MAGAZYN FILMOWY DLA NAUCZYCIELI PRZEDMIOTÓW HUMANISTYCZNYCH

„Kamienie na szaniec” na lekcjach Gotowe scenariusze zajęć do wykorzystania w szkole

Adaptacja, czyli o związkach literatury i fi lmu lmu O roli adaptacji fi lmowejlmowej w edukacji szkolnej

Wywiad z Robertem Glińskim Reżyser o pracy nad fi lmemlmem „Kamienie na szaniec”

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 1 2014-02-12 10:04:12 Nowa Era patronem programu szkolnego

do fi lmu Wydawnictwo Nowa Era od lat z dużym sposobem opowiadania. To fi lm trudny i przejmujący, zaangażowaniem stara się propagować edukację fi lmową lecz w tym tkwi jego siła – skłania odbiorcę w szkołach, a także upowszechniać fi lmy stawiające do myślenia, jest też ważnym głosem w dyskusji nie tylko „Kamienie na szaniec” odbiorcom ambitne i mądre pytania. Tym razem o czasach minionych, lecz także o Polsce współczesnej, patronatem szkolnym objęliśmy najnowszą realizację o patriotyzmie i przyjaźni. Roberta Glińskiego „Kamienie na szaniec”. Wchodzący Mamy nadzieję, że obraz Roberta Glińskiego będzie na ekrany obraz zainspirował nas również do przygotowania źródłem wielu cennych przeżyć dla Państwa i uczniów, dla Państwa kolejnego magazynu fi lmowego. a zawarte w magazynie artykuły omawiające rolę Na początku była książka, ważna książka – powieść Aleksandra ekranizacji fi lmowych w edukacji szkolnej, teksty Kamińskiego od samego początku zajmowała szczególną przybliżające tło historyczne wydarzeń z czasów pozycję w kanonie lektur. Przywołując bowiem tragiczne II wojny światowej oraz gotowe scenariusze zajęć wydarzenia z historii Polski, stawia czytelnika wobec trudnych przyczynią się do jeszcze pełniejszej analizy pytań, m.in. o gotowość do walki w obronie ojczyzny, problematyki „Kamieni na szaniec” na lekcjach języka o zapłacenie najwyższej ceny za wolność kraju. polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie czy Przeniesiona na ekran poruszająca opowieść sprzed na godzinie wychowawczej. 70 lat o losach Rudego, Zośki i Alka charakteryzuje się zaskakująco nowoczesną narracją i czytelnym dla widza Twoja Nowa Era

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 2 2014-02-12 10:04:34 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 3 2014-02-12 10:04:34 Spis treści Scenariusze lekcji do fi lmu „Kamienie na szaniec”

Gimnazjum 6 30 Każdy fi lm jest pewnego rodzaju eksperymentem... Warszawa w czasie okupacji niemieckiej Język polski Wywiad z Robertem Glińskim na temat powstawania O codziennych zmaganiach warszawiaków 60 Rozważania o tęsknotach pokolenia Kolumbów fi lmu „Kamienie na szaniec” z niemieckim terrorem i współczesnej młodzieży na podstawie „Kamieni na szaniec” 65 Bohater w fi lmie i aktor na planie – rozważania na podstawie adaptacji 38 fi lmowej „Kamieni na szaniec” 12 Szare Szeregi – AdaptacAdaptacja,ja czyli o związkach nie cofnąć się lliteraturyiteratury i fi lmu przed ofi arą życia Wiedza o społeczeństwie O roli adaadaptacjip i ekranizacji fi lmowej Działalność Szarych Patriotyzm wczoraj i dziś w eedukacjidukacji szkolnej Szeregów w czasie 69 Szkoły ponadgimnazjalne II wojny światowej

Godzina wychowawcza Historia 73 Wszyscy oni [...] wychowywali się przez wzajemne 76 Działalność Szarych Szeregów oddziaływanie – „Kamienie na szaniec” w okresie okupacji na przykładziedzie lekcją szacunku i zaufania dla współczesnej losów bohaterów fi lmu młodzieży „Kamienie na szaniec” 46 81 Życie codzienne Szlakiem Rudego, Alka i Zośki w okupowanej Warszawie Odkrywanie w Warszawie miejsc ważnych w świetle dokumentów dla bohaterów „Kamieni na szaniec” i filmu „Kamienie na szaniec”

Historia i społeczeństwotwo 85 „Kamienie na szaniec” – ponadpokoleniowydpokoleniowy świat wspólnych wartości 20 Powieść „Kamienie na szaniec” i jej fi lmowe Wiedza o społeczeństwie adaptacje 89 W stronę nowego patriotyzmu Legenda pokolenia

Kolumbów w ujęciu 48 Mogliśmy sobie pozwolić na swobodę literackim i fi lmowym w kreowaniu postaci... Rozmowa z odtwórcami ról Rudego, Zośki i Alka

24 54 Rok 1943 „Kamienie na szaniec” – Przybliżenie tła historycznego działań wspomnienia z planu fi lmowego wojennych w Europie tego okresu Garść aktorskich refl eksji

4 5

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 4 2014-02-12 10:04:41 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 5 2014-02-12 10:05:03 KażdyKażdy fi lm..lm....

Rozmowa z odtwórcami ról Rudego, Alka i Zośki dała mi pewne wyobrażenie o tym, jak musiała wyglądać praca na planie... R.G.: O, Pani miała ich tylko trzech, a ja na planie – piętna- stu. Rozrabiali jak pijane zające. Po prostu młodzi, utalento- wani aktorzy pełni energii i wyobraźni.

Do tej pory kojarzył się Pan głównie z kinem autorskim. Dla- czego zdecydował się Pan na realizację lektury szkolnej? R.G.: Historia zawsze mnie interesowała. Zrobiłem kilka fi lmów, które zahaczają o historię – „Niedzielne igraszki”, „Wszystko, co najważniejsze...”, „Wróżby kumaka”. Były jesz- cze inne, których nie udało się zrealizować...

Czy na Pana decyzję miały wpływ historie rodzinne? R.G.: Tak, moja mama była w batalionie „Zośka”. Walczyła w powstaniu, była ranna. Podobno znała Rudego i Zośkę. Co prawda nie koleżeńsko, bo była młodsza, a tam dwa, trzy lata różnicy to było bardzo dużo. Była harcerką, a oni hufcowymi, więc musieli na siebie wpadać na zbiórkach.

Każdy fi lm jest pewnego rodzaju eksperymentem...

Z Robertem Glińskim, reżyserem fi lmu „Kamienie na szaniec”, rozmawia Ada Bogdziewicz

„Kamienie na szaniec”, fot. Marcin Makowski, Monolith Films

6 7

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 6 2014-02-12 10:05:51 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 7 2014-02-12 10:05:59 Każdy fi lm...

„Kamienie na szaniec”, fot. Marcin Makowski, Monolith Films „Kamienie na szaniec”, fot. Marcin Makowski, Monolith Films

W Szarych Szeregach ciągle panowały Wyzwanie musiało być tym trudniejsze, że „Kamienie że powodowały one odwet Niemców, czyli śmierć. W fi lmie „Kamienie na szaniec” są fi lmem na szaniec” zostały już raz przeniesione na ekran, jakieś dotykamy więc spraw etycznych. spory. Harcerze nie byli potulni antywojennym. Mówią, że zabijanie jest trzydzieści lat temu. i zdyscyplinowani jak żołnierze Armii R.G.: Film Jana Łomnickiego skupiał się, podobnie jak książ- Dla Pana ten fi lm ma bardziej wymiar historyczny czy najgorszym wyborem, bo jeśli się na nie Krajowej. Tam ciągle toczyły się dyskusje. ka autorstwa Orszy, czyli Stanisława Broniewskiego, na akcji autorski? Chłopcy twierdzili, że jest eksperymentem zdecydujemy, obojętnie w jakiej sytuacji, pod Arsenałem. w pańskim dorobku. Zresztą słuszne i to mi się w Szarych R.G.: Każdy fi lm jest pewnego rodzaju eksperymentem... śmierć zawsze nas dopadnie. Szeregach szalenie podoba. Pana w historii Zośki i Rudego zainteresowało jednak Chociaż pod pewnym względem rzeczywiście będzie ekspe- coś innego, prawda? rymentem – to będzie fi lm kasowy. W swoim dorobku nie z książki Aleksandra Kamińskiego i historia, i postacie, i re- R.G.: W Szarych Szeregach ciągle panowały spory. Harce- mam fi lmu, który zebrałby milion widzów. lacje między nimi byłyby uproszczone i zmitologizowane. Odkąd pamiętam, chodziliśmy na Powązki, na ich groby. rze nie byli potulni i zdyscyplinowani jak żołnierze Armii Chcieliśmy, żeby to byli fajni młodzi chłopcy, prawdziwi, żeby To był zawsze bliski mi temat. Kiedy przyszła propozycja Krajowej. Tam ciągle toczyły się dyskusje. Zresztą słuszne Naprawdę?! A „Cześć, Tereska”? każdy miał jakąś dodatkową cechę osobowości. Chcieliśmy, od producentów, abym kręcił „Kamienie na szaniec”, zgo- i to mi się w Szarych Szeregach szalenie podoba. Nauczeni R.G.: Ten fi lm w kinach miał tylko dwieście tysięcy widzów. żeby zmieniali się w trakcie opowieści, a widzowie patrzyli dziłem się z wielką ochotą. Mimo że terminy były bardzo byli, że o trudnych sprawach się rozmawia, ma się do nich Co prawda w telewizji, przy pierwszej emisji, zebrał ich po- na nich z zainteresowaniem. Staraliśmy się być jak najdalsi krótkie, a w scenariuszu trzeba było dokonać wielu zmian. własny stosunek. Jedną z takich wątpliwości była kwestia: nad sześć milionów, ale to jednak nie to samo. od budowania pomników nadętego patriotyzmu. Myślę, że Kiedy go dostałem, był szalenie rozbudowany – nie sposób strzelać do Niemca czy nie strzelać? Zabijać czy nie zabi- to się udało. Częściowo wykorzystałem schemat „wester- przenieść na ekran „Kamieni na szaniec” w stosunku jeden jać? Była grupa harcmistrzów, którzy uważali, że nie wolno Ale to raczej wina słabego momentu – wtedy nie cho- nowski” – szczególnie w wątku, w którym Rudy jest więziony do jednego – za długi czas akcji, zbyt wiele i wydarzeń, strzelać, bo zabijanie człowieka, nawet wroga, deprawuje dzono do kina. A wracając do „Kamieni na szaniec” przez Gestapo. Zośka chce go odbić, ale nikt z dowództwa się i postaci. Trzeba było się na coś zdecydować – wybrać wąt- charakter, jest destrukcyjne. Wykształciła się za to postawa – jakoś nie wierzę, że tak do reszty wziął się Pan za kino na to nie zgadza. Zośka, jak samotny szeryf, walczy o to, by ki i bohaterów, o których chcemy opowiedzieć, zrobić dużo pracy na rzecz przyszłej Polski. A do tego nie trzeba było komercyjne. wyrwać kumpla z rąk bandytów-gestapowców. skrótów. Zapaliłem się do tego! Ktoś nawet powiedział, latać z pistoletem. Zakaz przeprowadzania akcji zbrojnych R.G.: Rzeczywiście „Kamienie na szaniec” nie opierają się wy- Ostatnia część, począwszy od odbicia Rudego, dotyczy że „zajarałem się jak głupi”. w trakcie dwóch pierwszych lat okupacji wynikał też stąd, łącznie na akcji i historyjce. Jeśli chcielibyśmy czerpać wprost śmierci. Ma wymiar etyczny. Chcieliśmy pokazać, czym była

8 9

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 8 2014-02-12 10:06:02Kamienie na szaniec_v5_11.indd 9 2014-02-12 10:06:16 Każdy fi lm...

Jak dziś kręci się kino historyczne? R.G.: Dosyć ciężko. Kino historyczne wymaga pieniędzy, dużo większych niż kino współczesne. Potrzebne są ko- stiumy, scenografi a, rekwizyty, które są kosztowne. Bardzo ciężko kręcić kino historyczne na ulicach Warszawy. W sen- sie konserwatorskim miasto jest zdemolowane – nie ma jednolitych miejsc, które oddawałyby obraz epoki. Jeśli już znajdzie się odpowiednia kamienica, to i tak pojawiają się jakieś słupki i tego rodzaju przeszkody. Potem trzeba je usu- wać na etapie postprodukcji. Między innymi dlatego część scen rozgrywających się w Warszawie kręciliśmy w Lublinie. W sensie warsztatu (narracji, ustawienia kamer, insceniza- „Kamienie na szaniec”, fot. Marcin Makowski, Monolith Films cji) fi lm będzie współczesny. Opowiadany będzie kamerą dynamiczną, czasami subiektywną, sceny będą montowane ostro. Ale kilka scen zrobionych jest w długich, epickich uję- współczesność, ale ze śladem epoki. Ta sama kwestia po- ciach, które kojarzyć się będą z obrazem historycznym. jawiła się w zachowaniu bohaterów, ich języku, sposobie Kino historyczne to też próba pokazania ducha i stylu epo- odnoszenia się do siebie. Nie można kurczowo trzymać się ki. Tutaj rodzi się pytanie – gdzie postawić granicę stylizacji? epoki, bo pozbawi się możliwości manewru i w efekcie wyj- Wiernie odtwarzać epokę czy tylko ją zaznaczyć? Zdecydo- dzie jakiś sztuczny twór. Nie chcieliśmy robić werystycznego waliśmy się na to drugie. Nie wszyscy chłopcy mają fryzury, fi lmu oświatowego. To ma być fi lm do oglądania. Do prze- „Kamienie na szaniec”, fot. Marcin Makowski, Monolith Films jakie się wtedy nosiło. W ich wyglądzie chcieliśmy zachować żywania emocji.

Nie można kurczowo trzymać się epoki, z uczniami o ich rówieśnikach. O postawach, o patriotyzmie, który nie opiera się na dęciu w trąby, sztandarach i pustych bo pozbawi się możliwości manewru słowach, a na konkretnej wierze, ideałach i działaniu. Myślę, Polski na premierę musiała czekać aż poszukującej uczuć i przyjaźni, spo- i w efekcie wyjdzie jakiś sztuczny twór. że to będzie bardzo ciekawe doświadczenie. Poza tym je- cztery lata. Gdy wreszcie dopuszczo- tkała się z entuzjastycznymi ocenami Nie chcieliśmy robić werystycznego stem przyzwyczajony do spotkań z młodzieżą. W przypadku no obraz do kin, natychmiast zdobył dziennikarzy i publiczności w kraju paru moich fi lmów, szczególnie „Cześć, Tereska” i „Świnek”, uznanie krytyki i publiczności. Kolejny i za granicą. Zdobyła m.in. Nagrodę fi lmu oświatowego. To ma być fi lm po dziś dzień jestem zapraszany do szkół. Mam nadzieję, że sukces przyszedł w 1992 r. wraz z fi l- Specjalną Jury na MFF w Karlowych do oglądania. Do przeżywania emocji. i tym razem tak będzie – parę zaproszeń już mam. mem „Wszystko, co najważniejsze...”, Warach, Nagrodę FIPRESCI i Złote Lwy opartym na wspomnieniach Oli Wa- na FPFF w Gdyni. W 2009 r. za fi lm Jak Pan sobie wyobraża widza „Kamieni na szaniec”? towej, córki poety Aleksandra Wata. „Świnki” reżyser otrzymał Nagrodę Sto- wojna dla tego pokolenia, które mogło być fantastyczne, R.G.: Myślę, że to fi lm dla widzów w różnym wieku. Wszy- Film zdobył m.in. statuetkę Złotych warzyszenia Filmowców Polskich oraz ale odeszło. Nie wiem, czy już możemy o tym mówić, ale scy czytali książkę, ale dla każdego pokolenia była ona Robert Gliński Lwów, Nagrodę Dziennikarzy oraz wy- Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu „Kamienie na szaniec” są fi lmem antywojennym. Mówią, czymś innym. jest jednym z bardziej znanych pol- różnienia za dźwięk i zdjęcia na FPFF Filmu Europejskiego w Les Arcs. Robert że zabijanie jest najgorszym wyborem, bo jeśli się na nie skich twórców współczesnego kina. w Gdyni. Następne dwie produkcje Gliński wyreżyserował także kilka spek- zdecydujemy, obojętnie w jakiej sytuacji, śmierć zawsze nas Czego mogą się nauczyć z tego fi lmu młodzi ludzie? Swoją przygodę z fi lmem rozpoczął reżysera – dramat psychologiczny takli Teatru Telewizji, m.in. „Kochanka” dopadnie. Przesłanie jest więc bardzo humanistyczne. Uwa- R.G.: Film pokazuje młodzież, która w coś wierzy. Nie chodzi w 1971 r., kiedy zaczął studiować na „Matka swojej matki” oraz utrzymane Harolda Pintera, „Opowieść wigilijną” żam, że realizacja tego fi lmu nie była zadaniem dla zawo- konkretnie o pusty patriotyzm. Wierzyć można w Boga, w in- Wydziale Reżyserii PWSFTiT w Łodzi. w bajkowej stylistyce „Kochaj i rób, co Charlesa Dickensa oraz „Marię Stuart” dowego reżysera z warsztatowym podejściem. Ten fi lm to nego człowieka, w ideały. Moi bohaterowie nie są bezbarw- W 1983 r. zadebiutował jako twórca chcesz” cieszyły się dobrą frekwencją. Friedricha Schillera. Sporadycznie re- moja autorska wypowiedź. ni i nijacy. Nie są pomnikami. Przecież dylematów w stylu: (reżyser i scenarzysta) czarno-białego Bardzo dobrze został również przyję- żyseruje też w warszawskich teatrach, zabijać – nie zabijać, poświęcić się czy nie, dziś nie mamy. fi lmu fabularnego „Niedzielne igrasz- ty wyreżyserowany w formie parado- kierował pracami m.in. nad insceniza- Czy ma Pan świadomość odpowiedzialności i funkcji Kamiński mówił, że napisał książkę o braterstwie, o przyjaź- ki”. Ta gorzka opowieść o dzieciach, kumentalnej dramat „Cześć, Tereska”. cjami „Henryka IV” Luigiego Pirandella edukacyjnej tego fi lmu? Z pewnością pójdą na niego ni. Podobnie jest w fi lmie, chociaż na początku Rudy i Zośka które bezkrytycznie naśladują w swo- Opowieść o 15-letniej dziewczynie, oraz „Łysej śpiewaczki” Eugène’a Ione- uczniowie. spierają się, co wynika z ich różnych postaw wobec pewnych ich zabawach zachowania dorosłych, która wychowuje się w jednym z soc- sco. W latach 1989–1991 był członkiem R.G.: Absolutnie, będę jeździł do szkół i będziemy rozmawiać spraw, ale to właśnie daje im ludzki wymiar... osadzona w realiach stalinowskiej realistycznych blokowisk, bezskutecznie Komitetu Kinematografi i.

10 11

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 10 2014-02-12 10:06:32 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 11 2014-02-12 10:06:45 Adaptacja, czyli...

Znaczenie fi lmu w dydaktyce doceniono już w XX w., traktując dzieło fi lmowe jako narzędzie, które nie tylko wzbogaca i uatrakcyjnia tok lekcji, lecz także pomaga uczniowi zrozumieć świat, poznawać obce kultury, pokonywać ograniczenia czasu i przestrzeni.

Tekst: Anna Równy, edukator fi lmowy i medialny

Adaptacja, czyli o związkach literatury i fi lmu

Fot. z fi lmu „Romeo i Julia”, reż. Buz Luhrmann, USA 1996.

12 13

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 12 2014-02-12 10:07:01 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 13 2014-02-12 10:07:12 Adaptacja, czyli...

Edukacja fi lmowa w gimnazjum Sposoby przekładania literatury na język fi lmu traktuje się go jako synonim adaptacji. Nie są to jednak za- Elementy edukacji fi lmowej pojawiają się w gimnazjum Łacińskie słowo adaptare oznacza ‘przystosowywanie do no- biegi tożsame, ponieważ ekranizacja zakłada jak najwier- w podstawach programowych takich przedmiotów, jak: język wych potrzeb’. W kontekście sztuki fi lmowej termin adaptacja niejsze przekazanie treści i idei dzieła literackiego. Teoria polski, historia, wiedza o społeczeństwie, sztuka, języki obce. odnosi się do wszystkiego, co zostaje przetransponowane na fi lmu defi niuje dziś ekranizację jako przeniesienie na ekran Najczęściej jednak fi lm trafi a do szkoły w kontekście jego re- ekran. Alicja Helman podkreśla, że w efekcie procesu adapta- fi lmowy powieści (rzadziej) lub dramatu (częściej)5. Widz fi l- lacji z literaturą, czyli przy omawianiu zagadnień związanych cji trafi ają do fi lmu materie różnego pochodzenia, z różnych mowy jest zatem jakby odbiorcą dzieła teatralnego, zajmu- z korespondencją sztuk, jako kontekst w interpretacji litera- epok, z różnych pięter kultury. Film, posługując się literaturą, jąc wygodne miejsce, ogląda wierne przeniesienie widowi- tury pięknej i literatury faktu, a także podczas analizowania dramatem, dziełem muzycznym czy wszelką inną materią go- ska scenicznego na ekran6. Jako przykład ekranizacji może różnych strategii adaptacji i ekranizacji fi lmowej. tową, wyjmuje je z właściwych dla nich pierwotnych kontek- posłużyć „Nad Niemnem” (1986) w reż. Zbigniewa Kuźmiń- Witold Bobiński w swojej książce poświęconej kształceniu stów i umieszcza je w kontekście nowym2. Należy pamiętać skiego, prawie trzygodzinne wierne przełożenie powieści literacko-kulturowemu postawił tezę, iż fi lm w dydaktyce ob- również o tym, że utwór literacki jako dzieło werbalne jest Elizy Orzeszkowej na język fi lmu. łaskawia literaturę, dodał również, że kontakt z literaturą tylko częściowo przekładalne na język audiowizualny kina. pomaga w odbiorze fi lmu1. Współczesny uczeń, nastawiony na Fot. z fi lmu „Quo vadis”, Scenarzysta i reżyser mogą potraktować książkę jak inspira- reż. Enrico Guazzoni, Włochy 1912 odbiór komunikatów wszystkimi zmysłami, powinien trakto- cję, mogą przekształcić ją w pastisz, parodię, zmienić gatunek Terminem, który również odnosi się wać fi lm jako równoprawny i istotny element szkolnej edukacji. wypowiedzi albo z książką polemizować. Problem wierności do transpozycji dzieła literackiego reżyser Sergiusz Eisenstein (m.in. „Pancernik Potiomkin” 1925) adaptacji fi lmowej wobec literackiego pierwowzoru stano- Początki fi lmu przyznawał się, że z poezji Puszkina i prozy Tołstoja czerpał wi przedmiot badań wielu fi lmoznawców. Znamy przykłady na język fi lmu, jest ekranizacja. Wynalazek braci Lumière zrewolucjonizował nie tylko spo- tematy, konstrukcję wątków i postaci oraz środki wyrazu, ta- adaptacji, w których z tekstu zaczerpnięto wyłącznie określo- Często błędnie traktuje się go jako sób obcowania ludzi ze sztuką, lecz także stał się przyczyn- kie jak: elipsa czy metafora. Amerykanin David Wark Griffi th ny wątek czy relacje między postaciami, np. „Tatarak” (2009) synonim adaptacji. Nie są to jednak kiem do dyskusji na temat zależności sztuki fi lmowej od in- („Narodziny narodu” 1915, „Nietolerancja” 1916) zaczerpnął w reż. Andrzeja Wajdy. Popularną strategią adaptacyjną jest nych dziedzin. Film traktowany na początku jako rozrywka z prozy Charlesa Dickensa inspirację do stworzenia elemen- również uwspółcześnianie, przykładem mogą być chociażby zabiegi tożsame. dla mas, komercyjny ekwiwalent sztuki teatralnej, stał się tów formalnych kina, czyli montażu, zbliżenia i detalu. Tech- „Śluby panieńskie” (2010) w reż. Filipa Bajona. Warto rów- po kilkunastu latach dziedziną odrębną, ambitną i inspiru- nika powieści Marcela Prousta i Jamesa Joyce’a wpłynęła zaś nież zwrócić uwagę na transponowanie tekstu literackiego jącą twórców różnych sztuk. Pierwsze fi lmy ograniczały się m.in. na twórczość Orsona Wellesa i Luchina Viscontiego. w inne rejony geografi czne i kulturowe. Słynne przykłady od- Pierwsze adaptacje fi lmowe Inny charakter niż w literaturze odgrywają w fi lmie: słowo, wołujące się do tej strategii to m.in.: „Tron we krwi” (1957) Za początki adaptacji fi lmowych w historii kina uważa się przestrzeń i kolor. Wszystkie te elementy służą bowiem w reż. Akiry Kurosawy (adaptacja „Makbeta” Williama rok 1899, kiedy we Francji i w Anglii zaczęto inscenizować Film traktowany na początku jako stworzeniu opowieści za pomocą obrazu. Z malarstwa Szekspira) i „Czas Apokalipsy” (1979) w reż. Francisa Forda kilkuminutowe sceny zaczerpnięte z dramatów Williama i fotografi i fi lm zaczerpnął świadomość znaczenia kompozy- Coppoli (adaptacja „Jądra ciemności” Josepha Conrada). Szekspira. Do drugiej połowy lat 20. XX w., czyli do końca rozrywka dla mas, tani i komercyjny cji i światła. Kiedy w 1922 r. opatentowano metodę zapisu Angielscy fi lmoznawcy Michael Klein i Gillian Parker wyod- epoki kina niemego, zrealizowano ok. 500 fi lmów zainspi- ekwiwalent sztuki teatralnej, stał się dźwięku na taśmie fi lmowej i po kilku latach opracowano rębnili trzy podstawowe możliwości postępowania twór- rowanych twórczością angielskiego dramaturga. Georges sposób zsynchronizowania obrazu z dźwiękiem, kino się- ców fi lmowych z tekstami literackimi: Méliès w 1900 r. zinterpretował na przykład scenę śmierci po kilkunastu latach dziedziną odrębną. gnęło po jeszcze jedną ze sztuk – po muzykę. W 1926 r. • wierność opowiadaniu; Kleopatry, wzorując się na „Antoniuszu i Kleopatrze” Szek- odbyła się premiera „Don Juana” w reż. Alana Croslanda – • zachowanie jedynie podstawowego szkieletu opowia- spira. Dał również wyraz fascynacji prozą Juliusza Verne’a w dziele tym po raz pierwszy zastosowano dźwięk i nagra- dania, przy równoczesnej interpretacji lub dekonstrukcji i jako pierwszy wprowadził do fi lmu elementy fantastyki. do ukazywania możliwości zapisu ruchu i rejestrowania rze- ne fragmenty akompaniamentu orkiestry. Rok później od- tekstu; Inni twórcy kina w jego początkach bardzo często sięgali po czywistości. „Wyjście robotników z fabryki” (1895) czy „Wjazd była się premiera „Śpiewaka z jazzbandu” (1927), autorstwa • potraktowanie oryginału jako surowej materii i okazji do sceny zaczerpnięte z Biblii. pociągu na stację w La Ciotat” (1896) zachwycały, wywo- tego samego reżysera. W fi lmie tym w czterech scenach ak- stworzenia własnego, odrębnego dzieła3. W Polsce w latach 1911–1939 przeniesiono na ekran pra- ływały strach, zadziwiały możliwościami technicznymi. Po tor odgrywający główną rolę miał głos zsynchronizowany Wojciech Wierzewski dzieli adaptacje na pięć typów: wier- wie 100 utworów literackich, czego efektem było ok. 300 oswojeniu wynalazku widzowie stali się bardziej wymaga- z ruchem warg. Dzieło to określa się w historii kina jako ną, swobodną, twórczą, przekład estetyczny i inspirację te- tytułów fi lmowych. W 1911 r. powstały pierwsze kilkuna- jący i ciekawi sztuki fi lmowej, dlatego twórcy zaczynali od- part-talkie (częściowo mówiony). W 1928 r. „Światła Nowe- matem literackim4. stominutowe adaptacje polskiej literatury: „Dzieje grze- chodzić od realizmu, sięgając po fi kcję, znaną im chociażby go Jorku” były już fi lmem all-talkie (mówionym w stu pro- Terminem, który również odnosi się do transpozycji dzieła chu” na podstawie powieści Stefana Żeromskiego i „Meir z literatury czy sztuk plastycznych. centach). Wkrótce dźwięk zmienił całkowicie sposób gry literackiego na język fi lmu, jest ekranizacja. Często błędnie Ezofowicz” inspirowany utworem Elizy Orzeszkowej. Dwa

Gatunki literackie, różne środki wyrazu i zjawisko narracji aktorów, a także uzmysłowił twórcom znaczenie muzyki 2 Alicja Helman, Odwieczny temat: adaptacje, „Ekrany” 2013, nr 6, s. 74–79. znalazły wkrótce odzwierciedlenie właśnie w fi lmie. Rosyjski w budowaniu nastroju dzieła fi lmowego. 3 Słownik fi lmu, pod red. Rafała Syski, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2012, s. 13–14. 4 Wojciech Wierzewski, Film i literatura, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1983, s. 22. 5 Encyklopedia kina, pod red. Tadeusza Lubelskiego, Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2010, s. 13–14. 1 Witold Bobiński, Teksty w literaturze ekranu. Okołofi lmowa strategia kształcenia literacko-kulturowego, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2011, s. 13–14. 6 Marek Hendrykowski, Słownik terminów fi lmowych, Wydawnictwo Ars Nova, Poznań 1994, s. 80.

14 15

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 14 2014-02-12 10:07:17 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 15 2014-02-12 10:07:24 Adaptacja, czyli...

Do wybuchu II wojny światowej równie często polskich fi l- mowców inspirowały utwory: Henryka Sienkiewicza („Szkice węglem” 1912, „Potop” 1914, „Bartek zwycięzca” 1923, „Jan- ko Muzykant” 1930, „Hania” 1936), wspomnianej już Elizy Orzeszkowej (m.in. „Cham” 1930, „Nad Niemnem” 1939), Władysława Stanisława Reymonta („Chłopi” 1922, „Ziemia obiecana” 1927) czy popularnego wówczas Stefana Żerom- skiego (m.in. „Uroda życia” 1921, „Wierna rzeka” 1922 i 1936, „Przedwiośnie” 1928). Adaptacja „Moralności pani Dulskiej” (1930), według tragifarsy Gabrieli Zapolskiej w reż. Bolesława Newolina, jest pierwszym polskim fi lmem dźwiękowym. Jak zauważa Marek Hendrykowski, istotne zmiany w relacji fi lm i literatura dokonały się w światowym kinie na prze- łomie lat 50. i 60. XX w., a duży udział w tym miała polska szkoła fi lmowa8. W tamtym okresie najsłynniejsze adapta- cje zrealizowali, oprócz wspomnianego już Andrzeja Wajdy, Andrzej Munk, Jerzy Kawalerowicz, Wojciech Has i tworzą- cy poza tym nurtem Aleksander Ford. W latach 1947–1967 ok. 45% polskiej produkcji fi lmowej stanowiły adaptacje Fot. z fi lmu „Panny i wdowy”, i jest to zjawisko godne odnotowania, ponieważ w innych reż. Janusz Zaorski, Polska 1991 kinematografi ach tamtych czasów gatunek ten nie funkcjo- nował na taką skalę. Ewelina Nurczyńska-Fidelska zwraca razy we wspomnianym okresie przedmiotem zaintereso- uwagę na to, że najwybitniejsze adaptacje fi lmowe powsta- wań twórców fi lmowych stał się „Pan Tadeusz” Adama ły w czasach PRL9. Zrealizowano wtedy m.in. „Popiół i dia- Mickiewicza: w 1919 r. powstała niedokończona 30-mi- ment” (1958), „Krzyżaków” (1960), „Faraona” (1966), „Lal- nutowa wersja w reż. Zygfryda Mayfl auera, a w 1928 r. kę” (1968), „Wesele” (1972), „Potop” (1974) i wiele innych. – adaptacja wyreżyserowana przez Ryszarda Ordyńskie- go. Jerzy Płażewski uznał, że trudno nazwać ją fi lmem, była to raczej seria bardzo statycznych ilustracji, powiąza- Istotne zmiany w relacji fi lm i literatura 7 nych tasiemcowymi cytatami z oryginału . W efekcie widz dokonały się w światowym kinie oglądał wybrane przez scenarzystów (pisarzy Andrzeja Struga i Ferdynanda Goetla) najważniejsze sceny eposu na przełomie lat 50. i 60. XX w., i mógł podziwiać scenografi ę rodem z dzieła Mickiewicza, a duży udział w tym miała polska ponieważ fi lm realizowano w województwie nowogródz- kim i nad jeziorem Świteź. Stroje oraz rekwizyty z epoki szkoła fi lmowa. były przygotowywane pod okiem licznych konsultantów. W fi lmie zagrał m.in. Stefan Jaracz, sz aafi zaprojektował malarz Wojciech Kossak. Ponad 70 lat później powstała Adaptacje fi lmowe komiksów i gier trzecia fi lmowa adaptacja „Pana Tadeusza”, wyreżysero- komputerowych wana przez Andrzeja Wajdę, z plejadą wybitnych współ- Adaptacja łączy dwie dziedziny sztuki, które cieszą się uzna- czesnych aktorów polskich, ze zdjęciami Pawła Edelmana, niem wśród odbiorców o różnych oczekiwaniach, i przyna- Fot. z fi lmu „Pan Tadeusz”, reż. Ryszard Ordyński, Polska 1928 z charakterystycznym dla tego operatora stylem „świece- leży do kultury nie tylko wysokiej, lecz także popularnej. Do- nia” i niezapomnianą muzyką Wojciecha Kilara. skonałym tego przykładem są fi lmowe adaptacje słynnych

7 Jerzy Płażewski, Historia fi lmu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1995, s. 72. 8 Poloniści o fi lmie, pod red. Marka Hendrykowskiego, Wydawnictwo WiS, Poznań 1997, s. 7. 9 Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Kino polskie, [w:] Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Konrad Klejsa, Tomasz Kłys, Piotr Sitarski, Kino bez tajemnic, Wydawnictwo Stentor, Warszawa 2009, s. 244.

16 17

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 16 2014-02-12 10:07:24 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 17 2014-02-12 10:07:30 Adaptacja, czyli...

luźno opartą na opowiadaniu Arthura C. Clarka „Wartow- Adaptacja łączy dwie dziedziny nik”, zainspirował pisarza do rozbudowania swojego tekstu i w ten sposób powstała powieść zawierająca również wy- sztuki cieszące się uznaniem wśród darzenia ze scenariusza fi lmowego. Na podstawie scena- odbiorców o różnych oczekiwaniach riusza fi lmu „Stowarzyszenie Umarłych Poetów” (reż. Peter i przynależy do kultury nie tylko Weir, 1989) Nancy H. Kleinbaum napisała powieść o tym samym tytule. Polska pisarka Maria Nurowska, która stwo- wysokiej, lecz także popularnej. rzyła scenariusz do fi lmu pełnometrażowego oraz serialu telewizyjnego „Panny i wdowy” (1991) w reż. Janusza Zaor- skiego, niezadowolona z efektów współpracy, zaczęła pisać komiksów o superbohaterach, np. o Supermanie („Super- powieść pod tym samym tytułem. Książka jest zatem przy- man” 1975, reż. Richard Donner, „Superman II” 1980 i „Su- kładem wtórnego dzieła wobec swojej ekranizacji. Nurow- perman III” 1983 w reż. Richarda Lestera, „Superman: Po- ska rozbudowała znacznie historie tytułowych bohaterek, wrót” 2006, reż. Bryan Singer) i o Batmanie („Batman” 1989, tworząc trzytomową sagę. reż. Tim Burton, „Batman – Początek” 2005 i „Mroczny Andrzej Kołodyński i Konrad J. Zarębski zwracają uwagę na Rycerz powstaje” 2012, reż. Christopher Nolan). Za pierw- zjawisko we współczesnej kulturze związane z pojawianiem szy komiks fi lmowy uważa się „Oblanego ogrodnika” (1895) się książek, które powstają jako gotowe scenariusze fi lmo- braci Lumière, zainspirowanego historyjką obrazkową. we i zostają przeniesione na ekran, zanim ukażą się dru- W latach 30. i 40. XX w. Amerykanie zaczęli adaptować dla kiem. Później taki fi lm często staje się inspiracją do powsta- kina komiksy, takie jak „Dick Tracy” (1937) czy „Kapitan nia serialu telewizyjnego czy gry komputerowej11. Ameryka” (1944). W 1962 r. na podstawie komiksu „Barba- Mamy też popkulturowe przykłady tzw. książek transmedial- Fot. z fi lmu „Mroczny Rycerz powstaje”, reż. Christopher Nolan, USA 2012 rella” Jeana-Claude’a Foresta francuski reżyser Roger Vadim nych, których „autorem” zostaje bohater fi lmowy, a książka zrealizował fi lm fabularny z Jane Fondą w roli głównej. ukazuje się w realnym świecie. Tak było na przykład podczas Współczesne kino odnotowuje również przykłady autor- realizacji serialu „Teraz albo nigdy!”, kiedy Ewa i Marek Kar- fi lmowy z tekstem książki i wymowę obu dzieł, wskazują dzisiaj fi lm ma zastąpić młodym ludziom kontakt z literatu- skich adaptacji komiksów. Jednym z ciekawych przykładów wan-Jastrzębscy, ukrywający się pod pseudonimem Barbara na wątki wykorzystane w fi lmie i te, które twórcy pomi- rą, świadczy to wyłącznie o kompromitacji systemu eduka- jest fi lm animowany Marjane Satrapi, Francuzki irańskiego Jasnyk (nazwisko głównej bohaterki serialu), wydali książkę nęli, wyszukują dodatkowe sceny czy postacie. Tak dzieje cyjnego12. pochodzenia, która w latach 2000–2004 wydała 4 tomy „Kaktus w sercu”. Uzupełniała ona wiedzę na temat działań się na lekcjach języka polskiego, sztuki i wiedzy o kulturze komiksów (powieści grafi cznych) „Persepolis”, a następnie i motywacji bohaterki Basi i ukazywała jej subiektywny (szkoła ponadgimnazjalna). Dla nauczycieli historii i wie- w 2007 r. współreżyserowała ich wersję fi lmową. punkt widzenia na wydarzenia. Nie jest to oczywiście przy- dzy o społeczeństwie adaptacja fi lmowa stanowi intere- Gry komputerowe zaś, które oparte są na budowaniu fabu- kład literatury wysokiej klasy, niemniej jednak wskazuje na sujący kontekst przy omawianiu wydarzeń historycznych Bibliografi a przedmiotu dla nauczycieli ły przez gracza za pomocą interaktywnych aplikacji, wyko- obecność niezwykle interesującego zjawiska we współczes- i społecznych. Może stać się punktem wyjścia do dyskusji Barbara Drabarek, Izabella Rowińska, Dzieło fi lmowe jako tekst kultury, rzystują jego umiejętności ukształtowane przez obcowanie nej kulturze. na temat zagadnień aktualnych. Ciekawym problemem, MAC Edukacja, Kielce 2004. z tekstem literackim czy obrazem fi lmowym. Dużą popular- nad którym warto się pochylić z uczniami, jest aktor- Filmoteka szkolna. Materiały pomocnicze, pod red. Marianny Hajdukiewicz, nością cieszą się gry zainspirowane powstałymi wcześniej Metody pracy z adaptacją fi lmową na lekcjach ska konkretyzacja postaci literackiej. Mam tu na myśli na Sylwii Żmijewskiej-Kwiręg, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2010. książkami czy fi lmami, np. „Władca Pierścieni”, „Tomb Ra- Adaptacje fi lmowe od kilkudziesięciu lat są wykorzystywane przykład aktorów odgrywających główne role w adaptacji Filmoteka szkolna 2. Materiały pomocnicze, pod red. Anny Mirskiej- ider”, „Ojciec chrzestny”, „Matrix”. w polskiej szkole. Ma to oczywiście związek z popularno- „Trylogii” Henryka Sienkiewicza: Daniela Olbrychskiego -Czerwińskiej, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2012. ścią tego gatunku w XX w. i z tym, że mieliśmy do czynienia – Kmicica, Tadeusza Łomnickiego – Michała Wołodyjow- Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Barbara Parniewska, Ewa Popiel-Popiołek, Wpływ sztuki fi lmowej na literaturę z dziełami wybitnymi, które należało poddać analizie i inter- skiego czy też Zbigniewa Cybulskiego, który postaci Maćka Halina Ulińska, Film w szkolnej edukacji humanistycznej, Analizując relacje między literaturą i fi lmem, Ewelina Nur- pretacji, traktując je jako wartościowe teksty kultury. Zagad- Chełmickiego w „Popiele i diamencie” oddał część swojej Wydawnictwo Naukowe PWN, Łódź 1993. czyńska-Fidelska defi niuje pojęcie adaptacji odwróconej. nienie relacji literatury z innymi dziedzinami sztuki znajduje osobowości. Poloniści o fi lmie, pod red. Marka Hendrykowskiego, Nazywa tak fi lmy, w których sukces fi lmu inspiruje powsta- również miejsce w nowych podstawach programowych. Oczywiście fi lm nigdy nie zastąpi obcowania z tekstem lite- Wydawnictwo WiS, Poznań 1997. nie powieści10. W 1949 r. Don Ward napisał powieść „Sznur” Nauczyciele, wprowadzając zagadnienie adaptacji, zazwy- rackim, który w młodym człowieku kształtuje wyobraźnię, Adam Regiewicz, Dialog fi lmu z literaturą, Wydawnictwo GWO, Gdańsk 2006. odwołującą się do dzieła Alfreda Hitchcocka z roku 1948. czaj posługują się metodą analizy porównawczej fi lmu poszerza zasób słownictwa, skłania do własnych przemy- Elwira Rewińska, Maria Jolanta Szatkowska, Film w szkole. Wybrane Stanley Kubrick, realizując „2001: Odyseję kosmiczną” (1968), i jego pierwowzoru literackiego. Zestawiają scenariusz śleń. Amerykański reżyser Oliver Stone powiedział: Jeśli zagadnienia edukacji fi lmowej, Fundacja Filmowa, Warszawa 2009.

10 Tamże, s. 266. 11 Andrzej Kołodyński, Konrad J. Zarębski, Słownik adaptacji fi lmowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Bielsko-Biała 2011, s. 6. 12 Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Konrad Klejsa, Tomasz Kłys, Piotr Sitarski, Kino bez tajemnic, Wydawnictwo Stentor, Warszawa 2009, s. 278.

18 19

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 18 2014-02-12 10:07:44 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 19 2014-02-12 10:07:44 Powieść „Kamienie na szaniec”...

Legendarna książka Kamińskiego odegrało zarówno harcerstwo, jak i wspaniałe domy ro- Legenda, od początku towarzysząca powieści „Kamienie na dzinne. Otrzymujemy precyzyjne profi le psychologiczne, szaniec”, powstała nie tylko dzięki problematyce utworu, które tłumaczą późniejsze wybory najpierw członków dru- lecz także dzięki niezwykłemu pokoleniu, którego kroniką żyny Buków, a później coraz dojrzalszych harcerzy biorą- losów się stała. Kilkanaście wydań książki Kamińskiego, od cych udział w akcjach małego sabotażu przygotowywanych pierwszego okupacyjnego z 1943 r. aż do dzisiaj, niezmien- przez organizację Wawer i walczących w oddziałach Sza- nie spotykało się z żywym odbiorem czytelniczym. Dlaczego rych Szeregów i Armii Krajowej. Rudy to prymus, uzdolnio- ta w niewielkim tylko stopniu fabularyzowana, dokumental- ny technicznie i artystycznie, Zośka był urodzonym dowód- na opowieść tak mocno wpisała się w polską historię i lite- cą, a Alek przewyższał ich energią i brawurą. Wszyscy coraz raturę i zajęła miejsce obok takich utworów, jak: „Rozmowy bardziej zdawali sobie sprawę, że nadchodzi czas próby z katem”, „Zdążyć przed Panem Bogiem” czy „Inny świat”? z głową na karabinie – jak pisał największy poeta pokolenia Odpowiedź jest prosta i już dla pierwszych, jeszcze okupa- Kolumbów Krzysztof Kamil Baczyński. cyjnych czytelników była oczywista – w „Kamieniach na sza- niec” opisane zostało tragiczne i piękne życie młodych ludzi, W „Kamieniach na szaniec” opisane których postępowanie i cenione przez nich wartości mogły zostało tragiczne i piękne życie stać się uniwersalnymi wzorcami dla innych. Walka z oku- pantem, bohaterska śmierć, patriotyzm, braterstwo, odwa- młodych ludzi, których postępowanie ga, honor – oto powody, dla których kronikarski zapis dzia- i cenione przez nich wartości mogły łalności Alka, Rudego i Zośki, czyli harcerzy ucieleśniających te ideały, poruszał kolejne pokolenia. Również te z okresu stać się uniwersalnymi wzorcami Polski stalinowskiej, kiedy książka, jej autor i bohaterowie dla innych. byli odsądzani od czci i wiary. Czytelnicy jednak wiedzieli, Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński gdzie leży prawda i gdzie trzeba szukać autentycznych war- Mijają kolejne miesiące wojny, a czytelnik jest stopniowo tości i niezafałszowanej historii. wprowadzany w apokaliptyczny świat. Autor z realizmem kreśli obrazy okupacyjnej rzeczywistości. Trzeba się przy- Pokolenie Kolumbów stosować do godziny policyjnej, łapanek, dorywczych prac Aleksander Kamiński, przedwojenny wspaniały pedagog, i zdobywania żywności. Alek, Rudy, Zośka i w tym są do- pisarz, harcerz, twórca podziemnych struktur Szarych Sze- brzy – szklą okna, jeżdżą rikszami, pracują jako drwale, regów, chciał jedynie udokumentować pewien wycinek pol- starają się pomagać rodzicom. Jednocześnie coraz bardziej skiej rzeczywistości tamtych lat. Bezpośrednim impulsem do angażują się w działalność konspiracyjną. Książka pokazu- powstania powieści była słynna akcja pod Arsenałem, śmierć je ich dylematy, spory, rozterki natury moralnej i ideowej. odbitego wówczas z rąk Niemców Jana Bytnara (Rudego), To naturalne, że mieli inne wyobrażenia o dorosłym życiu, a także późniejszy pamiętnik jego przyjaciela Tadeusza Za- lecz jednego byli pewni – nie pozostaną bierni wobec dzia- Powieść wadzkiego (Zośki), zatytułowany „Kamienie rzucane na łań okupanta. Zaczęli od napisów na murach, gazowania szaniec”. Słowa te, zaczerpnięte z wiersza „Testament mój”, w kinach, wybijania szyb w pracowniach fotografi cznych ważnego dla pokolenia Kolumbów romantycznego poety wystawiających w swoich witrynach zdjęcia Niemców. Po- „Kamienie na szaniec” Juliusza Słowackiego, okażą się pojemną metaforą i uczynią tem przyszły poważniejsze akcje: zrywanie hitlerowskich przesłanie książki jeszcze bardziej uniwersalnym. fl ag, rysowanie kotwic, rozrzucanie ulotek, odsłonięcie ta- Pisarz zamknął swoją opowieść między czerwcem 1939 r. blicy z polskim napisem na pomniku Mikołaja Kopernika. i jej fi lmowe adaptacje a sierpniem 1943 r., czyli między maturą w warszawskim Jesienią 1942 r., wraz ze zmianą sytuacji na frontach, wła- Gimnazjum im. Stefana Batorego a śmiercią Zośki – ostat- dze podziemne zdecydowały się na podjęcie bardziej rady- niego z trójki przyjaciół – w akcji dywersyjnej pod Sieczy- kalnych działań – powstają Grupy Szturmowe, które zajmą Tekst: Anna Równy, edukator fi lmowy i medialny chami. Utwór zaczyna się niemal sielankowo od upalnego się poważnymi akcjami dywersyjnymi. Nadszedł czas walki lata 1939 r. i snucia planów na przyszłość przez głównych z bronią w ręku. Harcerze zostają żołnierzami. Niebawem bohaterów. Dowiadujemy się, jak ogromną rolę w ukształ- główni bohaterowie powieści staną oko w oko z najpoważ- towaniu tych, wydawałoby się zwyczajnych młodych ludzi, niejszym przeciwnikiem – ze śmiercią!

20 21

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 20 2014-02-12 10:07:49 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 21 2014-02-12 10:07:53 Powieść „Kamienie na szaniec”...

Historia opowiedziana w fi lmie przez życiem, w obronie wolności, na przekór wszystkiemu. „Kamie- nie na szaniec” w piękny sposób przypominają o postawach Roberta Glińskiego ma za zadanie i ideałach, za którymi tęsknimy do dziś. przybliżyć młodym ludziom sylwetki Filmowe adaptacje powieści Aleksandra bohaterów tamtych wojennych dni, Kamińskiego a także ukazać wartości przez nich Pierwszym fi lmowcem, który w 1977 r. sięgnął po „Kamie- wyznawane jako uniwersalne, ważne nie na szaniec”, czyniąc z powieści inspirację dla swojego dzieła, był Jan Łomnicki. Reżyser zrealizował wcześniej kil- również w czasach współczesnych. ka fi lmów fabularnych i dokumentalnych, m.in. rok przed adaptacją powieści Kamińskiego, nakręcił „Ocalić miasto” Braterstwo broni (1976), historię wyzwolenia Krakowa w 1945 r. Punktem kulminacyjnym powieści jest słynna akcja pod Arse- Do współpracy przy realizacji „Kamieni na szaniec” Łomnicki nałem, w której wyniku uwięziony i skatowany przez gesta- zaprosił Jerzego Stefana Stawińskiego, scenarzystę i pisarza powców Rudy zostaje odbity, a Alek poważnie ranny. Cztery znanego z takich fi lmów, jak: „Kanał”, „Eroica”, „Krzyżacy” dni później obaj umierają. Dla tych młodych ludzi była to naj- czy późniejszych: „Pułkownik Kwiatkowski”, „Jutro idziemy większa próba lojalności, poświęcenia, odwagi i determina- do kina”, a także Stanisława Broniewskiego, pseud. Orsza, cji. Po śmierci Zośki, podczas jednego z ataków na niemiecki dowódcę akcji pod Arsenałem. Twórcy, koncentrując się na posterunek, pojawiają się pytania, czy warto ginąć, czy naj- wątku związanym z odbiciem Rudego, zatytułowali swój lepsi musieli być kamieniami rzucanymi na szaniec? Podob- fi lm „Akcja pod Arsenałem”. W rolach głównych wystąpili: Fot. z fi lmu „Akcja pod Arsenałem”, reż. Jan Łomnicki ne pytania padały przecież po tragedii powstania warszaw- Ryszard Gajewski (Alek), Mirosław Konarowski (Zośka), Ce- skiego. Według Kamińskiego i wielu z pokolenia zarażonych zary Morawski (Rudy) i Jan Englert (Orsza). śmiercią była to naturalna konsekwencja dokonanych wybo- Po 70 latach od tej pierwszej adaptacji fi lmowej utworu Ka- harcerzy z „Kamieni na szaniec”, rozpoczął Robert Gliński. Świadomym zabiegiem twórców fi lmu rów i wyznawanych wartości. Było to opowiedzenie się za mińskiego pracę nad nowym projektem, ukazującym losy Reżyser i wykładowca, były rektor Państwowej Wyższej Szko- było obsadzenie w rolach głównych ły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, ma na swoim koncie m.in. takie fi lmy, jak: „Wszyst- trójki młodych, nieznanych dotąd ko, co najważniejsze...”, „Matka swojej matki”, „Cześć, Te- aktorów: Zośkę zagrał Marcel Sabat, reska”. Jednym z powodów, dla których reżyser sięgnął po „Kamienie na szaniec”, było to, że jego matka należała do Rudego – Tomasz Ziętek, a Alka Szarych Szeregów i podobno osobiście znała bohaterów – Kamil Szeptycki. opisywanych przez Aleksandra Kamińskiego. Reżyser zapy- tany o różnice między adaptacją z 1977 r. a realizowanym Krzysztof Globisz i Wojciech Zieliński. Autorem zdjęć jest przez niego fi lmem w wywiadzie dla portalu Wirtualna Pol- Paweł Edelman, nominowany do Oscara za zdjęcia do fi lmu ska powiedział: Tamten fi lm skupiał się przede wszystkim na „Pianista” w reż. Romana Polańskiego. odtworzeniu samej akcji z 26 marca 1943 r., kiedy na ulicach Scenarzyści Dominik Rettinger i Wojciech Pałys skupili się Długiej i Bielskiej, harcerze z grupy szturmowej Szarych Sze- na relacjach między Zośką i Rudym, czyniąc z Alka bohatera regów brawurowym atakiem odbili przewożonego z budynku drugiego planu. Historia opowiedziana w fi lmie przez Ro- Gestapo na Pawiak Rudego, a wraz z nim 25 innych więźniów. berta Glińskiego ma za zadanie przybliżyć młodym ludziom U nas pewne wątki się powtórzą, ale tamten fi lm nie jest dla sylwetki bohaterów tamtych wojennych dni, a także ukazać nas punktem odniesienia. Kręcimy własny. wartości przez nich wyznawane jako uniwersalne, ważne Świadomym zabiegiem twórców było obsadzenie w rolach również w czasach współczesnych. Reżyser na konferencji głównych trójki młodych, nieznanych dotąd aktorów: Zośkę prasowej po zakończeniu zdjęć do „Kamieni na szaniec” zagrał Marcel Sabat, Rudego – Tomasz Ziętek, a Alka – Ka- powiedział: O tym też jest ten fi lm – o śmierci, zabijaniu, mil Szeptycki. W obsadzie fi lmu znalazło się również wielu o rozterkach moralnych harcerzy, związanych z tym, czy moż- wybitnych polskich aktorów: Danuta Stenka, Artur Żmijew- na zabijać. Film wpisuje się w szczególnie ożywione od kilku Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński ski, Andrzej Chyra, Marian Dziędziel, Olgierd Łukaszewicz, lat gorące dyskusje na temat historii XX w.

22 23

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 22 2014-02-12 10:07:53 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 23 2014-02-12 10:08:07 Rok 1943

początku lutego w Stalingradzie skapitulo- powstania w warszawskim getcie i jego likwidacja. Ci, którzy wały niedobitki niemieckiej 6. Armii, co ozna- zdołali przeżyć, zostali wysłani do obozów zagłady, a kwar- Na czało pierwszą klęskę Hitlera. Stawało się tał miasta, będący dotąd dzielnicą żydowską, doszczętnie oczywiste, że losy wojny rozstrzygną się w Europie Wschod- zburzono. Polityka wyniszczenia narodu żydowskiego była niej – potwierdziła to bitwa pod Kurskiem, ze strategiczne- kontynuowana przy obojętności świata zachodniego, mimo go punktu widzenia ważniej- docierających z okupowanej Rok sza niż batalia o Stalingrad. Polacy z dużą uwagą obserwowali Polski sygnałów o bezprece- W lipcu na Łuku Kurskim do- sowieckie sukcesy na Wschodzie. densowej skali ludobójstwa. szło do próby przełamania W maju w geście rozpaczy frontu przez Niemców, z czym Wśród społeczeństwa polskiego i w celu zwrócenia uwagi Hitler wiązał nadzieję na osta- dominowało poczucie satysfakcji państw zachodnich na Holo- teczne rozstrzygnięcie losów kaust samobójstwo popełnił frontu wschodniego. Zadanie z niemieckich porażek, idące w parze Szmul Zygielbojm, zasiada- 1943 to okazało się niewykonalne, jący w Radzie Narodowej RP z przekonaniem, że doprowadzą one opór sowiecki wyczerpał bo- do zakończenia okupacji. w Londynie. wiem niemieckie siły i odwody. W lecie doszło do zmasowa- Początek 1943 r. po raz pierwszy od rozpoczęcia Ostatecznie jednak o wyniku nych mordów na Wołyniu – ich wojny dał Polakom powody do ostrożnego największej pancernej bitwy II wojny światowej zdecydo- ofi arami byli mieszkający tam Polacy. Ginęli z rąk nacjonali- wał nie tylko jej przebieg. W czasie zmagań pod Kurskiem stów ukraińskich, którzy metodą etnicznych czystek przygo- optymizmu. W miarę upływu czasu ustępował wojska amerykańskie i brytyjskie wylądowały na Sycylii. Na towywali teren do powstania własnego państwa. on jednak trosce o przyszłość, było bowiem już wieść o tym Hitler zdecydował się na przerzucenie części sił O ile większość polskiego społeczeństwa czekała na klęskę wiadomo, że wojna wkracza w nową fazę. do Włoch, co przypieczętowało losy zmagań na Wschodzie, Niemiec, widząc w niej koniec koszmaru okupacji, o tyle ale nie wpłynęło na zgodny z jego oczekiwaniem bieg wy- środowiska polityczne w kraju i na emigracji patrzyły na roz- padków na froncie południowym. We Włoszech upadł reżim wój wydarzeń nieco inaczej. W miarę zbliżania się frontu do Mussoliniego, a alianci bez większych przeszkód przedostali przedwojennej granicy polsko-sowieckiej coraz częściej sta- Tekst: prof. dr hab. Rafał Habielski się na Półwysep Apeniński. wiano sobie pytanie o cenę, jaką przyjdzie Polakom zapłacić Kampania włoska, w której dzielnie zapisze się 2. Korpus za uwolnienie od niemieckiego okupanta przez Armię Czer- gen. Władysława Andersa, nie była jednak tym rodzajem woną, o to, czy powojenna Polska będzie państwem nie- zaangażowania militarnego, którego od Stanów Zjedno- podległym i suwerennym i jaki będzie jej polityczny, ustro- czonych i Wielkiej Brytanii domagał się Stalin. Przywódca jowy oraz terytorialny kształt. Związku Sowieckiego stał na stanowisku, że na miano dru- W 1943 r. polskie podziemie umocniło swoje struktury giego frontu zasługują tylko działania wojenne we Fran- polityczne i wojskowe. W ramach Polskiego Państwa Pod- cji – uważał, że siły niemieckie zostałyby wówczas wzię- ziemnego działało szkolnictwo, toczyło się życie kulturalne te w kleszcze. Jednak nie ulega wątpliwości, że wypadki i literackie, ukazywały się książki i czasopisma. Opór spo- z lata 1943 r. zmieniły przebieg wojny. Niemcy bezpowrot- łeczny koordynowało Kierownictwo Walki Cywilnej. Armia nie straciły inicjatywę strategiczną, okazały się państwem Krajowa szkoliła w tajnym trybie ofi cerów i podofi cerów, niezdolnym do sprostania potencjałowi gospodarczemu a liczba jej żołnierzy wynosiła ok. 250 tys. Akcja pod Arse- i militarnemu sił sprzymierzonych, a tym samym skazanym nałem, przeprowadzona 26 marca, w której odbito areszto- na klęskę. wanego kilka dni wcześniej Jana Bytnara, pseud. Rudy, była Polacy z dużą uwagą obserwowali sowieckie sukcesy na pierwszą tego typu operacją AK. Stała się sensacją Warsza- Wschodzie. Wśród społeczeństwa polskiego dominowało wy, upatrywano w niej dowodu nie tylko na sprawność bo- poczucie satysfakcji z niemieckich porażek, idące w parze jową podziemia, lecz także na realizację wartości, którym z przekonaniem, że doprowadzą one do zakończenia oku- hołdowano. Coraz lepsza organizacja nie uchroniła jednak pacji. W marcu na murach Warszawy pojawiły się napisy Polskiego Państwa Podziemnego przed stratami. Wcześniej 1943 = 1918 – sądzono więc, że wojna wkrótce się skończy. bowiem – 19 lutego – Gestapo aresztowało stojącego na Likwidacja getta w Warszawie Miesiąc później radość z klęsk Hitlera przyćmiło stłumienie czele Delegatury Rządu na Kraj prof. Jana Piekałkiewicza,

24 25

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 24 2014-02-12 10:08:14 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 25 2014-02-12 10:08:19 Rok 1943

nowego komendanta szczególne usłyszał zapewnienia o koniecz- obowiązki, przede wszystkim miał ności istnienia niepodległej Pol- dalej rozbudowywać podziemne ski. Deklaracje te składali również wojsko oraz przygotować je do Brytyjczycy, lecz nie miały one otwartej walki z Niemcami, która pokrycia w konkretnych działa- – z czego zdawano sobie sprawę niach. W marcu 1943 r. Sikorski – toczyć się będzie w warunkach ponownie zwrócił się do prezy- komplikujących się stosunków ze denta Franklina Delano Roose- Związkiem Sowieckim. Jeszcze velta i premiera Winstona Chur- w styczniu 1943 r. Kreml poin- chilla o dochowanie wierności formował, że za obywateli so- przyjętej na początku wojny za- wieckich uważa wszystkie osoby sadzie nieuznawania zmian te- zamieszkujące zachodnie okręgi rytorialnych dokonywanych siłą. republik białoruskiej i ukraiń- Przypominał jednocześnie, że skiej oraz te, które mieszkały na roszczenia sowieckie są tożsame Kresach przed wrześniem 1939 r., z decyzjami rozbiorowymi podję- a po wybuchu wojny znalazły się tymi wobec Polski w 1939 r. przez

w głębi Związku Sowieckiego. Generał Władysław Sikorski III Rzeszę i Związek Sowiecki w ra- Oznaczało to, że Moskwa rości so- mach paktu Ribbentrop-Mołotow. bie prawo do ziem wschodnich, przeciw czemu protestował Zabiegi te nie przynosiły jednak oczekiwanych rezultatów. rząd gen. Sikorskiego, a Rada Narodowa zareagowała uchwałą W miarę wzrostu znaczenia militarnego Związku Sowiec- w sprawie integralności terytorialnej państwa. kiego, czego dowodem były rozstrzygnięcia zapadające na 13 kwietnia Niemcy poinformowali o odkryciu grobów froncie wschodnim, obaj zachodni przywódcy swój stosunek Żołnierze 3. Dywizji Strzelców Karpackich w Katyniu, w których spoczywali ofi cerowie wzięci do nie- do Polski uzależniali od stanowiska Stalina. Moskwa zaś, nie w bitwie o Monte Cassino woli przez Rosjan we wrześniu 1939 r. Wszystko wskazywało ujawniając planów politycznych, domagała się poważnej ko- na to, że sprawcą mordu była strona sowiecka, lecz polski rekty wschodniej granicy Polski. Stalin żądał ziem wschod- który zmarł w wyniku brutalnego śledztwa. Jego następcą Stronnictwo Pracy) ogłosiły deklarację, w której opowiadały rząd w Londynie, nie chcąc narażać i tak już napiętej sytuacji nich z Wilnem, Grodnem i ze Lwowem, miastami symbolizu- został Jan Stanisław Jankowski. się za Polską demokratyczną, szanującą autonomię mniej- z Moskwą, zwrócił się o zbadanie sprawy do Międzynaro- jącymi polskość Kresów, dając do zrozumienia, że ustępstwa W drugiej połowie 1943 r. pilną kwestią stało się wypraco- szości narodowych, urzeczywistniającą zasady sprawie- dowego Czerwonego Krzyża. W odpowiedzi Stalin zerwał te otworzą możliwość podjęcia rozmów z polskim rządem wanie przez władze podziemia stanowiska na temat nie- dliwości społecznej, poszerzoną terytorialnie na północy stosunki z rządem gen. Sikorskiego. Decyzja ta wzmocniła w Londynie. odległej przyszłości kraju. Tempo przesuwania się frontu i zachodzie, z niezmienionymi granicami wschodnimi, widzą- również działania przebywających w Związku Sowieckim 4 lipca 1943 r. po starcie z lotniska w Gibraltarze do mo- wskazywało na możliwość cą swoją przyszłość geopo- komunistów, skupionych rza spadł samolot z gen. przekroczenia przez Armię Przywódcy Polskiego Państwa lityczną w ramach federacji w powstałym w marcu Sikorski przekonywał o konieczności Sikorskim na pokładzie. Czerwoną przedwojennej Podziemnego zdawali sobie sprawę, środkowoeuropejskiej. Po- Związku Patriotów Polskich. powojennej odbudowy Rzeczypospolitej Śmierć premiera stanowi- granicy polsko-sowieckiej dobne stanowisko prezen- Mieli oni stworzyć konkuren- ła cios dla sprawy polskiej, na przełomie 1943/1944 r. że założenia, na których zbudowana towała Delegatura Rządu cyjny ośrodek wobec prawo- jako państwa silnego i niezależnego, mimo że instrumentarium, Przywódcy Polskiego Pań- zostanie Polska po zakończeniu wojny, na Kraj. Polska miała być witych władz Polski, który nie dysponował natomiast argumentem za pomocą którego bronił stwa Podziemnego zdawali państwem pluralistycznym, w sprzyjających okoliczno- interesów Polaków, było sobie sprawę, że założenia, nie mogą sprowadzać się do kontynuacji respektującym prawa oby- ściach, czyli po zajęciu tere- siły, którym posługiwali się przywódcy nader wątłe. W świecie wo- na których zbudowana zo- politycznych i ustrojowych rozwiązań watelskie. nów polskich przez wojska Wielkiej Trójki, a zwłaszcza Stalin. jennej dyplomacji liczył się stanie Polska po zakończe- sprzed września 1939 r. 30 czerwca w Warszawie sowieckie, przejmie rządy przede wszystkim potencjał niu wojny, nie mogą spro- Niemcy aresztowali komen- w kraju. Z takim rozwiązaniem liczył się gen. Sikorski, usiłu- uczestników zmagań, a tego stronie polskiej brakowało. Si- wadzać się do kontynuacji danta AK, gen. Stefana Grota- jąc – niestety bezskutecznie – szukać wsparcia dla pozycji korski przekonywał o konieczności powojennej odbudowy politycznych i ustrojowych rozwiązań sprzed września -Roweckiego, co spowodowało konieczność wyznaczenia Polski za pośrednictwem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjedno- Rzeczypospolitej jako państwa silnego i niezależnego, nie 1939 r. 15 sierpnia partie polityczne (Stronnictwo Narodo- nowego dowódcy. Został nim gen. Tadeusz Bór-Komorow- czonych. Podczas wizyty, jaką złożył w Waszyngtonie na po- dysponował natomiast argumentem siły, którym posługiwa- we, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe oraz ski. Sytuacja militarna na froncie wschodnim nałożyła na czątku grudnia 1942 r., szef polskiego rządu po raz kolejny li się przywódcy Wielkiej Trójki, a zwłaszcza Stalin. Nowym

26 27

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 26 2014-02-12 10:08:19 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 27 2014-02-12 10:08:22 Rok 1943

szefem rządu został Stanisław Mikołajczyk, który był poli- tykiem znacznie mniej doświadczonym, znanym i docenia- nym w świecie niż Sikorski. Dystans, z jakim traktowali go Brytyjczycy, starający się wymóc na nim ustępstwa wobec Stalina, stawiał go w niełatwej sytuacji. Rozumiejąc poło- żenie, w jakim znajdowała się Polska, Mikołajczyk nie czuł się na siłach decydować o kształcie terytorialnym państwa, tym bardziej że przeciwko rezygnacji z ziem wschodnich opowiadała się większość stronnictw politycznych w Lon- dynie, również tych, które stanowiły polityczne zaplecze rządu. Tego zdania byli także Polacy przebywający na emi- gracji oraz społeczeństwo w kraju. Nie bez powodu twier- dzono, że na Kresach leży atrybut niepodległości Polski, a ich utrata będzie równoznaczna z uzależnieniem państwa Konferencja Wielkiej Trójki w Teheranie od Moskwy. Zbliżanie się frontu wschodniego do granic Polski wymusiło sprawie polskiej. Stalin niechętnie odniósł się do propozy- przygotowanie w sensie militarnym i politycznym spotka- cji przywrócenia stosunków z polskim rządem w Londynie nia polskiego podziemia z Armią Czerwoną. W listopadzie i ponawiał żądania w sprawie zmiany przebiegu granicy dowództwo AK przyjęło plan „Burza”, który zakładał prowa- wschodniej. Przywódcy mocarstw ustalili, że wschodnia dzenie działań zbrojnych wobec wycofującej się na Zachód granica Polski będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona, co armii niemieckiej oraz współdziałanie z wkraczającymi na oznaczało utratę Kresów. Rekompensatą miały być obszary ziemie polskie oddziałami sowieckimi. Plan „Burza” był na zachodzie, aż po Odrę, oraz Prusy Wschodnie. Ustale- planem militarnym, ale uwzględniającym polityczny aspekt nia te zapadły bez konsultacji z rządem w Londynie, nie sprawy polskiej. Podjęcie poinformowano o nich też otwartej walki z Niemcami Podjęcie otwartej walki z Niemcami miało polskich władz. Podjęte de- miało przypomnieć świa- przypomnieć światu o wkładzie Polski cyzje stanowiły złą progno- tu o wkładzie Polski w po- zę nie tylko dla przyszłości konanie Niemiec, dowieść w pokonanie Niemiec, dowieść znaczenia Europy, która stawała się znaczenia podziemia pod- podziemia podporządkowanego rządowi polem rozgrywki mocarstw porządkowanego rządowi uprawiających politykę sfer w Londynie oraz zaświad- w Londynie oraz zaświadczyć o polskości wpływów, lecz także dla czyć o polskości Kresów Kresów Wschodnich. Polski. Jednocześnie osła- Wschodnich. Zadania te były biały pozycję rządu w Lon- tym istotniejsze, że Stalin wzmacniał ośrodek komunistów dynie, tracącego możliwość wpływania na sprawę polską, polskich w Związku Sowieckim i w kraju. W październiku którą reprezentował i o którą walczył, a także skazywały do walki przystąpiła utworzona przez Stalina 1. Dywizja Polskę na uzależnienie od Moskwy. Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, a polityczny nadzór nad Optymizm, na jaki pozwalano sobie na początku 1943 r., nią sprawował Związek Patriotów Polskich. Na początku coraz częściej ustępował miejsca uzasadnionym obawom listopada komunistyczna Polska Partia Robotnicza wydała o niezbyt odległą przyszłość kraju – na początku stycznia deklarację poświęconą przyszłej Polsce, w której odmawia- 1944 r. wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną grani- ła rządowi w Londynie prawa do reprezentowania intere- cę Polski. sów narodowych. W takich okolicznościach doszło do pierwszego spotka- nia przywódców wielkich mocarstw. 28 listopada 1943 r. Komisja Międzynarodowego Czerwonego Krzyża nad masowymi w Teheranie rozpoczęła się konferencja z udziałem Roose- grobami ofi cerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu velta, Stalina i Churchilla. Część rokowań poświecono

28 29

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 28 2014-02-12 10:08:26 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 29 2014-02-12 10:08:40 Warszawa w czasie...

Okupacyjna codzienność będące zawsze niebezpiecznym centrum powstania, zostało Od pierwszych dni okupacji spektakularny terror miał być zmniejszone do tej wielkości 3 (Heinrich Himmler). jednym z zasadniczych elementów niemieckiej polityki, Zmierzając do biologicznej zagłady ludności Warszawy, nie- skłaniającej warszawiaków do pogodzenia się z okupacją. mieckie władze okupacyjne eksploatowały dla potrzeb wo- Do tego schematu należało założenie, że każde wystąpienie jennych potencjał przemysłowy i ekonomiczny miasta. Pod antyniemieckie musi spotkać się z masowymi represjami. groźbą ostrych represji, aż do kary śmierci włącznie, zaka- Bądźcie bezlitośni. Bądźcie brutalni. [...] Prawo jest po stronie zano również mieszkańcom miasta działalności politycznej, silniejszego. Trzeba postępować z maksymalną surowością [...]. kulturalnej, społecznej, oświatowej i sportowej. Zamknięto Obecnie tylko na wschodzie umieściłem oddziały SS Totenkopf, szkoły wyższe i średnie, instytucje naukowe, muzea, biblio- dając im rozkaz nieugiętego i bezlitosnego zabijania kobiet teki, skonfi skowano ich majątek i dorobek naukowy. Zezwo- i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy 1 (Adolf Hitler). lono na naukę tylko w szkołach podstawowych i w kilku Pod pretekstem zabicia przez Polaków dwóch żołnierzy nie- otwartych szkołach zawodowych. mieckich (w rzeczywistości władze okupacyjne wiedziały, że Uniwersytety i inne szkoły wyższe, szkoły zawodowe, jak był to czyn kryminalny) już 27 grudnia 1939 r. w Wawrze i szkoły średnie były zawsze ośrodkiem polskiego szowinistycz- pod Warszawą zamordowano 107 niewinnych osób. Zgod- nego wychowania i dlatego powinny być w ogóle zamknięte. nie z zaleceniami Adolfa Hitlera Polaków zamierzano prze- Należy zezwolić jedynie na szkoły podstawowe, które powinny kształcić w naród niewolników. Pozbawieni elit politycznych nauczać jedynie najbardziej prymitywnych rzeczy: rachunków, i kulturalnych, o wykształceniu docelowo sprowadzającym czytania i pisania. Nauka w ważnych narodowo dziedzinach, się do umiejętności napisania nazwiska i liczenia do 500, jak geografi a, historia, historia literatury oraz gimnastyka, mieli wykonywać prace pożyteczne dla Niemców. musi być zakazana 4 (Cytat z dokumentu NSDAP). Dla nie-niemieckiej ludności Wschodu nie mogą istnieć szkoły wyższego typu niż czteroklasowa szkoła ludowa. Zadaniem takiej szkoły ludowej ma być tylko: proste liczenie najwyżej do 500, pisanie nazwiska, nauka, że przykazaniem boskim jest Warszawa posłuszeństwo wobec Niemców, uczciwość, pilność i grzecz- ność 2 (Heinrich Himmler). w czasie Planiści nazistowscy zamierzali nadać stolicy nową nazwę: Die neue Deutsche Stadt Warschau (Nowe niemieckie mia- sto Warszawa) i zdegradować ją do roli prowincjonalnego okupacji niemieckiej 100-tysięcznego ośrodka zamieszkanego przez niemiecką elitę. Zredukowana w ten sposób o 90% w stosunku do okre- su przedwojennego Warszawa miała pełnić funkcję tranzy- towego węzła komunikacyjnego na osi wschód–zachód. Okupacja niemiecka Warszawy to najtragiczniejszy Pomysł ten był częścią tzw. planu Pabsta, który przewidy- okres w historii miasta – od kapitulacji 28 września wał również zburzenie Zamku Królewskiego i zbudowanie na jego miejscu hali kongresowej NSDAP oraz zastąpienie 1939 r. aż do 17 stycznia 1945 r., czyli do wyparcia kolumny Zygmunta pomnikiem Germanii. Nazwa tego bar- Niemców przez Armię Czerwoną. Okupowanie barzyńskiego przedsięwzięcia pochodziła od nazwiska na- stolicy trwało ponad pięć lat, prawie 64 miesiące, czelnego architekta Warszawy – Friedricha Pabsta (zginął w 1943 r. w zamachu dokonanym przez podziemie). niemal 1950 dni. Należy spowodować, aby miejsce zamieszkania 500 tys. pod- Łapanka uliczna w Warszawie ludzi, absolutnie nienadające się dla Niemców, całkowicie w czasie okupacji niemieckiej znikło i aby miasto Warszawa z jego milionem mieszkańców,

Tekst: Patryk Jaworek, historyk, pracownik 1 Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej: zbiór dokumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1965, s. 33. Muzeum Historycznego m.st. Warszawy 2 Kazimierz Leszczyński, Okupacja hitlerowska w Polsce, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1961, s. 35. 3 Encyklopedia białych plam, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2002, s. 208. 4 Tamże, s. 282.

30 31

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 30 2014-02-12 10:08:49 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 31 2014-02-12 10:08:56 Warszawa w czasie...

Aresztowani Polacy przywiezieni na miejsce egzekucji w Palmirach

kilka tysięcy osób. Większość z nich wysłano do obozów Niemcy wprowadzili obowiązek dwujęzycznych napisów koncentracyjnych, gdzie więźniowie masowo ginęli. (niemieckich i polskich), zburzono wiele pomników (m.in. Defi lada wojsk niemieckich w Warszawie, październik 1939 r. W czasie trwania tzw. Intelligenzaktion (akcja AB) specjalne pomnik Fryderyka Chopina i Adama Mickiewicza), a na pom- grupy operacyjne dokonywały masowych egzekucji polskiej niku Mikołaja Kopernika umieszczono tablicę w języku nie- Zmierzając do biologicznej zagłady Najbardziej rozbudowanym organem władzy okupacyjnej inteligencji na Pomorzu, Śląsku i w Wielkopolsce. Akcja ta mieckim: Dem Grossen Deutschen Astronomen (Wielkiemu w Warszawie była policja i służby policyjne, nad którymi została rozciągnięta na Mazowsze i Warszawę. Miejscem niemieckiemu astronomowi). Od końca 1940 r. przystą- ludności Warszawy, niemieckie władze kierownictwo sprawował dowódca SS. Po wkroczeniu do kaźni stał się las w Palmirach w Puszczy Kampinoskiej, gdzie piono do nadawania ulicom i placom niemieckich nazw, okupacyjne eksploatowały dla potrzeb Warszawy niemieckie władze bezpieczeństwa zajęły budy- od 7 grudnia 1939 r. do lipca 1941 r. wywożono z Warsza- np. plac Piłsudskiego został zmieniony na Adolf Hitler Platz, wojennych potencjał przemysłowy nek byłego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia wy i mordowano polskich patriotów. Tylko w dniach 20–21 plac Trzech Krzyży na Dreikreutzplatz, a plac Zamkowy na Publicznego przy alei Szucha. Do tego gmachu sprowadza- czerwca 1940 r. rozstrzelano tam 358 osób, wśród nich Ja- Schlossplatz. Dla cywilnej ludności niemieckiej zostały i ekonomiczny miasta. no aresztowanych Polaków, przesłuchując ich w sposób nie- nusza Kusocińskiego – biegacza i złotego medalistę olim- otwarte specjalne sklepy spożywcze, kawiarnie, lokale roz- zwykle brutalny. Aleja Szucha szybko zyskała sobie złą sławę pijskiego z 1932 r. oraz marszałka sejmu Macieja Rataja rywkowe, restauracje, a także kina. W tramwajach wydzie- Zlikwidowano teatry, sale koncertowe i kina, a ludności cywil- wśród warszawiaków. W obawie przed zamachami okolicy i wielu, wielu innych. Ogółem w Palmirach zostało rozstrze- lono przednią platformę i pierwszy przedział dla pasażerów nej skonfi skowano aparaty radiowe. Legalnie ukazywała się tej strzegły zasieki, betonowe bunkry i posterunki policyj- lanych 1700 Polaków. z obywatelstwem niemieckim z informacyjnym napisem: tylko jedna gazeta codzienna, będąca na usługach okupanta ne. W twierdzę przekształcono także Pawiak, więzienie przy Polacy zostaną starci z powierzchni ziemi. Niebywale istotną Nur für Deutsche (Tylko dla Niemców). Polakom zezwolono niemieckiego, „Nowy Kurier Warszawski”, zwany przez lud- ul. Pawiej. Tutaj przewożono więźniów zmasakrowanych jest rzeczą, by wielki naród niemiecki potraktował jako swój na prowadzenie tylko kilku teatrzyków rewiowych z reper- ność „kurwarem”. Należała ona do grupy tzw. prasy gadzino- w czasie przesłuchań. W pomieszczeniach przewidzianych podstawowy obowiązek zagładę wszystkich Polaków 6 (Hein- tuarem pozbawionym wszelkich treści ideowych i wycho- wej. Ponadto wydawano dla Polaków sensacyjno-kryminalny dla 700 więźniów przebywało ich czasem ponad 4 tysiące. rich Himmler). wawczych oraz kilku kin, w których wyświetlano głównie tygodnik „7 Dni” i pornografi czną „Falę”, w języku niemiec- Przez cały okres okupacji obowiązywała godzina policyjna, W sierpniu 1940 r. ogłoszono zarządzenie o utworzeniu propagandowe fi lmy niemieckie. kim zaś ukazywała się „Warschauer Zeitung”. W lipcu 1940 r. której przekroczenie groziło śmiercią. W ciągu dnia nato- trzech dzielnic: niemieckiej, polskiej i żydowskiej (getto). Wszystkie fabryki zbrojeniowe, metalurgiczne, mechanicz- zainstalowano na ulicach głośniki i nadawano przez nie ofi - miast na ulicach Warszawy dokonywano licznych egzeku- Zabroniono Żydom, a później Polakom wstępu do parków ne, teletechniczne (środki transportu) i optyczne znalazły cjalne komunikaty, a od jesieni 1943 r. drogą tą informowano cji, w których ginęły dziesiątki tysięcy mieszkańców miasta, i ogrodów oraz na niektóre ulice i place w dzielnicy niemiec- się pod nadzorem wojskowym, podobnie jak zakłady che- także o wykonanych egzekucjach. a także przeprowadzano masowe łapanki. Największa kiej. Eksterminacja ludności żydowskiej doprowadziła do wy- miczne, radiotechniczne, farmaceutyczne i przetwórcze. Gdybym o każdych siedmiu rozstrzelanych Polakach chciał z nich, dokonana z wielką brutalnością na terenie całego buchu 19 kwietnia 1943 r. powstania w getcie warszawskim. Ofi cjalny czas pracy wynosił 54 godziny tygodniowo, prze- rozwieszać plakaty, to w Polsce nie starczyłoby lasów na wy- miasta, odbyła się w dniach 15–17 stycznia 1943 r. Areszto- Trwało ono 28 dni i stanowiło pierwsze masowe wystąpienie dłużano go jednak nawet do 72 godzin, co oznaczało, że ro- produkowanie papieru na takie plakaty 5 (Hans Frank). wano wówczas, nie bacząc na jakiekolwiek zaświadczenia, zbrojne ludności stolicy przeciwko okupantowi. botnicy pracowali dziennie po 10 godzin lub jeszcze więcej.

5 Wywiad dla gazety „Völkischer Beobachter”, 6 lutego 1940. 6 Richard C. Lukas, Zapomniany Holocaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939–1944, Wydawnictwo Jedność, Kielce 1995, s. 23.

32 33

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 32 2014-02-12 10:09:04 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 33 2014-02-12 10:09:06 Warszawa w czasie...

organizacje konspiracyjne uruchomiły produkcję fałszywych dokumentów. Przez cały okres okupacji trwała grabież najcenniejszych dóbr polskiej kultury. Specjalne ekipy niemieckich rzeczo- znawców i historyków wyszukiwały i konfi skowały dzieła sztuki w muzeach, kościołach oraz zbiorach prywatnych. Cenne pamiątki narodowe były celowo niszczone przez okupanta. Wiele z nich, np. obraz „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki, szczególnie intensywnie poszukiwany przez Niemców, udało się szczęśliwie ukryć.

Sposoby radzenia sobie z trudną rzeczywistością okupacyjną Po zlikwidowaniu polskiego szkolnictwa nauczyciele utwo- rzyli Tajną Organizację Nauczycielską (TON), która organizo- wała tajne nauczanie w szkołach wszystkich typów, w tym Napis wykonany wyższych. Największą tajną uczelnią był konspiracyjny Uni- w ramach małego wersytet Warszawski. Ogółem na warszawskich wyższych sabotażu na tablicy uczelniach w warunkach konspiracji studiowało wielu zna- ogłoszeniowej nych pracowników naukowych, dziennikarzy, twórców kul- w Warszawie, 1943 r. tury, w sumie prawie 9 tysięcy osób. Od początku okupacji ważnym czynnikiem kształtowania patriotycznych także wchodziły w zakres działań małego Przeznaczony wyłącznie dla Niemców tramwaj linii „O”, Warszawa pozostała jednak polskiej opinii publicznej była tajna prasa. W latach 1939– sabotażu. Szeroko prowadzona była akcja N – polegała ona jeżdżący po Warszawie w czasie okupacji stolicą narodu, była stałą siedzibą 1945 ukazywało się około 1500 tytułów prasowych, a 20 na działalności propagandowej i dezinformującej ludność z nich wydawano nieprzerwanie. Szczególną poczytnością niemiecką, czyli kolportażu odpowiednio spreparowanych centralnego kierownictwa wszystkich Słowianie istnieją po to, by dla nas pracować. Kiedy już nie i autorytetem cieszył się „Biuletyn Informacyjny”, którego w języku niemieckim ulotek i gazet. niepodległościowych organizacji będą potrzebni, mogą umrzeć 7 (Martin Bormann – szef kan- pierwszy numer ukazał się w listopadzie 1939 r., a ostat- Głodowe racje żywnościowe, jakie ludność miejska mogła uzy- celarii Adolfa Hitlera). ni dopiero po upadku powstania warszawskiego, jesienią skać na podstawie kartek, były podstawową przyczyną funk- politycznych i wojskowych, a także Polityka sztywnych płac, wzrastające koszty utrzymania, 1944 r. Był on redagowany przez Aleksandra Kamińskiego, cjonowania tzw. czarnego rynku. Aby przeżyć, obok ofi cjal- głównym ośrodkiem antyhitlerowskiego głodowe przydziały żywności (wprowadzenie kartek żyw- autora „Kamieni na szaniec”. Równie ważny, pomimo zaka- nego zatrudnienia, szukano dodatkowych źródeł dochodów, nościowych), wysokie ceny na wolnym rynku, zupełny brak zu posiadania radioodbiorników, stał się nielegalny nasłuch zwłaszcza w nielegalnym handlu i przemycie (szmuglowanie ruchu oporu. opału, ograniczenia w zużyciu prądu i gazu prowadziły do polskich audycji rozgłośni londyńskiej BBC oraz rozgłośni żywności), w wykonywaniu w trakcie pracy tzw. fuch (nielegal- gwałtownego zubożenia ludności. Z każdym rokiem wzra- francuskich, na czele z Radiem Tuluza (do czerwca 1940 r.). na produkcja towarów poszukiwanych na wolnym rynku) lub Struktura i działalność państwa podziemnego stała śmiertelność, zmniejszał się znacznie przyrost natu- Swoją chlubną kartę w dziejach ruchu oporu zapisały rów- w kradzieżach w zakładach pracy bądź na kolei. Towary te znaj- Okres okupacji był najbardziej tragicznym rozdziałem ralny, liczba zgonów przewyższała narodziny. Sytuacja ta nież Szare Szeregi. Pod tą konspiracyjną nazwą krył się dowały swoich odbiorców właśnie na czarnym rynku. w całej historii Warszawy. Oprócz licznych niemieckich sprzyjała szerzeniu się chorób zakaźnych, m.in. nastąpił po- Związek Harcerstwa Polskiego. Jeszcze w 1940 r. powołano W prasie podziemnej piętnowano zachowania uznawa- nakazów i zakazów oraz surowych zarządzeń, skazujących nad trzykrotny wzrost zachorowań na gruźlicę. Szczególnie organizację „Wawer”, zajmującą się małym sabotażem. Roz- ne za naganne z punktu widzenia interesów narodowych. mieszkańców miasta na niezwykle nędzne warunki bytowa- trudne warunki panowały w getcie. lepiano ulotki ośmieszające Niemców, malowano grożące Bojkotowano volksdeutschów i osoby utrzymujące kontak- nia, grożące biologiczną zagładą, okupanci rozwinęli wszel- Dokuczliwym środkiem okupacyjnego ucisku było wpro- odwetem napisy: Polska walczy, Pawiak pomścimy, przy za- ty z Niemcami, bojkotowano gry na loterii i w kasynach, kie środki fi zycznego terroru i eksterminacji, dopuszczając wadzenie przez władze niemieckie tzw. karty rozpoznaw- kładach przemysłowych przejętych przez okupanta rysowa- teatrzyki rewiowe, a także kina (popularne stały się ha- się masowych zbrodni i ludobójstwa. Warszawa pozostała czej (Kennkarte) i karty pracy (Arbeitskarte). Osobom nie- no żółwie, symbol powolnej pracy, lub umieszczano napisy: sła: Tylko świnie siedzą w kinie, co bogatsze to w teatrze). jednak stolicą narodu, była stałą siedzibą centralnego kie- posiadającym tych dokumentów groziło natychmiastowe Pracuj Polaku powoli. Działania przeciwko Niemcom polega- Propagowano też i zachęcano do konspiracyjnej satyry, rownictwa wszystkich niepodległościowych organizacji po- aresztowanie, zesłanie do obozu koncentracyjnego lub wy- jące na zrywaniu fl ag hitlerowskich, niszczeniu niemieckich do wystawiania przez lekarzy sfałszowanych zaświadczeń litycznych i wojskowych, a także głównym ośrodkiem anty- jazd na przymusowe roboty do Niemiec. Wkrótce polskie afi szy propagandowych czy malowaniu na murach haseł o niezdolności do pracy, a także do wystawiania przez księ- hitlerowskiego ruchu oporu.

ży metryk urodzenia dla żołnierzy działających w konspiracji Mamy w tym kraju jeden punkt, z którego pochodzi wszystko 7 Richard C. Lukas, Zapomniany Holocaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939–1944, Wydawnictwo Jedność, Kielce 1995, s. 76. i ukrywających się Żydów. zło: to Warszawa. Gdybyśmy nie mieli Warszawy [...], to nie

34 35

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 34 2014-02-12 10:09:10 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 35 2014-02-12 10:09:12 Warszawa w czasie...

Umieszczanie na murze Konspiracyjna grupa rysunku żółwia – młodzieży szkolnej symbolu hasła z nauczycielem, „Pracuj Polaku powoli” wrzesień 1940 r.

Ponad 100 tysięcy akcji dywersyjnych, Polskie Państwo Podziemne posiadało własne sądownictwo by pozbawić powstańców kryjówek... Po tym powstaniu i jego Bilans zniszczeń lewobrzeżnej Warszawy z chwilą wkroczenia specjalne, które sądziło oraz wydawało wyroki na zdrajców zdławieniu Warszawę spotka zasłużony los – zupełne znisz- Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. był porażający. Podczas sabotażowych i odwetowych to narodu, konfi dentów (np. aktor Igo Sym, zastrzelony 7 mar- czenie 9 (Hans Frank). II wojny światowej 85% zabudowy miejskiej uległo bezpowrot- najbardziej wymierny i pozytywny bilans ca 1941 r.), a także szczególnie niebezpiecznych i okrutnych Ponad 100 tysięcy akcji dywersyjnych, sabotażowych i odwe- nemu zniszczeniu (z czego: 10% podczas oblężenia we wrze- działań Polskiego Państwa Podziemnego. pracowników niemieckich władz okupacyjnych. Przykładem towych, paraliżujących niemieckie zaplecze frontu wschod- śniu 1939 r., 20% w trakcie i po zakończeniu powstania w get- może być przeprowadzony 1 lutego 1944 r. zamach na do- niego, jego linie komunikacyjne, a także system zaopatrzenia, cie, 25% podczas powstania warszawskiego i aż 30% w wyniku wódcę SS i policji na dystrykt warszawski Franza Kutscherę, akcje wywiadowcze przynoszące ogromne korzyści w walce barbarzyńskich wyburzeń po upadku powstania). Danina krwi, mielibyśmy 4/5 trudności, z którymi musimy walczyć. War- odpowiedzialnego za masowe zbrodnie popełnione w War- sojuszników z militarną machiną niemiecką, m.in. wykrycie jaką przyszło oddać w tym czasie warszawiakom, była równie szawa jest i pozostaje ogniskiem zamętu, punktem, z którego szawie. Był to pierwszy udany zamach na tak wysokiego broni V-1 (bezpilotowy samolot odrzutowy) i V-2 (pierwsza wysoka: ponad 10 tys. ofi ar oblężenia w 1939 r., ok. 200 tys. za- rozprzestrzenia się niepokój w tym kraju 8 (Hans Frank). rangą funkcjonariusza niemieckiego aparatu bezpieczeń- użyta bojowo rakieta balistyczna) przez wywiad AK – to naj- bitych cywilów i żołnierzy AK podczas powstania warszawskie- 27 września 1939 r., tuż przed kapitulacją Warszawy, gru- stwa w Polsce. bardziej wymierny, pozytywny bilans działań Polskiego Pań- go, całkowita zagłada 300-tysięcznej społeczności warszaw- pa ofi cerów utworzyła pierwszą konspiracyjną organiza- Od października 1942 r. Armia Krajowa zintensyfi kowała stwa Podziemnego w bezpośredniej walce z okupantem. skich Żydów. Nie wolno też zapominać o pozostałych ofi arach cję wojskową – Służbę Zwycięstwu Polsce (SZP), której prowadzenie walki. W tym celu powstało Kierownictwo Dy- Po upadku powstania specjalne niemieckie jednostki sa- okupacyjnej codzienności, które straciły życie w czasie łapanek, dowódcą został gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. wersji (Kedyw) pod dowództwem płk. Augusta Emila Fiel- perskie planowo wyburzały w Warszawie dom po domu, brutalnych przesłuchań na Pawiaku, masowych egzekucji lub W listopadzie 1939 r. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych dorfa, pseud. Nil. Kedyw prowadził akcje zmierzające do dokonując ostatecznego zniszczenia tego, co ocalało jesz- w wyniku wywiezienia do obozów koncentracyjnych. gen. Władysław Sikorski w miejsce Służby Zwycięstwu Polsce niszczenia urządzeń przemysłowych i transportowych, linii cze z pożogi. Celowo i z wielką skrupulatnością spalono powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Rozkazem z czerwca zaopatrzeniowych, wysadzania pociągów z transportami i zburzono m.in. gmach Biblioteki Krasińskich z największym 1940 r. funkcję Komendanta Głównego ZWZ objął gen. Ste- wojska oraz odbijania więźniów. zbiorem rękopisów i starodruków w Polsce, wysadzono Bibliografi a przedmiotu dla nauczycieli fan Grot-Rowecki. W latach 1940–1941 ZWZ skupił większość W miarę zbliżania się Armii Czerwonej do granic Polski AK w powietrze pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, Zamek Czesław Brzoza, Andrzej Leon Sowa, Historia Polski 1918–1945, organizacji wojskowych powstałych na początku okupacji podjęła na dużą skalę lokalne walki zbrojne z wycofujący- Królewski, pałac Saski i wiele innych obiektów, bezcennych Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006. w Polsce, stając się tym samym główną siłą wojskową Pol- mi się Niemcami w ramach planu „Burza”. Jej zwieńczeniem dla polskiej kultury i historii. Encyklopedia Warszawy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1975. skiego Państwa Podziemnego. 14 lutego 1942 r. gen. Sikor- stało się powstanie warszawskie, trwające od 1 sierpnia do Po tym [powstaniu] Warszawa, stolica, głowa, inteligen- Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Warszawa w latach 1939–1945, ski zmienił nazwę Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na Armię 2 października 1944 r. – największa akcja zbrojna Polskiego cja tego byłego 16–17-milionowego narodu Polaków bę- Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984. Krajową (AK). Po aresztowaniu gen. Grota-Roweckiego Państwa Podziemnego. dzie zniszczona, tego narodu, który od 700 lat blokuje nam Karol Grünberg, SS – czarna gwardia Hitlera, Wydawnictwo Książka i Wiedza, w czerwcu 1943 r. Komendantem Głównym Armii Krajowej Prawie wszystkie części miasta Warszawy stoją w płomieniach. Wschód 10 (Heinrich Himmler). Warszawa 1975.

został gen. Tadeusz Bór-Komorowski. Doszczętne spalenie domów będzie najlepszym środkiem, 9 Szymon Datner, Zburzenie Warszawy, [w:] Straty wojenne Polski w latach 1939–1945, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań–Warszawa 1960, s. 107. 10 Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński, Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach), Wydawnictwo MON, 8 Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Warszawa w latach 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984, s. 43. Warszawa 1962, s. 306.

36 37

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 36 2014-02-12 10:09:16 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 37 2014-02-12 10:09:18 Szare Szeregi...

a na ich miejsce przybyły z zachodu wycofujące się grup- ki oddziałów z Wielkopolski. Heroiczną postawą we Szare Szeregi – wrześniu 1939 r. wsławili się również harcerze i harcerki z katowickiego hufca ZHP. Po wycofaniu się 2 września ze stolicy Górnego Śląska regularnych oddziałów wojska pol- skiego przez dwa kolejne dni harcerze i grupy powstańców „nie cofnąć się śląskich stawiali bohaterski opór żołnierzom Wehrmachtu i bojówkom Freikorpsu. Szczególnie zacięte boje toczyły się o stanowiącą ważny punkt obserwacyjny wieżę spadochro- przed o arą życia” nową i Dom Powstańca Śląskiego. Część obrońców straciła życie podczas walk ulicznych, jednak większość spośród Bohaterska postawa i działalność harcerzy Szarych Szeregów ponad 800 ofi ar starć (w tym kilkudziesięciu harcerzy) była efektem wychowania młodych ludzi w niepodległej zginęła w egzekucjach na katowickim rynku i w lasach na obrzeżach miasta. II Rzeczypospolitej – wychowania odebranego w harcerstwie, 27 września 1939 r., w przeddzień kapitulacji Warszawy, rodzinie i szkole. Dzięki temu harcerscy instruktorzy mogli w oblężonej stolicy miały miejsce dwie ważne narady. Pod- w czasie wojny nie tylko walczyć z okupantem, lecz także czas tej, która odbywała się w podziemiach gmachu Poczto- wej Kasy Oszczędności, gdzie mieściło się dowództwo obrony wychowywać kolejne pokolenie Polaków. Warszawy, podjęto decyzję o kontynuowaniu walki zbrojnej W ten sposób zapisali piękną kartę w podziemiu. Została wówczas powołana Służba Zwycięstwu w dziejach polskiego społeczeństwa. Polski, przemianowana później na Związek Walki Zbrojnej, a w końcu na Armię Krajową. Podczas drugiej narady, odby-

wającej się w kamienicy przy ul. Polnej, zgromadzeni, w tym członkowie Rady Naczelnej ZHP, podjęli decyzję o przejściu Mały powstaniec warszawski, sierpień 1944 r. Tekst: Jerzy Żochowski Związku Harcerstwa Polskiego do konspiracji. Pełniącym obo- wiązki przewodniczącego został ks. hm. Jan Mauersberger, a wiceprzewodniczącą Wanda Opęchowska. Zachowano po- Główną. Na potrzeby konspiracji poszczególnym szczeblom dział na Organizację Harcerek, na której czele stała hm. Ma- organizacji harcerskiej nadano kryptonimy. Kwatera Głów- ria Krynicka, lecz jej obowiązki pełniła hm. Józefi na Łapińska na otrzymała kryptonim „Pasieka”, chorągiew – „Ul”, a hufi ec Początek jako komendantka Pogotowia Harcerek, oraz na Organizację – „Rój”. Nazwy te funkcjonowały przez cały okres konspiracji. W momencie kiedy stało się jasne, że wkrótce wybuch- Harcerzy, której naczelnikiem został Florian Marciniak. Nie przyjęło się natomiast nazywanie drużyn „rodzinami”, a za- nie wojna, harcerki i harcerze ze Związku Harcerstwa Pol- stępów – „pszczołami”. Główny kryptonim organizacji – „Szare skiego rozpoczęli przygotowania, by w nadchodzącym Organizacja Szeregi” – został jej nadany w lutym 1940 r. i przywędrował czasie, na miarę swoich możliwości, służyć ojczyźnie. Po- Od początku okupacji na terenie całego kraju zaczęły się od- do Warszawy z Poznania, gdzie powstał poprzez rozwinięcie wstało wówczas Pogotowie Harcerek i Pogotowie Harce- radzać drużyny harcerskie. Kwatera Główna ZHP starała się skrótu SS, którym sygnowano ulotki skierowane do Niemców. rzy. To pierwsze, lepiej zorganizowane, miało realizować jak najszybciej nawiązać łączność z poszczególnymi ośrod- Stan liczebny organizacji stale się powiększał i według zadania m.in. z zakresu służby sanitarnej, łączności oraz kami. Stosunkowo łatwo udało się to z miejscowościami szacunków „Pasieki” w pierwszej połowie 1944 r. wynosił opieki nad dziećmi. To drugie, choć osłabione na skutek w południowej i centralnej Polsce, położonymi w Gene- ok. 9 tys. harcerzy. Jak na ówczesne warunki konspiracyjne powołania dużej liczby instruktorów do wojska, pełni- ralnym Gubernatorstwie. Dużo trudniejsze okazało się na- była to niewątpliwie duża liczba, na co miało też wpływ włą- ło służby pomocnicze tam, gdzie siły wojskowe i cywilne tomiast utrzymywanie kontaktu z terenami zachodnimi, czenie do organizacji młodszych harcerzy – na początku jej były niewystarczające. Szybkość ofensywy niemieckiej we włączonymi bezpośrednio do Rzeszy, i ziemiami wschodni- członkami mogli być tylko chłopcy powyżej 18 roku życia. wrześniu 1939 r. spowodowała konieczność znacznych mi, zajętymi przez Związek Sowiecki. W części zachodniej W szczytowym okresie działalności Szarych Szeregów funk- przemieszczeń oddziałów Pogotowia. I tak, wypełniając i wschodniej kraju dużo większe było też ryzyko dekonspira- cjonowało 20 chorągwi – „uli”. Wydział Zachodni („Z”) kiero- rozkaz, oblężoną stolicę opuścili warszawscy harcerze, cji w porównaniu z południową i centralną Polską. wał pracami chorągwi: Pomorskiej – ul „Lina”, Wielkopolskiej Z czasem, pomimo wielu początkowych trudności, udało – ul „Przemysław”, Łódzkiej – ul „Kominy”, Zagłębiowskiej – Mały powstaniec warszawski, sierpień 1944 r. się stworzyć zwartą organizację, kierowaną przez Kwaterę ul „Barbara”, Śląskiej – ul „Huta” oraz skupiającej harcerzy

38 39

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 38 2014-02-12 10:09:24 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 39 2014-02-12 10:09:27 Szare Szeregi...

z terenów zachodnich przebywających w Generalnym Gu- Późniejszy naczelnik Szarych Szeregów Stanisław Broniewski, w konspiracji odnosiły się bowiem do trzech etapów: „Dziś” bernatorstwie – ul „Chrobry”. Wydziałowi Wschodniemu pseud. Stefan Orsza w swoich wspomnieniach przedstawia oznaczało bieżące organizowanie różnych form oporu, „Jutro” („W”) podlegały chorągwie: Białostocka – ul „Biały”, Wileńska trzy główne ścierające się ze sobą koncepcje – pierwsza sta- – przygotowanie do udziału w walce jawnej o odzyskanie nie- – ul „Brama”, Poleska – ul „Błota”, Nowogródzka – ul „Las”, wiała na walkę, druga na wychowywanie, a trzecia na wy- podległości, a „Pojutrze” – pracę na rzecz powojennej odbu- Wołyńska – ul „Gleba” oraz skupiająca harcerzy z ziem chowywanie przez walkę. Postawienie na walkę oznaczało dowy kraju. Praca została więc podporządkowana celom dale- wschodnich włączonych do Rzeszy – ul „Złoty”. Na obszarze przekształcenie organizacji harcerskiej (czyli wychowawczej) kosiężnym, co pomagało w pogodzeniu się ze świadomością, Polski Centralnej („C”) funkcjonowały chorągwie: Warszawska w grupę zbrojną. Była to propozycja bardzo atrakcyjna, po- że wojna będzie trwała długo. Kierownictwo Szarych Szeregów – ul „Wisła”, Mazowiecka – ul „Puszcza”, Radomska – ul „Rady” nieważ harcerze garnęli się do walki z okupantem. Tą drogą zdawało sobie sprawę, że potrzebna jest cierpliwa i systema- oraz Lubelska – ul „Zboże”. W Polsce Południowej („P”) działa- poszła m.in. organizacja „Wigry” i część młodzieży związana tyczna praca, której efekty będą widoczne dopiero po dłuższym ły chorągwie: Kielecka – ul „Skała”, Częstochowska – ul „War- z „Basztą”. Prowadziło to jednak do zaprzestania pracy wy- czasie. Niezwykle ważne jest, aby nie postrzegać Szarych Szere- ta”, Krakowska – ul „Smok” oraz Lwowska – ul „Lew”. chowawczej, co było istotą harcerstwa, dlatego kierownictwo gów jedynie przez pryzmat organizowanych akcji, ale pamiętać Szarych Szeregów zdecydowanie odrzuciło ten kierunek dzia- o równie istotnych elementach wychowania, jakimi były m.in. Jak działać? łań. Główny nacisk na wychowywanie młodzieży, uchowanie nauka i samokształcenie. Zarówno przed przywódcami Szarych Szeregów, jak i przed jej przed negatywnymi, demoralizującymi skutkami wojny Rozkazem z 3 listopada 1942 r. Szare Szeregi zostały podzie- instruktorami pojawił się dylemat – w jaki sposób działać? i przygotowanie do pracy na rzecz odrodzonej, niepodległej lone na trzy grupy wiekowe, w ramach których realizacja ha- Polski kładły m.in. Hufce Polskie. Widząc jednak zapał mło- sła „Dziś, Jutro, Pojutrze” przebiegała w sposób dostosowany dych ludzi do walki, ta odpowiedź również została uznana za do wieku i możliwości uczestników. Były to: Drużyny Zawiszy Malowanie na murze wiszącej na szubienicy swastyki Zarówno przed przywódcami niewystarczającą. Dopiero koncepcja „wychowywania przez (Zawiszacy) – chłopcy w wieku 12–15 lat, Bojowe Szkoły (BS) Szarych Szeregów, jak i przed walkę” stworzona w Kwaterze Głównej Szarych Szeregów, – chłopcy w wieku 15–18 lat i Grupy Szturmowe – chłopcy instruktorami pojawił się dylemat starająca się połączyć dwie wcześniejsze, okazała się satysfak- powyżej 18 roku życia. strzelca (krypt. „Sklepy”), a później szkolenie motorowe cjonująca. Jej program, na którym opierała się cała działalność Zgodnie z hasłem „Dziś” praca wychowawcza w ramach (krypt. „Ursus”). Organizowano kursy łączności oraz kur- – w jaki sposób działać? Szarych Szeregów, został sformułowany 22 czerwca 1941 r. Zawiszy opierała się przede wszystkim na realizacji metody sy podofi cerskie (krypt. „Wiarus” i „Belweder”). Zadaniem pod hasłem „Dziś, Jutro, Pojutrze”. Zadania podejmowane harcerskiej wraz z dodatkowymi elementami konspiracyj- na „Pojutrze” było kontynuowanie nauki i wypracowanie nymi. Harcerze zdobywali stopnie i sprawności, takie jak u młodych ludzi takich cech, jak karność czy obowiązko- w okresie przedwojennym, obejmujące m.in. dziedziny tere- wość, a także ich rozwój kulturalny i fi zyczny. noznawstwa czy sygnalizacji. Dodane zostały również punkty Członkowie Grup Szturmowych na „Dziś” angażowali się specyfi czne dla konspiracji, np. znajomość dystynkcji wojsko- również w tzw. wielką dywersję, czyli walkę zbrojną i działa- wych, szyfrów czy rozróżnianie typów samochodów. Ważna nia dywersyjne wobec okupanta. Warszawskie oddziały GS była też dobra znajomość miasta, która miała się przydać zostały podporządkowane Kierownictwu Dywersji AK (Ke- w realizacji zadań konspiracyjnych oraz umożliwić uniknięcie dyw). W ramach przygotowań do otwartej walki zbrojnej łapanek. Zadania na „Jutro” obejmowały przygotowanie do („Jutro”) harcerze GS podnosili swoje kwalifi kacje wojsko- służby pomocniczej w okresie przełomu, tj. wybuchu powsta- we na kursach podchorążych (krypt. „Agrykola”), w szkole nia (krypt. „Mafeking”). Działania te dotyczyły m.in. łączno- niższych dowódców (krypt. „Sonda”) czy na szkoleniu pod- ści, zwiadu, regulacji ruchu czy zadań wartowniczych. Celem ofi cerskim (krypt. „Wiarus”). Przygotowując się do realizacji na „Pojutrze” stała się nauka na tajnych kompletach w szkole programu „Pojutrza”, członkowie Grup Szturmowych kon- powszechnej i gimnazjum. Wymóg ten traktowany był bar- tynuowali naukę w szkole średniej i na studiach wyższych. dzo stanowczo i chłopcy, którzy mieli problemy z nauką, nie Zobowiązywali się do samokształcenia, uczestniczyli też mogli uczestniczyć w konspiracji. w dyskusjach światopoglądowych. Harcerze Bojowych Szkół na „Dziś” podejmowali obowiązki Nauka była więc zadaniem i służbą istotną we wszystkich wynikające z aktualnej współpracy z ZWZ-AK. Należało do trzech grupach, wpisaną organicznie w program wychowa- nich m.in. zdobywanie informacji wywiadowczych w ra- nia realizowany w Szarych Szeregach. mach Wywiadu i Informacji Szarych Szeregów, podrzucanie Oprócz przedwojennego tekstu przyrzeczenia harcerskie- czasopism i ulotek mające na celu osłabienie ducha walki go, który brzmiał: „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić wśród Niemców (akcja N) oraz akcje małego sabotażu orga- służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim, być po- nizacji „Wawer”. W ramach zadań na „Jutro” BS prowadziły słusznym prawu harcerskiemu”, w czasie wojny harcerze Grupa młodych powstańców warszawskich szkolenia wojskowe. Każdy harcerz przechodził szkolenie przyrzekali również: „Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę

40 41

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 40 2014-02-12 10:09:34 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 41 2014-02-12 10:09:40 Szare Szeregi...

w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, z Kierownictwem Walki Cywilnej. Miała ona na celu obję- do rozkazów służbowych się dostosować, nie cofnąć się cie opieką młodzieży niezrzeszonej i polegała na nawiązy- przed ofi arą życia.” To podwójne przyrzeczenie w sposób waniu kontaktów z dziećmi i młodymi ludźmi przebywają- pełny wyrażało realizację idei wychowania przez walkę. cymi w sierocińcach, internatach, często także na ulicach. Prowadzono dla nich tajne komplety, zajęcia świetlicowe, Działalność konspiracyjna w tym lekcje śpiewu, organizowano zajęcia i zawody spor- Ważną rolę w wychowaniu przez walkę odgrywały działa- towe. Starano się też w sposób dyskretny kształtować ich nia podejmowane w ramach pracy konspiracyjnej. Wiele postawy patriotyczne. W ramach akcji zbierano książki, z nich było organizowanych na wyższym poziomie przez które trafi ały do świetlicowych biblioteczek. Drukowano odpowiednie komórki Armii Krajowej. Harcerze Szarych biuletyny i druki rozprowadzane później wśród młodzieży. Szeregów wnieśli w nie jednak swój znaczący wkład. Nie Najstarsi harcerze Szarych Szeregów brali udział w akcjach brakowało także działań, które były podejmowane samo- Wieniec I i Wieniec II, podczas których wysadzono tory ko- dzielnie przez organizacje harcerskie. Harcerze brali udział lejowe wokół węzła warszawskiego, a także w odbiciu pod w akcjach przygotowywanych przez Organizację Małego Sa- Celestynowem więźniów transportowanych do Oświęcimia. botażu „Wawer” (od września 1941 r. „Wawer – Palmiry”). Jednym z ważniejszych wydarzeń opisanych w „Kamieniach na Kryptonim organizacji po- szaniec” jest akcja Meksyk II, wstał od nazw miejsc pierw- zwana też akcją pod Arsena- szych masowych egzekucji Ważną rolę w wychowaniu przez walkę łem, podczas której uwolnio- Polaków. „Wawer” zajmował odgrywały działania podejmowane no hm. Jana Bytnara, pseud. się przede wszystkim zwal- Rudy, oraz innych więźniów w ramach konspiracji. Wiele z nich Młodzi powstańcy warszawscy czaniem propagandy nie- (w tym hm. Henryka Ostrow- mieckiej i podtrzymywaniem było organizowanych na wyższym skiego, pseud. Heniek). Har- w narodzie ducha oporu. poziomie przez odpowiednie komórki cerze Grup Szturmowych Co jakiś czas, zwłaszcza w późniejszym okresie, nastę- wyszkolonych i uzbrojonych broniły trudnych odcinków Młodzi chłopcy malowali przeprowadzali również akcje powały aresztowania (wystarczy wspomnieć tu znanych frontu – przeszły szlak bojowy obejmujący Wolę, Stare Mia- hasła na murach, zrywali Armii Krajowej. likwidacyjne na wyjątkowo z „Kamieni na szaniec” Heńka i Rudego czy też pierwszego sto, Śródmieście i Czerniaków. Harcerze Bojowych Szkół też fl agi niemieckie i zakładali okrutnych przedstawicielach naczelnika Szarych Szeregów Floriana). Wszelkie zadania wzięli udział w powstaniu warszawskim, chociaż nie walczyli polskie, wybijali szyby w za- hitlerowskiego aparatu re- musiały być wykonywane z zachowaniem reguł konspiracji. w zwartych jednostkach, lecz byli podzieleni między oddzia- kładach fotografi cznych, gdzie znajdowały się zdjęcia Niem- presji. Do najsłynniejszych tego typu przedsięwzięć należał Dodatkowo wojna trwała długo, co u niektórych powodo- ły powstańcze znajdujące się w różnych dzielnicach. A dzię- ców. Do najbardziej spektakularnych należały akcje megafo- zamach w dniu 1 lutego 1944 r. na dowódcę SS i policji dys- wało zwątpienie w sens walki z okupantem. Tym większy ki poświęceniu najmłodszych Zawiszaków mogła wówczas nowe, czyli nadawanie przez uliczne megafony przemówień tryktu warszawskiego Franza Kutscherę. szacunek należy się tym, którzy wytrwali. funkcjonować Harcerska Poczta Polowa. czy polskich pieśni patriotycznych, co miało duży wpływ na Szare Szeregi prowadziły też działalność informacyjną. Wy- Po upadku powstania naczelnikiem Szarych Szeregów zo- podniesienie morale mieszkańców stolicy. dawano m.in. tygodnik konspiracyjny „Biuletyn Informa- Powstanie warszawskie stał Leon Marszałek, pseud. Jan. Był to czas, kiedy większość Od końca 1940 r. wobec Niemców była prowadzona ak- cyjny” (kolejnymi tytułami były: „Źródło”, „Dęby”, „Drogo- W latach 1943–1944 wraz ze zbliżaniem się frontu wschod- kraju została zajęta przez Armię Czerwoną. W tej sytuacji cja propagandowa (krypt. „N”), która miała na celu sianie wskaz”, „Pismo Młodych”, „Brzask”). Publikowano książki, niego i postępującym osłabieniem III Rzeszy nasiliła się czę- naczelnik w porozumieniu z Komendantem Głównym AK Le- defetyzmu oraz zachwianie wolą walki wśród obywateli a wśród nich „Kamienie na szaniec” (wyd. 1943) czy kon- stotliwość akcji dywersyjnych. Nabrało też tempa przygoto- opoldem Okulickim, pseud. Niedźwiadek w styczniu 1945 r. (głównie żołnierzy) III Rzeszy. Na ogromnym terenie okupo- spiracyjne podręczniki – „Wielka gra” (wyd. 1942) i „Przo- wanie do ogólnego powstania, które ostatecznie zostało wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów. Część har- wanego kraju rozprowadzano broszury, gazetki i inne druki downik. Podręcznik dla kierowników oddziałów Zawiszy” zastąpione przeprowadzeniem akcji „Burza”. cerzy włączyła się w działania drugiej konspiracji niepodle- w języku niemieckim przekazujące informacje, których nie (wyd. 1942) – wszystkie trzy autorstwa hm. Aleksandra Ka- W sierpniu 1943 r. z warszawskich Grup Szturmowych utwo- głościowej. Wielu było prześladowanych i aresztowanych. było w hitlerowskiej propagandzie. Powodzenie akcji zale- mińskiego. rzono batalion „Zośka” (nazwany tak dla upamiętnienia po- Wśród nich znalazł się m.in. Jan Rodowicz, pseud. Anoda, żało od odwagi młodych ludzi roznoszących ulotki i często Należy podkreślić, że działania te były podejmowane pomi- ległego pod Sieczychami hm. Tadeusza Zawadzkiego, pseud. rozstrzelany 7 stycznia 1949 r. wiązało się z dużym niebezpieczeństwem. mo problemów życia codziennego. To na harcerzach czę- Zośka), pozostający do dyspozycji Kierownictwa Dywersji AK. Upadek Francji w 1940 r. uświadomił Polakom, że wojna bę- sto ciążyła odpowiedzialność utrzymania rodzin, w których Powstał również oddział do zadań specjalnych „Pegaz”, który Konspiracyjna działalność harcerek dzie trwała długo, niosąc ze sobą postępującą demoraliza- zabrakło ojców. Młodzi ludzie musieli różnymi sposobami, w 1944 r. został przekształcony w batalion „Parasol”. Niezależnie od organizacji męskiej Szarych Szeregów dzia- cję społeczeństwa. Dlatego postanowiono jej czynnie prze- np. trudniąc się handlem, zdobywać środki pozwalające Podczas powstania warszawskiego bataliony „Zośka” i „Para- łała także Organizacja Harcerek. Decyzja o przejściu do kon- ciwdziałać. Harcerze Szarych Szeregów włączyli się w akcję na przetrwanie tego trudnego czasu. Działali pod dużą sol” walczyły w ramach obejmującego oddziały Kedywu zgru- spiracji została podjęta podczas wspomnianej już narady M (skrót od słowa: „młodzież”) realizowaną we współpracy presją psychiczną spowodowaną groźbą dekonspiracji. powania „Radosław”. Jednostki te będące jednymi z najlepiej z 27 września 1939 r. Pełniącą obowiązki naczelniczki

42 43

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 42 2014-02-12 10:09:45 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 43 2014-02-12 10:09:45 Szare Szeregi...

Listonoszki Harcerskiej Poczty Polowej w czasie powstania warszawskiego Młodzi chłopcy noszący w czasie powstania warszawskiego wodę do szpitala na Solcu

które ukończyły 15 lat. W odróżnieniu od chłopców nie były innych służb. Po upadku powstania organizację przeniesiono wychowawczy. Wśród organizacji, które nie weszły w skład Większość harcerek otrzymała one przygotowywane do walki zbrojnej. Głównymi nurtami do Krakowa. Latem 1945 r. działalność wojennej Organizacji Szarych Szeregów, są również organizacje powstałe na przydziały wojskowe do jednostek pracy harcerek stała się służba cywilna i wojskowa. Do zadań Harcerek została zakończona. Wschodzie. Zostały one rozbite, zanim udało im się nawiązać cywilnych należały m.in. opieka nad dziećmi, więźniami poli- kontakty z Szarymi Szeregami. Już 22 września 1939 r. – Armii Krajowej. Przyjmuje się, tycznymi, pomoc jeńcom, rodzinom aresztowanych, ludności Nie tylko Szare Szeregi w dniu kapitulacji Lwowa – powstała tam Harcerska Orga- że na początku powstania służyło wysiedlonej, osobom starszym, Żydom oraz aktywny udział Jak podaje znawca dziejów konspiracji harcerskiej w czasie nizacja Niepodległościowo-Wojskowa (HONW). Na jej czele w krzewieniu oświaty i kultury. Za pierwsze i najważniejsze II wojny światowej prof. Tomasz Strzembosz, w czasie oku- stanęli komendanci chorągwi ZHP: lwowskiej – hm. Alek- ok. 600 sanitariuszek i 300 łączniczek. zadanie została uznana pomoc dzieciom. Służba wojskowa pacji powstało kilkadziesiąt organizacji harcerskich, które sander Szczęśniakiewicz, wołyńskiej – hm. Leopold Adamcio Z czasem liczba ta wzrosła. polegała na szkoleniach i działalności w zakresie łączności, pozostały poza strukturami Szarych Szeregów. Największą i poleskiej – hm. Edward Heil. Miała ona duży zasięg na te- sanitariatu oraz służby gospodarczej. Wiele łączniczek, któ- tego typu organizacją było Harcerstwo Polskie, które na renie Kresów Południowo-Wschodnich. Z czasem wchłonęła re działały potem w podziemiu wojskowym, wywodziło się czas wojny przyjęło nazwę Hufce Polskie. Harcerstwo Pol- mniejsze organizacje, takie jak Młody Las, powstały we Lwo- Harcerek została mianowana dotychczasowa komendantka z Organizacji Harcerek. skie zostało założone w Warszawie 27 października 1939 r. wie, czy Polską Organizację Walki z Wrogiem z Czortkowa. Pogotowia Harcerek hm. Józefi na Łapińska. Wcześniejsza or- W ostatnim okresie od czerwca 1943 r., w którym Organi- Na jego czele stanął hm. Stanisław Sedlaczek, pseud. Sas, pierw- Niestety HONW została dość szybko rozbita przez NKWD. ganizacja Pogotowia Harcerek dała nowej konspiracji przygo- zacja Harcerek przyjęła kryptonim „Bądź Gotów”, kontynu- szy naczelnik harcerzy ZHP. Przewodził on organizacji do czasu towane struktury. Dzięki temu możliwy był w miarę szybki kon- owana była służba cywilna oraz zintensyfi kowana została swojego aresztowania i wywiezienia do obozu w Oświęcimiu, Epilog takt Kwatery Naczelnej z ośrodkami zlokalizowanymi w innych służba wojskowa. Szczególnie przybrała ona na znaczeniu w którym zginął w 1941 r. Hufce Polskie zostały założone przez Ciężko dokonywać rozrachunku dorobku wielkiego poko- miastach oraz przekazanie zalecenia, aby prowadzić dalszą podczas powstania warszawskiego. Pomimo problemów – instruktorów, których poglądy określane są jako narodowo-ka- lenia młodych Polaków, miażdżonego przez doświadczenie pracę wychowawczą. Nawiązano także kontakty z takimi orga- aresztowanie części kierownictwa – udało się utworzyć tolickie. W porównaniu z Szarymi Szeregami w większym stop- dwóch totalitaryzmów. Z pewnością pielęgnowanie pracy nizacjami opiekuńczymi, jak Stołeczny Komitet Samopomocy Komendę Harcerstwa Żeńskiego na czele z hm. Łapińską. niu nacisk kładziono na wychowanie niż na walkę zbrojną (bar- wychowawczej pozwoliło przekazać ducha harcerskiego Społecznej, Polski Czerwony Krzyż, Rada Główna Opiekuńcza, Większość harcerek otrzymała przydziały wojskowe do dzo ważne było też wychowanie religijne). W czasie powstania walczącej młodzieży w najtrudniejszych czasach okupa- a także z wojskową Służbą Zwycięstwu Polski. jednostek Armii Krajowej. Przyjmuje się, że na początku warszawskiego harcerze HP walczyli w batalionie „Gustaw”. cji. Choć wielu nie dane było wziąć udziału w odbudowie Od lutego 1940 r. do czerwca 1943 r. organizacja działała pod powstania służyło ok. 600 sanitariuszek i 300 łączniczek. Oprócz Hufców Polskich w Warszawie powstała organi- powojennej Polski, do czego przygotowywali się w trakcie kryptonimem „Związek Koniczyn”. Ze względu na charakter Z czasem liczba ta wzrosła. Wraz ze zmniejszaniem się tere- zacja „Wigry”, składająca się z przedwojennych harcerzy. konspiracji, to jednak poprzez swój przykład stali się wzo- pracy konspiracyjnej do Związku mogły należeć dziewczęta, nu w rękach powstańców harcerki były kierowane także do Miała ona charakter w większym stopniu wojskowy niż rem do naśladowania dla kolejnych pokoleń Polaków.

44 45

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 44 2014-02-12 10:09:49 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 45 2014-02-12 10:09:56 $NFMDSRG$UVHQDïHP Szlakiem Rudego...

%XG\QHNSU]\DOHL6]XFKD 2GELFLHZLÚěQLDUNL]5XG\PPLÚG]\XO%LHODñVNÈ'ïXJÈL1DOHZNDPL 3RVWU]HOHQLH$ONDQDXO'ïXJLHM :\URNZ\NRQDQ\QDJHVWDSRZFX+HUEHUFLH6FKXOW]XZSREOLĝX MHJRPLHV]NDQLDQDXO0RNRWRZVNLHM =DELFLHJHVWDSRZFD(ZDOGD/DQJHJRQDXO%ROHVïDZD3UXVD QLHRSRGDOSODFX7U]HFK.U]\ĝ\

3RPQLN.RSHUQLND 1LHPF\WUDNWRZDOLRNXSRZDQH WHNVW-RDQQD6LHOLFND SU]H]VLHELHWHUHQ\MDNVZRMÈ =RĂND ZïDVQRĂÊ3UöERZDOLWHĝ 5XG\ XGRZRGQLÊQLHPLHFNLH SRFKRG]HQLHQLHNWöU\FK Z\ELWQ\FKSU]HGVWDZLFLHOL SROVNLHMQDXNLF]\NXOWXU\ 1LHXQLNQÈïWHJR0LNRïDM $UVHQDï .RSHUQLNXKRQRURZDQ\SRPQL- PDUFDUZF]DVLHDNFML NLHPQDMHGQHM]JïöZQ\FKXOLF SRG$UVHQDïHPF]ïRQNRZLH6]DU\FK :DUV]DZ\3ROVNLQDSLV 6]HUHJöZSU]\SXĂFLOLDWDNQDZLÚěQLDUNÚ QDPRQXPHQFLH1LHPF\SU]\NU\OL WUDQVSRUWXMÈFÈ5XGHJR]VLHG]LE\*HVWDSR Sï\WÈ]QLHPLHFNLPQDSLVHP ZDOHL6]XFKDGRZLÚ]LHQLDQDXO3DZLHM 8ZLHF]QLRQÈVXNFHVHPDNFMÚ $OHN 5XG\]RVWDïXZROQLRQ\UD]HP]LQQ\PL MHMRGNUÚFHQLDL]GMÚFLD ZLÚěQLDPL SU]HSURZDG]Lï$OHN

Miejsca, gdzie bohaterowie „Kamieni na szaniec” PLHV]NDOLXF]\OLVLÚLSUDFRZDOL *LPQD]MXPLP6WHIDQD%DWRUHJRSU]\XO0\ĂOLZLHFNLHM 'RP$ONDSU]\XO'ZRUVNLHM G]LĂXO.DVSU]DND  teren fabryki karabinów 0LHV]NDQLH$ONDZF]DVLHZRMQ\SU]\XO0LFNLHZLF]D 0LHV]NDQLH5XGHJRSU]\DOHL1LHSRGOHJïRĂFL 0LHV]NDQLH=RĂNLSU]\XO.RV]\NRZHM 0LHMVFHSUDF\$OND)DEU\ND)XFKVDSU]\XO7RSLHO  UöJXO'UHZQLDQHM 6]NRïD%XGRZ\0DV]\QSU]\XO0RNRWRZVNLHM *LPQD]MXPLP6WHIDQD%DWRUHJR :GZXG]LHVWROHFLXPLÚG]\ZRMHQQ\PV]NRïDWD VNXSLDïDNDGUÚZ\ELWQ\FKSHGDJRJöZ8F]\OLVLÚ ']LDïDQLDVDERWDĝRZHLG\ZHUV\MQH ZQLHMUöZQLHĝ=RĂND5XG\L$OHN $NFMDJD]RZDQLDZUHVWDXUDFML$GULDSU]\XO0RQLXV]NL :\ELMDQLHV]\EZ\VWDZRZ\FKSU]H]$ONDSU]\XO0DUV]DïNRZVNLHM  PöJïWRE\ÊQS]DNïDGIRWRJUDğF]Q\3RORQXVSU]\XO0DUV]DïNRZVNLHM 0DORZDQLHSU]H]5XGHJRKDVHïQDNRV]DUDFKORWQLF]\FK /(*(1'$ $OHMD6]XFKD SU]\XO5DNRZLHFNLHM QDURJXXO3XïDZVNLHM PLHMVFDZDĝQHGOD5XGHJR :ODWDFKļSU]\ $NFMHSU]HFLZNR3DSURFNLHPXZïDĂFLFLHORZLUHVWDXUDFMLSU]\XO0DGDOLñVNLHJR $ONDL=RĂNL DO6]XFKDPLHĂFLïDVLÚ $NFMDZVNOHSLH:RKOIDKUWDSU]\XO1RZ\¥ZLDW G]LDïDQLDVDERWDĝRZH VLHG]LEDQLHPLHFNLHMSROLFML =U\ZDQLHĠDJSU]H]$ONDSU]\XO0DUV]DïNRZVNLHM QDURJXXO¥ZLÚWRNU]\VNLHM i dywersyjne EH]SLHF]HñVWZDQDPLDVWR =GMÚFLHQLHPLHFNLFKĠDJSU]H]5XGHJRSU]\SODFX0DïDFKRZVNLHJR PLHMVFD]ZLÈ]DQH]DNFMÈ :DUV]DZÚRUD]G\VWU\NW 8PLHV]F]DQLHQDPXUDFKQDSLVöZ3ROVND]Z\FLÚĝ\QSQDEXG\QNX SRG$UVHQDïHP ZDUV]DZVNL:SLZQLFDFK )XQGXV]X.ZDWHUXQNRZHJRSU]\.UDNRZVNLP3U]HGPLHĂFLX *HVWDSRSURZDG]LïR $NFMDSU]\SRPQLNX.RSHUQLNDQD.UDNRZVNLP3U]HGPLHĂFLX WUDVDSU]HMD]GXZLÚěQLDUNL SU]HVïXFKDQLDZLÚěQLöZ 3U]HPDORZDQLHSU]H]5XGHJRKDVïDQDQLHPLHFNLPXU]ÚG]LHSUDF\SU]\XO1RZ\¥ZLDW z Rudym -HGQ\P]QLFKE\ïUöZQLHĝ 1DPDORZDQLHSU]H]5XGHJRNRWZLF\QDSRPQLNX/RWQLNDQDSODFX8QLL/XEHOVNLHM -DQ%\WQDU 5XG\ ļVNDWRZDQ\ =DELFLHRğFHUD66SU]H]5XGHJRQDXO1RZRJURG]NLHM QDURJXXO(PLOLL3ODWHU  SU]H]QLHPLHFNLFKRSUDZFöZ 

46 47

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 46 2014-02-12 10:10:02 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 47 2014-02-12 10:10:15 Mogliśmy sobie pozwolić na... Mogliśmy sobie pozwolić na Rudy Alek swobodę w kreowaniu postaci...

Z kim najbardziej chcieliście się spotkać na planie „Ka- M.S.: Było trudno. Dużo biegaliśmy, mi się na dodatek trafi ły mieni na szaniec”? niewygodne buty, dużo też strzelaliśmy. Ale najtrudniej było Tomasz Ziętek (Rudy): Jestem megazadowolony, że spo- w Lublinie, gdzie powstawały sceny akcji pod Arsenałem. tkałem się z Pawłem Edelmanem, autorem zdjęć. Bardzo Było zimno i wszyscy byli przeziębieni. Ale daliśmy radę. lubię i doceniam jego prace, zwłaszcza fi lm „Ray”. T.Z.: Wydaje mi się, że to przygotowanie ruchowe wpłynę- Marcel Sabat (Zośka): Ja uwielbiam go za „Pianistę” – to ło na nasze relacje. Wpłynął na to zwłaszcza mecz futbolu jeden z moich ulubionych fi lmów. Cieszyłem się też na spo- amerykańskiego. tkanie z reżyserem Robertem Glińskim. K.S.: Wracaliśmy już jako ekipa.

Czyli znaliście wcześniejsze fi lmy Roberta Glińskiego? Jak to wyglądało? T.Z.: Tak. A cenię go za paradokumentalny sznyt. Jego fi lmy T.Z.: Zaczęliśmy używać pseudonimów scenariuszowych. To są realizowane w konwencji realizmu psychologicznego i to stało się automatycznie. Nie jesteś już Tomkiem, jesteś Rudym mi bardzo odpowiada. – w każdym razie inni zaczynają cię tak postrzegać. Poczuliśmy, M.S.: Ja mam wrażenie, że „Kamienie na szaniec” będą się że już na etapie prób kreuje się fi lmowa rzeczywistość. różnić od jego poprzednich tytułów. Według mnie ten jest dla reżysera eksperymentem. Kiedy poczuliście bliższą więź z pierwowzorami gra- nych przez was postaci? Jak w związku z tym wyglądały przygotowania do zdjęć? M.S.: Któregoś dnia znaleźliśmy się na Cmentarzu Wojsko- Z Tomaszem Ziętkiem, Marcelem Sabatem M.S.: Miesiąc trwały intensywne próby. Dużo rozmawiali- wym na Powązkach. Byłem tam pierwszy raz. W zasadzie i Kamilem Szeptyckim – odtwórcami śmy, czytaliśmy i oglądaliśmy mnóstwo materiałów. dopiero tam, kiedy stanąłem nad grobami tych chłopaków, Kamil Szeptycki (Alek): Braliśmy też udział w próbach poczułem, że spoczywa na nas niemała odpowiedzialność. głównych ról w fi lmie „Kamienie na szaniec” z innymi aktorami. Przepracowaliśmy z nimi cały scenariusz. Tym bardziej, że na ich grobach ciągle palą się znicze. Był Zośka – rozmawia Ada Bogdziewicz T.Z.: Zapominacie o najważniejszym – o przygotowaniu fi - tam wtedy jakiś ojciec z córką. Nagle powiedział do małej: zycznym. Mieliśmy treningi, które polegały na zwiększeniu „Chodź, idziemy teraz do Zośki”. To było dla mnie niesamo- naszej wydolności. Mieliśmy kilka scen bójek, które musieli- wite przeżycie, bo proces identyfi kowania się z bohaterami śmy porządnie zagrać. już się w naszym przypadku rozpoczął.

48 49

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 48 2014-02-12 10:10:21 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 49 2014-02-12 10:10:26 Mogliśmy sobie pozwolić na...

T.Z.: Dopóki nie poszliśmy na Powązki, Rudy, Alek i Zośka M.S.: Bardzo żałuję, że nie zachowały się materiały fi lmowe, byli dla mnie tylko bohaterami literackimi. Dopiero tam do- na których moglibyśmy ich zobaczyć. Jak się zachowywali, tarło do mnie, że oni naprawdę żyli. Byli ludźmi z krwi i ko- jak się uśmiechali... ści. Świadomość tego, że ciąży na nas także odpowiedzial- K.S.: A wiemy, że takie nagrania powstały. ność za prawdę historyczną, była dla mnie dodatkowym T.Z.: Ale z drugiej strony mogliśmy sobie pozwolić na więk- ciężarem, który trzeba było udźwignąć. szą swobodę w kreowaniu postaci. To nie była robota re- konstruktora. Jak budowaliście swoje role? Trudno było wam zrozu- mieć te postacie? Jaka była cena wzięcia udziału w walce? M.S.: Już wcześniej zaczęły nam się zarysowywać ich cele K.S.: Najwyższą ceną nie było ryzykowanie własnym ży- i charaktery – to nam bardzo ułatwiło zadanie. ciem. Myślę, że o wiele straszniejsze było narażanie swoich T.Z.: Ale mimo wszystko ciężko było dotrzeć do prawdy. Ko- rodzin. Alek strasznie obwiniał się o to, że jego matka zo- rzystałem z różnych materiałów. Udało mi się dotrzeć do stała wywieziona do obozu, mimo że to nie była jego wina. listów i komiksów Rudego, ale okazało się, że wyłaniają się Nieraz przeprowadzał naprawdę ryzykowne akcje, ale jemu z nich skrajnie różne obrazy mojego bohatera. nigdy nic się nie działo – do pewnego momentu nieszczę- K.S.: I co ciekawe, listy te nie były pisane piękną polszczy- ścia spotykały wszystkich dokoła. Dlatego cieszył się, kiedy zną, nie zawierały głębokich przemyśleń. Znalazłem na sam został postrzelony. przykład list Rudego do Alka. Musiał być pisany na kolanie, M.S.: Podobnie Zośka. Po śmierci obu przyjaciół miał preten- i na dodatek slangiem. Czegoś takiego potrzebowaliśmy! sje do samego siebie. Oni nie żyli, a jemu nic się nie stało.

Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński

Zaczęliśmy używać pseudonimów Jak sobie z tym poradził? Przecież to on namawiał ich byłby teraz. Był radykalny, ale panowała wojna i cel został scenariuszowych. To stało się do walki... jasno określony. Podejmowano radykalne decyzje. M.S.: Wziął to na klatę. Myślę, że zniósł to bardzo ciężko, bo T.Z.: Nie zgodzę się z tobą. Nie ma zdefi niowanego patrioty- automatycznie. Nie jesteś już czuł się za nich odpowiedzialny, w końcu to on wywarł na zmu – ani dziś, ani wtedy. Było tyle dróg do wolności... Albo Tomkiem, jesteś Rudym – w każdym nich duży wpływ. Jakąś formą terapii na pewno był wyjazd zimne, albo gorące. do Zalesia. Spisał tam swoje wspomnienia o tym wszystkim, razie inni zaczynają cię tak postrzegać. co się stało. Zośka w takiej interpretacji był „gorący”. A jaki był Rudy wobec tego? A co wy bylibyście w stanie poświęcić? T.Z.: Rudy był człowiekiem „pojutrza”. Uważał, że nie będzie T.Z.: Można poświęcić się dla pasji. Ja dla muzyki rzuciłem realnych skutków jego działań zbrojnych, więc walkę prze- palenie. Ale chodzi tu o samodoskonalenie się, więc to się niósł na front intelektualny – zdobywania wiedzy. Chciał chyba nie liczy. walczyć o Polskę już po odzyskaniu przez nią niepodległo- ści. Był człowiekiem myślącym o przyszłości. W tamtych czasach wiadomo było, o co należy walczyć. Teraz nic nie wydaje się białe ani czarne. Czy dzisiejsi Czy waszym zdaniem to była słuszna postawa? patrioci nie kojarzą się wam z oszołomami? T.Z.: W jego wypadku zachodził konfl ikt. To był zdrowo my- M.S.: Nie ma sensu porównywać oszołomów, skrajnych na- ślący chłopak, ale jednocześnie – gorąca krew. On chciał cjonalistów do tamtych patriotów. Dla mnie ci, którzy prze- walczyć. Fakt, że nie chciał pociągnąć za spust, nie świadczy szkadzają w uroczystościach Święta Niepodległości, stoją o braku odwagi. Zresztą rozkaz Kedywu był jasny – nie da- pod Pałacem Prezydenckim i wystawiają krzyż, nie są pa- wać dzieciakom broni. Oni mieli służyć Polsce po zakończe- triotami. To jest jakiś rodzaj nawiedzenia. niu wojny. Walkę należało zostawić mężczyznom. M.S.: Ja nie krytykuję żadnej z postaw wobec walki z czasów A Zośka nie był nawiedzony? II wojny światowej. Rozumiem każde ze stanowisk, jakie się Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński M.S.: Był, ale bez przesady. Nie wiem, jakim człowiekiem wytworzyły w obliczu grozy. Absolutnie nie chcę tamtych

50 51

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 50 2014-02-12 10:10:27 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 51 2014-02-12 10:10:43 Mogliśmy sobie pozwolić na...

K.S.: W ramach samoobrony – tak. T.Z.: Ale to naturalny odruch.

Dlaczego współczesnemu widzowi potrzebny jest taki fi lm jak „Kamienie na szaniec”? T.Z.: Bo to porządny western. Naprawdę. Mam nadzieję, że to będzie dobry fi lm akcji. Poza tym ten film pokazuje często pomijaną grozę wojny i to, jaki jest koszt wzięcia w niej udziału. Pokazuje, że oprócz wielkich ideałów jest cena, jaką trzeba zapłacić za podjęcie walki. M.S.: Może ktoś po obejrzeniu fi lmu odpowie sobie na py- tanie, jak sam zachowałby się w obliczu wojny.

Najwyższą ceną nie było ryzykowanie

własnym życiem. Myślę, że o wiele Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński straszniejsze było narażanie swoich rodzin. Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński

czasów porównywać z obecnymi. Sam nie wiem, jakbym walczyć. Ale komu na tę walkę pozwolić, a komu nie, to już się wtedy zachował. To była walka o życie, o rodzinę, walka zupełnie inna kwestia. Istnieje słynna lista 60 pytań Alka na o wszystko. Patriotyzm teraz i wtedy – to nie są łatwe po- temat tego, czy można, czy warto... równania. T.Z.: Nie możemy patriotyzmu odzierać z moralnych rozterek, Inne narody, na przykład naród włoski, nigdy nie były a mam wrażenie, że cały czas to robimy. Usprawiedliwiamy akt dobre w walce. Poddawano się już na widok zbliżają- morderstwa, który etycznie jest zły, tylko dlatego że panuje cych się wojsk nieprzyjaciela. Ludzie nie ginęli, a zabyt- wojna. Ci ludzie mieli rozterki. Na pewno nie było tak, że na- ki przetrwały do dziś. Czy nas nauczyła czegoś postawa tychmiast po ogłoszeniu stanu wojennego ludzie krzyknęli: „To innych? Czy gdyby dziś wybuchła wojna, też poszliby- strzelamy!”. Zdrowo myślący ludzie mieli z tym problem. śmy walczyć? Tomasz Ziętek Marcel Sabat Kamil Szeptycki M.S.: Ale z drugiej strony Zośka, który był radykalny, zorga- K.S.: Myślę, że pewnych rzeczy nie jesteśmy w stanie zmie- (ur. 28.06.1989 r. w Inowrocławiu) (ur. 14.07.1989 r. w Kielcach) – aktor, (ur. 27.01.1991 r. w Immenstadt) – ak- nizował jedną z pierwszych akcji zbrojnych na terenie Pol- nić. One są zbyt głęboko w nas zakorzenione... Gdybym – aktor, ukończył Studium Wokalno- absolwent Wydziału Aktorskiego Pań- tor, student Państwowej Wyższej Szkoły ski, czyli akcję pod Arsenałem. Ciężko mi wyobrazić sobie, miał teraz zdecydować, poszedłbym. -Aktorskie im. Danuty Baduszkowej stwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Tele- Teatralnej z fi lią we Wrocławiu. Na de- co ten chłopak miał w głowie – jaki to musiał być wulkan... M.S.: Twierdzenie, że na pewno w razie wojny poszłoby mieszczące się przy Teatrze Muzycznym wizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera skach teatralnych debiutował rolą Że- Niełatwo jest podjąć decyzję o tym, żeby kogoś zabić. się walczyć, nie jest poparte żadną wiedzą na ten temat. w Gdyni. Zadebiutował rolą Zbyszka Go- w Łodzi. Jego fi lmowy debiut przypada wakina w „Ożenku” Mikołaja Gogola. Za T.Z.: I świadomość, że to się kiedyś skończy. Tylko co potem? Dla mnie nie ma oczywistych odpowiedzi. To jest dylemat. dlewskiego w fi lmie „Czarny Czwartek. na 2011 r., kiedy zagrał epizodyczną rolę tę rolę został wyróżniony w ramach XIX Grałem postać, która miała wyraźny cel, ale to było moje Janek Wiśniewski padł” w 2011 r. Ak- w fi lmie „Nieulotne” Jacka Borcucha. Jest Przeglądu Kultury Młodych „Przekręt” Chodzi ci o rozliczenia, wyrzuty sumienia, z którymi zadanie aktorskie. torsko związany jest również z Nowym również aktorem teatralnym. Współpra- w 2009 r. Rok później otrzymał Grand trzeba będzie potem żyć? K.S.: Kiedy pomyślę o przerażającym obrazie wojny Teatrem w Słupsku, gdzie w 2005 r. cował m.in. z Grzegorzem Wiśniewskim Prix Przeglądu Kultury Młodych „Prze- T.Z.: No właśnie. – o gwałtach, jakich się dopuszczano na kobietach, rodzi się występował w spektaklu „Betlejem i Agatą Dudą-Gracz. W 2013 r. otrzy- kręt”, a w 2011 r. za rolę Tewiego Mle- K.S.: Mówimy o młodych chłopakach, którzy mają pod sobą we mnie taka wściekłość, która musi znaleźć gdzieś ujście. polskie”. Ponadto aktor gra na gitarze mał nagrodę Opus Film za rolę Marka czarza w „Skrzypku na dachu” dostał młodszych, a ci jeszcze młodszych, nawet 10-letnich. Są za i śpiewa w zespole The Fruitcakes, któ- w spektaklu „Shopping and fucking”. główną nagrodę aktorską „Przekrętu”. nich odpowiedzialni. Za to, na jakich ludzi wyrosną, kiedy to Czy istnieje coś, co skłoniłoby was do zabicia człowieka? ry w tym roku zamierza wydać swoją Obecnie można go zobaczyć na deskach „Kamienie na szaniec” to jego pełno- wszystko wreszcie się skończy. Stąd te rozterki. Każdy chce T.Z.: Nie dopuszczam do siebie takiej myśli. debiutancką płytę. Teatru Kamienica w Warszawie. metrażowy debiut aktorski.

52 53

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 52 2014-02-12 10:10:57 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 53 2014-02-12 10:11:15 Kamienie na szaniec – wspomnienia...

„Kamienie na szaniec” – wspomnienia z planu fi lmowego Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński

Kamil Szeptycki być czymś obcym – zaczęła być częścią mnie samego. Lawi- zaangażowanie emocjonalne, dzięki czemu na niektóre polskich operatorów fi lmowych, współpracującym z naj- (odtwórca roli Alka) na myśli, która mnie wtedy przytłoczyła, nie pozwoliła mi nasze błędy przymykano oko lub dawano nam nadprogra- lepszymi ekipami fi lmowymi na świecie. Był nominowany Trzy miesiące pracy nad fi lmem było szalenie intensywnym odejść sprzed ich grobu przez ponad godzinę. mową szansę poprawy. Summa summarum: jestem prze- do Oscara, pracował m.in. z moim ulubionym reżyserem okresem – szczególnie w wymiarze emocjonalnym, eduka- Ciekawym faktem jest też to, że wiele miejsc, w których szczęśliwy, że rola Macieja Dawidowskiego (Alka) jest moim Romanem Polańskim, spotkał się na planach fi lmowych cyjnym czy relacji międzyludzkich. Dlatego też wspomnie- nagrywaliśmy poszczególne sceny, znajdowało się bardzo debiutem fi lmowym, a praca z takimi profesjonalistami, jak z największymi gwiazdami Hollywood. A przy tym okazał się nia z tego czasu wciąż trudno mi w jakikolwiek sposób blisko lub dokładnie w miejscach prawdziwych wydarzeń Ewa Drobiec, Paweł Edelman, Krzysztof Globisz czy Tomasz być wyjątkowo skromną osobą, dzięki czemu jeszcze bar- okiełznać i uporządkować. Z drugiej jednak strony, pośród opisanych przez Kamińskiego. Dzięki temu dane mi było spę- Ziętek była rewelacyjną nauką i prawdziwą przyjemnością. dziej zyskał mój szacunek. Często między ujęciami biegałem tego szalonego kolażu, jest kilka odcinających się od in- dzić cały dzień w mieszkaniu, do którego 26 marca 1943 r. do „reżyserki”, czyli charakterystycznego czarnego namio- nych, z sobie tylko znanych powodów, chwil. Zalicza się do przywieziono rannego Alka. Nie jest mi też przykro, że – Jakub Konieczny tu, w którym reżyser i operator, ze słuchawkami na uszach, nich m.in. dzień pierwszego sierpnia, kiedy z reżyserem fi l- ze względu na zupełnie inny obecny wygląd miejsca – nie (odtwórca roli Buzdygana) oglądają to, co widać przez kamery. Za każdym razem byłem mu – Panem Robertem Glińskim – udaliśmy się uczcić rocz- nakręciliśmy samej akcji pod Arsenałem w Warszawie, lecz Zawsze chciałem zagrać w fi lmie kostiumowym o tematyce zachwycony tym, co widzę: kostiumy z epoki, profesjonal- nicę wybuchu powstania warszawskiego na Powązkach. w Lublinie. Jego piękne stare miasto, w moim mniemaniu, wojennej, dlatego udział w zdjęciach do „Kamieni na sza- na charakteryzacja, długo przygotowywana scenografi a, Było to już w momencie, kiedy dowiedziałem się, że wy- doskonale spełniło swoje zadanie, a mieszkańcy byli nad niec” był realizacją jednego z moich marzeń. Znalezienie światło, rekwizyty. Wszystkie te elementy, w połączeniu brano mnie do roli Alka. Zdążyłem więc do tego czasu za- wyraz życzliwi i cierpliwi. się w obsadzie oznaczało początek niezwykłej przygody. z artystycznym zmysłem Pawła Edelmana tworzyły na ekra- poznać się z materiałami dotyczącymi bohaterów „Kamieni Na planie fi lmu jednak nie jest tak cudownie, jak się zapew- Stałem się częścią profesjonalnego zespołu fi lmowego. nie przepiękne obrazy. Czułem, że tworzymy adaptację fi l- na szaniec”. Jednak dopiero stanięcie razem z Tomkiem ne większości osób wydaje. Jest to naprawdę ciężka praca, Na planie spotkałem się z wieloma wspaniałymi ludźmi, mową książki, która tak samo jak na mnie, oddziałuje na Ziętkiem, fi lmowym Jankiem Bytnarem, nad wspólną wymagająca skupienia i podzielności uwagi, a jednocześnie którzy imponowali mi swoim profesjonalizmem. Przede ogromną liczbę młodych ludzi. Historie harcerzy opisane mogiłą Rudego i Alka, było tym czynnikiem, dzięki które- poczucia swobody. Dlatego cieszę się, że większość ekipy, wszystkim cieszyłem się bardzo ze spotkania z Pawłem przez Aleksandra Kamińskiego pobudzają wyobraźnię. mu cała moja wiedza teoretyczna nagle ożyła i przestała oprócz profesjonalizmu, reprezentowała bardzo mocne Edelmanem, człowiekiem, który jest jednym z najlepszych Z jednej strony czasy okupacji są przerażające, z drugiej

54 55

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 54 2014-02-12 10:11:44 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 55 2014-02-12 10:11:49 Kamienie na szaniec – wspomnienia...

strony w historiach o Szarych Szeregach jest coś pociągają- poinformowani. Na klatkach schodowych odpowiednio z Szarych Szeregów. Pierwsze, co rzuca mi się w oczy, to hotelu, pozostała część ekipy czekała w samochodzie, byli- cego. Przed rozpoczęciem zdjęć do fi lmu, odwiedziłem Mu- wcześniej zawieszono ogłoszenia z prośbą o wyrozumiałość znicz, biały oczywiście, stojący pośród kilku innych na grobie śmy bardzo zniecierpliwieni i spóźnieni na spotkanie z Pa- zeum Powstania Warszawskiego, gdzie dowiedziałem się o dla zaistniałej sytuacji. Niestety, nie zabrakło osób, które Zośki. Wiem, że musiała go przynieść Sandra, odtwórczyni nem Robertem Glińskim. Wnieśliśmy walizki i niestety zacię- wielu przygnębiających faktach, o nieludzkim traktowaniu przerwały zdjęcia ze względu na zakłócanie spokoju. Naj- roli Hali, jego dziewczyny. Wyobrażam sobie, że wyglądała liśmy się w windzie. Przez ok. 20 minut nie mogli nas stamtąd ludzi, widziałem drastyczne zdjęcia i materiały fi lmowe. bardziej zaskoczyło mnie to, że chodziło o spokój zamiesz- podobnie jak ja, wybór koloru też mnie nie dziwi. Tuż obok wydostać. Zobaczyłam wtedy prawdziwego bohatera, Zośka Wszystko to wydarzyło się przecież tak niedawno. Z per- kujących okolicę ptaków. Zrobiło się nerwowo, ponieważ na grób i zdjęcia Rudego. Patrząc na nie, nie mogę przestać był odważny i głośno krzyczał o pomoc, a kiedy już udało spektywy młodego człowieka, który wychowywał się w cza- planie każda minuta ma znaczenie. Mimo wszystko udało myśleć o jego dziewczynie, Marynie Trzcińskiej (Moni). nam się z tej windy wyjść, oburzony powiedział do portiera sach wolności, trudno uwierzyć, że takie rzeczy działy się na się dokończyć zdjęcia. Ostrzeliwaliśmy się z niemieckimi Jesteśmy obecnie na etapie zdjęć do fi lmu, gdy Janek jest w hotelu: „Proszę przeprosić chociaż tę Panią”. Był bardzo ulicach Warszawy, miasta, w którym się urodziłem i miesz- żołnierzami, kryjąc się za samochodem. Realizacji tej sceny już przetrzymywany w więzieniu na Szucha, co oznacza, że zniesmaczony tak długo trwającą akcją ratunkową. kam. To spowodowało, że podczas realizacji niektórych scen towarzyszyła ogromna adrenalina. Na twarzy czułem po- moja fi lmowa Monia nigdy już nie zobaczy go żywego. Prag- nachodziła mnie myśl: „To wydarzyło się naprawdę”. Ta myśl dmuchy z lufy karabinu maszynowego, z którego strzelał do nęłam pokazać jak najszczerzej, nawet naiwnie, miłość tej

Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński

wywoływała we mnie dziwne uczucie. My udajemy, że strze- mnie jeden z kaskaderów. Po tym, jak kończyło się ujęcie, młodej dziewczyny do Janka Bytnara. Śmierć i tak miała do Tytuł: „Kamienie nie szaniec” lamy, a oni musieli strzelać naprawdę. Akcja pod Arsenałem czułem się oszołomiony, mimo że w uszach miałem zatyczki nich przyjść, jak najdłużej nie chciałam zaprzątać sobie nią Produkcja: Monolith Films, Polska naprawdę się wydarzyła, a ja gram postać, która w trakcie wygłuszające. A potem pytałem sam siebie: „Ile ci chłopcy głowy. Postanowiłam zająć się życiem. Stojąc przed grobem Gatunek: dramat historyczny trwania akcji, naprawdę została śmiertelnie postrzelona. Na musieli mieć odwagi, żeby znieść coś takiego?”. Dla nas to Janka, nie byłam jednak taka pewna, czy „moja Monia” ko- Reżyseria: Robert Gliński planie wykorzystywaliśmy prawdziwą broń, ze specjalnymi fi lmowa fi kcja, a dla nich to była rzeczywistość. Ta myśl po- chała Rudego wystarczająco mocno. Gdzie znaleźć miejsce II reżyser: Marek Brodzki nabojami. Wiedzieliśmy, że nabój nie wystrzeli, a mimo to jawiała się wielokrotnie w mojej głowie. dla tej miłości, skoro mamy tak niewiele scen, w których Zdjęcia: Paweł Edelman z początku trzęsły nam się ręce, kiedy trzeba było oddać mogą być razem, a charakter Moni, jej przekora i zawzię- Scenariusz: Dominik W. Rettinger (współautor: Wojciech Pałys) strzał. Sceny, w których ginął któryś z harcerzy, wywoływały Magdalena Koleśnik tość wcale w tym nie pomagają. Tak mało czasu. Pragnę- Producent: Mariusz Łukomski ciszę, a u niektórych również łzy. (zagrała Monię, dziewczynę Rudego) łam zatrzymać ten cykający w mojej głowie zegar, wymazać Współproducenci: Wojciech Pałys, Maciej Ciupiński, AKCES Film A.A., PISF Spędziłem na planie ok. 20 dni zdjęciowych. Wcześniej, Powązki. Szeroka, otoczona drzewami alejka. Z wyjąt- wiedzę, że Rudego zaraz nie będzie. Chciałam stworzyć im Scenografi a: Ewa Skoczkowska razem z resztą obsady brałem udział w próbach reżyser- kiem mnie nie ma nikogo. Ubrana odświętnie, z kwiatami chwilę prawdziwego szczęścia. Taką, na którą w rzeczywi- Kostiumy: Elżbieta Radke skich i kaskaderskich, które miały nas przygotować do zdjęć. w rękach, których długo szukałam, zbliżam się do celu. stości mogło zabraknąć im czasu. Stojąc tam w białej, kwie- Charakteryzacja: Ewa Drobiec Próby okazały się bardzo przydatne, ponieważ każdy dzień Wiedziałam na pewno, że muszą być właśnie takie. W to- cistej sukience myślałam o czasie, o tym, czy choć w jednym Kierownik produkcji: Leszek Pieszko zdjęciowy wymagał od nas wytrzymałości i sprawności rebce niosę znicz, również biały. Uparłam się na ten kolor, spojrzeniu zdołaliśmy go zatrzymać... Obsada: debiutanci – Tomasz Ziętek (Rudy), Marcel Sabat (Zośka), fi zycznej. Najbardziej utkwiła mi w pamięci scena strzelani- jakby nie było żadnego innego. Spoglądam na moją su- Kamil Szeptycki (Alek) oraz: Sandra Staniszewska, Magdalena Koleśnik, ny z niemieckimi żołnierzami, podczas której ginie fi lmowy kienkę, konsekwentnie białą, na dodatek w kwiaty. Muszę Sandra Staniszewska Andrzej Chyra, Anna Dereszowska, Marian Dziędziel, Krzysztof Globisz, Paweł. Scenę kręciliśmy na dziedzińcu kamienicy. Wiado- wyglądać tak, jak dziewczyna wracająca z pierwszej rand- (zagrała Halę, dziewczynę Zośki) Olgierd Łukaszewicz, Danuta Stenka, Wojciech Zieliński, Artur Żmijewski mo było, że będzie ona bardzo głośna, ze względu na ilość ki, a jestem przecież na cmentarzu. W końcu, brzozowe Zanim zaczęliśmy zdjęcia, jeździliśmy na próby do reżysera. Efekty specjalne pirotechniczne: Simon Cockren, SYCO Eff ects LTD wystrzałów z broni. Mieszkańcy kamienicy zostali o tym krzyże, a więc to już tutaj. Miejsce chłopców i dziewczyn Kiedyś poprosiłam Zośkę, żeby pomógł mi zanieść walizki do Efekty specjalne komputerowe: Di FACTORY

56 57

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 56 2014-02-12 10:11:52 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 57 2014-02-12 10:12:20 Scenariusze lekcji do fi lmu „Kamienie na szaniec” Film w kinach od 7 marca 2014 r.

Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński

58 59

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 58 2014-02-12 10:12:52 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 59 2014-02-12 10:13:00

GIMNAZJUM JĘZYK POLSKI JĘZYK POLSKI GIMNAZJUM

Rozważania o tęsknotach pokolenia zamieszczone w Materiałach dla nauczyciela). Wy- porusza problem tęsknot, czyli marzeń, ideałów mło- znaczona osoba czyta swoje odpowiedzi. dości. Prosi o podanie wyrazów bliskoznacznych do Kolumbów i współczesnej młodzieży 45 min 2. Nauczyciel prosi uczniów o wskazanie podobieństw słowa: ideały. W razie trudności uczniowie korzystają i różnic między epilogiem a pozostałymi częściami ze słownika synonimów (ideały – najwyższe cele, prag- na podstawie „Kamieni na szaniec” opowieści  lmowej o Alku, Rudym i Zośce. Młodzież nienia). Następnie nauczyciel rozdaje karty pracy 2 bierze udział w krótkiej dyskusji, a następnie uzupełnia z fragmentem piosenki Marka Grechuty „Świecie nasz” schemat w karcie pracy (zadanie 2.). i odtwarza ten utwór muzyczny w całości. Młodzież Autorka scenariusza: Elżbieta Milej, nauczycielka języka polskiego 3. Uczniowie na podstawie słownika języka polskie- na podstawie zamieszczonego tekstu odczytuje warto- go wyjaśniają znaczenie terminu paradokumentalny ści, o których jest mowa w podanych cytatach. Osoby (para ‒ pierwszy człon wyrazów złożonych oznacza- chętne podają swoje odpowiedzi. Nauczyciel prowadzi Cele lekcji: Przygotowanie do lekcji: jący: niby, prawie, wyrażający podobieństwo do tego, z uczniami dyskusję na temat znaczenia tych wartości Uczeń: Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczycie- co jest określane drugą częścią złożenia; dokumentalny w życiu młodego człowieka podczas wojny i obecnie. • wymienia podobieństwa między bohaterami „Kamieni lem  lm „Kamienie na szaniec”. ‒ oparty na dokumentach, na materiałach źródłowych, Na zakończenie rozważań zostaje sformułowany wnio- na szaniec” a współczesną młodzieżą, na faktach wziętych z życia). Młodzież, odwołując się sek – wymienione wartości są ponadczasowe, uniwer- • odczytuje intencje, które skłoniły twórców adaptacji Przebieg lekcji: do tych wyróżników, podaje przykłady z ostatniej sce- salne i kluczowe dla każdego człowieka bez względu  lmowej do przedstawienia bohaterów powieści Alek- Faza wprowadzająca ny  lmu Roberta Glińskiego. na czas i miejsce, w jakim żyje. sandra Kamińskiego z innej perspektywy, 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- 4. Prowadzący zajęcia dzieli uczniów na cztery grupy. • określa funkcje epilogu w  lmie Roberta Glińskiego, danie tematu lekcji. Każda z nich otrzymuje arkusz papieru i  amastry. Faza podsumowująca • wyjaśnia znaczenie terminu paradokument i pojęcia ideał, 2. Nauczyciel przedstawia cel zajęć – wskazanie podo- Następnie nauczyciel pyta, w jakim celu twórcy  lmu 1. Nauczyciel rozdaje uczniom po dwie kartki samoprzy- • analizuje tekst piosenki Marka Grechuty, bieństw i różnic między ideałami młodości pokolenia w taki sposób skonstruowali epilog. Uczniowie próbu- lepne. Następnie zawiesza na tablicy dwa arkusze pa- • wskazuje wartości i ideały ważne dla młodych ludzi, rozpoczynającego dorosłe życie w czasie wojny i tych, ją rozpoznać intencje twórców adaptacji. Spostrzeże- pieru z rozpoczętymi zdaniami: • gromadzi argumenty na dany temat, którzy ‒ ponad 70 lat później ‒ dorastają współcześnie. nia zapisują w formie notatki w punktach. Po upływie • Tęsknotą każdej młodości jest..., • bierze udział w dyskusji, 3. Prowadzący czyta fragment powieści „Kamieni na wyznaczonego czasu przedstawiciele poszczególnych • Najważniejszymi wartościami dla mnie są... • korzysta ze słownika, szaniec”: Zresztą tęsknota Alka do niecodzienności, zespołów umieszczają plakaty na tablicy i je omawia- Uczniowie notują na kartkach po jednej propozycji do- • chętnie i otwarcie wyraża swoje zdanie, do czynów przekraczających wyobraźnię i możliwości ją. Na podstawie zgromadzonych informacji młodzież kończenia każdego wypowiedzenia. W dalszej kolej- • z zaangażowaniem pracuje w grupie. przeciętnego człowieka, była taka sama, jak tęsknota pod kierunkiem nauczyciela wysnuwa wnioski (przy- ności przyczepiają zapisane pomysły na odpowiednim wszystkich jego kolegów – Buków. A może nie tylko Bu- kładowe funkcje epilogu zostały zamieszczone w Ma- arkuszu. Osoba chętna odczytuje uzupełnione zdania. Metody nauczania: ków? Może jest to tęsknota każdej młodości? Następnie teriałach dla nauczyciela). 2. Zadanie domowe: • metody aktywizujące ‒ asocjogram, metoda niedokoń- nauczyciel dzieli klasę na dwa zespoły i wręcza każde- 5. Na polecenie nauczyciela uczniowie analizują dokład- Zredaguj w zeszycie kilkuzdaniową wypowiedź na te- czonych zdań, mu z nich arkusz papieru z zagadnieniami do opraco- niej jeden z wniosków: młodzi są zawsze tacy sami, mat: „Jak sądzisz, dlaczego w czasie wojny młodzi nie • rozmowa kierowana, wania metodą asocjogramu. choć realia w jakich żyją, mogą być inne. Prowadzący utracili swoich marzeń, tęsknot, ideałów?”. • dyskusja, • Grupa I ‒ Za czym tęsknili główni bohaterowie „Ka- • praca z tekstem, mieni na szaniec”? • analiza dzieła  lmowego. • Grupa II ‒ Za czym tęsknią współcześni młodzi ludzie? Materiały dla nauczyciela Formy pracy: Przedstawiciele drużyn notują odpowiedzi wokół pyta- indywidualna, grupowa, zbiorowa. nia. W dalszej kolejności zespoły wymieniają się arku- Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1 szami i uzupełniają otrzymany asocjogram własnymi 1. Środki dydaktyczne: propozycjami. Plansze zostają powieszone na tablicy, • powieść „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamiń- a osoba chętna odczytuje zgromadzone pomysły. Ekranizacja powieści „Kamienie na szaniec” – epilog postacie zdarzenia skiego, •  lm „Kamienie na szaniec” (reż. Robert Gliński), Faza realizacyjna • młodzi warszawiacy, wśród których można rozpoznać • wpisy do indeksu • nagranie piosenki Marka Grechuty „Świecie nasz”, 1. Uczniowie otrzymują karty pracy 1 i wykonują indy- aktorów odgrywających wcześniej w tym samym • spotkanie w kawiarni na Powiślu fi lmie role harcerzy z pokolenia Kolumbów • kameralny koncert nad Wisłą • karty pracy: 1, 2, widualnie zadanie 1. ‒ wymieniają postacie oraz zda- • nieudana próba podjęcia pieniędzy z bankomatu • słownik języka polskiego, słownik synonimów, rzenia pojawiające się w epilogu ekranizacji „Kamieni • impreza na Stadionie Narodowym • arkusze papieru, kartki samoprzylepne,  amastry. na szaniec” (odpowiedzi do zadań z kart pracy zostały

60 61

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 60 2014-02-12 10:13:05 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 61 2014-02-12 10:13:05

GIMNAZJUM JĘZYK POLSKI KARTA PRACY 1

2. O ekranizacji powieści

Ekranizacja „Kamieni na szaniec” „Kamienie na szaniec” Imię i nazwisko a fi lmowy epilog

Data Klasa

Różnice Podobieństwa pokazane sytuacje, przyjęta konwencja – miejsce i pojawiające się osoby – ostatnia scena ma charakter paradokumentu ich wiek, wygląd, zainteresowania 1 Podaj, kto pojawia się w epilogu  lmu „Kamienie na szaniec” i jakie wydarzenia zostały tam pokazane.

Ekranizacja powieści „Kamienie na szaniec” – epilog postacie zdarzenia Propozycje odpowiedzi do karty pracy 2

Cytat Ideały, wartości

Daj nam w jasnym dniu oczekiwanie! nadzieja

Daj nam płomień, stal i dźwięk! zapał, wytrwałość

Daj pokonać każdy lęk! odwaga

Daj ugasić ogień zły! walka ze złem

Daj otworzyć wszystkie ciężkie bramy! wolność słowa, przekonań, wyznań

2 Uzupełnij schemat. Daj nam radość blasku i odmiany! samodoskonalenie, kreatywność Ekranizacja „Kamieni na szaniec” a fi lmowy epilog Funkcje epilogu w fi lmie „Kamienie na szaniec” • Podkreśla więź między dawnym i obecnym pokoleniem. • Uświadamia, że młodość wiąże się z określonymi obowiązkami i przywilejami (nauka, zabawa). Różnice Podobieństwa • Uzmysławia, że młodzi ludzie są zawsze tacy sami, choć realia, w jakich żyją, mogą być inne. • Przestrzega przed tragicznymi konsekwencjami wojny...... • Pokazuje, jak wiele do zaoferowania młodzieży ma współczesny świat...... • Przedstawia różne oblicza patriotyzmu...... • Pozwala spojrzeć na wydarzenia wojenne z perspektywy człowieka XXI w...... Proponowana bibliografi a ...... Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów, oprac. Tomasz Strzembosz, ...... Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007...... Andrzej Janowski, Być dzielnym i umieć się różnić. Szkice o Aleksandrze Kamińskim, ...... Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992...... Aleksander Kamiński, Zośka i Parasol. Opowieść o niektórych ludziach i niektórych akcjach ...... dwóch batalionów harcerskich, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1994.

62 63

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 62 2014-02-12 10:13:05 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 63 2014-02-12 10:13:05

KARTA PRACY 2 JĘZYK POLSKI GIMNAZJUM

Ideały młodości Bohater w fi lmie i aktor na planie

45 min Imię i nazwisko – rozważania na podstawie adaptacji fi lmowej Przeczytaj fragment piosenki Marka Grechuty, a następnie wypełnij tabelę. Wpisz w odpowiednie rubryki nazwy ideałów „Kamieni na szaniec” Data Klasa i wartości, o których mówią podane cytaty.

Marek Grechuta Autorka scenariusza: Anna Równy, edukator fi lmowy i medialny Świecie nasz (fragment)

Pytać zawsze ‒ dokąd, dokąd? Świecie nasz ‒ Cele lekcji: Przebieg lekcji: Gdzie jest prawda, ziemi sól, Daj nam radość blasku i odmiany! Uczeń: Faza wprowadzająca Pytać zawsze ‒ jak zagubić, Świecie nasz ‒ • wymienia cechy scenariusza adaptacji  lmowej, 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- Smutek wszelki, płacz i ból. [...] Daj nam cień wysokich traw! • dokonuje analizy porównawczej tekstu literackiego danie tematu oraz celów lekcji. Świecie nasz ‒ i dzieła  lmowego, 2. Uczniowie wymieniają głównych bohaterów powieści Świecie nasz ‒ Daj zagubić się wśród drzew poszumu! • ocenia przydatność  lmu jako źródła wiedzy o współ- „Kamienie na szaniec”. Odpowiadają na pytanie, jakie Daj nam wiele jasnych dni! Świecie nasz ‒ czesnym świecie, postacie literackie pojawiają się w adaptacji Roberta Świecie nasz ‒ Daj nam ciszy czarny staw! • rozwija umiejętność kojarzenia faktów i związków Glińskiego. Daj nam w jasnym dniu oczekiwanie! Świecie nasz ‒ przyczynowo-skutkowych, 3. Nauczyciel pyta uczniów, w jakim celu ‒ ich zdaniem Świecie nasz ‒ Daj nam siłę krzyku, śpiewu, tłumu! • omawia środki wyrazu wspólne dla literatury i  lmu, ‒ scenarzyści  lmowi wyeksponowali postacie Zośki Daj ugasić ogień zły! Świecie nasz ‒ • dobiera odpowiednie argumenty, i Rudego i dlaczego odsunęli na dalszy plan postać Alka. Świecie nasz ‒ Daj nam wiele jasnych dni! • chętnie i otwarcie wyraża swoje zdanie, Wnioski wynikające z rozmowy z młodzieżą prowadzą Daj nam radość, której tak szukamy! Świecie nasz ‒ • bierze udział w dyskusji, do ustalenia cech scenariusza adaptacji  lmowej: Świecie nasz ‒ Daj nam w jasnym dniu oczekiwanie! • z zaangażowaniem pracuje w grupie. • scenariusz adaptacji ma za zadanie wyeksponować Daj nam płomień, stal i dźwięk! Świecie nasz ‒ nie tylko sens fabularny książki, lecz także jej wy- Świecie nasz ‒ Daj ugasić ogień zły! Metody nauczania: miar psychologiczny i etyczny; Daj otworzyć wszystkie ciężkie bramy! Świecie nasz... • metoda aktywizująca ‒ mapa myśli, • autorzy scenariusza mają prawo do zrezygnowania Świecie nasz ‒ • rozmowa kierowana, z niektórych postaci opisywanych w utworze lite- Daj pokonać każdy lęk! • dyskusja, rackim, mogą włączyć w tok akcji dodatkowych • praca z tekstem, bohaterów, mogą również połączyć cechy kilku po- • praca z materiałem ilustracyjnym, dobnych bohaterów z utworu literackiego i stworzyć • analiza dzieła  lmowego. jedną postać; Cytat Ideały, wartości • w scenariuszu adaptacji można zrezygnować z pew- Daj nam w jasnym dniu oczekiwanie! Formy pracy: nych wątków literackich, można je też łączyć i roz- indywidualna, grupowa, zbiorowa. dzielać; Daj nam płomień, stal i dźwięk! • scenariusz adaptacji może również inaczej trakto- Środki dydaktyczne: wać kategorię czasu niż w książce. •  lm „Kamienie na szaniec” (reż. Robert Gliński), Daj pokonać każdy lęk! • karty pracy: 1, 2, Faza realizacyjna • arkusze papieru,  amastry. 1. Uczniowie zostają podzieleni na pięć grup. Każda Daj ugasić ogień zły! z nich otrzymuje arkusz papieru i  amastry. Nauczy- Przygotowanie do lekcji: ciel prosi, aby zespoły narysowały, jakie relacje łączą Daj otworzyć wszystkie ciężkie bramy! Uczniowie na wcześniejszych lekcjach omawiają proble- określoną postać (przydzieloną danej grupie) z  lmo- matykę powieści „Kamienie na szaniec” Aleksandra Ka- wym Zośką. Daj nam radość blasku i odmiany! mińskiego. Klasa wspólnie z nauczycielem ogląda adapta- • grupa I – Rudy, cję  lmową tego utworu w reżyserii Roberta Glińskiego. • grupa II – Alek,

64 65

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 64 2014-02-12 10:13:05 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 65 2014-02-12 10:13:07

GIMNAZJUM JĘZYK POLSKI KARTA PRACY 1

• grupa III – Orsza, w adaptacji  lmowej, a jak pokazał tę postać Aleksan- O sposobach wybierania

• grupa IV – ojciec Zośki, der Kamiński w swojej powieści.

• grupa V – Hala. 3. Każdy uczeń otrzymuje kartę pracy 1 z fragmentem aktorów do fi lmu Imię i nazwisko Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele po- artykułu Roberta Glińskiego na temat warsztatu pracy szczególnych grup zawieszają na tablicy przygoto- reżysera  lmowego. Młodzież zapoznaje się z tekstem, Data Klasa wane mapy myśli i je prezentują. W razie potrzeby a następnie wykonuje polecenia. Po 10 minutach wy- Przeczytaj tekst i wykonaj polecenia. uczniowie z pozostałych zespołów mogą proponować brane osoby czytają na głos opracowane odpowiedzi. uzupełnienie danego schematu. W ten sposób powsta- je jedna duża mapa myśli pokazująca relacje między Faza podsumowująca 1.1. [...][...] wyłaniają się trzy podstawowe sposoby wyboru aktorów: bohaterami  lmu „Kamienie na szaniec”. Nauczyciel 1. Uczniowie mają wypisać na tablicy wszystkie pojęcia a. według postaci, czyli według warunków zewnętrznych aktora, uświadamia młodzieży, że każda z tych postaci służy związane z bohaterem  lmowym i aktorem, jakie poznali b.b. na kontrze do postaci, czyli warunki zewnętrzne są nieważne, istotna jest osobowość aktora, również temu, aby wyeksponować określone cechy w czasie zajęć (przykładowa lista została zamieszczona c. maksymalna prawda, czyli wybór aktora nieprofesjonalnego, tak zwanego „naturszczyka”. głównego bohatera i tworzy w ten sposób w scenariu- w Materiałach dla nauczyciela). W ten sposób powstanie W mojej praktyce reżyserskiej zdarzyło mi się obsadzać główne role według każdego klucza: według postaci, szu i  lmie postać wielowymiarową. słowniczek terminów  lmowych, który będzie przydatny nana kontrze i według maksymalnej prawdy. 2. Prowadzący zajęcia pyta, jaką funkcję pełni każda do analizy tekstów kultury na kolejnych lekcjach. 2.2. W pierwszym przypadku [...][...] starastarałem się zawsze odnaleźć w postaci coś zaskakującego, ukrytego pod oczy-oczy- z przywołanych wcześniej postaci i jakie cechy Zoś- 2. Zadanie domowe: wistą  zycznością. ki ujawniają się w relacji z każdą z nich. Uczniowie Wykonaj polecenie w karcie pracy 2. Wypisz z powieści 3. W drugim przypadku [...][...] trzeba postępować podobnie – powoli w trakcie akcji  lmu odsłaniać cechy postaci, uzupełniają na tablicy narysowaną tabelę (przykłado- Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec” frag- którektóre są schowane pod „kontrowymi” warunkami zewnętrznymi. wa tabela znajduje się w Materiałach dla nauczycie- menty ukazujące wygląd zewnętrzny Zośki, Rudego 4. Na trzeci przypadek decydowałem się, kiedy nie miałem wyjścia. Na przykład, gdy bohaterami były dzieci [...][...] la). Młodzież formułuje wnioski dotyczące koncep- i Alka. Przyjrzyj się zamieszczonym fotogra om i oceń, albo nastolatkowie [...][...]. Praca z amatorami jest mormorddęgą. Po pierwszych zachwytach prawdą i naturalnością, cji zbudowania postaci Zośki w scenariuszu i  lmie. czy ‒ według Ciebie ‒ Robert Gliński właściwie dobrał pojawia się nuda. Amator jest taki sam w kolejnych scenach. Dlatego chciałem zawsze wycisnąć z „natursz-„natursz- Uczniowie zastanawiają się nad tym, w jaki sposób aktorów do zagrania każdej z tych postaci. Uzasadnij czyka” coś więcej. I coś nowego. Wtedy zaczynała się Golgota. została skonstruowana rola Tadeusza Zawadzkiego krótko swoje zdanie. 5.5. Powyższe uwagi dotyczą ról pierwszoplanowych. W przypadku epizodów zasada jest jedna. Muszą być so-so- czyste i wystarczająco silne, by przyciągnąć uwagę widza. Powierzam je więc aktorom wyrazistym, o dużejej osobowości lub o charakterystycznym wyglądzie. Wtedy wiem, że taki aktor się „przerzuci”. Może to być aktor zawodowy lub naturszczyk – obojętne. Ważne, by widz go zauważył i zapamiętał. Materiały dla nauczycieli Robert Gliński,ski, MiMiędzy słowem a obrazem. Z notatnika reżysera, Przykładowe uzupełnienie tabeli https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/3395/1/gli%C5%84ski.pdfhttps://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/3395/1/gli%C5%84ski.pdf

Bohater Funkcja w fi lmie Jakie cechy Zośki ujawniają się w relacji z daną postacią? Rudy przyjaciel na początku rywalizuje z nim, jest zazdrosny, później razem działają a) Wymień trzy sposoby obsadzania głównych ról omówione przez reżysera. odpowiedzialnie, odważnie i z determinacją ...... Alek sprzymierzeniec odpowiedzialność, lojalność ...... Orsza antagonista, wróg brak pokory, chęć buntu, młodzieńcza niecierpliwość ...... ojciec Zośki mentor, nauczyciel szacunek, potrzeba posiadania autorytetu Hala ukochana uczuciowość, potrzeba bliskości w czasie wojny, wrażliwość b) Określ, z jakimi trudnościami spotykają się twórcy pracujący z amatorami...... Przykładowy słowniczek terminów fi lmowych ...... Bohater  lmowy: protagonista, antagonista, sprzymierzeniec, mentor. Aktor  lmowy: pierwszoplanowy, drugoplanowy, epizodyczny, naturszczyk. c) Podaj, jakich aktorów angażuje Robert Gliński do ról epizodycznych i drugoplanowych...... Proponowana bibliografi a ...... Marek Karpiński, Niedoskonałe odbicie. Warsztat scenarzysty  lmowego, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, ...... Warszawa 2006.

66 67

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 66 2014-02-12 10:13:07 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 67 2014-02-12 10:13:07

KARTA PRACY 2 WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE GIMNAZJUM

Bohaterowie „Kamieni na szaniec” Patriotyzm wczoraj i dziś

45 min na ekranie Imię i nazwisko Autorka scenariusza: Tamara Olszewska, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie Data Klasa

Wypisz z powieści Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec” fragmenty ukazujące wygląd zewnętrzny Cele lekcji: Przebieg lekcji: Rudego, Zośki i Alka. Przyjrzyj się zamieszczonym fotogra om i oceń, czy ‒ według Ciebie ‒ Robert Gliński Uczeń: Faza wprowadzająca odpowiednio dobrał aktorów do zagrania każdej z tych postaci. Uzasadnij krótko swoje zdanie. • wykorzystuje wzorce patriotyzmu zaprezentowane 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- w  lmie „Kamienie na szaniec” do kształtowania wła- danie tematu lekcji. snej postawy patriotycznej, 2. Nauczyciel zapoznaje uczniów z celem zajęć, którym Odtwórca • wyjaśnia, czym był patriotyzm dla bohaterów utworu jest ustalenie, jak na przestrzeni lat zmieniało się ro- postaci Cytaty z powieści „Kamienie na szaniec” opisujące Postać w adaptacji wygląd zewnętrzny bohatera Aleksandra Kamińskiego, a czym jest patriotyzm dla zumienie postawy patriotycznej i czym jest patriotyzm fi lmowej współczesnej młodzieży, dla młodego człowieka współcześnie. • rozumie, jaką rolę powinien odgrywać patriotyzm w życiu każdego człowieka, Faza realizacyjna • dostrzega wartości poznawcze oraz wychowawcze 1. Uczniowie mówią o swoich odczuciach po obejrzeniu obejrzanego  lmu,  lmu „Kamienie na szaniec”. Rudy • z zaangażowaniem pracuje w zespole, 2. Nauczyciel ogłasza konkurs klasowy sprawdzający • bierze udział w dyskusji, wiedzę o bohaterach i wydarzeniach przedstawio- • aktywnie uczestniczy w przygotowaniu i prezentacji nych w  lmie „Kamienie na szaniec” i przeprowadza

scenek dramowych, go metodą skrzynki pytań. Stawia na ławce pudełko • otwarcie wyraża własne zdanie. z przygotowanymi wcześniej kartkami (przykładowe pytania i odpowiedzi znajdują się w Materiałach dla Metody nauczania: nauczyciela), a następnie dzieli uczniów na cztery gru- Zośka • metody aktywizujące ‒ skrzynka pytań, drama, py. Wyznacza również osobę do zapisywania punkta- • dyskusja problemowa, cji na tablicy. Przedstawiciel pierwszego zespołu losu- • rozmowa kierowana. je jedno zadanie i odczytuje je pozostałym członkom grupy. Po krótkiej naradzie uczniowie udzielają odpo- Formy pracy: wiedzi. Jeżeli nauczyciel uzna ją za właściwą, przy- indywidualna, grupowa, zbiorowa. znaje drużynie jeden punkt. W przeciwnym razie na pytanie może odpowiedzieć grupa, której reprezentant Środki dydaktyczne: najszybciej podniesie rękę. W dalszej kolejności do Alek •  lm „Kamienie na szaniec” (reż. Robert Gliński), losowania przystępują pozostałe zespoły. Gdy wszyst- • karta pracy, kie kartki zostaną wyjęte z pudełka, drużyny liczą ze- • karta samooceny, brane punkty. • kartonowe pudełko, 3. Prowadzący odtwarza wywiad z Robertem Glińskim • dostęp do internetu, zamieszczony na stronie www.polskieradio.pl/7/160/ • wywiad z Robertem Glińskim, reżyserem „Kamieni na Artykul/966866,Film-Kamienie-na-szaniec-Robert- ...... szaniec”, zamieszczony na stronie Polskiego Radia. Glinski-zmierzyl-sie-z-mitem, a następnie rozdaje ...... zespołom karty pracy. Młodzież ustala, jaki związek ...... Przygotowanie do lekcji: z  lmem „Kamienie na szaniec” ma fragment wier- ...... Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczycie- sza Juliusza Słowackiego „Testament mój” i wyjaśnia ...... lem adaptację  lmową „Kamienie na szaniec” w reżyserii sens ostatniego wersu utworu (zad. 1. w karcie pracy)...... Roberta Glińskiego. Przedstawiciele grup odczytują odpowiedzi.

68 69

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 68 2014-02-12 10:13:08 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 69 2014-02-12 10:13:17

GIMNAZJUM WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE GIMNAZJUM

‒ ‒ ‒ ‒ ‒ 4. Na polecenie nauczyciela uczniowie realizują w tych sa- nauki, dbanie o środowisko, koleżeństwo, szczerość, 9. Podaj imiona mych grupach co wcześniej zadanie 2. w karcie pracy ‒ uczciwość, akceptacja odmienności, poszanowanie 10. Wymień nazwisko 12. Co było celem akcji i nazwiska Rudego, 11. Jak zginął Zośka? spośród podanych cech wybierają te, które odnoszą się do obowiązującego prawa itp). Uczniowie wymieniają się jednego z katów Rudego. pod Arsenałem? Alka i Zośki. bohaterów „Kamieni na szaniec” oraz te charakteryzujące swoimi spostrzeżeniami, a następnie pod kierunkiem współczesne podejście do patriotyzmu. Wskazane osoby nauczyciela formułują wnioski. z każdej grupy prezentują, w jaki sposób zostały przypo- ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ rządkowane podane przykłady. Drużyny porównują swoje Faza podsumowująca odpowiedzi i uzasadniają dokonane wybory. 1. Prowadzący inicjuje krótką dyskusję na temat: „Jakie Odpowiedzi do zadań konkursowych 5. Nauczyciel dzieli klasę na pięć zespołów. Każdemu znaczenie ma patriotyzm dla współczesnej młodzie- 1. Np.: Zośka, Rudy, Alek, Anoda, Hania. 07. Tajne materiały Organizacji Małego Sabotażu. z nich przydziela jednego bohatera z  lmu „Kamienie ży?”. Osoby chętne zabierają głos. Po wysłuchaniu 2. Szare Szeregi. 08. Aleja Szucha. na szaniec”: wszystkich opinii klasa z pomocą nauczyciela formu- 3. Tylko świnie siedzą w kinie. 09. Jan Bytnar, Aleksy Dawidowski, Tadeusz Zawadzki. • grupa I – Alek, łuje ogólne wnioski. 4. Polacy. 10. Schulz, Lange. • grupa II – Rudy, 2. Uczniowie wypełniają kartę samooceny (przykładowa 5. Ojciec Zośki. 11. Został zastrzelony podczas akcji pod Sieczychami. • grupa III – Zośka, karta została zamieszczona w Materiałach dla ucznia). 6. Radioodbiornik. 12. Odbicie Rudego. • grupa IV – Monia, Nauczyciel zbiera wypełnione karty, aby po zajęciach • grupa V – Anoda. przeanalizować odpowiedzi młodych ludzi. Grupy opracowują krótkie wystąpienia na temat: 3. Zadanie domowe: „Jak wyglądałoby życie tej postaci, gdyby żyła teraz, Napisz, w jaki sposób  lm „Kamienie na szaniec” Materiały dla ucznia we współczesnej Polsce, i miała 20 lat?”. Uczniowie może wpłynąć na kształtowanie postawy patriotycznej ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ uwzględniają jej system wartości i stosunek do oj- u współczesnej młodzieży. Uzasadnij swoją odpowiedź. czyzny. Prezentacja może przybrać formę np. scenki Zadanie domowe dla chętnych: Karta samooceny

dramowej. Po upływie wyznaczonego czasu (10 mi- Przygotuj w grupie kilku osób Szkolną Listę Piosenek Pa-

nut) drużyny kolejno przedstawiają przydzielone za- triotycznych, którą będzie można zaprezentować podczas Imię i nazwisko gadnienie. Nauczyciel podsumowuje pracę drużyn obchodów np. Dnia Patriotyzmu. Dwa tygodnie przed i indywidualne zaangażowanie uczniów. planowaną uroczystością wybierz 20 utworów o tematyce Oceń w skali 0‒6 poszczególne elementy. W tym celu wstaw Data Klasa 6. Młodzież podaje przykłady postaw ze swojego śro- patriotycznej i przeprowadź wśród uczniów swojej szkoły w odpowiednie miejsca znak „x”. dowiska zbliżonych do postępowania bohaterów głosowanie, w którego wyniku zostanie wybranych 10 naj- „Kamieni na szaniec” (uczniowie powinni wziąć pod popularniejszych piosenek. W czasie obchodów przedstaw Oceniane elementy 0123456 uwagę takie postawy, jak: chęć pomocy, stosunek do ich listę oraz odtwórz zwycięski utwór. Przygotowanie do lekcji.

Materiały dla nauczyciela Znaczenie omawianego tematu dla rozwoju mojej postawy obywatelskiej. Przykładowe polecenia i pytania do konkursu wiedzy o „Kamieniach na szaniec” Zainteresowanie przedstawionymi zagadnieniami. ‒ ‒ ‒‒ ‒ Zaangażowanie w pracę. 1. Wymień trzech 2. Do jakiej organizacji 3. Jakie hasło napisał 4. Jakiej narodowości bohaterów „Kamieni należał Zośka na murze Alek po akcji byli członkowie Współpraca z innymi członkami grupy. na szaniec”. z przyjaciółmi? w kinie? granatowej policji? Mój udział w dyskusji. ‒ ‒ ‒‒ ‒ Atrakcyjność lekcji. 5. Kto prowadził 6. Jaki prezent wręczył 7. Co zabrała grupa Zośki 8. Gdzie w Warszawie lekcje fi zyki na tajnych Rudy swojemu ojcu z domu Błońskich po ich znajdowała się siedziba Zrealizowanie przydzielonych zadań. kompletach? z okazji urodzin? aresztowaniu? Gestapo? Wykorzystanie określonego czasu. ‒ ‒ ‒‒ ‒

70 71

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 70 2014-02-12 10:13:18 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 71 2014-02-12 10:13:18

KARTA PRACY GODZINA WYCHOWAWCZA GIMNAZJUM

„Jak kamienie przez Boga Wszyscy oni [...] wychowywali się przez

rzucane na szaniec...” wzajemne oddziaływanie – „Kamienie 45 min Grupa na szaniec” lekcją szacunku i zaufania Data Klasa dla współczesnej młodzieży 1 Określcie, w jaki sposób fragment wiersza Juliusza Słowackiego „Testament mój” nawiązuje do treści „Kamieni na szaniec”. Wyjaśnijcie, co znaczy ostatni wers utworu. Autorka scenariusza: Elżbieta Milej, nauczycielka języka polskiego

Lecz zaklinam ‒ niech żywi nie tracą nadziei I przed narodem niosą oświaty kaganiec; Cele lekcji: A kiedy trzeba ‒ na śmierć idą po kolei, Uczeń: 2. Sala lekcyjna zostaje wcześniej przygotowana w taki JJakak kamienie przez Boga rzucane na szaniec... • analizuje wpływ relacji interpersonalnych na życie sposób, aby uczniowie mogli swobodnie wykonywać i dokonania człowieka, różnego rodzaju ćwiczenia. • uświadamia sobie konieczność godzenia celów indy- widualnych z grupowymi, Przebieg lekcji: ...... • rozwija postawę otwartości na drugiego człowieka, Faza wprowadzająca ...... • wdraża się do współdziałania, 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- ...... • z zaangażowaniem pracuje w zespole, danie tematu lekcji. • otwarcie wypowiada się na dany temat. 2. Nauczyciel poleca, aby uczniowie usiedli na krze- 2 Wpiszcie w kratki obok postaw, które można odnieść do bohaterów „Kamieni na szaniec”, literę P, słach ustawionych w kręgu. Natomiast na środku ma a przy informacjach najlepiej oddających charakter współczesnego patriotyzmu ‒ literę W. Obok niektórych Metody nauczania: stanąć jeden uczeń ‒ jego zadaniem będzie dokoń- opisów mogą się pojawić obie litery. • metody aktywizujące ‒ ćwiczenia sprzyjające budo- czenie w dowolny sposób zdania: Kto tak jak ja... waniu szacunku i zaufania, ranking diamentowy, (np. lubi poniedziałki, pije herbatę bez cukru). Wszyst- branie pełnej odpowiedzialności za losy kraju i jego rozwoju • rozmowa kierowana, kie osoby siedzące, które utożsamiają się z wypo- • dyskusja. wiedzianym zdaniem, muszą szybko pozamieniać się silne poczucie przynależności narodowej miejscami. Nie mogą jednak usiąść na miejscu obok humanistyczny stosunek do ludzi Formy pracy: tego, na którym siedziały. Osoba kończąca wypowiedź indywidualna, grupowa, zbiorowa. powinna również jak najszybciej zająć dowolne krze- zdolność do poświęceń dla dobra kraju i narodu sło. Kto nie zdąży usiąść, staje na środku i wymyśla poczucie godności narodowej Środki dydaktyczne: nowe zdanie zaczynające się od tych samych słów co uznawanie prawa innych ludzi do wyznawania odmiennych poglądów, sądów i odmiennego niż nasze postępowania • powieść „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamiń- wcześniej. Po upływie wyznaczonego czasu (np. ok. skiego, 10 min) prowadzący wyjaśnia, że ćwiczenie, którym przyjmowanie ludzi takimi, jacy są: bez względu na rasę, kolor skóry, kulturę, wykształcenie, religię •  lm „Kamienie na szaniec” (reż. Robert Gliński), rozpoczął zajęcia, pokazuje, jak wiele łączy uczniów. walka o prawo człowieka do pokoju, rozwoju osobowości i godności narodowej • karty pracy: 1, 2, Następnie podaje cel lekcji – uświadomienie sobie • cztery arkusze papieru z narysowanymi schematami znaczenia szacunku i zaufania w relacjach między- dążenie do doskonalenia życia własnego i narodu rankingu diamentowego, kartki samoprzylepne . ludzkich, a także podkreślenie dobroczynnego wpływu przywiązanie do rodzinnej ziemi tych wartości na grupę. Przygotowanie do lekcji: 3. Wyznaczona osoba czyta wskazany przez nauczyciela odwaga w głoszeniu swoich poglądów i przekonań 1. Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczy- fragment powieści „Kamienie na szaniec”, rozwijający umiejętność godzenia ról społecznych, rodzinnych i zawodowych cielem  lm „Kamienie na szaniec” w reżyserii Roberta myśl zawartą w temacie lekcji: Zośka kiedyś zanotował Glińskiego (w związku z omawianiem tej lektury na ję- w swym pamiętniku: „Już pierwsze miesiące wspólnej niewywieranie na innych przymusu w sprawach wiary zyku polskim mogą znać również powieść Aleksandra roboty dały nam to, co uważamy za jedno z najważniej- dążenie do pełnego spożytkowania swoich zdolności, wiedzy Kamińskiego). szych osiągnięć tej pracy, coś, co w wartości swej było

72 73

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 72 2014-02-12 10:13:18 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 73 2014-02-12 10:13:18

GIMNAZJUM GODZINA WYCHOWAWCZA KARTA PRACY 1

co najmniej równoznaczne z wynikami zewnętrznymi pracowało im się lepiej i dlaczego. Zwraca uwagę na Dobry zespół klasowy

naszej roboty, a mianowicie zżycie się, stworzenie pełne- fakt, że cele indywidualne i grupowe można pogodzić,

go zaufania do siebie, związanie się wspólnie przeżyty- trzeba tylko o tym porozmawiać. Wzajemny szacunek Imię i nazwisko mi pracami i niebezpieczeństwami, a jednocześnie ćwi- uczestników zabawy i życzliwość pozwolą każdemu Wpisz w wybrane miejsca piramidy priorytetów czynniki sprzyjające czenie odwagi i dzielności. Nauczyciel prosi o podanie osiągnąć satysfakcję, dzięki czemu cały zespół może efektywnemu i skutecznemu działaniu zespołu klasowego w kolejności od Data Klasa przykładów sytuacji i zdarzeń przedstawionych w utwo- odnieść sukces. najbardziej do najmniej istotnych. Przygotuj ustne uzasadnienie swojego rze i będących uzasadnieniem wypowiedzi bohatera. 3. Prowadzący dzieli klasę na cztery nowe grupy. Każdy wyboru dotyczącego informacji umieszczonej na szczycie schematu. uczeń otrzymuje kartę pracy 1 z piramidą priorytetów Faza realizacyjna do uzupełnienia. Zespoły ustalają, co sprzyja efektyw- 1. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery drużyny i infor- nemu i skutecznemu działaniu grupy. Swoje propozy- ...... muje grupy, że ich zadaniem będzie ustalenie za po- cje zapisują w odpowiednich miejscach na schemacie. 1 ...... mocą rankingu diamentowego, co przeszkadza im Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele po- w stworzeniu zespołu klasowego darzącego się zaufa- szczególnych zespołów odczytują zgromadzone po- niem i szacunkiem. Następnie wręcza każdej grupie mysły i je omawiają. Pod kierunkiem nauczyciela mło- arkusz papieru z narysowanym schematem do uzupeł- dzież ustala listę pięciu najistotniejszych czynników ...... nienia (wzór schematu znajduje się w Materiałach dla mających wpływ na stworzenie dobrego zespołu kla- 23 nauczyciela) oraz kartki samoprzylepne. Uczniowie sowego...... w poszczególnych drużynach, zgodnie z kryteriami określonymi przez nauczyciela, zapisują różne przy- Faza podsumowująca czyny zaistniałej sytuacji i przyklejają je w wybranych 1. Klasa wspólnie z nauczycielem opracowuje kontrakt miejscach schematu: jedną – najważniejszą (pole nr 1), grupowy zawierający reguły wzajemnego traktowania ...... 4 56 dwie – bardzo ważne (nr 2 i 3), trzy – ważne (nr 4, 5 się uczniów ‒ celem tego projektu ma być zgrany i do- ...... i 6), dwie – mniej ważne (nr 7 i 8) i jedną – najmniej brze funkcjonujący zespół. Należy pamiętać o tym, aby ważną (nr 9). Przedstawiciele wszystkich zespołów zasady dotyczyły konkretnych zachowań, były realne zawieszają wypełnione arkusze na tablicy. Następnie i możliwe do przestrzegania przez każdego ucznia. kolejno odczytują zgromadzone pomysły i uzasadniają 2. Uczniowie dokonują samooceny ‒ wypełniają kartę ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ sposób ich rozmieszczenia. Drużyny ustosunkowują pracy 2. się też do wymienionych przyczyn i ustalają, czy zga- KARTA PRACY 2 dzają się ze wszystkimi propozycjami. 2. Na polecenie nauczyciela uczniowie stają w kręgu. Prowadzący prosi, aby wzięli się za ręce i nie rozma- Materiały dla nauczyciela Jak siebie oceniam?

wiali. Każda osoba ma również wybrać sobie dowol- Wzór planszy do rankingu diamentowego ny punkt w sali, mniej więcej na wysokości wzroku, Imię i nazwisko w miejscu, które można dotknąć. Na hasło „Start!” Oceń w skali 0–6 swoje zaangażowanie w pracę na lekcji. uczniowie powinni dążyć do tego, by jak najszyb- Data Klasa ciej dotknąć wyznaczonego punktu, jednak bez pusz- 1 czania rąk innych uczestników ćwiczenia. Krąg nie może zostać przerwany. Po upływie wyznaczonego 23 • Wywiązanie się z przydzielonych zadań. 0 1 2 3 4 5 6 czasu (1 min.) nauczyciel sprawdza, kto osiągnął cel. Nie pyta na razie uczniów o wrażenia i ich odczucia. 456 4 5 W dalszej kolejności poleca, aby młodzież ustawiła • Wykonanie zobowiązań wobec grupy. 0 1 2 3 6 się ponownie w kręgu i powtórzyła to zadanie, jed- 78 nak teraz przed wypowiedzeniem słowa „Start!” kla- • Moje zaangażowanie w pracę. 0 1 2 3 4 5 6 sa ma 30 sekund na rozmowę. Zespół może wymy- 9 ślić i wdrożyć określone rozwiązanie dla zaistniałej • Współpraca z innymi osobami z grupy. 0 1 2 3 4 5 6 sytuacji. Na koniec nauczyciel pyta uczniów, kiedy

74 75

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 74 2014-02-12 10:13:18 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 75 2014-02-12 10:13:18

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA HISTORIA HISTORIA SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

Działalność Szarych Szeregów w okresie odczytują zgromadzone wiadomości (przykładowe roz- działań. Po wyczerpaniu pomysłów nauczyciel podsu- wiązanie znajduje się w Materiałach dla nauczyciela). mowuje zagadnienie i podkreśla najtrafniejsze propo- okupacji na przykładzie losów bohaterów 45 min zycje zgromadzone przez uczestników zajęć. Faza podsumowująca 2. Zadanie domowe: fi lmu „Kamienie na szaniec” 1. Nauczyciel inicjuje dyskusję na temat oceny realizacji Przygotuj krótką wypowiedź pisemną, w której usto- celów Szarych Szeregów. Wszyscy uczniowie pracują sunkujesz się do wypowiedzi prof. Józefa Chałasińskie- nad zagadnieniem metodą burzy mózgów. Zapisują na go mówiącego o harcerzach Szarych Szeregów: „Na- Autorka scenariusza: Zofi a Heppner, nauczycielka historii tablicy hasła związane z rodzajem akcji, ich skuteczno- ród tworzą ludzie honoru, ludzie świadomi wspólnych ścią i negatywnymi oraz pozytywnymi skutkami tych wartości, którym służyły pokolenia ich poprzedników”.

Cele lekcji: Następnie przedstawiciele grup otrzymują od prowadzą- Uczeń: cego karty z opisem zadań do wykonania (polecenia dla Materiały dla nauczyciela • omawia rolę Macieja Aleksego Dawidowskiego, Tade- drużyn zostały zamieszczone w Materiałach dla ucznia). usza Zawadzkiego i Jana Bytnara w czasie wojny, Nauczyciel przypomina o zasadach działania w zespo- Instrukcja wykonania projektu • charakteryzuje zasady działania Szarych Szeregów, le oraz o sposobach zbiorowego podejmowania decyzji • przedstawia zadania małego sabotażu i Grup Szturmo- i rozwiązywania kon iktów. Podkreśla również koniecz- wych Szarych Szeregów, ność przekazywania mu przez liderów grup bieżących Temat: Działalność Szarych Szeregów • wymienia przykłady akcji zorganizowanych przez Sza- ustaleń, a także wyjaśnia kryteria oceny projektu. 1. Cel: Wyznaczone z poszczególnych zespołów osoby re Szeregi, Przygotowanie prezentacji na temat działalności wspólnie przygotowują np. krótkie przemówienie • określa znaczenie działalności harcerskiej podczas Przebieg lekcji: Szarych Szeregów. Uczniowie wykorzystują dowolnie wprowadzające w tematykę prezentacji. Należy okupacji, Faza wprowadzająca wybraną technikę (np. prezentację multimedialną, również wybrać przedstawicieli drużyn odpowie- • ocenia skuteczność akcji Szarych Szeregów. 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- plakat, album, inscenizację) i pokazują materiał na dzialnych za kontakty z nauczycielem. danie tematu oraz celów lekcji. forum klasy lub – w miarę możliwości – szkoły. 4. Źródła informacji: Metody nauczania: 2. Nauczyciel w formie krótkiego wykładu prezentuje Projekt pozwoli uczniom na rozwijanie umiejętności • internet, • metody aktywizujące – metoda projektu, burza mózgów, sylwetkę Andrzeja Kamińskiego i reżysera Roberta pracy w grupie, kształtowanie zdolności praktycznego • biblioteki i czytelnie. • elementy wykładu, Glińskiego. myślenia i skoncentrowanie się na celach oraz kolej- 5. Termin, miejsce i temat konsultacji: nych etapach działania prowadzących do zakładane- • siódmego dnia trwania projektu, po lekcjach, • dyskusja, go efektu, na budowanie postawy odpowiedzialności każda grupa ustala oddzielny termin; konieczne • analiza dzieła  lmowego. Faza realizacyjna i samodzielności, przygotowanie do osiągania celów będzie także wspólne spotkanie z przedstawi- 1. Wyznaczone wcześniej grupy przedstawiają na forum metodą kompromisu, doskonalenie zdolności krytycz- cielami wszystkich zespołów, Formy pracy: klasy prezentacje przygotowane w ramach projektu nej oceny swoich pomysłów oraz weryfi kacji założeń, • pracownia historyczna, indywidualna, grupowa, zbiorowa. edukacyjnego. W razie konieczności członkowie ze- a także na rozwijanie sprawności w wykorzystywaniu • skontrolowanie postępu prac. społów odpowiadają na pytania dotyczące niejasności różnorodnych źródeł informacji. 6. Sposób, czas i miejsce prezentacji: Środki dydaktyczne: w ich wystąpieniach. 2. Termin i sposób wykonania: W ustalonym dniu na forum klasy lub szkoły odbę- •  lm Roberta Glińskiego „Kamienie na szaniec”, 2. Liderzy drużyn po kolei zapisują na tablicy najważ- Realizacja projektu trwa dwa tygodnie. Uczniowie dzie się prezentacja przygotowanych materiałów. • karta pracy. niejsze wydarzenia omówione w poszczególnych pre- pracują w pięciu grupach. 7. Kryteria oceny projektu: zentacjach. Uczniowie wspólnie tworzą kalendarium 3. Zadania uczniów: • spełnienie wymogów instrukcji, Przygotowanie do lekcji: związane z akcjami Szarych Szeregów. W tym celu • Grupa I przedstawia informacje na temat życia • pomysłowość, 1. Uczniowie oglądają wspólnie z nauczycielem  lm układają wymienione wydarzenia w porządku chro- Jana Bytnara. • treść prezentacji, „Kamienie na szaniec”. nologicznym. Ćwiczenie kończy dyskusja na temat • Grupa II omawia życiorys Tadeusza Zawadzkiego. • estetyka, 2. Na dwa tygodnie przed zajęciami nauczyciel omawia wyników pracy wszystkich grup. Prowadzący ustosun- • Grupa III prezentuje postać Macieja Aleksego • współpraca w zespołach, instrukcję projektu „Działalność Szarych Szeregów”, kowuje się do wypowiedzi uczestników zajęć i ocenia Dawidowskiego. • wkład pracy poszczególnych uczniów dotyczącego wykonania prezentacji na temat działalno- indywidualne zaangażowanie członków drużyn. • Grupa IV omawia cele i działalność organizacji w przygotowanie projektu. ści młodych Polaków w okresie okupacji na przykładzie 3. Wszystkie osoby w klasie wykonują zadanie w karcie Szarych Szeregów. losów bohaterów  lmu „Kamienie na szaniec” (instruk- pracy – uzupełniają tabelę informacjami dotyczącymi • Grupa V analizuje akcje prowadzone w ramach cja projektu znajduje się w Materiałach dla nauczy- opisanych lub wspomnianych w  lmie akcji, w których małego sabotażu. ciela). Uczniowie zostają podzieleni na pięć zespołów. brali udział harcerze Szarych Szeregów. Osoby chętne

76 77

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 76 2014-02-12 10:13:18 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 77 2014-02-12 10:13:19

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA HISTORIA HISTORIA SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

Propozycje odpowiedzi do karty pracy ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ Zadanie dla grupy II Przedstawcie sylwetkę Tadeusza Zawadzkiego, pseud. Zośka. Akcja ukazana bądź wspomniana w fi lmie Ofi cjalna Uczestnicy Organizacja Wasza praca powinna zawierać odpowiedzi na podane pytania. „Kamienie na szaniec” nazwa akcji • Jak wyglądało życie Tadeusza Zawadzkiego przed okupacją? zrywanie fl ag niemieckich/wieszanie fl ag Zośka, Hubert Wawer akcja N • Co wiemy o losach bohatera przed wstąpieniem do Szarych Szeregów? polskich • Jakie zadania realizował Zośka w ramach działalności małego sabotażu? • Co oznaczało dla Zośki bycie patriotą? rozpylanie gazów łzawiących w kinie Rudy PLAN akcja N • W jakich okolicznościach Tadeusz Zawadzki umiera? W projekcie wykorzystajcie dowolnie wybraną technikę, np. prezentację multimedialną, plakat, album, inscenizację. malowanie kotwic Zośka Wawer akcja N Przedstawcie swoją pracę na forum klasy. Zadbajcie o dokumentację fotogra czną całego przedsięwzięcia, a później pisanie haseł na murach Alek, Rudy Wawer akcja N zamieśćcie zdjęcia na szkolnej stronie internetowej. ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ udział w tajnym nauczaniu Zośka, Alek Szare Szeregi akcja M Zadanie dla grupy III Przedstawcie sylwetkę Macieja Aleksego Dawidowskiego, pseud. Alek. kolportaż gazetek konspiracyjnych i ulotek, Rudy, Zośka, Alek BS akcja N Wasza praca powinna zawierać odpowiedzi na podane pytania. plakatowanie • Jak wyglądało życie Alka przed okupacją? wykonanie kukły Hitlera Rudy, Alek Wawer akcja N • Co wiemy o losach bohatera przed wstąpieniem do Szarych Szeregów? • Jakie zadania realizował Alek w ramach działalności małego sabotażu? tłuczenie szyb w witrynach zakładów Rudy, Zośka PLAN akcja N • Co oznaczało dla Alka bycie patriotą? fotografi cznych • W jakich okolicznościach Maciej Dawidowski umiera? W projekcie wykorzystajcie dowolnie wybraną technikę, np. prezentację multimedialną, plakat, album, inscenizację. odbicie transportu więźniów Alek, Zośka GS akcja pod Przedstawcie swoją pracę na forum klasy. Zadbajcie o dokumentację fotogra czną całego przedsięwzięcia, a później z Rudym Arsenałem zamieśćcie zdjęcia na szkolnej stronie internetowej. oczyszczanie mieszkania Janka Błońskiego Alek, Rudy, Zośka GS akcja Bracka ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ Zadanie dla grupy IV wykonanie wyroku na Schulzu Zośka GS akcja Schulz Przedstawcie cele i działania Szarych Szeregów. Wasza praca powinna zawierać odpowiedzi na podane pytania. wykonanie wyroku na Lange Zośka GS akcja Lange • W jaki sposób doszło do utworzenia Szarych Szeregów? • Na czym polegały główne założenia programowe organizacji? likwidacja strażnic granicznych Zośka GS akcja Taśma • Jakie działania podejmowali harcerze należący do Szarych Szeregów? • Na jakie grupy wiekowe zostali podzieleni członkowie organizacji? • Czym zajmowały się harcerki należące do Szarych Szeregów? Materiały dla ucznia W projekcie wykorzystajcie dowolnie wybraną technikę, np. prezentację multimedialną, plakat, album, inscenizację. Przedstawcie swoją pracę na forum klasy. Zadbajcie o dokumentację fotogra czną całego przedsięwzięcia, a później ‒ ‒ ‒ ‒ ‒  ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ zamieśćcie zdjęcia na szkolnej stronie internetowej. Zadanie dla grupy I ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ Zadanie dla grupy V Przedstawcie sylwetkę Jana Bytnara, pseud. Rudy. Przedstawcie cele i działania małego sabotażu. Wasza praca powinna zawierać odpowiedzi na podane pytania. Wasza praca powinna zawierać odpowiedzi na podane pytania. • Jak wyglądało życie Jana Bytnara przed okupacją? • W jaki sposób doszło do zawiązania Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”? • Co wiemy o losach bohatera przed wstąpieniem do Szarych Szeregów? • Jakie były cele organizacji? • Jakie zadania realizował Rudy w ramach działalności małego sabotażu? • W jakim stopniu udało się zrealizować cele programowe małego sabotażu? • Co oznaczało dla Rudego bycie patriotą? • Kto mógł należeć do organizacji „Wawer”? • W jakich okolicznościach Jan Bytnar umiera? • W jaki sposób przygotowywano się do przeprowadzania akcji sabotażowych? W projekcie wykorzystajcie dowolnie wybraną technikę, np. prezentację multimedialną, plakat, album, inscenizację. W projekcie wykorzystajcie dowolnie wybraną technikę, np. prezentację multimedialną, plakat, album, inscenizację. Przedstawcie swoją pracę na forum klasy. Zadbajcie o dokumentację fotogra czną całego przedsięwzięcia, a później Przedstawcie swoją pracę na forum klasy. Zadbajcie o dokumentację fotogra czną całego przedsięwzięcia, a później zamieśćcie zdjęcia na szkolnej stronie internetowej. zamieśćcie zdjęcia na szkolnej stronie internetowej. ‒ ‒ ‒ ‒ ‒  ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒

78 79

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 78 2014-02-12 10:13:19 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 79 2014-02-12 10:13:19

KARTA PRACY HISTORIA SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

Od zrywania fl ag do likwidacji Życie codzienne w okupowanej Warszawie

45 min strażnic granicznych Imię i nazwisko w świetle dokumentów i fi lmu „Kamienie na szaniec” Data Klasa Uzupełnij tabelę.

Autorka scenariusza: Zofi a Heppner, nauczycielka historii Akcja ukazana bądź wspomniana Ofi cjalna nazwa Uczestnicy Organizacja w fi lmie „Kamienie na szaniec” akcji

Cele lekcji: Przygotowanie do lekcji: Uczeń: Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczycielem • poprawnie posługuje się terminami: kenkarta, ausweis,  lm „Kamienie na szaniec”. kartki zaopatrzeniowe, fahrrdschein – karta rowerowa, führerschein – prawo jazdy, Przebieg lekcji: • wskazuje główne problemy życia codziennego w oku- Faza wprowadzająca powanej Warszawie, 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- • wymienia główne dokumenty obywateli Generalnego danie tematu lekcji. Gubernatorstwa, 2. Nauczyciel przedstawia cel zajęć – ukazanie realiów • analizuje cele polityki III Rzeszy wobec różnych grup życia codziennego mieszkańców Warszawy w latach ludności zamieszkujących teren Generalnego Guber- 1939‒1944 na podstawie dokumentów i adaptacji  l- natorstwa, mowej „Kamieni na szaniec”. • dostrzega bohaterstwo dnia codziennego mieszkańców Warszawy, Faza realizacyjna • wymienia przykłady wzajemnej solidarności, 1. W formie krótkiego wykładu prowadzący przedstawia • omawia sytuację ludności Warszawy przed powsta- sytuację prawną, administracyjną i demogra czną Gene- niem warszawskim. ralnego Gubernatorstwa. Następnie omawia na podstawie mapy plany, jakie III Rzesza miała wobec guberni. Metody nauczania: 2. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela opisują miesz- • elementy wykładu, kańców Warszawy ukazanych w  lmie „Kamienie na • rozmowa kierowana, szaniec”. Prowadzący zadaje dodatkowe pytania doty- • dyskusja, czące kondycji  zycznej obywateli Generalnego Gu- • praca z tekstem źródłowym, bernatorstwa, noszonych przez nich ubrań, używanych • praca z mapą, dokumentów, wykorzystywanych środków transportu, • analiza dzieła  lmowego. wyglądu mieszkań czy ulic. Młodzież może w swoich wypowiedziach odwoływać się do kadrów z obejrzanej Formy pracy: adaptacji  lmowej. Ocenia również, czy dla reżysera indywidualna, grupowa, zbiorowa, istotne było dokładne odtworzenie warunków histo- rycznych przedstawionych wydarzeń i w jakim stop- Środki dydaktyczne: niu zadbano w  lmie o szczegóły dotyczące ubioru czy •  lm Roberta Glińskiego „Kamienie na szaniec”, wystroju wnętrz z tamtych czasów. • arkusze papieru,  amastry, 3. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy i każdej • mapa, rzutnik multimedialny, wręcza arkusz papieru oraz  amastry. Zadaniem ze- • wzory dokumentów obowiązujących w Generalnym społów będzie przygotowanie na podstawie informacji Gubernatorstwie dostępne na stronie www.fpnp.pl/ z lekcji historii i przeczytanych tekstów wzoru doku- edukacja/Dokumenty.pdf. mentów dotyczących danej dziedziny życia obywateli

80 81

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 80 2014-02-12 10:13:19 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 81 2014-02-12 10:13:19

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA HISTORIA HISTORIA SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

Materiały dla ucznia ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒

Zadanie dla grupy I Zapoznajcie się z tekstem źródłowym. Następnie sporządźcie wzór kenkarty dla wybranego bohatera  lmu, podając  kcyjne dane. Zwróćcie uwagę, by znalazły się tam wszystkie konieczne informacje. Przygotujcie się do prezentacji na forum klasy.

Kennkarte – „karta rozpoznawcza” była jednym ze stosowanych podczas okupacji dowodów tożsamości. Istniały od- dzielne wzory kart rozpoznawczych, odpowiadające podziałowi administracyjnemu wprowadzonemu przez okupanta i podziałom narodowościowym. Na ziemiach wcielonych kenkarty miały postać dwukartkowej książeczki z zapisem danych personalnych, fotogra ą, odciskiem palca i podpisem właściciela. W przypadku osób narodowości niemieckiej lub tych, które przyjęły bądź zostały wciągnięte na volkslistę, posiadały umieszczony na okładce pionowy pas. Używano też wte- dy zapisów Reichsdeutscher, Volksdeutscher, a nieraz także i Deutsche Staatsangehörigkeit ‒ „niemiecka przynależność państwowa” (niemieckie obywatelstwo). W Generalnym Gubernatorstwie obowiązywał wzór trzykartkowej, dwujęzycznej książeczki, a ujmowane informacje były poszerzone o dane meldunkowe i adnotację o wyznaniu. Kenkarty wydawano na czas określony. Każda rejestracja wiązała się z nadaniem numeru rozpoznawczego. Na obszarze GG karta rozpoznawcza została wprowadzona rozporządzeniem z 26 października 1939 r., ale akcja jej wydawania trwała jeszcze w 1943 r. Obej- mowała ona wszystkich, którzy skończyli 15 rok życia. W celu jej otrzymania należało złożyć w biurze ewidencji ludności odpowiedni wniosek, metrykę urodzenia i – ewentualnie – świadectwo ślubu, odcinek zameldowania; w przypadku Pola- Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński ków (oraz niektórych innych narodowości) oświadczenie o aryjskim pochodzeniu. Odcisk palca i podpis składany był przy odbiorze kenkarty. Uwierzytelniała ją pieczęć i podpis przedstawiciela władz policyjnych. Generalnego Gubernatorstwa lub opracowanie zagad- Osoby chętne zabierają głos. Nauczyciel uzupełnia www.fpnp.pl/edukacja/Dokumenty.pdf nienia związanego z określonym dokumentem (instruk- wypowiedzi uczniów. ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ cje i teksty dla drużyn zostały zamieszczone w Materia- 2. Uczniowie na polecenie nauczyciela zapisują w zeszy- łach dla ucznia): tach w punktach najważniejsze wnioski z rozważań Zadanie dla grupy II • grupa I ‒ kenkarta, dotyczących warunków życia Polaków w okupowa- Zapoznajcie się z tekstem źródłowym. Następnie sporządźcie wzór ausweisu dla wybranego bohatera  lmu, podając • grupa II – ausweis, nym kraju. Wskazana osoba odczytuje zgromadzone  kcyjne dane. Zwróćcie uwagę, by znalazły się tam wszystkie konieczne informacje. Przygotujcie się do prezentacji • grupa III – karta rowerowa i prawo jazdy, informacje. na forum klasy. • grupa IV – karta zaopatrzeniowa. 3. Nauczyciel prezentuje i omawia inne typy doku- 4. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele po- mentów wydawane Polakom przez Niemców na te- Ausweis [...] to typ legitymacji – dokumentu identy kacyjnego związanego z miejscem zatrudnienia. Wystawiały je większe szczególnych zespołów umieszczają na tablicy arkusze renie Generalnego Gubernatorstwa (może skorzystać zakłady pracy lub przedsiębiorstwa zdolne do prowadzenia własnej kartoteki zatrudnionych. Pełniły one rolę dokumentu papieru z wzorami dokumentów i omawiają przygo- z materiałów umieszczonych na stronie www.fpnp.pl/ tożsamości – przepustki w miejscu pracy i jej okolicy, okazywanej Werkschutzowi – ochronnej straży przemysłowej lub towane informacje. Następnie uczniowie wspólnie edukacja/Dokumenty.pdf). władzom policyjnym. Zawierały informacje o charakterze zatrudnienia, narodowości (np. przez umieszczenie litery „P”), z nauczycielem ustalają wnioski końcowe – omawiają 4. Zadanie domowe: miejscu zakwaterowania. Niekiedy w przypadku braku zdjęcia właściciela były ważne dopiero po przedstawieniu innego warunki życia przeciętnego obywatela w Generalnym Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje o życiu dokumentu ze zdjęciem. Ze względu na to, że ausweis w miejscu pracy mógł ulec szybkiemu zniszczeniu, był niekiedy Gubernatorstwie. codziennym w innych stolicach okupowanej Europy. zabezpieczany poprzez zafoliowanie lub dodatkowe umieszczenie w specjalnej metalowej okładce. W GG posiadanie Przedstaw podobieństwa i różnice w postępowaniu ausweisu z zakładu pracy [...] chroniło przed deportacją na roboty przymusowe podczas łapanki lub przypadkowej kon- Faza podsumowująca okupantów wobec mieszkańców tych miast i Polaków troli policyjnej. W 1943 r. funkcjonowała jednak już na tyle duża liczba podrobionych legitymacji zakładowych, że władze 1. Prowadzący zajęcia za pomocą rzutnika multime- w Generalnym Gubernatorstwie. okupacyjne przestały zwracać uwagę na ten typ dokumentu podczas kontroli – ausweis nie chronił już przed wywiezieniem dialnego prezentuje uczniom przykłady dokumentów Zadanie domowe dla chętnych: do Rzeszy. Istniała też łatwa możliwość wery kacji jego prawdziwości poprzez sprawdzenie zawartych w nim informacji używanych w Generalnym Gubernatorstwie (mate- Przygotuj prezentację multimedialną dotyczącą wa- w kartotece Urzędu Pracy. Podobnie jak inne dokumenty związane z pracą przymusową mogły nosić adnotacje powojenne riały dostępne w dokumencie www.fpnp.pl/eduka- runków życia ludności cywilnej w Generalnym Guber- władz alianckich i polskiej administracji lub instytucji organizujących pomoc. cjaDokumenty.pdf). Następnie inicjuje dyskusję na natorstwie. Omów w swojej pracy najważniejsze zarzą- temat ówczesnego życia codziennego i trudności, dzenia wprowadzone na tym terenie przez Niemców, Kadr z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński www.fpnp.pl/edukacja/Dokumenty.pdf z jakimi borykali się Polacy w okupowanym kraju. które odnosiły się do Polaków. ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒

82 83

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 82 2014-02-12 10:13:19 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 83 2014-02-12 10:13:33

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA HISTORIA HISTORIA I SPOŁECZEŃSTWO SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

‒ ‒ ‒ ‒ ‒  ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ „Kamienie na szaniec” – ponadpokoleniowy Zadanie dla grupy III 45 min Zapoznajcie się z tekstem źródłowym. Następnie zapiszcie w kilku punktach najistotniejsze informacje na temat moż- świat wspólnych wartości

liwości posiadania karty rowerowej i prawa jazdy w czasie okupacji. Przygotujcie się do prezentacji na forum klasy. Autorka scenariusza: Anita Woźnica, doradca metodyczny w zakresie historii Fahrradschein – „karta rowerowa”, Führerschein – „prawo jazdy”. Posługiwanie się środkami transportu w okresie i wiedzy o społeczeństwie wojny było utrudnione zarówno ze względu na niemieckie przepisy segregacyjne w przypadku korzystania ze środków transportu publicznego, jak i ograniczenia nakładane przez pewne szczególne przepisy. I tak na terenie Rzeszy rower stał się środkiem komunikacyjnym niedostępnym dla osób polskiej narodowości, np. policja w Szczecinie zakazała Cele lekcji: Przebieg lekcji: w ogóle jego użycia. W Kraju Warty posługiwanie się rowerem było dozwolone za uzyskaniem specjalnego policyjnego Uczeń: Faza wprowadzająca zezwolenia, którego w przypadku gdy droga do pracy była krótsza niż 2 km, zazwyczaj nie udzielano. Rowery Pola- • poprawnie posługuje się terminami: mały sabotaż, dy- 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- ków musiały też posiadać niekiedy specjalne oznakowanie – w Lesznie np. pomalowaną na biało ramę i tylny błotnik. wersja, grupy szturmowe, Generalne Gubernatorstwo, danie tematu oraz celów lekcji. Takich ograniczeń w przypadku ziem wcielonych nie stosowano na Śląsku czy Pomorzu. W praktyce posługiwanie się • określa czas wydarzeń: wybuchu II wojny światowej, 2. Uczniowie przypominają najważniejsze informacje rowerem było ograniczone małymi przydziałami ogumienia dla Polaków, w ostatnim roku wojny można się było starać akcji pod Arsenałem, wybuchu powstania warszaw- dotyczące obejrzanego  lmu: określają czas i miejsce o jego przydział tylko w przypadku, gdy droga do pracy wynosiła 5‒10 km. Zatrudnienie w  rmie transportowej lub skiego, akcji, omawiają sylwetki głównych bohaterów, anali- innym przedsiębiorstwie posiadającym tabor transportowy wymagało posiadania prawa jazdy. Przedsiębiorca mógł • omawia rolę postaci: Macieja Aleksego Dawidowskie- zują krótko kontekst historyczny ukazanych wydarzeń. skierować pracownika na specjalny kurs zawodowy, który organizowały organy urzędowe lub uprawnione do tego go, Tadeusza Zawadzkiego, Jana Bytnara, Nauczyciel uzupełnia podane wiadomości ‒ omawia przedsiębiorstwa. Częstą procedurą, opartą całkowicie na przymusie, były przeszkolenia zawodowe. Stosowano je • przedstawia kontekst historyczny „Kamieni na szaniec”, politykę okupantów wobec podbitej ludności na terenie w przypadku niższego personelu na zasadzie przyuczenia do zawodu poprzez zatrudnienie na stanowisku wymagają- • wyjaśnia znaczenie tytułu książki i  lmu, Generalnego Gubernatorstwa. cym dodatkowych kwali kacji – w ten sposób po przeszkoleniu pomocnik kierowcy mógł stać się kierowcą. • wskazuje przełomowe wydarzenia z okresu walki z dyktaturą komunistyczną w Polsce, Faza realizacyjna www.fpnp.pl/edukacja/Dokumenty.pdf • określa zbiór wartości, które de niują postawy głów- 1. Prowadzący zajęcia w formie krótkiego wykładu nych bohaterów „Kamieni na szaniec”, przedstawia okoliczności powstania „Kamieni na sza- ‒ ‒ ‒ ‒ ‒  ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ • ocenia znaczenie postaw młodych Polaków podczas niec”, podaje datę pierwszego wydania książki i ukazu- okupacji dla przyszłych pokoleń. je wpływ, jaki miała na kształtowanie postaw i warto- Zadanie dla grupy IV ści przyszłych uczestników powstania warszawskiego. Metody nauczania: Zapoznajcie się z tekstem źródłowym. Następnie sporządźcie wzór karty zaopatrzeniowej dla wybranego bohatera 2. Osoba chętna odczytuje fragment wiersza Juliusza • metoda aktywizująca – burza mózgów, Słowackiego „Testament mój” (Załącznik). Uczniowie  lmu, podając  kcyjne dane. Zwróćcie uwagę, by znalazły się tam wszystkie konieczne informacje. Przygotujcie się • rozmowa nauczająca, wyjaśniają sens zacytowanej strofy w kontekście utwo- do prezentacji na forum klasy. • elementy wykładu, ru „Kamienie na szaniec” i jego ekranizacji. • praca z tekstem źródłowym, 3. Młodzież wykonuje zadanie 1. w karcie pracy – po prze- Karty zaopatrzeniowe – zostały wprowadzone przez Niemców już na początku wojny i z biegiem czasu objęły więk- • praca z materiałem ilustracyjnym. czytaniu tekstu źródłowego wyjaśnia znaczenie tytułu po- szość podstawowych artykułów spożywczych i przemysłowych. Istniały więc kartki na chleb – Reichsbrotkarte, cukier wieści Aleksandra Kamińskiego oraz tłumaczy, dlaczego i „smarowidło do chleba” – marmoladę (z marchwi i buraków) [...], papierosy – Raucherkarte, mydło – Seifenkarte, Formy pracy: pisarz upierał się przy innym tytule dla swojego utworu. wyroby przędzalnicze i tekstylne (odzieżowe) – Spinnstoffkarte itd. Karty zaopatrzeniowe wystawiane były przez wy- indywidualna, grupowa, zbiorowa. 4. Nauczyciel omawia okoliczności, w których dorastało działy aprowizacyjne gmin i magistratów i funkcjonowały w szerszym zakresie w ramach przymusowego zatrudnienia pokolenie bohaterów „Kamieni na szaniec”. Wspomi- i ubezpieczenia. W przypadku więc kart wydawanych na ziemiach wcielonych i w „starej Rzeszy” nosiły one adno- Środki dydaktyczne: na o wartościach, w jakich była wychowywana polska tacje o siedzibie odpowiedniego krajowego urzędu ubezpieczeniowego (LWA). Od 1942 r. na ziemiach wcielonych •  lm Roberta Glińskiego „Kamienie na szaniec”, młodzież w II Rzeczypospolitej: o tradycji powstania zaczął obowiązywać przepis, by karty żywnościowe wydawano tylko po przedstawieniu zaświadczenia o zatrudnieniu. • karta pracy, listopadowego i styczniowego oraz o wzorcach oso- Zaświadczenia te przesyłano następnie do Arbeitsamtów, by te naniosły odpowiednie adnotacje w prowadzonej przez • załącznik, bowych bohaterów walk o niepodległość po 1918 r. siebie dokumentacji. • duży arkusz papieru, kartki samoprzylepne. Uczniowie wymieniają te wartości. 5. Młodzież zostaje podzielona na cztery grupy. Prowa- www.fpnp.pl/edukacja/Dokumenty.pdf Przygotowanie do lekcji: dzący inicjuje dyskusję na temat motywacji do dzia- Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczycie- łania głównych bohaterów  lmu. W tym celu zawie- ‒ ‒ ‒ ‒ ‒  ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ lem  lm „Kamienie na szaniec”. sza na tablicy arkusz papieru z zapisanym problemem

84 85

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 84 2014-02-12 10:13:33 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 85 2014-02-12 10:13:33

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA HISTORIA I SPOŁECZEŃSTWO KARTA PRACY

Solidarni w czasach wojny

Imię i nazwisko 1 Przeczytaj fragment wspomnień Jana Rossmana „Kuny” ‒ kierowni- ka Wydziału Kształcenia Starszyzny w Głównej Kwaterze Szarych Data Klasa Szeregów i wykonaj polecenia.

Długo w noc siedzieliśmy w „dużym” pokoju i rozmawialiśmy1. Trudna to była rozmowa. Rozpamiętywanie tego, co przeżyliśmy. Tadeusz przypomniał sobie, jak rozmawiał z odbitym Rudym o wierszu Słowackiego „Testament mój”. Poprosił mnie o tom poezji Słowackiego. Przeczytał „Testament mój” głośno. Pamiętam, że uderzyło mnie wtedy to, że nawet najbardziej bohaterskie czyny, najgorętsze akty przyjaźni – ostatecznie będą „kamieniami rzuconymi na szaniec”. Szaniec? Budowlę obronną. Broniącą czego? Pewnych ludzkich wartości: tego, w co ludzie wierzą. A więc to, co robimy w konspiracji, w Podziemnej Polsce, jest budową szańca z tak serdecznego Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński budulca? „Kamienie na szaniec” utkwiły mi w pamięci. Wróciły na stronę tytułową relacji „Zośki”. Dałem Tadeuszowi egzemplarz jego relacji przepisanej przeze mnie na maszynie. Było to w pierwszych dniach maja do omówienia: „Dlaczego Alek, Zośka i Rudy stanęli cechy, jakimi ‒ według poety ‒ powinien odznaczać się 1943 roku. Tadeusz wniósł kilka poprawek zielonym atramentem. Egzemplarz ten posłużył potem Aleksandrowi do bezinteresownej walki z okupantem?”. Uczniowie współczesny człowiek. (zad. 3. w karcie pracy). Kamińskiemu w jego rozmowach ze „świadkami historii” i w jego pracy nad książką [...]. pracują w zespołach metodą burzy mózgów – zapisują Pamiętam, że sprawa tytułu opracowania Aleksandra Kamińskiego sprawiła pewien kłopot: proponowany swoje propozycje na kartkach samoprzylepnych, które Faza podsumowująca przez nas tytuł „Kamienie na szaniec” stanowczo mu nie odpowiadał. Swemu opowiadaniu nadał tytuł „Życie umieszczają wokół zapisanego na planszy pytania. Na- 1. Prowadzący zajęcia rozdaje każdemu uczniowi po i śmierć”. Upierał się przy nim mocno. Mówił: kamienie to coś twardego i zimnego – cóż to ma wspólnego stępnie wspólnie analizują zgromadzone pomysły. dwie kartki samoprzylepne i prosi o zapisanie na nich z uczuciem przyjaźni, o arą życia? Doskonale pamiętam marsz z Zalesia do Piaseczna z Tadeuszem, a potem 6. Nauczyciel informuje, że kolejne kamienie na szaniec wartości wspólnych dla pokolenia Alka, Zośki i Rude- w Warszawie aleją Niepodległości od Rakowieckiej do ulicy 6 Sierpnia i rozważania, jakich argumentów użyć, rzucali Polacy, w tym młodzież, w okresie rządów ko- go oraz współczesnej młodzieży. Uczniowie przykle- aby jednak przekonać Kamińskiego do naszej propozycji tytułu. Z trudem, bo z trudem, ale w końcu się to udało. munistycznych. Opisuje okoliczności walki o suweren- jają swoje propozycje na tablicy. Po upływie wyzna- ne państwo, demokrację, podstawowe prawa i wolno- czonego czasu jedna osoba odczytuje zgromadzone A.K. Kunert, „Kamienie na szaniec”... od Jana Kilińskiego do powstania warszawskiego ści człowieka. Uczniowie wykonują zadanie 2.w karcie pomysły. Młodzież pod kierunkiem nauczyciela for- (wystąpienie w Klubie Historycznym im. gen. „Grota”, Warszawa, 22 września 2011 r.), pracy – wyjaśniają symbolikę plakatu „Kardiogram mułuje na podstawie swoich rozważań ogólne wnioski ipn.gov.pl/__data/assets/pdf_ le/0016/70270/1-33295.pdf

1980” Czesława Bieleckiego. Wybrane osoby czytają o ponadpokoleniowym świecie wspólnych wartości. swoje odpowiedzi. W razie potrzeby nauczyciel uzu- 2. Zadanie domowe: 1 Rozmowa toczyła się w nocy 30 marca 1943 r., uczestniczył w niej Tadeusz Zawadzki „Zośka” oraz Stefan Mirowski „Bolek” i Jan Wuttke „Czarny Jaś”. pełnia wiadomości. Zapisz swoje przemyślenia na temat: „Jakie wartości 7. Prowadzący poleca wypisać uczniom na podstawie ‒ według Ciebie ‒ należy obecnie chronić w szczególny przeczytanego fragmentu wiersza Zbigniewa Herberta sposób i dlaczego?”. a) Wytłumacz znaczenie tytułu powieści „Kamienie na szaniec”.

...... Załącznik ...... Juliusz Słowacki ...... Testament mój ......

Lecz zaklinam ‒ niech żywi nie tracą nadziei b) Dlaczego Aleksander Kamiński upierał się przy innym tytule dla swojego utworu? I przed narodem niosą oświaty kaganiec; A kiedy trzeba ‒ na śmierć idą po kolei, ...... Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...... Juliusz Słowacki Testament mój (fragment), [w:] tenże, Poezje, Warszawa 1956......

86 87

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 86 2014-02-12 10:13:33 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 87 2014-02-12 10:13:49

KARTA PRACY WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

2 Wyjaśnij, jak rozumiesz symbolikę plakatu „Kardiogram 1980” autorstwa Czesława Bieleckiego. W stronę nowego patriotyzmu

...... 45 min ...... Autorka scenariusza: Tamara Olszewska, nauczycielka historii ...... i wiedzy o społeczeństwie ...... Cele lekcji: 2. Nauczyciel zapoznaje uczniów z celem zajęć, którym ...... Uczeń: jest ustalenie, na czym polega tzw. nowy patriotyzm, ...... • omawia różnice między patriotyzmem w czasie II woj- a także wskazanie różnic między postawą patriotyczną ...... ny światowej, po wojnie i obecnie, a nacjonalizmem i szowinizmem...... • wymienia na podstawie przeczytanego artykułu posta- 3. Uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami po obejrzeniu ...... wy pseudopatriotyczne we współczesnej Polsce,  lmu Roberta Glińskiego. Omawiają na konkretnych ...... • wyjaśnia, na czym polega tzw. nowy patriotyzm, przykładach przejawy patriotyzmu zaprezentowane ...... • podaje czynniki wpływające na kształtowanie postaw w  lmowej adaptacji powieści...... patriotycznych, ...... • poprawnie posługuje się terminami: patriotyzm, nacjo- Faza realizacyjna ...... nalizm, szowinizm, 1. Uczniowie metodą burzy mózgów określają, czym jest • określa rolę patriotyzmu w funkcjonowaniu społecznym, dla nich patriotyzm. Wszystkie propozycje zostają za- • dostrzega wartości poznawcze oraz wychowawcze pisane na tablicy. 3 Przeczytaj fragment utworu Zbigniewa Herberta, a następnie napisz, jakimi cechami ‒ według poety ‒ powinien obejrzanego  lmu, 2. Prowadzący rozdaje karty pracy. Uczniowie czytają odznaczać się współczesny człowiek. • z zaangażowaniem bierze udział w dyskusji, fragment artykułu „Nowy patriotyzm” i wykonują za- • otwarcie wyraża własne zdanie. danie 1. ‒ zaznaczają stwierdzenia odnoszące się do ...... treści przeczytanego tekstu, a także wypisują pozytyw- ZbigniewZbigniew Herbert ...... Metody nauczania: ne i negatywne cechy patriotyzmu (propozycje odpo- Przesłanie Pana Cogito ...... • metody aktywizujące ‒ burza mózgów, dyskusja punk- wiedzi do zadań z karty pracy zostały zamieszczone ...... towana, w Materiałach dla nauczyciela). Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu ...... • dyskusja problemowa, 3. Nauczyciel wyznacza 4‒6 uczniów. Siadają oni po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę ...... • rozmowa kierowana, w kręgu, tak aby reszta osób mogła dobrze ich wi- ...... • praca z tekstem. dzieć. Pozostali uczniowie jako obserwatorzy otrzy- iiddź wyprostowany wśród tych co na kolanach ...... mują karty dyskusji (przykładowa karta znajdu- wśród odwróconych plecami i obalonych w proch ...... Formy pracy: je się w Materiałach dla nauczyciela), na których ...... indywidualna, grupowa, zbiorowa. umieszczają swoje punkty ‒ zarówno dodatnie, jak ocalałeś nie po to aby żyć ...... i ujemne. Punkty dodatnie przyznaje się za prezen- masmaszz mało cczasuzasu ttrzebarzeba dać świadectwo ...... Środki dydaktyczne: tację wiedzy merytorycznej ‒ słuszne uwagi, wycią- ...... •  lm Roberta Glińskiego „Kamienie na szaniec”, ganie wniosków, odwoływanie się do wiedzy. Punkty bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny ...... • karta pracy. ujemne natomiast otrzymuje się za sposób prowadze- w ostatecznym rachunku jedynie to się liczliczyy ...... nia dyskusji ‒ przerywanie innym, komentowanie ...... Przygotowanie do lekcji: wypowiedzi w sposób niekulturalny, ataki osobiste, a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morzmorzee ...... Uczniowie oglądają przed lekcją wspólnie z nauczycie- monopolizowanie dyskusji. Dyskutanci zabierają iilekrolekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych ...... lem  lm „Kamienie na szaniec”. głos na temat: „Czy zgadzasz się z autorem artyku- ...... łu krytycznie oceniającym zjawisko nowego patrio- ZbigniewZbigniew Herbert, ...... Przebieg lekcji: tyzmu?”. Uczniowie zastanawiają się również, jakie Przesłanie Pana CogitCogitoo (fragment), ...... Faza wprowadzająca zagrożenia wiążą się z takim pojmowaniem postawy [[w:]w:] tenże, Pan CogitCogitoo, Warszawa 19741974...... 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- patriotycznej. Obserwatorzy wypełniają swoje kar- ...... danie tematu lekcji. ty. Po upływie wyznaczonego czasu (np. 15 minut)

88 89

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 88 2014-02-12 10:13:50 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 89 2014-02-12 10:13:51

SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA

b)

Patriotyzm cechy pozytywne cechy negatywne • walka o niepodległość • rusofobia • działania na rzecz poprawy warunków życia • sloganowe, puste wypowiedzi w czasie • pomoc potrzebującym pseudopatriotycznych manifestacji • krzykliwość

2. • patriotyzm: D • nacjonalizm: A • szowinizm: B

Przykładowa karta oceny dyskusji punktowanej

Uczestnicy Kryteria Punkty 1. 2. 3. 4. 5. 6. Rozpoczęcie dyskusji + 1 Fot. z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński Wprowadzenie nowego wątku + 2 Podawanie istotnych faktów + 2 podliczają punkty i ogłaszają wyniki, a nauczyciel Faza podsumowująca podsumowuje pracę uczniów. 1. Prowadzący prosi, aby młodzież określiła, jakie czyn- Prezentacja własnej opinii + 2 4. Młodzież podaje przykłady nowego patriotyzmu, które niki wpływają we współczesnym świecie na kształto- Uzupełnienie wypowiedzi kolegi + 1 dostrzega w otaczającym ją świecie, i je ocenia. Pod wanie postaw patriotycznych i czy jednym z nich mo- Logiczna argumentacja wypowiedzi + 2 kierunkiem nauczyciela młodzież wymienia się argu- głoby być dzieło  lmowe (np. „Kamienie na szaniec”). mentami. Prowadzący może uzupełnić jej wypowiedzi. Ochotnicy zabierają głos. Przestrzeganie zasad prowadzenia dyskusji + 1 5. Uczniowie wskazują cechy charakterystyczne na- 2. Podczas krótkiej rozmowy uczniowie odpowiadają Dbanie o poprawność językową wypowiedzi + 1 cjonalizmu i szowinizmu. Mogą odwoływać się do na pytanie, czy warto być patriotą we współczesnym Monopolizowanie dyskusji – 1 przeczytanego artykułu. W razie trudności nauczyciel świecie i uzasadniają swoją opinię. Podają przykłady odczytuje de nicje tych wyrazów (znaczenia słowni- z własnego życia lub zasłyszane od rodziny i znajo- Wypowiedź nie na temat – 1 kowe zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela). mych i krótko je omawiają. Przerywanie innym – 2 Następnie wykonują zadanie 2. z karty pracy ‒ przypo- 3. Zadanie domowe: Atak osobisty (niewłaściwe uwagi) – 3 rządkowują podanym terminom odpowiednie informa- Napisz, jak ‒ Twoim zdaniem ‒ można w atrakcyjny Zbyt długa wypowiedź – 2 cje. Osoby chętne odczytują odpowiedzi. sposób uczyć młodych ludzi postaw patriotycznych. Przeproszenie za niekulturalne zachowanie + 1

Materiały dla nauczyciela Znaczenia słownikowe terminów „nacjonalizm” i „szowinizm” Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. Nacjonalizm – postawa społeczno-polityczna i ideologia postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyra- a) Stwierdzenia zgodne z treścią artykułu: żająca się w egoizmie narodowym, w dyskryminowaniu innych narodów, nietolerancji i wrogości w stosunku do nich. • Współcześni patrioci protestują przeciwko wszystkim i wszystkiemu. • Nowy patriotyzm szybko przeminie. Szowinizm – ideologia i postawa wyrażająca się w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu oraz w pogardzie • We współczesnych postawach patriotycznych brakuje zaangażowania w pracę na rzecz innych obywateli. i nienawiści do innych narodów i w uznaniu prawa do ich ujarzmienia; skrajna forma nacjonalizmu, która prowadzi do • Dawny patriotyzm można utożsamić przede wszystkim z walką o niepodległą Polskę. polityki dyskryminacji, wyzysku i ucisku narodowego.

90 91

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 90 2014-02-12 10:13:51 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 91 2014-02-12 10:14:04

KARTA PRACY KARTA PRACY

Współczesny patriotyzm a) Zaznacz stwierdzenia z godne z treścią artykułu.

Współcześni patrioci protestują przeciwko wszystkim i wszystkiemu. Imię i nazwisko Wśród Polaków rusofobia osiągnęła swoje apogeum w czasie zaborów.

1 Przeczytaj artykuł i wykonaj polecenia. Data Klasa Autor tekstu ze spokojem przygląda się przemianom, jakim ulegają postawy patriotyczne.

Nowy patriotyzm szybko przeminie.

W dawnych (czyli moich!) czasach patriotyzm przejawiał się głównie w walce o niepodległość. Nie było najważ- Wydźwięk manifestacji organizowanych przez „nowych patriotów” jest jasny i zrozumiały. niejsze, czy ktoś poszedł z Andersem czy Berlingiem, jest z AK, AL, Batalionów Chłopskich [...]. Czasem była We współczesnych postawach patriotycznych brakuje zaangażowania w pracę na rzecz innych obywateli. współpraca, czasem nie było, były wyczuwalne antagonizmy, ale wszystkich jednoczył wspólny cel – oswobodze- nie kraju od niemieckiej okupacji, wygranie wojny przez aliantów. [...] Dawny patriotyzm można utożsamić przede wszystkim z walką o niepodległą Polskę. Tę wspólnotę celów dawało się jeszcze zauważyć w pierwszych latach powojennych, kiedy koncentrowano się na odbudowie zniszczonego kraju. Wprawdzie antagonizmy związane ze stosunkiem do rzeczywistości b) Uzupełnij tabelę pozytywnymi i negatywnymi cechami patriotyzmu, o których pisze autor zamieszczonego tekstu. politycznej były bardzo głębokie i okresowo powodowały zbrojne kon ikty, ale później wyraźnie przeważyło traktowanie „pracy dla kraju” jako kolejnego celu patriotycznego. Nawet przy nieubłaganie krytycznym Patriotyzm stosunku do aktualnych władz i kwestionowaniu ograniczonej suwerenności uznawano, że udział w odbudowie cechy pozytywne cechy negatywne miast, budowie nowych fabryk, dróg i mostów jest przejawem patriotyzmu. [...] Dzisiaj z niepokojem, a chwilami przerażeniem obserwuję zmiany w mentalności społeczeństwa [...]. Dzi- siaj – niestety – patriotyzmu mają dowodzić dwa aspekty – nieustanne krzykliwe powtarzanie, że właśnie ja jestem „prawdziwym patriotą” albo „prawdziwym Polakiem”, i epatowanie otoczenia skrajną rusofobią. Zawsze męczyły mnie zebrania określane – także przez media – „jako patriotyczne manifestacje”. Zapewne wynika to z mego cynicznego charakteru, ale nie jest dla mnie objawem patriotyzmu machanie chorągiewkami, śpiewanie (często fałszywie) „patriotycznych pieśni” [...]. Bardziej patriotyczna byłaby manifestacja polegająca na wysprzątaniu Lasku Bielańskiego albo nawet zorganizowaniu pikniku dla dzieci. Na pewno bardziej patrio- tyczna od każdego „pochodu” jest doroczna zbiórka datków na sprzęt medyczny, organizowana pod nazwą Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Jedynym efektem takich manifestacji [...] byłoby uzyskanie informacji, jaki jest cel tych zgromadzeń i pochodów, jaka ma być Polska, o którą się uczestnicy upominają. [...] Ale osoby i środowiska biorące udział w tych imprezach i twierdzące, że są „prawdziwymi Polakami”, naj- 2 Wstaw przy terminach odpowiednie litery odpowiadające opisom. częściej nie potra ą wyjaśnić, o co właściwie im chodzi w protestach o wszystko i przeciw wszystkim. Sloganowe wypowiedzi oscylują wokół [...] „życzeń”: żeby Polska była „wielka i wspaniała” [...] i żeby wszystkim żyło się A. B. C. D. dobrze i bogato. [...] Zapewne jestem niedokształcony, ale ciągle nie wiem, co znaczy „wielka i wspaniała”. Czy postawa społeczno- skrajna postawa poszanowanie forma ideologii to jest marzenie o powrocie historycznie incydentalnej wielkości terytorialnej Polski „od morza do morza”? [...] -polityczna społeczno-polityczna czyichś poglądów, łącząca przywiązanie Deklarowane powiększenie kraju nie jest też łatwym zadaniem. Gdzie i w jaki sposób możemy się powiększać? [...] wyrażająca się prowadząca wierzeń, upodobań, do własnej ojczyzny, Wydaje mi się jednak, że dużo groźniejszym narastającym zjawiskiem wśród „prawdziwych Polaków” jest w egoizmie do polityki różniących się poczucie więzi narodowym, od własnych społecznej oraz rusofobia. W niewielkim stopniu była „od zawsze”, a na pewno od czasu rozbiorów. Zaostrzyła się w czasie dyskryminacji, w dyskryminowaniu wyzysku i ucisku poświęcenie dla wojny (bo cios w plecy), osiągając apogeum po ujawnieniu mordu katyńskiego. Potem nieco opadła w czasach innych narodów, narodowego własnego narodu PRL-u pod wpływem wspólnie wygranej wojny i o cjalnej „przyjaźni polsko-radzieckiej” [...]. nietolerancji Nowemu, krzykliwemu patriotyzmowi nie wróżę zbyt długiego życia. Wprawdzie zawsze [...] będą jacyś i wrogości w stosunku zwolennicy pokrzykiwania i traktowania Ojczyzny jak pępek świata, tacy „patrioci”, którym wszystko się należy do nich i którzy wszystkich mogą pouczać, ale będzie ich coraz mniej. Szkodzi im bowiem agresywność w kontaktach z „resztą” społeczeństwa, lekceważenie dorobku innych nurtów politycznych i społecznych, nieustanny taniec na grobach poprzednich pokoleń. • patriotyzm ......

• nacjonalizm ...... Tadeusz Wojciechowski, Nowy patriotyzm, „Angora” 2013, nr 46. • szowinizm ......

92 93

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 92 2014-02-12 10:14:04 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 93 2014-02-12 10:14:06 Koordynacja prac: Katarzyna Ambroziak „Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei Redakcja merytoryczna: Bartosz Januszewski, Maciej Wycinek Redakcja językowa: Katarzyna Ambroziak Projekt okładki: Studio Kozak I przed narodem niosą oświaty kaganiec; Opracowanie grafi czne: Studio Kozak Fotoedycja: Magdalena Dzwonkowska Realizacja projektu grafi cznego: Studio Kozak A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei, Ilustracje: Joanna Dumanowska, Marta Tarkowska (s. 46–47) Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...” Zdjęcia: Archiwum Nowej Ery (s. 27); BE&W: farabolafoto (s. 14), Ga_zz_W1 (s. 53), ullstein bild (s. 28), Warner Bros (s. 19); East News: (s. 24, 35, 47), Album (s. 12), Muzeum Niepodległości (s. 46), VIPHOTO (s. 53); Czesław Bielecki (s. 88); Filmoteka Narodowa (s. 17, 23); Forum: (s. 31, 38, 41, 44, 45, 47, 48), APW/Karol Pecherski (s. 46); Fotochannels/Corbis/Bettmann (s. 27); KARTA (s. 36, 43); Marcin Makowski (s. 1, 4, 6, 8–11, 20, 22, 48, 50–52, 54–59, 68, 82, 86); Muzeum Powstania Warszawskiego (s. 37, 39, 40); Narodowe Archiwum Cyfrowe (s. 16, 26, 30, 32, 33, 34); PAP/Jacek Turczyk (s. 53); © iStockphoto.com/caracterdesign (s. 3), © iStockphoto.com/cometary (s. 7), © iStockphoto.com/Spiderstock (s. 12–13, 4), © iStockphoto.com/omergenc (s. 16–18), © iStockphoto.com/pay404 (s. 4, 21), © iStockphoto.com/Gordan1 (s. 30, 94), © iStockphoto.com/niarchos (s. 48), © iStockphoto.com/Maridav (s. 58), © iStockphoto.com/bizoo_n (s. 5, 58), © iStockphoto.com/Doctor_bass (s. 27)

W magazynie wykorzystano zdjęcia z fi lmu „Kamienie na szaniec”, reż. Robert Gliński www.kamienienaszaniec.com

Wydawnictwo dołożyło wszelkich starań, aby odnaleźć posiadaczy praw autorskich do wszystkich utworów zamieszczonych w publikacji. Pozostałe osoby prosimy o kontakt z Wydawnictwem.

ISBN 978-83-267-1836-6 Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Warszawa 2014

Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D 02-305 Warszawa Tel. 22 570 25 80 Faks: 22 570 25 81 www.nowaera.pl, e-mail: [email protected]

Kamienie na szaniec_v5_11.indd 94 2014-02-12 10:14:06 Kamienie na szaniec_v5_11.indd 95 2014-02-12 10:14:16 ISBN 978-83-267-1836-6

www.kamienienaszaniec.com facebook.com/kamienienaszaniec.Ƥ lm

www.kamienienaszaniec.com facebook.com/kamienienaszaniec.Ƥ lm Patroni Medialni: Partnerzy promocji filmu:

KamienieKamienie_NOWAERA_fcp.indd na szaniec_v5_11.indd 96 1 2014-02-1207.02.2014 10:14:16 12:02