roślinność torfowiska niskiego i przejściowego wykształciłą się w zarastających misach jeziora Czarnego i Salomonowego. Jedynymi ostojami niektórych gatunków ramienic w Polsce i być może w Europie, są jeziora:

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 83 Budzisławskie, Czarne i Niedzięgiel. Jeziora ramieniowe stanowią ponad 14 % powierzchi ostoi. Łaki wystepują w otoczeniu jezior oraz w dolinie Noteci Zachodniej. Prawie 70 % obszaru ostoi znajduje się na terenie Powidzkiego Parku Krajobrazowego, a część jeje obszaru obejmuje fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu: Powidzko- Bieniszewskiego i Lasów Miradzkich z rezerwatem przyrody Czapliniec Ostrowo. Jedynie 10 % całości obszaru nie podlega dodatkowej ochronie. - Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem – ostoja jest fragmentem doliny rzeki Mała Wełna. Jest to stosunkowo mały obszar , będący obszarem specjalnej ochrony ptaków. Przedmiotem ochrony jest w nim 12 gatunków ptaków. Najcenniejszym fragmentem obszaru są stawy rybne w okolicach Kiszkowa, z których tylko część jest użytkowana gospodarczo, a pozostałe zarośnięte są szuwarem , który miejscami przechodzi w rozległe Łozowska. Duża atrakcyjność ornitologiczna tego miejsca powoduje wzrost zainteresowania turystycznego. Teren ciągnie się przez kilka kilometrów doliny Małej Wełny obejmując otaczające rzekę łąki, starorzecza, naturalne zbiorniki wodne oraz stawy rybne. W celu umożliwienia obserwacji ptaków z bezpiecznej odległości w komfortowych warunkach, bez płoszenia ich, wybudowano wieżę widokową przy samym Kiszkowie oraz jedną małą wiatę w Brudzewku. Planowane jest postawienie drugiej platformy widokowej w Brudzewku, co skanalizuje ruch turystyczny na tym obszarze.

- Stawy Kiszkowskie - obszar specjalnej ochrony ptaków – położone w okolicach Kiszkowa w dolinie rzeki Małej Wełny, prowadzona w części jest gospodarka rybacka , natomiast część z nich nie jest użytkowana gospodarczo lub też użytkowana ekstensywnie. Stawy te, wraz z niewielkimi, naturalnymi zbiornikami wodnymi (jezioro Rybno Wielkie i Rybno Małe), starorzeczami oraz okresowo zalewanymi wodami roztopowymi użytkami zielonymi – położone są w dolinie rzeki Małej Wełny stanowiącej lewobrzeżny dopływ rzeki Wełny. Obszar stawy kiszkowskie pokrywają się w dużej części z obszarem specjalnej ochrony ptaków Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem stanowiącym ostoi lęgowych dla ptaków wodnych i błotnych czy ptaków migrujących. Są również wyspy porośnięte murawami. Obszar otaczają tereny wykorzystywane rolniczo. - Grądy w Czerniejewie - specjalny obszar ochrony siedlisk -położone są na Równinie Wrzesińskiej, w zlewni prawobrzeżnego dopływu Warty - Wrześnicy. Pomimo prowadzonego od wieków użytkowania gospodarczego Lasy Czerniejewskie należą do najlepiej zachowanych w Wielkopolsce. Przeważają w nich drzewostany mieszane, przy czym największą zajmują grądy środkowoeuropejskie. Poza nimi spotkać można: łęgi jesionowo-olszowe oraz łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe

U ż y t k i E k o l o g i c z n e W powiecie gnieźnieńskim znajdują się dwa użytki ekologiczne: na terenie gminy Kiszkowo - wokół stawów rybnych oraz gminy Witkowo - wokół Jeziora Czarnego.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 84

P o m n i k i P r z y r o d y Na terenie powiatu gnieźnieńskiego występuje 408 pomników przyrody. Większość stanowią dęby szypułkowe i lipy drobnolistne.

4. ZABYTKI NIERUCHOME BEDĄCE W POSIADANIU POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO LUB JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH STAROSTWA POWIATOWEGO W GNIEŹNIE.

4.1. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: 4.1.1. GNIEZNO – budynek Miejskiej Szkoły Przemysłowo – Handlowej ob. Zespół Szkół Ekonomiczno Odzieżowych.

OBECNA NAZWA Zespoł Szkół Ekonomiczno – Odzieżowych w Gnieźnie OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Chrobrego 23, 62-200 Gniezno NR REJESTRU ZABYTKÓW -budynek szkoły wraz z otoczeniem pełniącym funkcję boiska szkolenego i ogrodzeniem od str. ul. Chrobrego – nr rej. 157/Wlkp./A, z 31.03.2004 r. WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Budowę szkoły rozpoczęto z inicjatywy magistratu oraz niemieckiego środowiska kupieckiego wiosną 1899 r. Uroczyste otwarcie, z udziałem włądz miasta odbyło się 15 stycznia 1901 roku. W 1909 ukończono rozbudowę budynku szkolnego o skrzydło mieszczące aulę, na podstawie projektównprzygotowanych w latach 1905- 1907 przez architektów O. Millera oraz J.Crimmanna. Budynek dawnej Miejskiej szkoły Przemysłowo – Handlowej w Gnieźnie zlokalizowany jest na Nowym Mieście, przy wschodnim krańcu ul. Chrobrego. Od strony ulicy teren szkoły oddzielony ogrodzeniem złożonym z murowanymi ceglanymi filarami oraz zamontowanymi na nich przęsłami z metalowej kraty na ceglanej podmurówce. Budynek szkoły wzniesiony jest na rzucie litery ,,L”, złożonym z dwu prostokątnych skrzydeł. Wejscia do budynku oraz skarjne partie elewacji zaakcentowane płytkimi ryzalitami. Budynek dwukondygnacyjny, z sutereną oraz czuciowo użytkowym poddaszem. Elewacje pozostawione w nieotynkowanej cegle, opracowane z uzyciem neogotyckich form stylowych, z ryzalitami zwieńczonymi szczytami schodkowymi. Portal główny zwieńczony płaskorzeźbioną płyciną umieszczoną

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 85 powyżej trójdzielnego okna z przedstawieniami alegorycznymi. We wnętrzach zachowany czytelny pierwotny układ oraz wyposażenie i detal architektoniczny.

4.1.2. GNIEZNO – założenie dworsko- parkowe Skiereszewo – dwór ob. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1.

OBECNA NAZWA Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Kostrzyńska 44, Gniezno NR REJESTRU założenie dworko – parkowe nr rej. 948/A, z 09.09.1987 r. i z 05.11.2014r. - dwór, - park. WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA techniczny dobry, jednak obiekt utracił znaczną część substancji zabytkowej i cech stylistycznych

Założenie dworsko – parkowe w Skiereszewie składa się z pozostałości parku krajobrazowego o pow. ok.3 ha oraz budynku dawnego dworu – ob. szkoły. Dawna wieś Skiereszewo ma metrykę XVI wieczną (istniała już przed 1523 r.). Spis miejscowości z XVIII w. wykazuje Skiereszewo między posiadłościami kapituły gnieźnieńskiej. W 1884 roku majątek Skiereszewo posiada Amandus Bloch. Z jego osobą przypuszczalnie należy wiązać budowę murowanego dworu, lub raczej rządcówki. W 1905 roku folwark znajdował się w rękach Komisji Kolonizacyjnej. Parcelacja majątku miała miejsce ok. 1908-09. W tym też czasie z terenu folwarku wydzielono działki pod zabudowę mieszkalną wzdłuż obecnych ulic Kostrzyńskiej i Swarzędzkiej, których zbieg znajduje się pośrodku dawnego podwórza folwarcznego. Dwór wraz z parkiem, którego obszar powiększono, stał się prawdopodobnie letnią rezydencją któregoś z bogatych mieszkańców Gniezna. Przypuszczalnie w tym też czasie budynek dworu rozbudowano. W 1968 roku budynek przeznaczony został na siedzibę szkoły rolniczej i uległ kolejnym przekształceniom. Obiekt o niesymetrycznej bryle zmienionej przez rozbudowy i późniejsze dobudówki. Wzniesiony na planie wydłuzonego prostokąta z dobudówką mieszkalną od północy i pomieszczeniem kotłowni w kondygnacji piwnicznej od północnego wschodu. Bryła budynku niesymetryczna, dwukondygnacyjna zryzalitowana. Elewacje gładkootynkowane ze skronmą dekoracją w formie lizen ujmujących naroża ryzalitów oraz schodkowych fryzów w zwieńczeniach ich szczytów. Wnętrza całkowicie przekształcone. Otaczający obiekt park zachowany w szczątkowej formie. 85

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 86

4.1.3. MIELNO – gm. Mieleszyn- zespół pałacowo- parkowy.

OBECNA NAZWA Mielno pałac i park OBECNA FUNKCJA nieużytkowany ( wystawiony na sprzedaż) ADRES Mielno NR REJESTRU ZABYTKÓW Zespół pałacowo- parkowy –Nr rej. 1539/A, z 03.07.1974 r. - pałac, - park. WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA zły - wymaga pilnych prac remontowych i rewaloryzacyjnych

Mielno wieś położona na południowym brzegu jeziora Mielno w czasach średniowiecznych stanowiła dziedzictwo rycerskiego rodu Wczelitów, których odgałęzienie osiadłszy tutaj z czasem przybrali nazwisko Mieleńskich vel Mielińskich. W posiadaniu tego rodu Mielno było do II ćw. XVII wieku. Dobra w skutek sprzedaży i dziedziczenia przechodziły w kolejne ręce, aż ok. 1880 roku posiadłość kupił Carl Otto Max Henrich baron von Sprenger. Następnie przed 1896 r., właścicielem majątku staje się Wilhelm von Wendorff. Pałac w rękach tej rodziny był do 1945 rku. Budowę pałacu ukończono w 1904 roku wg. Projektów architektów Erdmana i Spindera z Berlina dla ówczesnego właściciela. Od 1962 służył jako siedziba Państwowego Domu Wczasów Dziecięcych. Budynek prezentuje architekturę schyłkowej epoki historyzmu, odwołującej się do wzorów barokowych, częściowo renesansowych, a w elementach dekoracyjnych pojawiają się motywy secesyjne. Po 1945 roku bryła zostaje rozbudowana o aneks przy południowej elewacji bocznej. Spowodowało to częściowe przekształcenie wnętrz i elewacji. Budynek pałacu wymaga podjęcia pilnych robót budowlanych i prac remontowych. W sierpniu 2017 roku Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków wydal nakaz na przeprowadzenie robót budowlanych i prac remontowych dotyczący: usuniecia betonowej opaskiotaczajacej budynek, naparwy elewacji, remontu trasu, wykonania remontu więźby dachowej, uzupełnienia lub wymiany istniejącego pokrycia dachowego wraz z wymianą opierzeń, naprawy odsłoniętych elementów ryglowych w mansardzie oraz naprawy drewnianego stropu belkowego pomiędzy parterem a poddaszem. Właściciel ogłosił kolejny przetarg na sprzedaż obiektu.

4.1.4 IMIELNO - stan. 13, obszar AZP 51-32/17. Starostwo Powiatowe w Gnieźnie jest współwłaścicielem jednego z takich stanowisk 86

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 87 OBECNA NAZWA Osada OBECNA FUNKCJA Pole uprawne, łąki ADRES Imielno NR REJESTRU ZABYTKÓW 2226/A, decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu z dnia 20 luty 1992

WŁASNOŚĆ Współwłasność Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Stanowisko archeologiczne odktyte podczas programu badawczego pt. Archeologiczne Zdjęcie Polski. Wpisane zostało do rejestru zabytków jako osada położona w miejscowości Imielno, gm. Łubowo, pow. gnieźnieński.położona wśród łąk, po zachodniej stronie drogi z Imielna do Imielenka. Stanowisko to zlokalizowane jest na wielu działkach. Właścicielem jednej z tych nieruchomości jest Powiat Gnieźnieński. Obecnie są to łąki i pola uprawne. Stanowisko winno być użutkowane jako nieużytki.

4.2. Obiekty ujęte w ewidencji konserwatorskiej: 4.2.1. GNIEZNO - szpital (pierwotnie wojskowy)- Szpital Pomnik Chrztu Polski.

OBECNA NAZWA Szpital Pomnik Chrztu Polski OBECNA FUNKCJA samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej ADRES ul. Św.Jana 9, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek szpitala ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Budynek przeznaczony na szpital wojskowy został zaprojektowany już w 1836 roku przez Schindlera, lecz obiekt wybudowano dopiero 1856 roku według projektu Gadowa, wprowadzając do niego drobne zmiany. Od tego czasu, aż do roku 1945 budynek pełnił funkcje szpitala. W okresie międzywojennym mieścił się w nim szpital wojskowy, a podczas okupacji niemiecki szpital wojskowy. Po II wojnie światowej obiekt przeznaczono na Muzeum Archeologiczne. W latach 70-tych XX wieku pełnił rolę szpitala miejskiego. W latach 1979- 1980 przeprowadzono generalny remont budynku. Obecnie należy do zespołu budynków Szpitala Pomnika Chrztu Polski w Gnieźnie i jest własnością Powiatu Gnieźnieńskiego - jako Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 88 Budynek szpitala wolostojacy, usytuowany kalenicowo do ulicy św. Jana, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem. Obiekt murowany, wzniesiony na rzucie prostokąta z ryzalitami. Dach na korpusie głównym dwuspadowy, na ryzalitach dachy czterospadowe obecnie kryte blachą. Fasada 9-osiowa z dwoma dwuosiowymi ryzalitami bocznymi. Elewacje tynkowane, boniowane, z wysokim gładkim cokołem, gzymsem miedzykondygnacyjnym rozdzielającym przyziemie i piętro, stanowiącym zarazm gzyms podokienny okien piętra oraz wieńczącym gzymsem podokapowym, wspartym na krokszynach. Otwory okienne zamknięte łukiem półkolistym. Dzrwi wejściowe umieszczone w półkoliście zamknietym otworze, dwuskrzydłowe z półkolistym nadświetlem, poprzedzone kilkustopniowymi schodami. Wykonano kompleksowe remonty w budynkach szpitalnych nr 16 i 19 ( położono nowe okładziny ścienne i posadzkowe, instalację elektryczną i sanitarną, stolarkę okienną i drzwiową, dokonano renowacji zabytkowych drzwi), przeprowadzono remonty dachów budynków szpitalnych nr 3, 19, 31 . Prowadzone są bieżące prace budowalne w budynkach szpitalnych. W 2014 r. wykonano remont wnętrza w ramach, którego oddano poradnię urazowo-ortopedyczną i chirurgiczną oraz wybudowano windę wewnętrzną. Decyzją radnych powiatowych z dnia 28 grudnia 2016 r., podjęta została uchwała w sprawie nadania Zespołowi Opieki Zdrowotnej, do którego należy zabudowa szpitala nazwy Szpital Pomnik Chrztu Polski upamiętniającej 1050 rocznicę Chrztu Polski.

4.2.2. GNIEZNO - szpital ,, BETHESDA” – ob. Szpital Pomnik Chrztu Polski.

OBECNA NAZWA Szpital Pomnik Chrztu Polski OBECNA FUNKCJA samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej ADRES ul. 3 Maja 37, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek szpitala ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Budynek jako nowoczesny lazaret wzniesiony został w 1899 roku dzieki staraniom miejscowej filii Vaterländischer Frauenverein, która na ten cel otrzymała od miasta posesję przy skrzyżowaniu ówczesnych ulic Nollaua i Bydgoskiej. Autor projektu nie jest znany. Działalność Zgromadzenie Sióstr Czerwonego Krzyża ,, Bethesda” prowadziło tu do 1991 roku, kiedy to w wyniku zmiany granic przeniosło się do Gorzowa. W skutek decyzji Głównego Urzędu Likwidacyjnego szpital znany pod nazwą ,,Bethesda” 88

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 89 przeszedł na własność skarbu państwa i po 1919 roku został przejęty przez Polski Czerwony Krzyż. Później funkcjonował jako szpital miejski położniczy. Zwiazana z tym powojenna przebudowa z 1965 roku zubożyła i mocno przekształciła jego zewnętrzny historyczny wygląd oraz całkowicie zniszczyła pierwotny układ i wyposażenie wnętrz. Obecnie należy do zespołu budynków Szpitala Pomnika Chrztu Polski w Gnieźnie i jest własnością Powiatu Gnieźnieńskiego - jako Samodzielny Publiczny zakład Opieki Zdrowotnej. Budynek szpitala wolostojacy, usytuowany w pólnocnej części dzielnicy Grzybowo, u zbiegu ulic 3 Maja i ulicy Grzybowo. Trzykondygnacyjny, z wysokim poddaszem, wzniesiony na rzucie litery ,,L”, z dwoma niesymetrycznymi ryzalitami po stronie wschodniej oraz dwona mieszczącymi klatki schodowe po stronie zachodniej. Jeden z ryzalitów wschodnich zaknięty pięcioma bokami ośmioboku i nakryty osobnym wielopołaciowym dachem brogowym, drugi szeroki, z wysokim trójkątnym szczytem, z którego pirwotmie wyrastałą wieżyczka o formie wykusza przechodzącego w kształt ażurowej sygnaturki, zakończonej hełmem o formie wysmukłej iglicy (obecnie nieistnieje). Zachodni ryzalit od strony podwórzowej zwieńczony trójkątnym szczytem. Obiekt z wielopołaciowymi dachami, krytymi ceramiczną dachówką. Do poprzecznego skrzydła południowego pierwotnego budynku dostawiono współczesny budynek. Elewacje pierwotnie ceglane z tynkowanymi płycinami ścian, obecnie pokryte tynkiem z pozostawionymi ceglanymi partiami ścian oraz ceglanego detalu w formie gzymsów kordonowych, gzymsu koronującego wspartego na ceglanych kroksztynach, elementów schodkowego szczytu trójkątnego ryzalitu wschodniego. Elewacje mocno zmienione i zubożone w wyn iku ,,modernizacji” obiektu przeprowadzonej w 1965 roku. Zlikwidowano wówczas wystawki w dachu budynku, wieżyczkę wieńczącą ryzalit wschodni, wysokie ceglane kominy, pierwotną stolarkę okienną zmieniając radykalnie wielkość i kształt otworów okiennych w partii ryzalitu wschodniego, gdzie zlikwidowano również portal mieszczący dawne główne wejście do budynku. Zmieniono caly układ funkcjonalny wnętrz z częściową wymiana drewnianych stropów na żelbetowe. W 1993 roku miał miejsce remont dachu polegający na wzmocnieniu więźby dachowej, przełozeniu dachówki oraz wymianie rynien, opierzeń rur spustowych. Od 1997 roku nastąpowała sukcesywna wymiana drewnianych współczesnych okien na okna z PCV. Decyzją radnych powiatowych z dnia 28 grudnia 2016 r., podjęta została uchwała w sprawie nadania Zespołowi Opieki Zdrowotnej, do którego należy zabudowa szpitala, nazwy Szpital Pomnik Chrztu Polski upamiętniającej 1050 rocznicę Chrztu Polski.

4.2.3. GNIEZNO - Willa – ob. Szpital Pomnik Chrztu Polski.

OBECNA NAZWA Szpital Pomnik Chrztu Polski

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 90 OBECNA FUNKCJA samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej ADRES ul. Wyszyńskiego 4, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - willa – ob. zespół opieki zdrowotnej ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dość dobry

Willa wybudowana w 4 ćw. XIX wieku, pierwotnie usytuowana była w ogrodzie, oddzielona od ulicy wąskim pasem przedogródka i zapewne ozdobnym ogrodzeniem. Autor projektu nie jest znany. Włąscicielem budynku był lekarz Wilhelm Kruger. W1950 roku willa została przejęta przez Skarb Państwa. Budynek wolostojacy, usytuowany przy ulicy Kardynała Wyszynskiego, wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu, ze środkowym ryzlitem w fasadzie oraz pseudoryzalitem, mieszczącym główne wejście, we wschodniej elewacji bocznej. Odpowiednikiem pseudoryzalitu bocznej elewacji jest głeboka wnęka w elewacji bocznej zachodniej, z tarasem partii przyziemia. W XX wieku dobudowano od strony podwórza skrzydło wzniesione na rzucie prostokąta. Willa całkowicie podpiwniczona, dwukondygnacyjna z poddaszem. Dach mansardowy, kryty łupkiem z trzema nadstawkami, wieńczącymi ryzality frontowy, boczny oraz znajdujący się nad wnęką w bocznej, zachodniej elewacji.. W połaciach dachu owalne okna typu wole oko, ujęte w ozdobne obramienia i ulokowane symetrycznie po obu stronach wystawek. Na połaciach bocznych pojedyncze, natomiast na połaci frontowej zdwojone. Poszczególne kondygnacje dzielą szerokie gzymsy kordonowe. Wyusunięty gzyms wieńczący wsparty na kroksztynach. Pod ktoksztymanmi w ryzalicie fasady fryz z podwieszonych girland kwiatowych. Elewacje tynkowane, z przyziemiem boniowanym głębokimi, wypukłymi, pasowymi podziałami obejmującymi ściany, obramienia otwotów okiennych, narożniki ścian budynku oraz ryzalitu ora znarożne pilastry. Partia cokołu z boniowaniem groszkowanym. Partie ścian piętra gładko tynkowane z narożnikami ścian budynku ujętymi pojedyńczmi, a ryzalitu zdwojonymi pilastrami. Pilastry o trzonach boniowanych głębokimi pasowymi boniami opracowanymi w formie rautów. Fasada siedmioosiowa z trzyosiowym ryzalitem środkowym, przepruta pólkoliście zamkniętymi otworami okiennymi ozdbionymi w kluczach maskami lwów. Okna piętra ujęte po bokach półkolumnami, o kanelowanych do 1/3 wysokości, powyżej gładkich, zwieńczonych kompozytowymi głowicami. Wejście główne do budynku umieszczone w pseudoryzalicie bocznej elewacji, w portalu złozonym z pary przyściennych kolumn, z impostami ozdobionymi medalionami z rzeźbami w formie główek młodzieńców w hełmach. Na impostach oparty gzyms zwieńczony trójkątnym naczółkiem. W nadprożu na d drzwiami medalion z rzeźbioną głową kobieca w kapeluszu. Wystrój budynku dopełnia rzeźba postaci kobiecej podtrzymującej umieszczoną na głowie czarę, ustawiona w półkolistej niszy, miedzy oknami nadstawki fasady. 90

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 91 Decyzją radnych powiatowych z dnia 28 grudnia 2016 r., podjęta została uchwała w sprawie nadania Zespołowi Opieki Zdrowotnej, do którego należy budynek d. willi, nazwy Szpital Pomnik Chrztu Polski upamiętniającej 1050 rocznicę Chrztu Polski.

4.2.4. GNIEZNO– blok koszarowy nr 1 w kompleksie koszar – III Liceum Ogólnokształcące.

OBECNA NAZWA Zespół Szkół im. Jana III Sobieskiego OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Sobieskiego 20, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek bloku koszarowego – ob.szkoły, ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA bardzo dobry

Budynek był pierwotnie dużym blokiem koszarowym, stanowiącym północno-zachodnią pierzeję zabudowy koszar powstałych po 1881 roku w Gnieźnie. Budowa dwu kompleksów koszar w mieście była jednym z elementów germanizacji miasta, finansowana przez Prusaków z reparacji francuskich po wojnie francusko- pruskiej. Koszary przy ul. Sobieskiego rozpoczęto budować w 1882 roku, a budowę kontynuowano do końca lat 80-tych XIX wieku. Tworząc kompleks koszar wzniesiono dwa podobne budynki t.j. zachowany do dziś blok równoległy do ul. Sobieskiego oraz drugi równoległy do ul. Chrobrego, zbombardowany w 1939 roku. Koszary zostały zdobyte przez powstańców wielkopolskich w 1918 roku i w okresie międzywojennym stacjonowało w nich wojsko Polskie. Po II wojnie światowej kompleks koszar przejęty został przez ludowe Wojsko Polskie i użytkowany do 1955 roku, kiedy to jeden z budynków przekształcono w szkołę podstawową, a pozostałe obiekty aż do roku 1960 nie były użytkowane. Do 1993 roku budynki koszar były w użytkowaniu Wojskowych Zakładów Remontowo- Budowlanych, kiedy to część budynków przekazano w użytkowanie miastu. Blok koszarowy nr 1 jest najbardziej okazałym budykiem zespołu koszar. Oddziela rozległy dziedziniev koszarowy od ul. Sobieskiego. Budynek wolnostojący, wzniesiony z gegły ceramicznej na rzucie silnie wydłuzonego prostokąta z licznymi ryzalitemi we wszystkich elewacjach. Bryła budynku okazała, stanowi dominantę zespołu zabudowy koszar. Budynek wysoko podpiwniczony, dwupiętrowy z użytkowym poddaszem, nakryty dachem płaskim ukrytym za masywnym blankowaniem. Środkowa cześć obiektu wyższa trzypiętrowa z dwiema masywnymi czteropiętrowymi, wybudowanymi na rzucie kwadratów wiezami, nakrytymi dachami pąlskimi. Elewacje przeprute półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi, licowane czerwoną i żólta ceramiczna cegła licówką, rozczłonkowane gzymsami 91

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 92 kordonowymi; międzykondygnacyjnym pod oknami parteru, parapetowym na poziomie okien pierwszego piętra oraz zwieńczone masywnym, wydatnym arkadowym gzymsem koronującym. W wydatnym ryzalicie środkowym szerokie wrota sieni przejazdowej. Wnętrza w okresie powojennym gruntownie przebudowano. W 2011 roku rozpoczęto rewitalizację obiektu. Przedmiotem projektu pod nazwą „Adaptacja budynków pokoszarowych przy ul. Sobieskiego 20 w Gnieźnie na cele oświatowe oraz organizacji pożytku publicznego” była rewitalizacja zdegradowanego obszaru powojskowego poprzez przebudowę oraz adaptację budynków pokoszarowych. W ramach projektu przebudowany został główny budynek koszar i jeden z budynków pełniący dotychczas funkcję usługową. Budynki zaadaptowane zostały na cele edukacyjne dla trzech szkół ponadgimnazjalnych: Zespół Szkół nr 3 im. Jana III Sobieskiego, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 4. Mieszczą się tam także Powiatowy Urząd Pracy oraz Stowarzyszenie Centrum Rehabilitacyjno-Kulturalne Promyk. Mniejszy budynek zaadaptowany został na budynek pracowni gastronomiczno - hotelarskiej kształcenia zawodowego, w którym praktyczną wiedzę zdobywali będą uczniowie technikum należącego do ZSP nr 4. Realizacja projektu polegała na nadaniu obiektom powojskowym nowej funkcji edukacyjnej, przyczyniając się do odnowy zdegradowanego obszaru powojskowego w centrum Gniezna. Projekt uzyskał prawie 60 procentowe dofinansowanie ze środków unijnych w ramach WRPO na lata 2007-2013, którego Instytucją Zarządzającą jest Zarząd Województwa Wielkopolskiego. Wartość całkowita projektu, którego beneficjentem jest Powiat Gnieźnieński, to 10 mln 748 tys. złotych. W ramach remontu i rewitalizacji wykonano szeroko zakrojone prace od kompleksowego remontu dachu, odwilgocenia murow, odnowę elewacji, poprzez remont i adaptację wnętrz do celów edukacyjnych na dostosowaniu budynku do potrzeb osób niepełnosprawnych (windy, podjazd przy auli, specjalnie przystosowane toalety). Otwarcie budynku byłych koszar po rewitalizacji nastapiło w dniu 10.01.2013 roku.

4.2.5. GNIEZNO – Gnieźnieńska szkoła średnia Gimnazjum Żeńskie im. bł. Jolenty– ob. II Liceum Ogólnokształcące im. Dąbrówki.

OBECNA NAZWA Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 3 OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Łubieńskiego 3/5, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - kamienica – ob. szkoła ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 93 STAN ZACHOWANIA dobry

II Liceum Ogólnokształcące im. Dąbrówki w Gnieźnie – to dwna gnieźnieńska szkoła średnia powstała w 1919 roku z inicjatywy Bolesława Michała Kasprowicza, właściciela fabryki wódek, jako Gimnazjum Żeńskie im. bł. Jolenty. Placówka mieściła się w budynku byłej niemieckiej szkoły pani Reismannowej (Hohere Tochterschule) przy ulicy Łubieńskiego, którą kupił Kasprowicz. W 1925 roku szkołę przejął Magistrat Miasta Gniezna. W 1937 roku gimnazjum przekształcono w Miejskie Liceum Żeńskie pw. bł. Jolenty. We wrześniu 1939 roku szkołę zamknięto, działalność wznowiła 15 marca 1945 roku jako Miejskie Gimnazjum i Liceum Żeńskie. Od 1952 roku jest placówką koedukacyjną. 16 kwietnia 1983 roku odbyło się nadanie szkole imienia Dąbrówki. Budynek wznnisony na rzucie litery ,,L”, murowany, trzykondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym. Elewacje tynkowane. Fasada pierwotnie 9 osiowa, obacnie 16 osiowa (budynek rozbudowany o dodatkowy człon budynku powtarzający dekorację i układ pierwotnego). Kondygnacja przyziemia na wysokim gładkim cokole, oddzielonym gzymsem cokołowym od parteru pokrytego głębokim, wypukłym, pasowym boniowaniem. Kondygnacja piętra oddzielona profilowanym gzymsem kordonowym. Pod oknami gzyms podokienny. Nad oknami drugiego piętra szeroki pas profilowanego ozdobnego gzymsu, nad którym fryz z okulusów. Całość wieńczy, wsparty na kroksztynach, wysunięty gzyms podokapowy. Elewacja frontowa artykułowana prostokątnymi otworami okiennymi, ujętymi w profilowane opaski. Okna 1 piętra z ozdobione wspartymi na kroksztynach nadokiennikami w formie odcinka gzymsu, w trzech środkoweych osiach naczółeki nadokienne – w środkowej półkolisty i trójkątne po bokach. Wejścia do szkoły umieczone w osiach środkowych zarówno pierwotnego jak i dobudowanej części budynku. Wiosną 2001 roku przystąpiono do rozbudowy szkoły. W 2002 roku oddano do użytku nowe sale lekcyjne, boisko ze sztuczną nawierzchnią i halę sportową.

4.2.6. GNIEZNO – Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących – ob. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 w Gnieźnie.

OBECNA NAZWA Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 3 OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Sienkiewicza 6, 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek szkoły ZABYTKÓW

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 94 WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Na wniosek władz Kuratorium Kręgu Szkolnego Poznańskiego z dniem 1 września 1965 roku powołano do życia w Gnieźnie Zasadniczą Szkołę Zawodową dla Pracujących. Podstawą do otwarcia szkoły było Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 18 grudnia 1961 roku. Siedziba nowej placówki oświatowej mieściła się w Szkole Podstawowej nr 5 w Gnieźnie., przy ul. Chrobrego 12. W roku szkolnym 1970/71 zmieniona zostaje nazwa szkoły na Zasadniczą Szkołę Zawodową Dokształcającą. Od 1 marca 1976 roku szkoła przeniosła się do budynku po ZSZ nr 1 przy ul. Sienkiewicza 6 i zmieniła nazwę na Zasadniczą Szkołę Zawodową w Gnieźnie. W dniu 1 stycznia 1983 roku władze oświatowe ustaliły obowiązującą nazwę: Zespół Szkół Zawodowych nr 3 w Gnieźnie. Natomiast na podstawie Uchwały Rady Powiatu Gnieźnieńskiego z dnia 28 lutego 2002r. szkoła zmieniła nazwę na Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 w Gnieźnie. Budynek szkoły to dawny dom z początku XX wieku. Budynek wolnostojący, ustawiony kalenicowo do ulicy Sienkiewicza. Wybudoany na rzucie prostokąta, nakryty wysokim dwuspadowym dachem. Elewacje tynkowane, na gładkim cokole z odsadzką. Fasada 9 osiowa, z wejściem do budynku umieszczonym w drugiej osi lewej. Trzy środkowe osie ujęte przez płaskie pilastry i zaakcentowane trójosiową wystawką, ze spływami wolutowymi, zwieńczoną trójkątnym naczółkiem. Narożniki ścian elewacji frontowej z gładkimi pilastrami. Otwory okiennei drzwiowe na gładkich płaszczynach, okna piętra z prostymi opaskami i klińcami w kluczach okiennych. Elewacja zwieńczona skromnym, profilowanym gzymsem podokapowym.

4.2.7. GNIEZNO – Dom – ob. Dom Pomocy Społecznej im. Małżonków Terakowskich.

OBECNA NAZWA Dom Pomocy Społecznej OBECNA FUNKCJA ośrodek pomocy społecznej ADRES ul.Wrzesińska 21 , 62-200 Gniezno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek mieszkalny – ob. DPS ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Budynek mieszkalny wybudowany w końcu XIX wieku. Po II wojnie światowej ostatni właściciele budynku nieżyjący już mieszkańcy Gniezna - Państwo Terakowscy, ofiarowali w testamencie 94

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 95 budynek wraz z ogrodem, mieszczący się przy ulicy Wrzesińskiej 21, na cel społeczny. W 1946 roku otwarto Dom Starców, w którym urządzono pokoje, sypialnie, jadalnię. W latach 80-tych XX wieku gospodarzem obiektu był Dom Rencistów, który podlegał strukturom organizacyjnym Ministerstwa Zdrowia i Polityki Społecznej. Od 1990 roku już jako Dom Pomocy Społecznej, usytuowany został w strukturze Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Od tego momentu Dom ten przeszedł głębokie zminay organizacyjne, modernizację oraz rozbudowę. Od roku 1999 r oku DPS jest jednostką organizacyjną Starostwa Powiatowego w Gnieźnie. Został wpisany do Wojewódzkiego Rejestru - Domów Pomocy Społecznej pod pozycją 14. Nadzór merytoryczny sprawuje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Pierwotny budynek wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu w partii środkowej, z dwoma skrzydłami bocznymi na rzucie prostokątów. Bryła wysoko podpiwniczona, trzyczęściowa z częścią środkową wyższą dwukondygnacyjną i parterowymi skrzydłami bocznymi. Całość nakryta osobnymi dwuspadowymi dacami. Obecnie skrzydłą boczne nadbudowane o piętro, a całość o dodatkowe piętrowe skrzydłą boczne i dobudówki. Fasada pierwotnego budynku na wysokim ceglanym cokole z osadzką. Elewacje tynkowane, podzielone gzymsami podokiennymi. Czteroosiowa partia środkowa z boniowanymi narożnikami, zwieńczona trójkątnym tympanonem. Okna ujęte profilowanymi, ozdobnymi opaskami z uszakami, w partii parteru dodatkowo zaakcentowane trójkątnymi naczółkami.

4.2.8. TRZEMESZNO – Sąd Grodzki – ob. Zespół Szkół Zawodowych im. Hipolita Cegielskiego.

OBECNA NAZWA Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. Hipolita Cegielskiego OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Mickiewicza 33, 62- 240 Trzemeszno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek sądu ob. szkoły ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dość dobry, wyposażenie d. sądu nie zachowane

W 1821r. rząd pruski ustanowił w Trzemesznie Sąd Pokoju, który po reorganizacji przekształcono w Sąd Ziemski. Do czasu wybudowania gmachu sądu, jego siedziba znajdowała się w części socjalnej browaru w jednym z pomieszczeń piwiarni ,,Amerika”. Po reorganizacji sądownictwa w państwie pruskim Trzemeszno stało się siedzibą Sądu Ziemskiego i Miejskiego. W latach 1843-47 przy ówczesnj ul. Św. Michała 18 wznisiono siedzibę sądu wespół z więzieniem według projektu architekta 95

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 96 Ritterwega z Koronowa. Na początku XX wieku budynek został rozbudowany w kierunku południowym dodając dwuosiową część do korpusu głownego oraz niższe skrzydło od podwórza. Do południowego szczytu przylegała drewniana weranda. Usytuowany na wąskiej działce zespół budynków skaładał się z poprzedzonego dziedzińcem budynku sądu, oddzielonego murem od kompleksu więziennego z budynkiem więzienia usytuowanym równolegle do budynku sądu. Po odzyskaniu niepodległości utworzono Sąd Powiatowy , od 1928 roku zwany Sądem Grodzkim. Na mocy ustawy z 1950 roku sądy grodzkie zostały zlikwidowane, a dysponentem budynku staął się Miejska Rada Narodowa, która przeznaczyła go na cele szkolne. W 1951 roku do budynku przeniosłą się Publiczna Szkoła Zawodowa. Szkołą przejęła tradycje istniejącej na terenie Trzemeszn już od czasu zaborów Miejskiej Szkoły Przemysłowo - Dokształcająco Zawodowej, z niemieckim językiem wykładowym. Szkołą ta w roku 1919, po odzyskaniu niepodległości została szkołą polską. Od 1939 do 1945 roku szkoła była zamknięta z powodu okupacji hitlerowskiej. W 1945 roku działalność szkoły reaktywowano, cały czas mieściła się ona w budynku obecnej Szkoły Podstawowej nr 2 . Od 1947 roku została uruchomiona Publiczna Średnia Szkoła Zawodowa zajmująca się dokształcaniem uczniów w zawodzie. W roku 1951 szkoła przeniosła się do własnego budynku, otrzymanego po Sądzie Grodzkim, w którym mieściła się do pierwszego września 2013 roku. W 1982 roku szkole nadano imię Hipolita Cegielskiego. Obecnie od 2003 roku budynek ten zajmuje Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. Hipolita Cegielskiego. Budynek wzniesiony na planie prostokąta z niewielkim skrzydłem od południowego – wschodu. Budynek po starszą cześcią podpiwniczony. Dobudowana część wschodnia oraz skrzydło bez podpiwniczenia. Korpus główny dwukondygnacyjny na wyodrębnionym cokole, kryty dachem dwuspadowym. Poddasze częściowo użytkowe. Skrzydło dwukondygnacyjne, niższe od budynku głownego, nakryte dachem pulpitowym. Elewacje tynkowane, z symetrycznie rozmieszczonymi otworami okiennynymi, zamkniętymi łukiem odcinkowym i ujętymi w ozdobione żłobkowaniem opaski okienne. Fasada pierwotnie 9 osiowa, obecnie po XX wiecznej rozbudowie 11 osiowa. Wejście głowne do budynku pierwotnie w osi środkowej, umieszczone zostało w piątej osi od strony północnej. Kondygnacje oddziela gzyms podokienny. Ukąłd pomieszczeń dwu i pół tarktowy. Korytarz sklepiony sklepieniem odcinkowym, ora krzyzowym. Wyposażenie dawnego sądu nie zachowało się. Kompleksowy remont połaczony z adaptacją związaną ze zmianą użytkowania przeprowadzono w latach 1956-58. Zamurowano w piwnicach podziemne przejście do więzienia, a na strychu urządzono internat. W 1984 -86 remont dachu ze wzmocnieniem więźby i przełożeniem pokrycia z dachówki. Wykonano też remont i adaptacje pomieszczeń piwnicy dla celów szkolnych. W latach 90 tych wykonane remonty poszczególnych pomieszczeń, a w 2003 roku nowe ogrodzenie.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 97 4.2.9. KŁECKO – Szkoła – ob. Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy im.hm. Zygmunta Imbierowicza.

OBECNA NAZWA Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy im. Zygmunta Imbierowicza. OBECNA FUNKCJA ośrodek edukacji ADRES ul. Mickiewicza 33, 62- 240 Trzemeszno WOJEWÓDZKA EWIDENCJA - budynek szkoły ZABYTKÓW WŁASNOŚĆ Powiat Gniezno STAN ZACHOWANIA dobry

Budynek dawnej szkoly wzniesiony po 1900 roku. Obecnie w budynku mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno- Wychowawczy im. Hm.Zygmunta Imbierowicza. Ośrodek, działający od 1993 roku jest publiczną placówką opiekuńczo-wychowawczą, koedukacyjną dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w szczególności upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, a ponadto rewalidacją obejmuje również dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym i głębokim. Budynek z początku XX wieku, wybudowany jako budynek szkolny wraz z budynkiem gospodarczym, pierwotnie na rzucie prostokąta, trzykondygnacyjny z trzecią kondygnacją w wysokim poddaszu. Ściany murowane, tynkowane, na wysokim kamiennym cokole. Bryła pierwotnie zwarta, nakryta dachem mansardowym z dużymi, trzyosiowymi facjatkami, nakrytymi osobnymi dwuspadowymi dachami. Elewacje głądkootynkowane, z prostokątnymi otworami okiennymi. Fasada siedmioosiowa z dwoma osiami skrajnymi z lewej strony zmienionymi w partii parteru, przypuszczalnie po likwidacji pierwotnego wejścia głownego do budynku. Obiekt współcześnie rozbudowany o zryzalitowaną bryłe nakrytą dachem trójspadowym.

5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OPIEKI NAD ZASOBAMI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO.

5.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych i archeologicznych. Główne postulaty konserwatorskie. 5.1.1. Urbanistyka i ruralistyka. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego zachowały się zabytkowe układy urbanistyczne będące zarówno funkcjonującymi organizmami miejskimi o charakterze śródmiejskich centrów historycznych, jak też w reliktami dotkniętych regresem dawnych miast, które z czasem utraciły prawa miejskie.

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 98 W obecnych granicach powiatu gnieźnieńskiego znajduje się pięć miast są to: Gniezno Czerniejewo, Kłecko, Trzemeszno i Witkowo. Z dokumentów archiwalnych wynika jednak, że w przeszłości także inne miejscowości z terenu obecnego powiatu posiadały status miasta. Były to: Kiszkowo, Mielżyn, Łubowo, Łopienno, Działyń i Żydowo. Wpisem do rejestru chronione są układy urbanistyczne Czreniejewa, Gniezna i Witkowa. Pozostałe ujęte są jedynie w ewidencji wojewódzkiej. W przypadku niektórych z nich może być to ochrona niewystarczająca. Dotyczy to szczególnie historycznego układu miasta Trzemeszna, ale także Kłecka. Należałoby rozważyć podjęcie starań o te dwa wpisy obszarowe. Jednym z problemów dotyczących stanu zachowania układów urbanistycznych jest stan techniczny budynków i zespołów zabudowy usytuowanych w najstarszych i najcenniejszych pod względem zabytkowym części historycznych miast. Z tematem tym wiąże się kolejny problemem jakmi jest jest wprowadzanie do historycznych miast nowoczesnej zabudowy wielkokubaturowej. Proces ten powinien zostać zahamowany, obiekty dysharmonijne - modernizowane lub likwidowane. Nowa zabudowa w obrębie historycznych zespołów powinna być dostosowana do architektury zabytkowej. Największym problemem niewielkich miast położonych przy historycznych szlakach są przebiegające przez te ośrodki rozbudowane trasy komunikacyjne o dużym nasileniu ruchu, powodujące znaczne zniszczenia obiektów zabytkowych. Stąd jednym z głównych zadań jest eliminacja ruchu tranzytowego ze staromiejskich centrów. Należy również podjąć szeroko zakrojone działania w celu rewaloryzacji i rewitalizacji miast. Koniecznym jest także objęcie ochroną prawną historycznych układów ruralistycznych.

5.1.2. Architektura sakralna. Cmentarze. Stan zachowania kościołów jest zróżnicowany. Kościoły miejskie na ogół zachowane są w stanie dobrym, parafie dysponują środkami zapewniającymi należyte utrzymanie budynków. W części miejskich światyń w ostatnich latach przeprowadzono lub aktualnie prowadzi się prace konserwatorskie. Tak jest w przypadku kościołów w Gnieźnie. Prowadzone są kolejne etapy remontu kościoła par. p.w. Wniebowzięcia NMP w Trzemesznie. Przeprowadzenie ograniczonych prac remontowych i konserwatorskich wskazane jest w kościóle rektorskim p.w. Św. Jana Chrzciciela w Gieźnie. Szerzej zakrojonych prac wymaga klasztor Bożogrobców i kościół fil.p.w. Św. Jerzego. W złym stanie znajdują się mury niewielkiej barokowej świątyni t.j. kościóła parafialny p.w. Najświętszego Imienia Jezus, Najśw. MP i Św. Józefa w Szydłowie, gdzie konieczne jest przeprowadzenie kompleksowych prac remontowych w zakresie stabilizacji i konserwacji murów. Duże problemy z utrzymaniem w odpowiednim stanie zabytkowych świątyń mają natomiast niektóre parafie wiejskie. Specjalnego podejścia wymagają zwłaszcza kościoły drewniane, w których

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 99 systematycznie przeprowadzać trzeba zabiegi konserwacyjne. W przypadku kilku świątyń drewnianych konieczne jest przeprowadzenie kompleksowych prac konserwatorskich i remontowych. W kilku kościołach podlegających Archidiecezji Gnieźnieńskiej, w zwiazku z pozyskanymi środkami w zakresie projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, trwaja prace remontowe. W ramach tych funduszy prowadzone są remonty w drewnianym kościele par. pw. Św. Mikołaja w Łubowie oraz kościele par.p.w. Św, Katarzyny w Waliszewie. Planowane jest też podjęcie kompleksowych prac remontowych, których wymaga kościół par. p.w. św. Stanisłwa Biskupa Męczennika w Sokolnikach. Wobec kościołów drewnianych wskazane jest objęcie ich programem wykonania instalacji antywłamaniowych i przeciwpożarowych. Na terenie powiatu gnieźnieńskiego znajduje się 113 cmentarzy ujętych w ewidencji wojewódzkiej. W tej liczbie znajduje się 40 cmentarzy rzymsko-katolickich, 63 cmentrze i pozostałości po cmentarzach ewangelickich, 4 cmentarze inne - w tym choleryczne i bezwyznaniowe. Zinwentaryzowano też 7 miejsc po cmentarzach żydowskich. Spośród wymienionych cmentarzy 11 jest wpisanych do rejestru zabytków, pozostałe ujęte w ewidencji. W rejestrze figurują tylko cmentarze katolickie. Stan zachowania cmentarzy katolickich nie budzi zastrzeżeń, problemem jest tylko dokonywana ze względów bezpieczeństwa eliminacja starego zadrzewienia o raz często zły stan poszczególnych nagrobków. W stanie złym są natomiast, przeważnie nieczynne, cmentarze ewangelickie. Obiekty te są zaniedbane, zarośnięte dziką roślinnością, ich układ przestrzenny jest zatarty, nagrobki – zdewastowane. Duza ich część jest trudna do lokalizacji w terenie, z destruktami nagrobków lub w formie lapidarów przy muzeach lub kościołach. Najstarszy cmentarz ewangelicki, a właściwie zachowane miejsce pocmentarne pochodzi z XVIII wieku i zlokalizowane jest w Kiszkowie – Popk. Największa liczba zinwentaryzowanych cmentarzy ewangelickich znajduje się w miejscowościach na terenie gminy Kiszkowo. Żaden z cmentzry ewangelickich z terenu powiatu gnieźnieńskiego nie został wpisany do rejestru zabytków. Zniszczeniu uległa także większość cmentarzy żydowskich. Z trzech istniejących w Gnieźnie cmentarzy żaden nie zachował się do naszych czasów. Najstarszy z nich pochodzący z II poł. XVII wieku, położony był przy drodze do Słupcy (obecnie ul Warszawska 28). Założony w XIX wieku kirkut znajdował się też przy obecnej ul. Bolesława Chrobrego, zlikwidowany po 1945 roku. Na jego miejscu znajduje się obecnie Centrum Ratowania Życia przy Komendzie Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Gnieźnie. Na ścianie budynku znajduje się tablica w językach hebrajskim, polskim i angielskim upamiętniająca fakt istnienia w tym miejscu cmentarza. Inny znajduje się w Gnieźnie przy obecnej ul. Roosevelta. Teren został zakupiony przez gminę żydowską w 1885 roku. W czasie II wojny światowej cmentarz został zdewastowany, a po 1945 roku zlikwidowany. Na miejscu znajdują się budynki obecnie mieszkalne, które pierwotnie były domami pogrzebowymi i administracyjnymi kirkutu oraz szkoła wybudowana w latach 70

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 100 XX wieku. Stało się tak również z cmentarzem żydowskim w Czerniejewie, który znajdował się poza miastem po wsch. stronie drogi do Kąpieli oraz z cmentarzem w Kłecku. Cmentarz żydowski w tej ostatniej miejcowości znajdował się w sąsiedztwie nekropolii katolickiej i ewangelickiej, w części miasta zwanej Kierkowo przy ulicy Ustronie. Został zniszczony w czasie II wojny światowej przez hitlerowców, którzy macewy wykorzystali do wybrukowania ulic w mieście. Żadna z nich nie zachowała się do dnia dzisiejszego. (Szczegółowe informacje o kulturze żydowskiej w Kłecku znajdują się na tablicy informacyjnej Szlaku Kłeckich Świątyń w miejscu dawnej synagogi i domu pogrzebowego zarządzanego przez kahał). Istnieje miejsce po cmentzru żydowskim w Trzemesznie, który powstał w XIX wieku, a położony był przy drodze do Orchowa. Zniszczony przez nazistów w czasie II wojny światowej, becnie jest całkowicie zdewastowany i nieogrodzony ( nie zachowała się na nim żadna macewa.). Podobny los spotkał zlokalizowany tuż obok cmentarz ewangelicki. W ostatnich latach podnosi się świadomość jak ważnym elementem dziedzictwa są dawne cmentarze. Świadomość ta owocuje tym, iż coraz częściej samorządy gminne lub regionalne Towarzystwa Kulturalne porządkują i odnawiają zabytkowe cmentarze innych wyznań, tworzą lapidaria, fundują tablice pmiątkowe i informacyjne. Wskazane jest wspieranie i propagowanie tej działalności.

5.1.3. Zespoły rezydencjonalno-parkowe. Zabudowania folwarczne. Stan zachowania dworów i pałaców na terenie powiatu jest bardzo zróżnicowany. Niektóre z budynków ostatnio poddano pracom restauracyjnym. Ich stan nie budzi zastrzeżeń. Do najlepiej zachowanych należą pałace w Zakrzewie i Czerniejewie. Wiele obiektów pomimo tego, że znajdują się w zadowalającycm stanie technicznym, w wyniku złego użytkowania, niewłaściwie przeprowadzonych remontów i adaptacji utraciło dużą część oryginalnej substancji zabytkowej. Tak się stało np. w przypadku w pałacu w Niechanowie, który po 1945 roku miał różne przeznaczenie. Zlokalizowane w nim były mieszkania, szkoła, przedszkole, świetlica i biblioteka. W 1967 roku przeprowadzona została przez ówczesnego użytkownika przebudowa obiektu, która zatarła całkowicie dawny układ i kompozycje przestrzenną wnętrz pałacu wraz z całym ich wystrojem. Podobnie rzecz się ma z dworem w Gnieźnie – Skiereszewie, który stając się siedzibą szkoły rolniczej w 1968 roku, wraz z adaptacją do nowych celów uległ gruntownej przebudowie. Doprowadziło to do utraty pierwotnego wyglądu budynku. Gruntowną przebudowę przeszedł też pałac w Modliszewie, po przejęciu budynku na szpital, który funkjonował tu do lat 90 –tych XX w. Konieczność dostosowania budynku do nowej funcji doprowadziło do nadbudowy w środkowej części dodatkowego piętra, a przeprowadzone niewłaściwe remonty pozbawiły pałac detalu iwystroju.

100

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 101 Dwór w Rybitwach w początku lat 90-tych został prawie w całości rozebrany, z pozostawieniem fundamentów i murów przyziemia i odbudowany w formie nawiązującej do budynku pierwotnego. W latach 80-tych XX wieku, w wyniku prowadzonych remontów gruntownie przebudowany został dwór w Rybnie Wielkim. Poza zmianami wprowadzonymi we wnętrzach, zmieniono kształt otworów okiennych, a elewacje pozbawiono detalu architektonicznego i dekoracji. Znacząco przebudowane zostały także dwory w Działyniu, Czechowie, Gurowie, Małachowie Złych Miejsc, Myszkach. Szereg obiektów jest w stanie katastrofalnym. Do najgorzej zachowanych obiektów należą dwory w Dziadkowie i Lubiniu, nieużytkowane wymagają pilnych prac remontowych i rewaloryzacyjnych. Ten ostatni ze względu na zachowanie reliktów budowli z 3 ćw. XVIII wykonanej z bloczków glinianych zmieszanych z sieczką, posiada wartość naukową dla poznania historycznych technik budowlanych. Brak uzytkowania i zły stan budynku może doprowadzić do utraty tych wartości. W złym stanie jest dwór w Łabiszynku oraz Łagiewnikach Kościelnych, a także pałace w Mieżewie i Przysiece. Podjęcie prac zabezpieczających i remontowych konieczne jest przy budynku pałacu w Mielnie. Najważniejsze zadania to opracowanie dla tych obiektów studiów historyczno- architektonicznych oraz przeprowadzenie badań architektonicznych, w dalszej kolejności - wykonanie dokumentacji budowlanej i konserwatorskiej oraz przeprowadzenie prac remontowych i adaptacyjnych z zachowaniem lub przywróceniem pierwotnego układu wnętrz. Często konieczne jest znalezienie właściwego sposobu użytkowania obiektu (np. przeznaczenie na cele hotelowe, szkoleniowo - konferencyjne i in.). Także inne zabudowania zespołów (oficyny itp.) wymagają przeprowadzenia prac remontowych. Stan zabytkowych parków jest bardzo zróżnicowany. Niektóre zachowane są w stanie dobrym, dość duża grupa - w stanie dostatecznym. Parki w bardzo dobrym stanie znajdują się z reguły przy zadbanych i wyremontowanych rezydencjach, których właściciele równocześnie z remontem pałaców i dworów podjęli prace rewaloryzacyjne w parku. W dobrym stanie jest poddany rewaloryzacj park w zespole pałacowo – parkowym w Zakrzewie oraz park w zespole dworsko parkowym w Kołaczkowie, gdzie w latach 70 i 80 XX w., urozmaicono zieleń parkową wprowadzając nowe nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych. Park jest na bieżąco pielęgnowany i utrzymany w dobrym stanie. Park w Niechanowie, założony i rozplanowany równolegle z powstaniem barokowego pałacu u schyłku XVIII wieku, obecnie jest znacznie zmieniony, z zatartą w dużej części pierwotną kompozycją. Najwięcej jednak parków znajduje się w stanie złym. Część z nich to już właściwie pozostałości parków. W części parków brak rezydencji, które nie prztrwały do naszych czasów, gdyż zostały zniszczone i rozebrane w okresie powojennym jak Dziećmiarki, Dziekanowice, Kosmowo, Odrowąż, Małachowo Szemborowice.

101

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 102 Zaniedbane parki to: w znacznej mierze zatarty układ parku w Kruchowie, czy Dziadkowie, zdewastowany park w Dziećmiarkach, park dworski w Dziadkowie z niemal zatartym układem pierwotnym, podobnie jak w parku dworskim Fałkowie oraz w Myszkach z zachowanymi jedynie pojedynczymi drzewami. Obecnie właściwie nie istniej też park dworski w Głebokiem, zlikwidowany podczas, gdy przez teren założenia przeprowadzona została trasa komunikacyjna do Kiszkowa. Park dworski w Popowie Ignacewie to zachowane do naszych czasów pozostałości zieleni, w której trudno się doszukać pierwotnej kompozycji. Z parku dworskiego w Pomarzanach zachował się wydłużony staw ze skupiskami starych drzew oraz ceglana kapliczka- obelisk. Zaniedbane są też parki w zespołąch pałacowo – parkowych w Przysiece i Zdziechowej oraz park dworski w Rybieńcu. W założonym w 2 poł. XIX wieku parku dworskim Małąchowo Złych Miejsc zwarty pierwotnie drzewostan parkowy ulegał znacznemu zubożeniu, a fragmenty parku użytkowane były rolniczo przez mieszkańców wsi. Jeszcze w latach 80 XX wieku odnotowano kilkadziesiąt drzew, głównie grabów, wiązów i lip występujących grupowo w pasach podkreślających granice parku oraz pojedyncze egzemplarze w części środkowej. Po 2000 roku resztki drzewostanu zostały wycięte, a obszar parku podzielony na kilkanaście działek budowlanych, stopniowo zasiedlanych budownictwem jednorodzinnym. Park dworski w Małachowo Szemborowice zachowany w złym stanie, zaniedbany, częściowo zdewastowany, ze zubożonym drzewostanem, zatartym układem komunikacyjnym. Park Odrowąż z nieistniejącym dworem, to obiekt w chwili obecnej znacznie zredukowany powierzchniowo. Pierwotnie rozciągał się na północ i wschód od zachowanej resztówki. Drzewostan niepielęgnowany, zdziczały, z dominującym samosiewem. Nieczytelna pierwotna kompozycja przestrzenna i układ komunikacyjny. Stan całości bardzo zły. Parki często stanowią jedyny zadrzewiony teren w miejscowości - dlatego konieczne jest zachowanie istniejącego drzewostanu oraz podjęcie działań zmierzających do przywrócenia parkom ich dawnej świetności. Większość parków wymaga sporządzenia aktualnych inwentaryzacji drzew oraz projektów rewaloryzacji, obejmujących odtworzenie dawnego drzewostanu, nasadzenia uzupełniające oraz usuwanie z ich terenu obiektów dysharmonijnych. Po wykonaniu w/w prac należy systematycznie przeprowadzać zabiegi pielęgnacyjne w celu niedopuszczenia do ponownej degradacji.

Zabudowa folwarczna podlegała ciągłym procesom i przekształceniom w związku ze zmianami ekonomicznymi i technicznymi w rolnictwie Po 1945 r. większość majątków zostało przejętych przez Skarb Państwa i zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwa Rolne (zlikwidowane w 1991 r.) lub spółdzielnie produkcyjne. Ze względu na zmiany w sposobie uprawy, hodowli itp. część budynków folwarcznych stała się niefunkcjonalna i nieuzyteczna, co skutkowało brakiem remontów lub planową dewastacją.

102

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 103 Obecnie głównym problemem, jaki związany jest z konserwacją zabytków budownictwa folwarcznego jest niewielka możliwość wykorzystania starych budynków do nowoczesnej produkcji. Nowe technologie, a także przepisy weterynaryjne, sanitarne oraz konieczność dostosowania gospodarstw do nowych norm powodują, że obiekty zabytkowe nie są atrakcyjnym miejscem do prowadzenia nowoczesnej produkcji rolnej. Budynki te wymagają wielu przeróbek i adaptacji, a czasami również znalezienia nowej funkcji. Stąd najczęściej głównie problemy związane z utrzymaniem budynków folwarcznych i powstrzymaniem ich dalszej degradacji wynikają z trudności ze znalezieniem właściwego nowego sposobu ich użytkowania. Znalezienia nowej funkcji wymagają przede wszystkim budynki spichlerzy, często stanowiące najciekawsze architektonicznie obiekty w zabudowach folwarków, ale też zarazem najtrudniejsze do adaptacji na nowe funkcje, wynikające ze specyfiki ich wnętrza. W celu prawidłowej ochrony zespołów folwarcznych należałoby wybrane najwartościowsze wpisać do rejestru zabytków oraz przystosować je do nowych funkcji, zachowując dawną kompozycję podwórza oraz charakter zabudowy. Z zabudowy folwarcznej z terenu powiatu gnieźnieńskiego, wpisanej do rejestru zabytków w dobrym stanie zachowania znajdują się budynki dwu oficyn, stajnia z wozownią oraz bażantarnia, wchodzące w skład założenia pałacowego w Czerniejewie. Podobnie jest z obiektami wchodzącymi w skład zabudowy założenia pałacowego w Zakrzewie. Budynek oficyny oraz wozownia zostały wyremontowane i zaadaptowane do nowych potrzeb. W dobrym stanie znajdują się obie oficyny w zespole pałacowym w Niechanowie. Prac remontowych natomiast wymagają budynki spichlerzy w zespole folwarcznym w Dziadkowie i Działyniu. Pomimo dobraego stanu technicznego, zły stan zachowania substancji zabytkowej prezentuje przebudowana gorzelnia w Kołaczkowie, gdzie przekształceniu uległa zarówno bryła jak i przypuszczalnie ceglane pierwotnie elewacje. Ponieważ o walorach zabytkowych powiatu gnieźnieńskiego w dużej mierze decyduje architektura rezydencjonalna zespołów dworsko – parkowych, przy prowadzeniu działań promocyjnych i inwestycyjnych należy zwrócić uwagę na prawidłowe i zgodne z zasadami ochrony i opieki nad zabytkami wykorzystanie zasobów zabytkowych na cele użytkowe.

5.1.4. Domy mieszkalne. Budynki użyteczności publicznej. Większość zabudowy mieszkalnej znajduje się w zadowalającym stanie technicznym. Część wymaga jednak prac remontowych i modernizacyjnych, dla części są to pilne do podjęcia działania. W każdym przypadku należy zakres i przebieg prac uzgadniać ze służbami konserwatorskimi w celu uniknięcia stosowania niewłaściwych technologii i materiałów (termoizolacja, nowa stolarka drzwiowa i okienna, pokrycie dachów, kolorystyka elewacji itp.) powodujących utratę pierwotnego charakteru budynków. W obecnej dobie stosowanie nowych techlogii nie przystających do tradycyjnych materiałów i

103

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 104 historycznych sposobów budowlanych, staje się jednym z większych zagrożeń dla zabytkowej substancji architektonicznej. Budynki użyteczności publicznej zachowały się w stanie zróżnicowanym. Niektóre obiekty znajdują się w bardzo dobrym stanie, zarówno technicznym jak i stanie zachowania substancji zabytkowej. Do nich należy budynek Sądu Ziemskiego i Okręgowego przy ul.Franciszkańskiej 9 w Gnieźnie. Przez ostatnie kilka lat obiekt przechodził gruntowne remonty i renowacje wnętrz wraz przywróceniem pierwotnego wyglądu sali rozpraw. Obiekt został wyróżniony w 2016 roku w konkursie Zabytek Zadbany za przeprowadzoną rewitalizację. Gruntowny generalny remont kilka lat temu przeszedł też budynek zabytkowego szpitala św. Łazarza w Trzemesznie. Mieści się w nim obecnie Środowiskowy Dom Samopomocy. Obiekty użytkowane zgodnie ze swoją pierwotną funkcją (ratusze, sądy, szkoły, poczty itp.) zachowane są na ogół w stanie dobrym, nie zagraża im zniszczenie. Jednak szereg obiektów w związku z przekształceniami własnościowymi i zmianą pierwotnego sposobu użytkowania są przebudowywane i modernizowane w sposób niewłaściwy lub ulegają szybko postępującej dewastacji. Przykładem mogą być tu zabudowania dawnego zespółu starostwa powiatowego Witkowo. Obecnie zespół jest własnością prywatną. Budynki nie użytkowane, zabezpieczone jedynie przed dostępem osób postronnych, niszczeją. Szczególnie zagrożona jest willa starosty, gdzie zaobserwowano zawilgocone ściany, odpadające tynki zewnętrzne, zniszczoną stolarkę. W takich wypadkach konieczne jest opracowanie stosownej dokumentacji historyczno- architektonicznej i budowlano-remontowej, następnie przeprowadzenie prac restauratorskich. W skrajnych przypadkach należy podjąć kroki prawne w celu przymuszenia właścicieli lub użytkowników do przeprowadzenia remontów.

5.1.5. Budownictwo przemysłowe. Zabudowania najcenniejszych zespołów architektury przemysłowej na terenie powiatu poznańskiego zachowane są w zadowalającym stanie technicznym. W złym stanie jest jeden z najstarszych obiektów, jakim jest zespół browaru klasztornego w Trzemesznie. Większość obiektów architektury przemysłowej (m. in. budynki fabryczne, magazyny, cegielnie, młyny, budynki kolejowe, zwłaszcza przy nieczynnych liniach kolejowych) w związku z przekształceniami w sferze gospodarki wymaga szczególnej troski konserwatorskiej oraz znalezienia właściwego sposobu ich użytkowania. Konieczne jest zabezpieczenie budynków przed dalszą dewastacją oraz przygotowanie projektów adaptacji do nowych celów. Niejednokrotnie zachodzi potrzeba rewitalizacji terenów poprzemysłowych.

5.1.6. Archeologia. 104

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 105 Współczesna polityka konserwatorska zakłada w miarę możliwości zachowanie zabytków in situ, czyli w miejscu ich znalezienia. Należy jednak przy tym zachować zasadę zrównoważonego rozwoju, czyli dostrzeganie potrzeb zabytków, które należą do przeszłości jak i potrzeb współczesnego świata. Głównym zagrożeniem dla zabytków archeologicznych na terenie powiatu gnieźnieńskiego jest nielegalne poszukiwanie zabytków z użyciem wykrywacza metali. Skutkuje to niszczeniem stanowisk i utratą kontekstu archeologicznego odkrytych ruchomych zabytków archeologicznych. W otoczeniu Wyspy Ostrów Lednicki dochodzi do nielegalnych nurkowań związanych z poszukiwaniem reliktów mostów. Nurkowie wydobywają z dna jeziora między innymi uzbrojenie czy drewniane fragmenty mostów czy łodzi. W celu ochrony stanowisk archeologicznych oraz średniowiecznych i nowożytnych nawarstwień kulturowych założeń urbanistycznych miast oraz wsi konieczne jest ujmowanie ochrony zabytków archeologicznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, warunkach zabudowy i inwestycjach celu publicznego oraz uzgadnianie przez inwestorów obowiązku prowadzenia badań archeologicznych. Zawarte w wwym. dokumentach planistycznych zapisy mogą zapobiec bezpowrotnej utratcie stanowisk archeologicznych, która ma miejsce w przypadku inwestycji związanych z rozwojem powiatu (budownictwo mieszkaniowe, drogowe, rolnictwo.) Ze względu na niemożność zahamowania wszystkich niszczących działań ochronie podlegają te zabytki, których przetrwanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Stanowiska, które zostały wpisane do rejestru zabytków zostają zachowane w nienaruszonej postaci. Na terenie powiatu występuje wiele stanowisk archeologicznych, które nie wymagają żadnych zabiegów konserwatorskich jak np. grodzisko w Parku Miejskim w Gnieźnie, stanowiska położone na terenie należącym do Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w Dziekanowicach czy Imiołkach. Część grodzisk na terenie powiatu wymaga bieżących prac porządkowych, wycinki drzew i krzewów, które przez lata rozsiały się po obiektach. Na szczególną uwagę zasługują stanowiska archeologiczne zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora Lednica Uchwalony przed wieloma laty miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy Łubowo nie pozwala na zapobieżenie niekontrolowanej zabudowie tego terenu i powoduje niszczenie dziedzictwa archeologicznego. Największy wpis do rejestru zabytków dot. otoczenia zabytku „wyspy – Ostrów Lednicki” położonej na Jeziorze Lednickim we wsi Lednogóra, uznanej za pomnik historii. Otoczenie wpyspy wpisane zostało do rejestru zabytków decyzją Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod nr 18/Wlkp./C dnia 10.11.2006 r. Wpis ten swoim zasięgiem obejmuje trzy giminy z powiatu gnieźnieńskiego Kłecko, Łubowo oraz Kiszowo. Ochrona tego terenu dot. nawarstwień kulturowych od czasów pradziejowy po okres nowożytny oraz zewidencjonowane stanowiska archeologiczne, użytki rolne, leśne tereny zielone, Jezioro Lednickie. Jak

105

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 106 już wcześniej wskazano w programie największy rozwój terenów Ostrowa Lednickiego miał miejsce w średniowieczu jednak tereny te zasiedlone były już znacznie wcześniej bo w okresie rozwoju kultury pucharów lejowatych czyli IV-V tysiąclecie. Kolejne etapy rozwoju powyższych terenów to okres ludności kultury amfor kulistych, kultury ceramiki sznurowej. W II wieku p n.e. następuje rozwój osadnictwa rejonów wyspy. Od połowy II wieku p.n.e., aż do wieku V p.n.e występują skupiska osadnicze ale sadnictwo wciąż się rozwija. IV-III wiek to regres osadniczy tego rejonu. Kolejny etap zasiedlenia to II w p.n.e. i tak do IV n.e. kiedy to następuje kolejny regres osadniczy. Z wiekiem VII następuje najznamienitszy okres Wyspy Ostrów Lednicki. Okres ten trwa do XII-XIII wieku, kiedy to nastęuje upadek Lednicy. Teren otoczenia Wyspy Ostów Lednicki i zachwane na jego obszarze zabytki stanowią o świetności czasów Pierwszych Piastów. Wyspa z otoczeniem to niezwykle warotoścowy kompleks archtektoniczno-krajobrazowy oraz przyrodniczy powiązany świadczący o początkach chrześcijaństwa na terenie Polski. W przypadkach stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu powiatu istnieje zakaz prowadzenia wszelkich robót budowlanych oraz przemysłowych na jego terenie, a prace porządkowe prowadzone w jego obrębie wymagają uzgodnienia z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Starostwo Powiatowe w Gnieźnie jest współwłaścicielem jednego z takich stanowisk Imielno stan. 13, obszar AZP 51-32/17. W ramach właściwej opieki dla ww. obiektu starostwo planuje monitorowanie stanu zachowania obiektu i zgłaszanie Konserwatorowi Zabytków wszelkich zagorożeń dot. ww.obiektu. Warto również wrócić uwagę na to, iż intensywy rozwój poszczególych gmin powiatu to zagrożenie dla archeologicznego dziedzictwa kulturowego. W gminie Łubowo powstaje np. specjalna strefa ekonomiczna, która związana będzie z intensywną zabudową wielkogabarytową (między innymi hale produkcyjne). Gmina Kłeco do 2020 roku w związku z Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich prowadzi kanalizację poszczególnym wsi w gminie. Podobne inwestycję związane z budową kanalizacji realizowane są i będą w gminie Mieleszyn. Gmina ta planuje również budowę wielkofunkcyjnych boisk na swoim terenie Łopienna i Karniszewa. Największym jednak przedsięwzięciem z terenów powiatu gnieźnieńskiego będzie rewitalizacja zabytkowego kompleksu parkowo leśnego w miejscowści Niechanowo, gm. Niechanowo

6. CELE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GNIEŹNIEŃSKIEGO NA LATA 2018 – 2021. Cele programu opieki nad zabytkami zostały określone w trzech priorytetach, które wyznaczą kolejne działania:

106

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 107 Priorytet I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-kulturowego powiatu

Kierunki działań Zadania Poprawa stanu 1. Prowadzenie bieżących prac remontowych i konserwatorskich w obiektach stanowiących zachowania własność Powiatu Gniezno zabytków oraz 2. Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków zahamowanie będących własnością Powiatu. procesu ich 3.Zapewnienie w budżecie Powiatu Gniezno środków finansowych na dotacje prac degradacji konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach nieruchomych i ruchomych wpisanych do rejestru lub znajdujących się w gminnych ewidencjach zabytków, nie będących własnością Powiatu. 4. Monitoring stanu zachowania powiatowego odcinka Drogi św. Jakuba oraz szlaków turystycznych: mitów i legend, architektury drewnianej, pałaców i dworów. Organizacja 1. Rewitalizacja Gnieźnieńskiej Kolei Wąskotorowej, poprawa jej atrakcyjności oraz szersze przyjazdowej wypromowanie jej pod względem turystycznym. turystyki 2. Promocja i rewitalizacja parowozowni. kolejowej do 3. Nawiązanie współpracy z samorządami leżącymi na trasie kolejki wąskotorowej. powiatu

Priorytet II Restytucja Szlaku Piastowskiego jako elementu intensyfikacji rozwoju Powiatu Gniezno

Kierunki działań Zadania Dynamizacja 1. Wspieranie rozwoju atrakcyjnej infrastruktury turystycznej w celu zmiany turystyki ruchu tranzytowej na pobytową. turystycznego 2 . Wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy związanych z obsługą ruchu turystycznego 3. Akcje promocyjne wzmagające ruch turystyczny np. „Gniezno za pół ceny”. 4. Wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w obiektach zabytkowych zlokalizowanych w obszarze Szlaku. Szeroki dostęp 1. Wydawanie folderów informacyjnych, broszur, map promujących Szlak Piastowski. do informacji 2. Opracowanie publikacji odnośnie poszczególnych obiektów zabytkowych usytuowanych na o Szlaku Szlaku Piastowskim w obszarze Powiatu Gniezno Piastowskim 3. Promocja Piastowskiego Szlaku rowerowego. 4. Utworzenie zintegrowanego systemu informacji turystycznej. 5. Wspieranie rozwoju turystyki pielgrzymkowej Znak Dziedzictwa 1. Wspieranie działań związanych z ponownym przyznaniem Znaku Dziedzictwa Europejskiego

107

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 108 Europejskiego. Wzgórzu Lecha w Gnieźnie. Współpraca z 1.Czynne uczestnictwo w działaniach Klastra Turystycznego „Szlak Piastowski w Wielkopolsce”. innymi 2. Współpraca z kujawsko – pomorskim koordynatorem Szlaku Piastowskiego organizacjami działającymi w ramach Szlaku Piastowskiego

Priorytet III Edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego

Kierunki działań Zadania Współpraca z 1.Promowanie i popularyzacja tzw. „dobrych praktyk”konserwatorskich, restauratorskich, właścicielami budowlanych przy obiektach zabytkowych. obiektów 2. Informowanie o możliwościach pozyskania zewnętrznych środków finansowych. zabytkowych 3.Umieszczanie na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków0 oznaczeń informujących o tym, iż zabytek ten podlega ochronie. 4.Poprawa dostępności do poszczególnych obiektów zabytkowych poprzez udostępnienie obiektów dla zwiedzających w ścisłej współpracy z właścicielami obiektów. Ochrona 1.Ochrona i promocja dziedzictwa archeologicznego jako elementu dziedzictwa kulturowego. zabytków z 2. Wspieranie badań archeologicznych dot. stołecznej roli grodu w Gnieźnie i na Lednicy uwzględnieniem 3.Promocja wyników badań archeologicznych uwypuklających rolę Gniezna jako pierwszej dziedzictwa stolicy Polski archeologicznego. Podejmowanie 1. Kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu jako przyjaznego ochronie własnego działań dziedzictwa kulturowego. związanych z 2. Podnoszenie poziomu wyszkolenia pracowników Starostwa Powiatowego zatrudnionych w edukacją oraz sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, poprzez przeprowadzanie odpowiednich szkoleń. ochroną zasobów 3.Udostępnianie informacji o zabytkach na stronach internetowych Powiatu. dziedzictwa 4. Weryfikacja obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i wojewódzkiej kulturowego na ewidencji zabytków pod kątem zgodności ze stanem faktycznym poziomie władz 5. Współpraca z gminami w zakresie weryfikacji gminnych ewidencji zabytków. Wdrażanie Powiatu. zapisów dokumentów programowych w odniesieniu do zabytków i krajobrazu kulturowego powiatu. 6. Coroczna aktualizacja powiatowego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych.

108

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 109 Edukacja służąca 1. Wspieranie cyklicznych wydarzeń związanych z historią regionu lub promocją kultury budowaniu ludowej. lokalnej 2.Organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw, i innych działań edukacyjnych tożsamości. dot. lokalnego dziedzictwa kulturowego w tym niematerialnego. 3. Wspieranie i współpraca z gminami w zakresie inicjowania i organizacji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa na obszarze powiatu.

6.1. Korelacja celów programu z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami . Szczegółowe cele programu opieki nad zabytkami, zostały określone w art. 87 ust. 2 ustawy. Stanowią one fundament, na podstawie którego m.in. w oparciu o diagnozę stanu dziedzictwa kulturowego, opracowań strategicznych dotyczących regionu oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zostają wytypowane działania priorytetowe, realizowane w perspektywie wieloletniej. Dwa pierwsze cele tzn. włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju oraz uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami wynikającymi z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej realizowane będą poprzez uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego gmin obiektów zabytkowych i obszarów o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych. Ponadto prowadzona jest współpraca z samorządami gminnymi w zakresie tworzenia i aktualizowania gminnych ewidencji zabytków. Cel nr 3 tzn. wzmocnienie ochrony i opieki nad materialną części dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków poprzez zahamowanie procesów ich degradacji, a w dalszej kolejności poprawa stanu ich zachowania w „Programie opieki nad zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018-2021” został wyznaczony do realizacji jako priorytetowy dla władz powiatu (Priorytet nr I. Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-kulturowego powiatu). Problem wyksponowania poszczególnych zabytków i krajobrazu kulturowego został połączony z działaniami zwiększającymi atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych i podejmowaniem przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. W przypadku Powiatu Gnieźnieńskiego wiodącym produktem turystycznym jest Szlak Piastowski, będący jedną z najciekawszych tras turystycznych w Polsce. Na trasie Szlaku znajdują się m.in. Wielkopolski Park Etnograficzny koło Dziekanowic, Ostrów Lednicki, Katedra i Muzeum Początków

109

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 110 Państwa Polskiego w Gnieźnie. W związku z tym, wymienione wyże cele, zostały zawarte w Priorytecie nr II. Restytucja Szkalu piastowskiego jako elementu intensyfikacji rozwoju Powiatu Gniezno. Podejmowanie i określanie warunków współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych w celu wyeliminowania sytuacji konfliktowych związanych z wykorzystaniem zabytków zostało ujęte jako jeden z kierunków działań w „Priorytecie nr III. Edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego”

7. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ZADAŃ W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

7.1. Źródła publiczne: Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowiązaniowego finansuje prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy tym zabytku. W przypadku, gdy taki tytuł prawny posiada jednostka samorządu terytorialnego, finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku jest zadaniem własnym tej jednostki. Prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach będących w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego finansowane są z budżetu samorządu terytorialnego, którym podlegają te jednostki. O udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa mogą ubiegać się osoby fizyczne oraz jednostki organizacyjne będące posiadaczem, właścicielem lub zarządzające zabytkiem wpisanym do rejestru zabytków. Dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru jest zadaniem z zakresu administracji publicznej. Zgodnie z art. 77 i 81 ustawy o chronie zabytków i opiece nad zabytkami dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru może być udzielona przez organ stanowiący gminy, powiatu lub samorządu województwa, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Dotacja może być udzielona w wysokości do 100% nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawcę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru i obejmować nakłady konieczne na sporządzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich. Zakres możliwości udzielania dotacji został rozszerzony w 2017 r. na prace przy obiektach ujętych w gminnej ewidencji zabytków i dotyczy: ▪ przeprowadzenia badań konserwatorskich lub architektonicznych; ▪ wykonania dokumentacji konserwatorskiej; ▪ opracowania programu prac konserwatorskich i restauratorskich; ▪ wykonania projektu budowlanego zgodnie z przepisami Prawa Budowlanego; ▪ sporządzenia projektu odtworzenia kompozycji wnętrz;

110

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 111 ▪ zabezpieczenia, zachowania i utrwalenia substancji zabytku; ▪ stabilizacji konstrukcyjnej części składowych zabytku lub ich odtworzenia w zakresie niezbędnym dla zachowania tego zabytku; ▪ odnowienia lub uzupełnienia tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowitego odtworzenia, z uwzględnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; ▪ odtworzenia zniszczonej przynależności zabytku, jeżeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynależności; ▪ odnowienia lub całkowitego odtworzenie okien, w tym ościeżnic i okiennic, zewnętrznych odrzwi i drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; ▪ modernizacji instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadają oryginalne, wykonane z drewna części składowe i przynależności; ▪ wykonania izolacji przeciwwilgociowej; ▪ uzupełniania narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; ▪ działania zmierzające do wyeksponowania istniejących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu. ▪ zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru, o których mowa w pkt 7–15 ustwy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ▪ zakup i montaż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpożarowej i odgromowej.

7.1.1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona- glowna/finansowanie-i-mecenat/programy-ministra/programy-mkidn-2018.php.). Zasady udzielania dotacji przez MKiDN zostały szczegółowe określone w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie i restauratorskie przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2017 r. poz. 1674). Corocznie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego organizuje nabory wniosków na różnego rodzaju działania z zakresu dziedzictwa kulturowego: ▪ Kolekcje muzealne. ▪ Wspieranie działań muzealnych. ▪ Kultura ludowa i tradycyjna. ▪ Ochrona zabytków.

111

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 112 ▪ Ochrona zabytków archeologicznych. ▪ Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą. ▪ Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą. ▪ Badanie polskich strat wojennych. ▪ Wspieranie samorządowych instytucji kultury – opiekunów miejsc pamięci. ▪ Wspieranie opieki nad miejscami pamięci i trwałymi upamiętnieniami w kraju

7.1.2. Wojewódzki Wielkopolski Konserwator Zabytków (http://poznan.wuoz.gov.pl/dotacje). Wojewódzki konserwator zabytków, zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ustala kryteria i sposób naboru wniosków oraz rozdziału środków finansowych na cele związane z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami w ramach środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda. O udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa może ubiegać się osoba fizyczna, jednostka samorządu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna, będąca właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadająca taki zabytek w trwałym zarządzie. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków ogłasza nabór wniosków i przyznaje dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach ruchomych i nieruchomych w ramach przyznawanych środków budżetowych. Zakres dotacji obejmuje działania wymienione w art. 77 Ustawy dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dotacja może być udzielona na dofinansowanie: - nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, które zostaną przeprowadzone w roku złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji lub w roku następującym po roku złożenia tego wniosku, - nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, które zostały przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji. Łączna wysokość dotacji udzielonych przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz inne podmioty, w szczególności organy państwowe lub samorządowe nie może przekraczać wysokości 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót.

7.1.3. Fundusz Kościelny (https://www.mswia.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/fundusz-koscielny). Fundusz Kościelny działa na rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych, posiadających uregulowany status prawny w Rzeczypospolitej Polskiej. Środki Funduszu Kościelnego, stosownie do art. 112

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 113 9 ust. 1 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. i § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. przeznacza się m.in: na remonty i konserwację zabytkowych obiektów o charakterze sakralnym tzn. wykonywanie podstawowych prac zabezpieczających sam obiekt (w szczególności remonty dachów, stropów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolację, remonty i wymianę zużytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, odgromowej, przeciwwłamaniowej i przeciwpożarowej itp.). Z Funduszu nie finansuje się remontów i konserwacji obiektów towarzyszących (takich jak np. dzwonnice wolnostojące, krzyże) ruchomego wyposażenia obiektów sakralnych (takich jak np. obrazy, ikonostasy, stalle, epitafia, szaty i naczynia liturgiczne, instrumenty muzyczne, dzwony) oraz otoczenia świątyni, a także stałych elementów wystroju wnętrz (takich jak np. polichromie, freski, witraże i posadzki).

7.1.4. Samorząd Województwa Wielkopolskiego (https://www.umww.pl/konkurs-zabytki). O dotację z budżetu Samorządu Województwa Wielkopolskiego może ubiegać się podmiot posiadający tytuł prawny do zabytku położonego lub znajdującego się na obszarze województwa wielkopolskiego, jeżeli posiadanie to oparte jest o tytuł prawny do zabytku wynikający z użytkowania wieczystego, ograniczonego prawa rzeczowego, trwałego zarządu albo stosunku zobowiązaniowego. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane może obejmować nakłady konieczne na wykonanie prac określonych w art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, które wnioskodawca zamierza wykonać w roku złożenia wniosku. Zasady udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach ruchomych i nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, położonych lub znajdujących się na obszarze województwa wielkopolskiego zostały określone w w Uchwale nr XXIX/409/08 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 01 grudnia 2008 r. z późn. zm.

7.1.5. Jednostki samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 81 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2017 poz. 2187) dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków lub ujętych w gminnej ewidencji zabytków udzielają samorządy powiatów i gmin. Zasady i tryb postępowania o udzielenie dotacji, sposób jej rozliczenia i sposób kontroli prac określają uchwały Rad Powiatów i Rad Gmin. Informacji na temat możliwości pozyskania środków należy szukać na stronach internetowych samorządów lub w Biuletynie Informacji Publicznej. Dotacja, w zakresie określonym w art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, może być udzielona w wysokości do 100% nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawcę

113

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 114 prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków. Powiat Gniezno w 2018 r. zamierza sporządzić uchwałę określającą zasady udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane zgodnie z wwym. ustawą.

7.1.6. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2014-2020 (http://wrpo.wielkopolskie.pl/nabory). Dofinansowane w ramach WRPO można otrzymać na następujące prace: ▪ rewitalizację, rewaloryzację, konserwację, renowację, restaurację, zachowanie, a także adaptację na cele kulturalne, obiektów oraz obszarów zabytkowych, ▪ rozbudowę, przebudowę instytucji kultury oraz wyposażenie instytucji kultury, ▪ rewitalizację, rewaloryzację, konserwację, renowację restaurację, zachowanie, a także adaptację na cele kulturalne obiektów poprzemysłowych i powojskowych o wartościach historycznych, ▪ ochronę, zachowanie i zabezpieczenie obiektów dziedzictwa kulturowego i obiektów zabytkowych, ▪ zakup trwałego wyposażenia oraz konserwację i zabezpieczenie muzealiów, archiwaliów, starodruków i innych zabytków ruchomych jako integralne elementy szerszego projektu infrastrukturalnego, ▪ zabezpieczenie zabytków przed kradzieżą i zniszczeniem jako część szerszego projektu infrastrukturalnego, ▪ zagospodarowanie otoczenia obiektów o charakterze kulturalnym (wyłącznie jako element szerszego projektu infrastrukturalnego), ▪ tworzenie i rozwój systemów oznakowania obszarów i obiektów atrakcyjnych kulturowo (wyłącznie jako element projektu infrastrukturalnego), ▪ działania związane z wykorzystaniem i rozwojem aplikacji i usług teleinformatycznych, jak również rozwój kultury i turystyki związanej z treściami cyfrowymi (wyłącznie jako element projektu infrastrukturalnego). Wnioski mogą składać: samorządowe instytucje kultury, jednostki samorządu terytorialnego, związki i stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego posiadające osobowość prawną, uczestnicy PPP realizujący projekty hybrydowe na rzecz partnera publicznego, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, fundacje, prowadzące statutową działalność non profit (w rozumieniu ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej) w obszarze objętym wsparciem w ramach działania; kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, inne instytucje z sektora finansów publicznych, szkoły wyższe, państwowe jednostki organizacyjne, w tym państwowe jednostki

114

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 115 budżetowe (państwowe instytucje kultury oraz współprowadzone przez Ministra właściwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych oraz archiwa państwowe, szkoły i uczelnie artystyczne prowadzone i nadzorowane przez MKiDN chyba, że zapisy poszczególnych Kontraktów Terytorialnych stanowią inaczej, mogą ubiegać się o dofinansowanie wyłącznie w ramach PO IiŚ).

7.1.7. Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (http://www.wfosgw.poznan.pl/). W ramach programu priorytetowego „Ochrona przyrody i przywracanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej Część 1) Ochrona obszarów i gatunków cennych przyrodniczo”. Fundusz prowadzi nabory wniosków dotyczących przedsięwzięć związanych z ochroną i rewaloryzacją zabytkowych parków i ogrodów, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, objętych ochroną w formie pomnika historii lub będących w zarządzie parków narodowych. Udział mogą brać podmioty będące właścicielem, użytkownikiem wieczystym lub zarządcą zabytkowych parków i ogrodów, z wyłą- czeniem osób fizycznych oraz podmiotów wpisanych do KRS-rejestru przedsiębiorców (innych niż instytuty badawcze). Wymogiem jest udostępnienie parku lub ogrodu dla społeczeństwa.

7.1.8. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 (http://www.minrol.gov.pl/Wsparcie- rolnictwa/Program-Rozwoju-Obszarow-Wiejskich-2014-2020). W ramach poddziałania „Wsparcie badań i inwestycji związanych z utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej wartości przyrodniczej proponowane jest wsparcie obejmujące odnawianie lub poprawę stanu zabytkowych obiektów budowlanych, służących zachowaniu dziedzictwa kulturowego, zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie z przeznaczeniem na cele publiczne. Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych operacji. Kwota dofinansowania projektu nie może przekroczyć 63,63% kosztów kwalifikowalnych operacji. Wymagany krajowy wkład środków publicznych w wysokości 36,37% kosztów kwalifikowalnych projektu pochodzi ze środków własnych beneficjenta.

7.1.9. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko - (https://www.pois.gov.pl/strony/o- programie/dokumenty/program-operacyjny-infrastruktura-i-srodowisko-2014-2020/).

Celem osi priorytetowej VIII (6. Zachowanie i ochrona środowiska oraz promowanie efektywnego gospodarowania zasobami) jest ochrona i rozwój dziedzictwa kulturowego.. Dofinansowanie będą mogły otrzymać projekty związane z konserwacją i restauracją zabytków ruchomych (w tym ich ochrona i

115

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 116 udostępnienie poprzez proces digitalizacji). Zakres wsparcia w ramach osi priorytetowej VIII obejmuje m.in. działania infrastrukturalne mające na celu ochronę i zachowanie otoczenia zabytkowych obiektów, jak również zabytkowych parków i ogrodów. W zakresie rozwoju zasobów kultury o dofinansowanie będą mogły ubiegać się przedsięwzięcia polegające na rozbudowie, przebudowie i remoncie niezabytkowej infrastruktury kultury i edukacji artystycznej z przeznaczeniem na cele kulturalne, jako miejsc prezentacji dziedzictwa kulturowego. Realizowane będą m.in. projekty dotyczące: obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO lub uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii oraz obiektów zlokalizowanych na obszarach objętych wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO lub położonych na obszarach uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii. Za kluczowe uznano inwestycje dotyczące zabytków drewnianych a także inwestycje dotyczące zabytków techniki oraz uzgodnione w ramach Kontraktów Terytorialnych, które będą mogły otrzymać wsparcie z zachowaniem zasad interwencji określonych w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko 2014-2020.

7.2. Inne źródła- przykładowe fundusze i fundacje:

- Fundacja Kronenberga (www.citibank.pl/poland/kronenberg/polish/index.htm). - Fundacja KGHM Polska Miedź http://fundacjakghm.pl/kultura-i-tradycje/ - Fundusze Wyszehradzkie (www.visegradfund.org), - Fundacja współpracy Polsko-Niemieckiej http://fwpn.org.pl/fundacja

Źródła:

a) w opracowaniu wykorzystane zostały dane Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,

116

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 117 b) "Program opieki nad zabytkami województwa wielkopolskiego na lata 2013-2016" autorstwa D.Matyaszczyk, a także ,,Program opieki nad zabytkami Miasta Gniezno na lata 2017- 2020”, c) ,,Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Gnieźnieńskiego” 2014. d) J. Kębłowski "Dzieje sztuki polskiej" 1987, J.Topolski „ Wielkopolska poprzez wieki” 1973, , J.Skuratowicz ,,Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim” 1981, Z.Ostrowska- Kębłowska ,,Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce” 1962, B.Krzyślak,, Kościoły ewangelickie w Wielkopolsce. Stan zachowania i problemy konserwatorskie” – art.w Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski, , M.Strzałko ,,Dawne budownictwo folwarczne- Majątki Wielkopolskie,T. IX/1 i IX/2, Powiat Gnieźnieźski” 2013, A.Jankowski ,,Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wielkopolsce” 2009,Maria Chojnacka, Beata Raska,, Lednicki Park Krajobrazowy” 2007.

117

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 118 Tabela Nr 1.

Rejestr Rejestr zabytków Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer L.p. pocztowy zabytków - data - numer 2 3 4 5 9 1 6 8

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

CZERNIEJEWO – GM.

BURE

1.1. dom (chata) zagrody (d. osada leśna) 1979-80 1982-02-17 1896/A

1.2 stodoła zagrody (d. osada leśna) 1979-80 1982-02-17 1896/A

1.3 obora zagrody (d. osada leśna) 1979-80 1982-02 -17 1896/A

CZELUŚCIN

dwór 1.1. dworsko- parkowy 2 poł.XIX- XX w. 1988-09.29 2163/A park 1.2. dworsko-parkowy 2 poł.XIX- XX w. 1988-09.29 2163/A

CZERNIEJEWO

1. układ urbanistyczny 2008- 03-13 591/Wlkp

2. kościół par. p.w. św. Jana Chrzciciela XVI –XVIIIw. 1968-11-25 374/A pałacowy XVIII-XXw. 1964-02-21 3/A pałac 3.1. 3.2. 1964-02-21 2 oficyny pałacowy 3.3. stajnia pałacowy 1964-02-21

wozownia pałacowy 3.4. 1964-02-21 1964-02-21 2 bramy pałacowy 3.5 ogrodzenie pałacowy 3.6. 1964-02-21 3.7. 1964-02-21 mostek pałacowy 3.8. 1948-10-14 orzeczenie park pałacowy

budynek bażantarni pałacowy 3.9. 1984-01-19 1937/A

118

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 119

4. 1834 r. Wiosny ludów (pl.) 17 1968-11-25 375/A dom 5. dom (d .zajazd) 1834 r. Rynek 7 1970-03-06

GĘBARZEWO

1. dom (przeniesiony do skansenu na Lednicy) 1829 1958-04-25 IV/73/14/58

KOSMOWO

1. park dworski k. XIX w. 1984-08-31 1948/A

PAWŁOWO

1762 r. 448/A kościół par .p.w. św. Marcina 1. 1969-02-

ŻYDOWO

1.1. kościół par p.w. św. Stanisława Bpa kościoła par p.w. św. Stanisława Bpa 1845 r., 1920 r. 1998-11.26 2654/A 1.2. 1845 r., 1920 r. 2654/A cmentarz przykościelny kościoła par p.w. św. Stanisława Bpa 1998-11.26 2.1. XVIII –XIX w. 1968-08-22 193/A dwór ,,stary” dworsko-parkowy

2.2. park dworsko-parkowy XVIII-XIX w. 1989-04-13 2166/A

119

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 120 Tabela Nr 2.

Rejestr Rejestr zabytków Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer zabytków - L.p. pocztowy - numer data 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

GNIEZNO – GM.

GANINA

1. wiatrak koźlak (przeniesiony do skansenu na Lednicy) 1888 r. 1968-11-25 381/A

JANKOWO DOLNE

1. wiatrak koźlak 1896 r. 1968-11-25 382/A

2.1. zajazd zajazdu ok.1905 r. 2002-02-11 78/Wlkp/A

2.2. otoczenie zajazdu ok.1905 r. 2002-02-11 78/Wlkp/A

ŁABISZYNEK

1.1. dwór dworsko-parkowy 1 poł.XIX w. 1987-04-04 2123/A

1.2. park dworsko-parkowy 1 poł.XIX w. 1987-04-04 2123/A

MODLISZEWO

1. park XVIII w. 1985-10-01 2028/A

OBORA

1985-09-13 2025/A 1. park 1 poł częściowo 2006-01-06 skreślony

STRZYŻEWO KOŚCIELNE

1.1. Kościół par. p.w. Zwiastowania Najśw. Marii Panny kościoła parafialnego Zwiastowania NMP 1848 r. 2000-08-21 102/Wlkp/A

1.2. cmentarz przykościelny kościoła parafialnego Zwiastowania NMP 2000-08-21 102/Wlkp/A

120

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 121

ZDZIECHOWA

1.1. dwór dworsko- parkowy 1870 r. 1987-07-30 2130/A

1.2. park dworsko- parkowy 1870 r. 1987-07-30 2130/A

121

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 122

Tabela Nr 3. Rejestr Rejestr zabytków - Numer Lp Obiekt Zespół Czas powstania Ulica pocztowy zabytków numer - data 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

GNIEZNO – miasto

1. układ urbanistyczny 56-01-27 2523/A

2. kościół katedralny rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP i św. ok. poł. XIV w.- 1512 Tumska (ul.) 9 31-03-04 2374/A Wojciecha* 3. kościół klasztorny Bożogrobców, ob. rektorski rzymskokatolicki pw. klasztoru Bożogrobców ok. poł. XIV w.- Św. Jana [ul.] 1 51-09-11 765/Wlkp/A św. Jana Chrzciciela XV/XVI w. 4. kanonia wikariacka kanonii, ul. Kolegiaty 1736-1738 Kolegiaty [ul.] 2 64-11-19 11/A 5.1. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 2. ćw. XVIII w. Kolegiaty [ul.] 1 64-11-18 12/A 5.2. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 2. ćw. XVIII w. Kolegiaty [ul.] 3 64-11-18 12/A 5.3. lamus, ob. garaż kanonii, ul. Kolegiaty 2. ćw. XVIII w. Kolegiaty [ul.] 3 a 64-11-18 12/A 5.4. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 1733 Kolegiaty [ul.] 4 64-11-18 12/A 5.5. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 2. ćw. XVIII w. Kolegiaty [ul.] 4 a 64-11-18 12/A 5.6. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 1851-1853 Kolegiaty [ul.] 6 64-11-18 12/A 6. klasztor Bożogrobców, ob. Szkoła Specjalna klasztoru Bożogrobców 2. poł. XIV w. Św. Jana [ul.] 2 64-11-19 765/Wlkp/A 7. kościół kolegialny, ob. filialny rzymskokatolicki pw. św. Jerzego XII w. Kolegiaty [ul.] 64-11-19 14/A 8.1. kościół klasztorny Franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP i św. klasztoru Franciszkanów ok. 1270 Franciszkańska [ul.] 12 64-11-19 15/A Antoniego 8.2. klasztor Franciszkanów klasztoru Franciszkanów pocz. XV w. Franciszkańska [ul.] 12 64-11-19 15/A 9. kościół parafialny rzymskokatolicki pw. Św. Trójcy kościoła parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy ok. 1420-1430 Farna [ul.] 6 64-11-23 18/A 10. kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała 1. ćw. XV w. (?) Św. Michała [ul.] 2 64-11-23 19/A Archanioła 11. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 3 64-12-02 21/A 12. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 11 64-12-02 22/A 13. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 2 64-12-07 23/A 14. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 3 64-12-07 24/A 15. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 4 64-12-07 25/A 16. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 14 64-12-09 26/A 17. Seminarium Duchowne z kaplicą, ob. Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchownego, ob. Prymasowskiego Wyższego 1782-1788 Seminaryjna [ul.] 2 68-11-21 356/A Seminarium Duchowne Seminarium Duchownego 18. pałac arcybiskupi ok. 1830-1836 Kanclerza Łaskiego [ul.] 7 68-11-21 357/A 19.1. pałac biskupi pałacu biskupiego przed poł. XIX w. Kanclerza Łaskiego [ul.] 2 68-11-21 358/A 19.2. lamus pałacu biskupiego 2. poł. XVIII w. Kanclerza Łaskiego [ul.] 2 68-11-21 358/A 20. kanonia kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska pocz. XVI w. Kanclerza Łaskiego [ul.] 1 68-11-21 359/A 21. kanonia kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska 2. poł. XVIII w. Kanclerza Łaskiego [ul.] 1 a 68-11-21 360/A 22. kanonia kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska ok. 1830-1835 Kanclerza Łaskiego [ul.] 3 68-11-21 361/A 23.1. kanonia kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska ok. 1830-1835 Kanclerza Łaskiego [ul.] 5 68-11-21 362/A 23.2. lamus kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego 5 k. XVIII w. Kanclerza Łaskiego [ul.] 5 68-11-21 362/A

122

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 123 24. kanonia, ob. plebania katedralna kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska ok. 1830-1835 Kanclerza Łaskiego [ul.] 9 68-11-21 363/A 25. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 5 68-11-21 364/A 26. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 7 68-11-22 365/A 27. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 8 68-11-22 366/A 28. budynek Sądu Ziemskiego, później Powiatowego, ob. kamienica 2. ćw. XIX w. Rynek 10 68-11-22 367/A 29. kamienica 3. ćw. XIX w. Rynek 12 68-11-22 368/A 30. kamienica ok. 1824 Tumska [ul.] 1 68-11-23 369A 31. kanonia Karukowskiego kanonii, ul. Kanclerza Łaskiego i Tumska 2. ćw. XVIII w. Tumska [ul.] 7/8 68-11-23 370/A 32. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 12 68-11-23 371/A 33. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 13 68-11-23 372/A 34. kamienica ok. 1823-1824 Tumska [ul.] 16 68-11-23 373/A 35. kościół filialny rzymskokatolicki pw. Św. Krzyża 1834-1836 Świętokrzyska [ul.] 24 68-11-28 412/A 36. kościół filialny rzymskokatolicki pw. św. św. Piotra i Pawła 1680-1690 Kłeckoska [ul.] 4/8 68-11-28 413/A 37. kościoła parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. 1. poł. XVI w. Św. Wawrzyńca [ul.] 6/7 68-11-28 414/A kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzyńca Wawrzyńca 38. kamienica 1. ćw. XIX w. Rynek 15 69-09-12 725/A 39. kamienica 2. ćw. XIX w. Rynek 19 69-09-12 726/A 40. kamienica 2. ćw. XIX w. Rynek 20 69-09-12 727/A 41. dom ok. 1820 Farna [ul.] 8 69-09-12 728/A 42. kanonia kanonii, ul. Kolegiaty 1748 Kolegiaty [ul.] 5 74-07-18 1551/A 43. wieża ciśnień 1889 Żwirki i Wigury [ul.] 29 83-04-12 1905/A 44.1. cmentarz parafialny rzymskokatolicki pw. św. Piotra cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Piotra 1833 Kłeckoska [ul.] 8/4 87-03-30 2119/A 44.2. brama główna cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Piotra 1901 Kłeckoska [ul.] 8/4 87-03-30 2119/A Świętokrzyska 45.1. 1804 24/19/20 87-03-25 2121/A cmentarz parafialny rzymskokatolicki pw. Św. Krzyża cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Krzyża [ul.]/Żuławy [ul.] 45.2. brama główna 2. poł. XIX w. Świętokrzyska 24/19/20 87-03-25 2121A cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Krzyża [ul.]/Żuławy [ul.] 46.1. cmentarz parafialny rzymskokatolicki pw. Św. Trójcy cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy 1906 Witkowska [ul.] 64 87-03-24 2122/A 46.2. kostnica cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy 1912 Witkowska [ul.] 64 87-03-24 2122/A 46.3. dom grabarza cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy 1912 Witkowska [ul.] 64 87-03-24 2122/A 46.4. brama główna cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy 1912 Witkowska [ul.] 64 87-03-24 2122/A 46.5. ogrodzenie cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego pw. Św. Trójcy 1912 Witkowska [ul.] 64 87-03-24 2122/A budynek główny Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego, ob. Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego, ob. 47.1. Wielkopolskiego Samorządowego Centrum Kształcenia Wielkopolskiego Samorządowego Centrum Kształcenia 1863 Mieszka I [ul.] 27 91-04-24 2203/A Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie sala gimnastyczna Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego, ob. Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego, ob. 47.2. W ielkopolskiego Samorządowego Centrum Kształcenia Wielkopolskiego Samorządowego Centrum Kształcenia 1875 Mieszka I [ul.] 27 91-04-24 2203/A Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie 47.3. ogrodzenie Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego, ob. XIX/XX w. Mieszka I [ul.] 27 91-04-24 2203/A Wielkopolskiego Samorządowego Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 48. kaplica dwuwyznaniowa rzymskokatolicka i ewangelicka Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1890-1894 Poznańska [ul.] 15 92-01-20 2251/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 49.1. kamienica kamienicy, ul. Warszawska 10 70/80. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A 49.2. oficyna [1] kamienicy, ul. Warszawska 10 70/80. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A 49.3. oficyna [2] kamienicy, ul. Warszawska 10 70/80. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A 49.4. magazyn [1] kamienicy, ul. Warszawska 10 90. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A 49.5. magazyn [2] kamienicy, ul. Warszawska 10 90. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A 49.6. budynek gospodarczy kamienicy, ul. Warszawska 10 90. lata XIX w. Warszawska [ul.] 10 93-07-13 2276/A

123

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 124 50 kamienica 1894 Warszawska [ul.] 27 94-06-24 2306/A 51.1. kamienica XIX/XX w. 3 Maja [ul.] 36 94-07-25 2308/A 51.2. kamienica XIX/XX w. 3 Maja [ul.] 38 94-07-25 2308/A Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 52. park szpitalny Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego k. XIX w. Poznańska [ul.] 15 94-08-10 2312/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 53. kamienica 1840 Warszawska [ul.] 40 94-12-20 2325/A 54. kamienica 1905-1907 21 Stycznia [pl.] 9 95-06-20 2545/A 55. pałac pałacu i folwarku "Kustodia" 4. ćw. XIX w. Powstańców 22 95-08-11 2553/A Wielkopolskich [ul.] 56. kamienica 1893 Cierpięgi [ul.] 7 a 96-02-06 2570/A 57. kościół ewangelicki, ob. garnizonowy rzymskokatolicki pw. NMP kościoła ewangelickiego, ob. rzymskokatolickiego 1831-1832 Chrobrego [ul.] 11 b 96-06-21 2595/A Królowej Polski garnizonowego pw. NMP Królowej Polski 58. Ochronka św. Wojciecha, ob. Specjalny Ośrodek Opiekuńczo- 1870 Św. Wojciecha [ul.] 3 97-03-28 2620/A Wychowawczy Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP 59.1. dwór, później siedziba Uniwersytetu Ludowego, ob. Prymasowski dworu Dalki 1919-1921 Ks. Ludwiczaka [ul.] 20 98-12-30 2655/A Uniwersytet Ludowy Oddział w Gnieźnie 59.2. park dworu Dalki k. XIX w. Ks. Ludwiczaka [ul.] 20 98-12-30 2655/A 60. Hotel "Du Nord" ok. 1850 Dąbrówki [ul.] 20 98-12-29 2656/A 61.1. budynek Starostwa, ob. Urzędu Miasta Starostwa 1899 Lecha [ul.] 6 99-05-17 5/Wlkp/A 61.2. stajnia z wozownią Starostwa pocz. XX w. Lecha [ul.] 6 99-05-17 5/Wlkp/A 61.3. brama główna Starostwa pocz. XX w. Lecha [ul.] 6 99-05-17 5/Wlkp/A 61.4. brama wewnętrzna Starostwa pocz. XX w. Lecha [ul.] 6 99-05-17 5/Wlkp/A 61.5. ogrodzenie Starostwa pocz. XX w. Lecha [ul.] 6 99-05-17 5/Wlkp/A 62.1. loża masońska, ob. Miejski Ośrodek Kultury loży masońskiej, ul. Łubieńskiego 11 pocz. XX w. Łubieńskiego [ul.] 11 99-05-18 6/Wlkp/A 62.2. ogród loży masońskiej, ul. Łubieńskiego 11 pocz. XX w. Łubieńskiego [ul.] 11 99-05-18 6/Wlkp/A 63. kamienica k. XIX w. Św. Wawrzyńca [ul.] 24 99-07-12 11/Wlkp/A 64. Katolicka Szkoła Ludowa św. Michała, ob. Szkoła Podstawowa Nr 6 1913-1915 Żwirki i Wigury [ul.] 22 99-10-04 12/Wlkp/A 65. Katolicka Szkoła Ludowa św. Jana, ob. Gimnazjum Nr 1 1901-1904 Św. Jana [ul.] 2 a 99-10-04 19/Wlkp/A 66. ratusz 1830 Chrobrego [ul.] 40/41 00-05-05 26/Wlkp/A 67.1. poczta poczty 1890 Chrobrego [ul.] 36 00-07-19 36/Wlkp/A 67.2. budynek gospodarczy poczty 1890 Chrobrego [ul.] 36 00-07-19 36/Wlkp/A 67.3. brama poczty 1890 Chrobrego [ul.] 36 00-07-19 36/Wlkp/A 67.4. ogrodzenie poczty 1890 Chrobrego [ul.] 36 00-07-19 36/Wlkp/A 68. budynek Sądu Ziemskiego i Okręgowego, ob. Sądu Rejonowego 1878-1881 Franciszkańska [ul.] 9 00-07-28 37/Wlkp/A 69.1. kamienica kamienicy, pl. 21 Stycznia 2 1882 21 Stycznia [pl.] 2 00-12-22 41/Wlkp/A 69.2. oficyna [1] kamienicy, pl. 21 Stycznia 2 1882 21 Stycznia [pl.] 2 00-12-22 41/Wlkp/A 69.3. oficyna [2] kamienicy, pl. 21 Stycznia 2 1882 21 Stycznia [pl.] 2 00-12-22 41/Wlkp/A 70. kamienica 1898-1899 Mickiewicza [ul.] 6 01-07-03 62/Wlkp/A 71.1. blok koszarowy duży [1] - budynek nr 18 [1] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.2. blok koszarowy duży [2] - budynek nr 17 [2] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.3. blok koszarowy duży [3] - budynek nr 15 [3] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.4. blok koszarowy duży [4] - budynek nr 14 [4] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.5. blok koszarowy duży [5] - budynek nr 13 [5] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.6. blok koszarowy mały - budynek nr 3 [6] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.7. kasyno - budynek nr 1 [7] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.8. kuchnia i stołówka - budynek nr 6 [8] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.9. budynek mieszkalny kadry oficerskiej - budynek nr 35 [9] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.10. budynek sztabowy [1] - budynek nr 12 [10] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.11. budynek sztabu kwatermistrzowskiego - budynek nr 2 [11] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.12. budynek administracyjny - budynek nr 5 [12] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A

124

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 125 71.13. stajnia z ujeżdżalnią [1] - budynek nr 25 [13] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.14. stajnia z ujeżdżalnią [2] - budynek nr 23 [14] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.15. stajnia z ujeżdżalnią [3] - budynek nr 19 [15] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.16. stajnia [1] - budynek nr 22 [16] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.17. stajnia [2] - budynek nr 24 [17] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A ustęp pułkowy [2] - budynek nr 71.18. 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 4 [18] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 71.19. magazyn mundurowy - budynek nr 11 [19] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.20. magazyn [3] budynek nr 28 [20] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.21. magazyn sprzętu - budynek nr 26 [21] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.22. magazyn paszowy [1] - budynek nr 37 [22] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.23. stodoła [1] - budynek nr 30 [24] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A 71.24. stodoła [2] - budynek nr 31 [25] koszar 12. Regimentu Dragonów, później artylerii 1890-1894 Wrzesińska [ul.] 43-55 01-11-20 69/Wlkp/A Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.1. izba przyjęć, ob. portiernia Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.2. budynek dyrekcji i administracji Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1890-1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 72.3. willa dyrektora Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 1890-1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.4. willa lekarzy [1] Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1890-1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.5. prosektorium Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.6. budynek oddziału żeńskiego IV Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.7. budynek oddziału żeńskiego V Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.8. budynek oddziału żeńskiego X Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1900 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.9. budynek oddziału męskiego XV Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego budynek oddziału męskiego 72.10. XVI Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego budynek oddziału męskiego 72.11. XIX Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1900 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 72.12. budynek gospodarczy Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1890-1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 72.13. domek ogrodnika Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 1894 Poznańska [ul.] 15 01-11-23 72/Wlkp/A

125

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 126 Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 73.1. kamienica kamienicy, ul. Chrobrego 33 1904-1905 Chrobrego [u.] 33 02-02-11 79/Wlkp/A 73.2. oficyna kamienicy, ul. Chrobrego 33 1904-1905 Chrobrego [u.] 33 02-02-11 79/Wlkp/A 74. kamienica 20. lata XIX w. Rynek 9 03-03-26 124/Wlkp/A 75. willa Ellerbeck, ob. przedszkole Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego 1872 Lecha [ul.] 11 03-05-07 129/Wlkp/A a Paulo 76. kamienica, ob. Kolejowa Przychodnia Specjalistyczna 1870 Lecha [ul.] 10 03-08-21 144/Wlkp/A 77. dom ok. poł. XIX w. Chrobrego [ul.] 2 04-02-20 156/Wlkp/A Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 78.1. cmentarz szpitalny Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego 1894 Dalkoska [ul.] 04-03-10 158/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", od 1919 Krajowego 78.2. kaplica grobowa Piotrowskich Zakładu Psychiatrycznego "Dziekanka", ob. Wojewódzkiego ok. 1935 Dalkoska [ul.] 04-03-10 158/Wlkp/A Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych 79.1. Miejska Szkoła Przemysłowo- Handlowa, ob. Zespół Szkół Miejskiej Szkoły Przemysłowo- Handlowej, ob. Zespołu 1899-1901 Chrobrego [ul.] 23 04-03-31 157/Wlkp/A Ekonomiczno-Odzieżowych Szkół Ekonomiczno-Odzieżowych 79.2. ogrodzenie Miejskiej Szkoły Przemysłowo- Handlowej, ob. Zespołu 1899-1901 Chrobrego [ul.] 23 04-03-31 157/Wlkp/A Szkół Ekonomiczno-Odzieżowych 80.1. Straż Pożarna Straży Pożarnej pocz. XX w. Chrobrego [ul.] 22 04-07-14 194/Wlkp/A 80.2. brama Straży Pożarnej pocz. XX w. Chrobrego [ul.] 22 04-07-14 194/Wlkp/A 80.3. ogrodzenie Straży Pożarnej pocz. XX w. Chrobrego [ul.] 22 04-07-14 194/Wlkp/A 81.1. willa dyrekcji cukrowni 1883 Wrzesińska [ul.] 24/26 04-12-28 214/Wlkp/A 81.2. park cukrowni k. XIX w. Wrzesińska [ul.] 24/26 04-12-28 214/Wlkp/A 81.3. budynek administracyjny cukrowni 1924 Wrzesińska [ul.] 28 04-12-28 214/Wlkp/A 82 budynek mieszkalny pracowników cukrowni 1921 Pstrowskiego [ul.] 14 04-12-30 215/Wlkp/A 83.1. budynek biurowo-mieszkalny zespół budynków mieszkalnych garbarni 1922 Pstrowskiego [ul.] 13 04-12-30 216/Wlkp/A 83.2. budynek socjalno-mieszkalny zespół budynków mieszkalnych garbarni 1922 Pstrowskiego [ul.] 15 04-12-30 216/Wlkp/A 84.1. kamienica kamienicy, ul. Chrobrego 34 1896 Chrobrego [ul.] 34 05-04-06 223/Wlkp/A 84.2. oficyna [1] kamienicy, ul. Chrobrego 34 1896 Chrobrego [ul.] 34 05-04-06 223/Wlkp/A 84.3. oficyna [2] kamienicy, ul. Chrobrego 34 1896 Chrobrego [ul.] 34 05-04-06 223/Wlkp/A 84.4. oficyna [3] kamienicy, ul. Chrobrego 34 przed 1914 Chrobrego [ul.] 34 05-04-06 223/Wlkp/A 85. kamienica k. XIX w. Grzybowo [ul.] 7 06-06-19 345/Wlkp/A budynek Muzeum Archidiecezjalnego, później Trybunału Muzeum Archidiecezjalnego, później Trybunału Kanclerza Łaskiego 86.1. Metropolitalnego, ob. Prymasowskiego Wydawnictwa Metropolitalnego, ob. Prymasowskiego Wydawnictwa 1937-1938 [ul.] 11 06-09-20 411/Wlkp/A "Gaudentinum" "Gaudentinum" Muzeum Archidiecezjalnego, później Trybunału Kanclerza Łaskiego 86.2. relikty baszty zamku prymasowskiego Metropolitalnego, ob. Prymasowskiego Wydawnictwa XVI w. [ul.] 11 06-09-20 411/Wlkp/A "Gaudentinum" Muzeum Archidiecezjalnego, później Trybunału Kanclerza Łaskiego 86.3. ogród Metropolitalnego, ob. Prymasowskiego Wydawnictwa 30. lata XX w. [ul.] 11 06-09-20 411/Wlkp/A "Gaudentinum" 87. budynek siedziby gminy żydowskiej wraz z dziedzińcem, ob. Zespół ok. 1880 Mieszka I [ul.] 20 08-07-24 698/Wlkp/A Państwowych Szkół Muzycznych 88. otoczenie zespołu klasztornego Bożogrobców Klasztoru Bożogrobców 2. poł. XIV-XVIII w. Św. Jana [ul.] 2 09-10-02 765/Wlkp/A stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z lokomotywownia wachlarzowa z podzespołu techniczno- ruchowo- 89.1. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1908-1909, 1941, 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [1] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko hala napraw lokomotyw lokomotywowni wachlarzowej z stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z 89.2. 1908-1909, 1941, 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [1 a] kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz

126

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 127 wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z skrzydło warsztatowe lokomotywowni wachlarzowej z podzespołu 89.3. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1908-1909, 1941, 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [1 b] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z komin przemysłowy lokomotywowni wachlarzowej z podzespołu 89.4. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1908-1909, 1941, 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [1 c] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z obrotnica przegubowa lokomotywowni wachlarzowej z 89.5. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [1 d] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z lokomotywownia wachlarzowa z podzespołu techniczno- ruchowo- 1888, 1894, 1914, 1939-1941, 89.6. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [2] 1963 wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z warsztaty lokomotywowni wachlarzowej z podzespołu techniczno- 1888, 1894, 1914, 1939-1941, 89.7. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A ruchowo- eksploatacyjnego [2 e] 1963 wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z obrotnica zrównoważona lokomotywowni wachlarzowej z 89.8. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1910 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [2 f] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z noclegownia z podzespołu techniczno-ruchowo- eksploatacyjnego 89.9. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1898-1899, 1913-1914, 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A [3] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z wieża wodna typu grzybek z podzespołu techniczno- ruchowo- 89.10. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [4] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z żuraw wodny z podzespołu techniczno-ruchowo- eksploatacyjnego 89.11. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A [20] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dyspozytornia lokomotywowni z podzespołu techniczno- ruchowo- 89.11. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [5] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z stołówka z umywalnią i portiernią 89.12. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941-1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A z podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [6] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z kotłownia centralnego ogrzewania 89.13. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941-1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A z podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [7] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z siłownia spalinowa z trafostacją z podzespołu techniczno- ruchowo- 89.14. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [8] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z warsztaty naprawy wagonów z podzespołu techniczno- ruchowo- 89.15. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941-1942 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A eksploatacyjnego [9] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z przesuwnica wagonów warsztatów naprawy wagonów z 89.16. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu techniczno- ruchowo-eksploatacyjnego [9 g] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dwa dwutorowe kanały oczystkowe z basenami szlaki z podzespołu 89.17. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz ok. 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A ciągu technicznego obrządzania parowozów [12 h] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko 89.18. żuraw wodny z podzespołu ciągu technicznego obrządzania stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z ok. 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A

127

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 128 parowozów [12 i] kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dwa kanały rewizyjne z podzespołu ciągu technicznego obrządzania 89.19. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A parowozów [12 j] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z rezerwowy kanał oczystkowy z podzespołu ciągu technicznego 89.20. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz ok. 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A obrządzania parowozów [12 k] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko suszarnia piasku z wyposażeniem (piec suszarniczy i instalacja stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z 89.21. pneumatycznego przesyłu piasku na wieżę zapiaszczania) z kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu ciągu technicznego obrządzania parowozów [12 l] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z wieża napiaszczania lokomotyw z podzespołu ciągu technicznego 89.22. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz ok. 1941 Składowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A obrządzania parowozów [12 m] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z nastawnia dysponująca Gn-A z podzespołu administracyjno- 89.23. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz ok. 1911 Dworcowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A recepcyjno-mieszkalnego [13] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z nastawnia wykonawcza Gn-2 z podzespołu administracyjno- 89.24. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz ok. 1941 Pocztowa [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A recepcyjno-mieszkalnego [14] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom urzędników kolejowych z podzespołu administracyjno- 89.25. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Dworcowa [ul.] 21 09-12-08 772/Wlkp/A recepcyjno-mieszkalnego [15] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom z kolonii domów robotników kolejowych z podzespołu 89.26. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 8 09-12-08 772/Wlkp/A administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 o] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom z kolonii domów robotników kolejowych z podzespołu 89.27. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 10 09-12-08 772/Wlkp/A administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 p] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom z kolonii domów robotników kolejowych z podzespołu 89.28. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 12 09-12-08 772/Wlkp/A administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 r] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom z kolonii domów robotników kolejowych z podzespołu 89.29. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 14 09-12-08 772/Wlkp/A administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 s] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z dom z kolonii domów robotników kolejowych z podzespołu 89.30. kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 16 09-12-08 772/Wlkp/A administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 t] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z 89.31. budynek gospodarczy z kolonii domów robotników kolejowych z kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1906-ok. 1910 Pocztowa [ul.] 8 09-12-08 772/Wlkp/A podzespołu administracyjno- recepcyjno-mieszkalnego [17 u] wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z 89.32. wiadukt drogowy im. Ks. Jerzego Popiełuszko [18] kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1916 Warszawska [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.1. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1906 Wrzesińska [ul.] 20 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.2. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1906 Wrzesińska [ul.] 22 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2

128

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 129 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.3. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1908, 1909 Wrzesińska [ul.] 9-11 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.4. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1911-1912 Wrzesińska [ul.] 13 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.5. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1911-1912 Konopnickiej [ul.] 1-2 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 1987-09- 91.1. dwór dworsko-parkowy Skiereszewo 80. lata XIX w. Kostrzyńska [ul.] 44 09 i 2014- 11-05 2131/A i 948/Wlkp/A 1987-09- 91.2. park dworsko-parkowy Skiereszewo 80. lata XIX w. Kostrzyńska [ul.] 44 09 i 2014- 11-05 2131/A i 948/Wlkp/A stacji kolejowej przy ulicach Dworcowej i Składowej wraz z 89.32. wiadukt drogowy im. Ks. Jerzego Popiełuszko [18] kolonią mieszkalną kolejarzy przy ulicy Pocztowej oraz 1916 Warszawska [ul.] 09-12-08 772/Wlkp/A wiaduktem drogowym im. Ks. Jerzego Popiełuszko kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.1. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1906 Wrzesińska [ul.] 20 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.2. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1906 Wrzesińska [ul.] 22 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.3. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1908, 1909 Wrzesińska [ul.] 9-11 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.4. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1911-1912 Wrzesińska [ul.] 13 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 kamienic spółdzielni mieszkaniowej urzędników, ob. 2013-01- 90.5. kamienica Gnieźnieńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ulicy 1911-1912 Konopnickiej [ul.] 1-2 18 881/Wlkp/A Wrzesińskiej 9-11, 13, 20 i 22 oraz ulicy Konopnickiej 1-2 1987-09- 91.1. dwór dworsko-parkowy Skiereszewo 80. lata XIX w. Kostrzyńska [ul.] 44 09 i 2014- 11-05 2131/A i 948/Wlkp/A 1987-09- 91.2. park dworsko-parkowy Skiereszewo 80. lata XIX w. Kostrzyńska [ul.] 44 09 i 2014- 11-05 2131/A i 948/Wlkp/A 92. dwór z Miłonic gm. Krośniewice, pow. kutnowski, woj. łódzkie XVIII w. Zamiejska [ul.] 2015-01- 944/Wlkp/A 28 ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE

1935-06- 1. Wzgórze Lecha VIII-X w. Wzgórze Lecha 19 K.K.I/5/12/35 1972-03- 15; 2. grodzisko „Gnieźninek” XIII w. Park Miejski 2012-08- 1358/A; 23 434/Wlkp/C Wzgórze z kościołem 1972-03- 1359/A; 3. XII w. 28; 426/Wlkp/C grodzisko „Zbar” św. Michała 2012-03-

129

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 130 13

Tabela Nr 4.

Rejestr Rejestr zabytków Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer L.p. pocztowy zabytków - data - numer 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

KISZKOWO – GM.

CHARZEWO

1.1. dwór dworsko-parkowy 1890- 1905 r. 1999-10-12 16/Wlkp/A 1.2. park dworsko-parkowy 1890- 1905 r. 1999-10-12 16/Wlkp/A

DĄBRÓWKA KOŚCIELNA

1930-1936 r., l.40 – 1.1. kościół paraf. p.w.NMP Wniebowziętej – Sanktuarium kościoła parafialnego p.w. NMP Wniebowziętej te XX w. 2005-03-23 221/Wlkp/A Maryjne 1.2. plebania kościoła parafialnego p.w. NMP Wniebowziętej ok.1890 r. 2005 -03-23 221/Wlkp/A

1.3. teren przykościelny kościoła parafialnego p.w. NMP Wniebowziętej 2005-03-23 221/Wlkp/A

GŁĘBOKIE

1980-08-15 1798/A oraz 1.1. dwór dworsko-parkowy 2 poł.XIX w. 1983-12-29 1921/A 1980-08-15 1798/A oraz 1.2. park dworsko-parkowy 2 poł.XIX w. 1983-12-29 1921/A

KISZKOWO

1. kościół paraf. p.w. Św. Jana Chrzciciela 1733 r. 1968-11-25 376/A kościół poewangelicki, ob. rzym.- kat. p.w. Najświętszego 2. k.XIX w. 1996-09-06 2603/A Serca Jezusa

ŁAGIEWNIKI KOŚCIELNE

1.1. kościół p.w. Bożego Ciała kościoła p.w. Bożego Ciała XVIII w.(1741 r.) 1968-11-25 377/A

377/A 1.2. dzwonnica kościoła p.w. Bożego Ciała XVIII w 1968-11-25 2. dwór poł. XIX w. 1986-04-25 2085/A

130

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 131

MYSZKI

1. park dworski 2 poł. XIX w. 1986-01-03 2037/A

RYBIENIEC

XIX/XX w. 1999-10-25 17/Wlkp./A 1.1. dwór dworsko- parkowy

1.2. park dworsko- parkowy XIX-XX w. 1999-10-25 2130/A

RYBNO WIELKIE

po 1880 r. 1998-03-16 2638/A 1. Kaplica grobowa rodziny Lange

2. dwór 1986-05-15 2087/A

SŁAWNO

1. kościół p.w. Św. Mikołaja 1777 r.,1844 r. 1968-11-25 379/A 2. kaplica cmentarna p.w. Św. rozalii 1785 r. 1968-11-25 380/A

SROCZYN

1. młyn parowy 2 poł. XIX w. 1986-11-05 2110/A

WĘGORZEWO

1 poł. XIX w., pocz. 1.1. dwór dworsko - parkowy XX w. 2001-03-22 52/Wlkp./A 1 poł. XIX w., pocz. 1.2. park dworsko - parkowy XX w. 2001-03-22 52/Wlkp./A

Tabela Nr 5.

Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer pocztowy Rejestr Rejestr zabytków L.p. zabytków - data - numer

1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

131

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 132

KŁECKO – GM.

DĘBICA

1. kościół p.w. św. Mikołaja 1726 r., 1937 r. 1969-02-01 445/A

DZIAŁYŃ

2065/A 1. park 1 poł. XIX w. 1986-03-19 spichrz 2. 1 poł. XIX w. 1968-09-09 235/A

DZIEĆMIARKI

1. park poł.XIX w. 1985-11-04 2033/A

KŁECKO

1. kościół paraf. p.w. Św. Jadwigi po 1510, 1781,1930 r. 1964-11-23 17/A 2 domy 2. 1840 r. Dąbrowskiego (ul.) 14 1994-06-24 2307/A

POMARZANY

2139/A 1. park 1 poł. XIX w. 197-11-01

ŚWINIARY GÓRNE

kościół ewangelicki, ob. rzym.-kat praf. p.w. NMP 1. 1909 r. 1996-07-10 2600/A Królowej Polski

WALISZEWO

1. Kościół paraf.p.w. św. Katarzyny 2 poł. XVIII w. 1931-03-07 2476/A

ZAKRZEWO

1.1. pałac pałacowo-parkowy 2 poł. XIX w. 1973-02-23 1381/A

1.2. oficyna pałacowo-parkowy 2 poł. XIX w. 1973-02-23 1381/A

1.3. park pałacowo-parkowy 2 poł. XIX w. 1973-02-23 1381/A

1.1. wozownia folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

132

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 133 1.2. obora folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

1.3. stodoła folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

1.4. magazyn zbożowy folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

1.5. kuźnia folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

1.6. gorzelnia folwarczny XIX w. 1988-01-12 2142/A

Tabela nr 6.

Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer Rejestr Rejestr zabytków - L.p. pocztowy zabytków - data numer 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

ŁUBOWO- GM.

DZIEKANOWICE

1.1. Kościół par. p.w. Św. Marcina kościoła par. p.w. Św. Marcina 1856 r. 2015-02-02 951/Wlkp/A

1.2. ogrodzenie wokół cmentarza przykościelnego kościoła par. p.w. Św. Marcina 2015-02-02 951/Wlkp/A

1.3. teren cmentarza przykościelnego kościoła par. p.w. Św. Marcina 2015-02-02 951/Wlkp/A

1. park (relikty na terenie byłego PGR-u, teren aktualnej siedziby poł. XIX w. 1989-11-03 2102/A Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy) budynek mieszkalno- gospodarczy 2. (przeniesiony do Rezerwatu Archeologicznego Gród w Grzybowie 1858 r. 1987-12-03 2141/A oddz. MPP na Lednicy)

FAŁKOWO

1631/A 1.1. pałac pałacowo- parkowy 1890 r. 1974-11-11 park 1.2. pałacowo- parkowy k. XIX w. 1968-09-09 1631/A

IMIELNO

1.1. kościół paraf. p.w. Narodzenia MP kościoła paraf. p.w. Narodzenia MP 1870 r. 2008-12-17 731/A

1.2. cmentarz przykościelny kościoła paraf. p.w. Narodzenia MP 1870 r. 2008-12-17 731/A dom podcieniowy 2. (przeniesiony do do Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy 1969-02-01 446/A usytuowany w pobliżu przeprawy promowej na Ostrów Lednicki

133

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 134

LEDNOGÓRA kościół ewangelicki, ob. rzym.-kat. p.w. Niepokalanego Poczęcia 1. 1899-1900 r. 1996-03-26 2597/A NMP Wyspa ,,Ostrów Lednicki” 2. 1957-03-26 73/78/57

Ruiny palatium i kaplicy 3. 1930-03-12 2404/A (118/10/A)

4. Wyspa ,,Ledniczka” 1957-03-26 73/77/57

ŁUBOWO 2598/A 1. kościół ewangelicki, ob. rzym.-kat. p.w. Wniebowzięcia NMP 1891 r. 1996-06-21 2. Kościół par. p.w. św. Mikołaja 1660 r. 1964-11-19 16/A

RYBITWY 1. dwór po 1920 r. 17 1986-06-22 2257/A

Tabela Nr 7

Rejestr zabytków - Rejestr zabytków Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer L.p. pocztowy data - numer

1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

MIELESZYN – GM.

DZIADKOWO

1.1. dwór dworsko- parkowy 2 poł. XIX w. 1986-09-12 2094/A 1.2. park dworsko- parkowy 2 poł. XIX w. 1986-09-12 2094/A 2. spichrz folwarczny 1996-09-06 2605/A

ŁOPIENNO

2458/A 1. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP 1670 r. 1932-03-10 2. dzwonnica 1832 r. 1968-11-25 383/A

3. ogrodzenie 1968-11-25 384/A

MIELNO

1.1. pałac pałacowo- parkowy XIX/XX w. 1974-07-03 1539/A

134

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 135 1539/A 1.2. park pałacowo- parkowy XIX/XX w. 1974-07-03

POPOWO IGNACEWO

1.1. dwór dworsko- parkowy k. XIX w. 1995-01-19 2326/A park 1.2. dworsko- parkowy k. XIX w. 1995-01-19 2326/A

PRZYSIEKA

2315/A 1.1. pałac (z oficyną) pałacowo-parkowy 1994-08-12 2101/A 1.2. park pałacowo-parkowy 1986-11-05

SOKOLNIKI

1. kościół par. p.w. św. Stanisława 1682-1721 r. 1996-07-10 2426/A 1

Tabela Nr 8

Rejestr Rejestr Numer L.p. Obiekt Zespół Czas powstania Ulica pocztowy zabytków - zabytków - data numer 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

NIECHANOWO– GM.

ARCUGOWO

1.1. pałac pałacowo- parkowy 1 poł. XIX w. 1973-12-03 1496/A

1.2. kaplica pałacowo- parkowy 1 poł. XIX w. 1973-12-03 1496/A

1.3. park pałacowo- parkowy 1 poł. XIX w. 1973-12-03 1496/A

CZECHOWO

1. park dworski 1994/A XIX/XX w. 1985-01-24

GUROWO

1. park 1991/A poł. XIX w. 1985-04-25

JARZĄBKOWO

135

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 136 XV lub XVI w., 1929 1.1. Kościół par. p.w.św. Marcina kościoła par. pw. św. Marcina r. 2008-12-29 728/A cmentarz przykościelny 1.2. kościoła par. pw. św. Marcina 2008-12-29 728/A

JELITOWO

1986-10-22 i 2107/A 1.1. dwór dworsko-parkowy 2002-02-06 1986-10-22 i 2107/A 1.2. park dworsko-parkowy 2002-02-06

KARSEWO

1. 1 poł. XIX w. 1991-11-19 2216/A dwór

KĘDZIERZYN

1887 r. 1976-09-13 1750/A 1. Wiatrak paltrak (przeniesiony w 1977r.,do skansenu w Dziekanowicach)

1840 r, rozbud. W 2001-08-27 103/WLKP./A 2.1. Kościół par. p.w. św. Andrzeja Ap. Kościoła par. p.w. św. Andrzeja Ap. l.1877-1882 2001-08-27 103/WLKP./A 2.2. cmentarz przykościelny Kościoła par. p.w. św. Andrzeja Ap.

1840 r., rozbudź. W 2001-08-27 103/WLKP./A 2.3. plebania Kościoła par. p.w. św. Andrzeja Ap. 1916 r.

MALCZEWO

l.30-te XX w. 1985-01-23 1993/A 1. park

MIERZEWO

XIX/XX w. 1974-11-11 1632/A 1.1. pałac pałacowo- parkowy

XIX/XX w. 1974-11-11 1632/A 1.2. park pałacowo- parkowy

NIECHANOWO

1776 1970-03-06 974/A 1. Kościół par. p.w. św Jakuba

1955-10-07 2522/A 2.1 pałac pałacowo- parkowy

1974-07-18 1552/A 2.2. oficyna pałacowo- parkowy

1974-07-18 1552/A 2.3. park pałacowo- parkowy

ŻÓŁCZ

k. XIX w. 1986-11-11 2108/A 1.1. dwór dworsko- parkowy

k. XIX w. 1986-11-11 2108/A 1.2. park dworsko- parkowy

136

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 137

Tabela Nr 9.

Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer Rejestr Rejestr zabytków - L.p. pocztowy zabytków - data numer 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

TRZEMESZNO – GM.

DUSZNO

1. 1. kościół par. p.w. św. Doroty kościoła par. p.w.św. Doroty ok.1850 r. 2001-03--12 51/Wlkp./A 1. 2. brama- dzwonnica z 2 dzwonami kościoła par. p.w.św. Doroty ok.1850 r. 2001-03--12 51/Wlkp./A 1. 3. ogrodzenie kościoła par. p.w.św. Doroty ok.1850 r. 2001-03--12 51/Wlkp./A 1. 4. cmentarz przykościelny kościoła par. p.w.św. Doroty ok.1850 r. 2001-03--12 51/Wlkp./A

KAMIENIEC

1772-1724., A/272/1 1. Kościół par .p.w. św. Jakuba 1902,1948 r. 1991-09-09

KRUCHOWO

1. A/486/1-2 1. dwór dworsko- parkowy 2 poł. XVI, XVIII-XX w. 1997-04-21 1. A/486/1-2 2. park dworsko- parkowy 2 poł. XVI, XVIII-XX w. 1997-04-21

LUBIN

3 ćw. XVIII w. 1. dwór dworsko- parkowy 1 poł. XIX w. 2013-12-31 A/Wlkp/921 1 k. XIX w. 1. 2. park dworsko- parkowy pocz. XX w. 2013-12-31 A/Wlkp/921

SZYDŁOWO

kościoła par. p.w. Imienia Jezus, 1. Kościół par. p.w. Imienia Jezus, NMP i św. Józefa NMP i św. Józefa 1795 r. 1988-12-22 A/517/1 spichrz 2. 1 poł. XIX w. 1983-1985 1985-06-15 144/A r.

TRZEMESZNO

443 1. kościół par. p.w. Wniebowzięcia MP XII-XVII w., po1945 r. 1960-07-06 2. 445 1. kościół par. p.w. św. Łazarza (szpital) kościoła par. p.w. św. Łazarza XVIII w. Św. Michała (ul.) 23 1960-07-06

137

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 138 445 2.2. 2 budynki oficyn kościoła par. p.w. św. Łazarza Św. Michała (ul.) 23 1960-07-06

3. alumnat Kosmowskiego 1773-1774 r. Kosmowskiego (pl.) 3 444

4. wodociągowa wieża ciśnień 1906 -1908 r. Orchowska (ul.) 18 1994-04-14 A/406/1-2

5. 1 browar browaru k. XVIII / k. XIX w. Szymańskiego (ul.) 3 i 6 2001-06-28 60/Wlkp./A 5. 2. lodownia z nasypem ziemnym browaru k. XVIII / k. XIX w. Szymańskiego (ul.) 3 i 6 2001-06-28 60/Wlkp./A

WYDARTOWO

1. kuźnia 1856 r. 1984-08-10 82/Wlkp./A

Tabela Nr 10.

Rejestr Obiekt Zespół Czas powstania Ulica Numer Rejestr zabytków - L.p. pocztowy zabytków - data numer 1 2 3 4 5 6 8 9

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA, ZESPOŁY BUDOWLANE, HISTORYCZNE UKŁADY PRZESTRZENNE

WITKOWO – GM.

FOLWARK

1. Wiatrak koźlak XIX w. 31 1984-08-10 363/105

FOLWARK PIASKI

336/78 1. dwór ok.1880 r. 1984-05-21

JAWOROWO

pałacowo- parkowy 337/79 1.1. pałacyk XIX, XX w. 1984-05-21 337/79 1.2. park pałacowo- parkowy XIX, XX w. 1984-05-21

KOŁACZKOWO

1.1. dwór dworsko- parkowy XIX –XX w. 1984-02-15 259/1

138

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 139 gorzelnia 1.2. dworsko- parkowy XIX –XX w. 1984-02-15 259/1

1.3. brama wjazdowa dworsko- parkowy XIX –XX w. 1984-02-15 259/1

1.4. park dworsko- parkowy XIX –XX w. 1984-02-15 259/1

MAŁACHOWO SZEMBOWICE

443 1. park dworski 1960-07-06

MAŁACHOWO ZŁYCH MIEJSC

1. kuźnia 1856 r. 1984-08-10 82/Wlkp./A

MIELŻYN

2 poł. XVI w. 1. Kościół par. p.w. Wszystkich Świętych XVIII w. 1968-11-25 378

1.1. dwór dworsko -parkowy 2 poł. XIX w. 1984-05-21 338/80

1.2. spichrz dworsko -parkowy 2 poł. XIX w. 1984-05-21 338/80

1.3. park dworsko -parkowy 2 poł. XIX w. 1984-05-21 338/80

ODROWĄŻ

1. park poł. XIX w. 1974-11-11 1633

OSTROWITE PRYMASOWSKIE

1841-1851, 1.1 kościół par. p.w. św. Marcina kościoła par. p.w. św. Marcina 1905 r 2006-05-09 312/Wlkp./A

1.2. cmentarz przykościelny Kościoła par. p.w. św. Marcina 2006-05-09 312/Wlkp./A

1.3. ogrodzenie kościoła par. p.w. św. Marcina 1863 r. 2006-05-09 312/Wlkp./A

SKORZĘCIN

1. park dworski pocz. XX w. 1984-05-21 346/88

WITKOWO

1. układ urbanistyczny 2008-08-07 693/Wlkp./A

139

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 140 1840, k. XIX 2.1. kościół par. p.w. św. Mikołaja kościoła par. p.w. św. Mikołaja w.,1906-1907 r. Stary Rynek 2006-05-09 313/Wlkp./A

2.2. teren przykościelny kościoła par. p.w. św. Mikołaja Stary Rynek 2006-05-09 313/Wlkp./A

2.3. ogrodzenie kościoła par. p.w. św. Mikołaja Stary Rynek 2006-05-09 313/Wlkp./A

3.1. budynek główny starostwa powiatowego starostwa powiatowego Warszawska (ul.) 31 2009-08-05 757/Wlkp./A

Kosynierów Miłosławskich 3.2. willa starostwa powiatowego (ul.) 18 2009-08-05 757/Wlkp./A

3.3. park starostwa powiatowego 2009-08-05 757/Wlkp./A

4. bank ludowy Stary Rynek 14 2003-06-09 135/Wlkp./A

140

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 141

Tabela Nr 11. (zabytki ruchome) Data lp Miejscowość Gmina Obiekt Nr rejestru ilość Uwagi rejestru 1. Czerniejewo kolekcja 14 pojazdów konnych 898/B 1984 114 2. Czerniejewo pałac - wyposażenie wnętrz 205 obiektów 398/B 1985 205 3. Czerniejewo medalion z brązu, autor A. Pruszyński 121/B 1971 1 4. Czerniejewo Czerniejewo dekoracje wnętrza pałacu 3 pozycje 137/B 1971 3 5. Czerniejewo kościół p.w. św. Jana Chrzciciela - wyposażenie kościoła 26 obiektów 117/B 1971 26 6. Pawłowo kościół p.w. św. Marcina - wyposażenie 2 pozycje 240/B 1972 2 7. Żydowo kościół p.w. św. Stanisława Biskupa - wyposażenie 3 pozycje 188/B 1972 3 8. Gniezno pojazd konny Dokart 3/B 1966 1 9. Gniezno pojazd konny Bryczko - Amerykan 303/B 1973 1 10. Gniezno pojazd konny powóz Mylord - Faeton 5/B 1966 1 11. Gniezno pistolet skałkowy 394/B 1978 1 12. Gniezno kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - 401/B 1990 1 konfesja św. Wojciecha 13. Gniezno pojazd konny Sanie 4/B 1966 1 14. Gniezno kolekcja malarstwa 5 obrazów 400/B 1987 5 15. Gniezno kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - 133/13/B 1960 1 Drzwi Gnieźnieńskie Gniezno 16. Gniezno pojazd konny Brek 21/B 1966 1

17. Gniezno kościół p.w. św. Trójcy - witraże - 10 szt., 3 przeszklenia 402/B 1992 10 18. Gniezno pojazd konny Wolant 1/B 1966 1 19. Gniezno pojazd konny Coupe - kareta 22/B 1966 1 20. Gniezno pojazd konny Dokart 6/B 1966 1 21. Gniezno kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - 46/B 1970 190 Skarbiec Katedralny 190 obiektów 22. Gniezno sztukaterie w domu mieszkalnym 119/11/B 1964 1 brak decyzji 23. Gniezno pojazd konny Amerykan 301/B 1973 1 24. Modliszewko kościół p.w. św. Jakuba - wyposażenie kościoła 10 obiektów 200/B 1972 10

141

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 142 25. Strzyżewo kościół p.w. św. Tomasza - wyposażenie 8 obiektów 199/B 1972 8 Kościelne 26. Gniezno kościół filialny p.w. św. Piotra i Pawła - wystój i wyposażenie 14 90/Wlkp/B 14.02.2007 14 obiektów 27. Gniezno kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha - 68/wlkp/B 7.02.2005 280 wyposażenie 280 pozycji 28. Gniezno Obelisk na cmentarzu parafialnym p.w. Św. Trójcy 111/Wlkp/B 13.02.2008 1 29. Gniezno wystrój i wyposażenie kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP w Gnieźnie - 220/Wlkp/B 24.02.2012 66 ogółem 66 pozycji 30. Gniezno wystrój i wyposażenie Kościoła Rektorskiego p.w. św. Jana Chrzciciela 310/Wlkp/B 18.07.2013 12 w Gnieźnie, ogółem 12 pozycji 31. Gniezno wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego św. Jerzego w Gnieźnie, 311/Wlkp/B 09.08.2013 13 ogółem 13 pozycji 32. Gniezno wystrój i wyposażenie kościoła przyklasztornego p.w. Wniebowzięcia 314/Wlkp/B 10.09.2013 3 NMP w Gnieźnie, ogółem 3 obiekty 33. Gniezno wystrój i wyposażenie kościoła i klasztoru OO Franciszkanów w 343/Wlkp/B 28.05.2014 47 Gnieźnie. 34. Gniezno Obelisk na cmentarzu parafialnym 387/Wlkp/B 20.02.2015 1 35. Gniezno polichromia na ścianach pomieszczenia dyżurki Komendy powiatowej 418/Wlkp/B 28.07.2015 1 Policji w Gnieźnie 36. Kiszkowo kościół p.w. św. Jana Chrzciciela - wyposażenie kościoła 9 obiektów 172/B 1971 9 37. Łagiewniki kościół p.w. Bożego Ciała - wyposażenie 12 obiektów 235/B 1972 12 Kościelne Kiszkowo 38. Sławno kościół p.w. św. Mikołaja - wyposażenie kościoła 5 obiektów 174/B 1971 5 39. Sławno kościół p.w. św. Mikołaja - monstrancja wieżyczkowa 175/B 1971 1 40. Dębnica kościół p.w. św. Mikołaja - wyposażenie 10 obiektów 198/B 1972 10 41. Kamieniec krzyż przydrożny 180/B 1972 1 42. Kłecko kościół p.w. św. Jadwigi - wyposażenie kościoła 23 pozycje 233/B 1972 23 43. Pomarzany Kłecko kościół p.w. Matki Boskiej - wyposażenie 13 obiektów 236/B 1972 13 44. Świniary kościół p.w. Najświętszej Marii Panny - wyposażenie 2 obiekty 232/B 1972 2 45. Waliszewo kościół p.w. św. Katarzyny - wyposażenie 12 obiektów 176/B 8.12.1971 12

142

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 143 46. Kłecko kościół p.w. św. Jadwigi - wyposażenie kościoła 39 pozycji 82/Wlkp/B 15.03.2006 39 47. Waliszewo kościół p.w. św. Katarzyny wystrój i wyposażenie 21 obiektów 127/Wlkp/B 30.07.2008 21 48. Imielno Lednogóra kościół p.w. Narodzenia NMP -wyposażenie 9 obiektów 88/Wlkp/B 12.02.2007 9 49. Łubowo Łubowo kościół p.w. św. Mikołaja - wyposażenie 12 obiektów 334/B 1974 12 50. Łopienno kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - wyposażenie 231/B 1972 38 Mieleszyn 38 obiektów 51. Sokolniki kościół p.w. św. Stanisława - wyposażenie 23 obiektów 239/B 1972 23 52. Mielno Rzeźba parkowa typu atlas na terenie zespołu dworsko parkowego 133/Wlkp/B 26.08.2008 1 53. Jarząbkowo kościół p.w. św. Marcina - wyposażenie 10 obiektów 237/B 1972 10 54. Kędzierzyn kościół p.w. św. Andrzeja - wyposażenie 2 obiekty 177/B 1972 2 55. Niechanowo kościół p.w. św. Jakuba - wyposażenie 18 obiektów 173/B 1971 18 56. Jarząbkowo Niechanowo wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego p.w. św. Marcina w 155/Wlkp/B 06.07.2009 34 Jarząbkowie, ogółem 34 pozycję 57. Jarząbkowo wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego p.w. św. Marcina w 155/Wlkp/B 06.07.2009 34 Jarząbkowie, ogółem 34 pozycję 58. Kamieniec kościół p.w. św. Jakuba Ap. - wyposażenie 22 pozycje 71/Wlkp/B 25.04.2005 22 59. Szydłowo Trzemeszno wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego p.w. Najświętszego 224/Wlkp/B 23.04.2012 14 Imienia Jezus, NMP i św. Józefa w Szydłowie, ogółem 14 pozycji 60. Duszno wystrój i wyposażenie kościoła p.w. św. Doroty w Dusznie, ogółem 16 262/Wlkp/B 09.11.2012 16 pozycji 61. Mielżyn kościół p.w. Wszystkich Świętych - wyposażenie 10 obiektów 190/Wlkp/B 07.12.1971 10 stary numer decyzji: B- 32/163/Ko 62. Mielżyn kościół p.w. Wszystkich Świętych - rzeźba Matki Boskiej z B-38/197/Ko 28.03.1972 1 Witkowo Dzieciątkiem 63. Ostrowite kościół p.w. św. Marcina - wyposażenie 8 obiektów B-39/238/Ko 24.06.1972 8 Prymasowskie 64. Witkowo kościół p.w. św. Mikołaja - wyposażenie 4 obiekty B-13/30/Ko 07.10.1970 4 65. Mielżyn wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych 190/Wlkp/B 25.11.2010 10 w Mielżynie, ogółem 10 pozycji

143

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 144

Tabela Nr 12. ( zabytki archeologiczne)

Gmina Miejscowość Nr rej./data wpisu /stanowisko

Czerniejewo PAKSZYN 651/A25 czerwiec 1969 r., grodzisko wczesnośredniowieczne

Gniezno GNIEZNO st. 15 grodzisko

GNIEZNO st. 18 1358/A, 15 marca 1972 r., grodzisko

GNIEZNO st. 8 1359/A, 28 marca 1972 r., grodzisko

GOŚLINOWO 2574/A, 31 stycznia 1996r., osada

JANKOWO DOLNE 2227/A, 20 luty 1992 r., osada

MODLISZEWO 2582/A, 31 stycznia1996 r., osada

OBÓRKA 2570/A, 31 stycznia1996 r., osada

Kiszkowo IMIOŁKI 1350/A, 1 marca 1972 r., grodzisko

KAMIONEK 2580/A, 31 stycznia 1996 r., osada

KISZKOWO st. 6 2579/A, 31 stycznia 1996 r., osada

KISZKOWO st. 23 1355/A, 10 marca 1972 r., osada

KISZKOWO st. 214 1354/A, 10 marca 1972 r., grodzisko

ŁUBOWICE 2584/A, 31 stycznia 1996 r., osada

MYSZKI st. 11 2576/A, 31 stycznia 1996 r., osada

MYSZKI st. 223 2583/A, 31 stycznia 1996 r., osada

MYSZKI st. 172 2571/A, 31 stycznia 1996 r., osada

SŁAWNO st. 8 1357/A, 15 marca 1972 r., osada

SŁAWNO st.188 1356/A, 10 marca 1972 r., grodziska

144

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 145 TUROSTOWO st. 66 1356/A, 15 marca 1972 r., grodzisko

TUROSTOWO st. 67 1342/A, 26 lutego 1972 r., cmentarzysko

Kłecko BIELAWY 2573/A, 31 stycznia 1996 r., osada

BRZOZOGAJ 2572/A, 31 stycznia 1996 r., osada

DĘBNICA st. 40 1346/A, 1 marca 1972 r., grodzisko

DĘBNICA st. 42 1347/A, 1 marca 1972 r., osada

KŁECKO 1352/A, 3 marca 1972 r., grodzisko

ZAKRZEWO 2575/A, 31 stycznia 1996 r., osada

Łubowo IMIELNO st. 13 2226/A, 20 luty 1992 r., osada

IMIELNO st. 33 2225/A, 20 luty 1992 r., cmentarzysko

LEDNOGÓRA 1929/A, 30 grudnia 1983 r., osada

ŁUBOWO st. 140 1344/A, 28 lutego 1972 r., cmentarzysko

ŁUBOWO st. 160 1343/A, 28 lutego 1972 r., grodzisko

MORACZEWO st. 128 1345/A, 28 lutego 1972 r., grodzisko

MORACZEWO st. 129 1931/A, 30 grudnia 1983 r., osada

MORACZEWO st. 130 1933/A, 30 grudnia 1983 r., osada

MORACZEWO st. 131 1932/A, 31 grudnia 1983 r., osada

MORACZEWO st. 132 1934/A, 30 grudnia 1983 r., osada

MORACZEWO st. 144 1930/A, 30 grudnia 1983 r., osada

RYBITWY st. 12 1928/A, 30 grudnia 1983 r., osada

RYBITWY st. 22 orzeczenie 26 marca 1957 r., L. dz. Kl.IV-73/78/57, poz. 41 wyspa Lednica

RYBITWY st. 25 orzeczenie 26 marca 1957 r., L. dz. Kl.IV-73/77/57 Ledniczka

WIERZYCE 2601/A, 29 lipca 1996 r., osada

Mieleszyn ŚWIĄTNIKI WIELKIE 1351/A, 3 marca 1972 r , cmentarzysko

145

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 146 Witkowo MAŁACHOWO ZŁYCH MIEJSC 1353/A 03.03.1972 stan. 1, grodzisko

CHŁĄDOWO 1348/A z 01.03.1972 stan 1, grodzisko pierścieniowate

Gmina Kłecko, Łubowo OTOCZENIE WYSPY OSTRÓW LEDNICKI 18/Wlkp./C dnia 10.11.2006 r. oraz Kiszkowo

Dane z 2017 roku Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu

146

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 147 Uzasadnienie do uchwały Nr LIX/366/2018 Rady Powiatu Gnieźnieńskiego z dnia 27 września 2018 r.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 5 czerwca 1998r. o samorządzie powiatowym (t. j. Dz. U. z 2018r. poz. 995) do zadań własnych powiatu należą sprawy dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Podstawę prawną sporządzenia programu opieki nad zabytkami powiatu gnieźnieńskiego stanowi ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2017r. poz. 2187 ze zmianami), która wprowadziła obowiązek sporządzania na okres 4 lat programów opieki nad zabytkami przez samorządy wojewódzkie, powiatowe oraz gminne. Starosta Powiatu Gnieźnieńskiego sporządził projekt „Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018- 2021” i przedłożył go do zaopiniowania Wielkopolskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków pozytywnie zaopiniował Program w dniu 11.07.2018r. Spełnione zostały ustawowe wymogi do przedstawienia uchwały w sprawie przyjęcia przez Radę Powiatu Gnieźnieńskiego „Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gnieźnieńskiego na lata 2018- 2021” Mając na uwadze powyższe, przyjęcie przez Radę Powiatu Gnieźnieńskiego niniejszej uchwały jest uzasadnione

Id: 6E48B477-BF7C-461A-BE39-52DC9588796E. Podpisany Strona 1