ATHENAEUM Vol
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ATHENAEUM vol. 17/2007 ISSN 1505-2192 Piotr Perkowski ROK 1944: OD KONFRONTACJI DO WSPÓŁPRACY. KOMUNIŚCI W ZSRR A POLSKA PARTIA ROBOTNICZA W MONOGRAFIACH AUTORSTWA ZBIGNIEWA Kumosia o Związku Patriotów Polskich i Mariana Malinowskiego o Polskiej Partii Robotniczej zabrakło, ze zrozu- miałych względów, dostatecznego określenia charakteru wzajemnych kontaktów1. Autorzy ci jak ognia unikali słów „rywalizacja” lub nawet „konfrontacja”, które, moim zdaniem, przynajmniej w pewnym okresie, tzn. w pierwszej połowie 1944 r., dosko- nale oddawałyte relacje. W podobny sposób ujęte zostało powyższe zagadnienie w ostatniej pracy Kumosia: Geneza satelickiego systemu władzy w Polsce 1941– –1948 2. W kwietniu 1943 r. Biuro Polityczne WKP(b) wyraziło zgodę na utworzenie polskiej jednostki wojskowej, przyszłej Dywizji im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem byłego ofi cera armii Andersa – Zygmunta Berlinga. Pierwszy Zjazd ZPP, organizacji zrzeszającej polskie, w znacznej mierze lewicowe środowiska emi- gracyjne w ZSRR pod egidą komunistów, odbył się w Moskwie w dniach 9–10 czerwca 1943 r. W myśleniu, przynajmniej części działaczy ZPP, właśnie członkowie organizacji moskiewskiej mieli w przyszłości tworzyć podwaliny komunistycznej władzy w Polsce. Ujawnianie aspiracji politycznych następowało, co w pełni zrozu- miałe, wraz z przesuwaniem się linii frontu. Konferencja w Teheranie przesądziła ostatecznie, że Polska wraz z Europą Wschodnią znajdzie się po wojnie w radzieckiej strefi e wpływów. Zanim doszło do tych rozstrzygnięć, w środowiskach polskich na terenie ZSRR toczyła się, w znacznej mierze kontrolowana przez Moskwę, dyskusja o przyszłości 1 Z. Kumoś, Związek Patriotów Polskich. Założenia programowo-ideowe, Warszawa 1983; idem, O wolną i demokratyczną Polskę. Myśl polityczna i wojskowa lewicy polskiej w ZSRR 1940–1944, War- szawa 1985; N. Kołomejczyk, M. Malinowski, Polska Partia Robotnicza 1942–1948, Warszawa 1986. 2 Z. Kumoś, Geneza satelickiego systemu władzy w Polsce 1941–1948, Warszawa 2001. Rok 1944: Od konfrontacji do współpracy. Komuniści w ZSRR 169 kraju. 12 VIII 1943 r. Alfred Lampe, czołowy obok Wasilewskiej ideolog komunistów w ZSRR i jedyny ocalały członek kierownictwa przedwojennej KPP, w swoim artykule Nowe ukształtowanie sił w Polsce ostrożnie wyraził się o roli, jaką ZPP może odegrać w kraju. Sceptycznie także odniósł się do PPR. Pisał: „Po powrocie ZPP i Korpus może być i będzie czynnikiem formowania się Polski, ale będzie też obiektem pla- stycznym, na który będą oddziaływały wszystkie siły polityczne kraju. Nie należy przeceniać jego odporności i zwartości wobec wrogich sił. Z drugiej strony, wątpliwe jest, czy PPR w swoim stanie dotychczasowym jest i będzie dostateczną siłą dla dokonania w Polsce radykalnego przegrupowania układu sił. Raczej nie”3. Wśród przyczyn wpływających na słabość PPR Lampe wymienił zawiązanie tej organizacji zbyt późno, bo dopiero w 1942 r., jej „ścisłą i widoczną zależność od ZSRR”, „trady- cyjne sekciarstwo komunistów polskich”, „brak wielkich idei i wybitnych działaczy”. ZPP i armia Berlinga, PPR i Gwardia Ludowa, według autora tekstu, mogły okazać się siłami niewystarczającymi dla „dokonania rzeczywistej i głębokiej zmiany oblicza Polski”. Równocześnie – kontynuował – zbytnia ingerencja ZSRR w sprawy polskie byłaby niepożądana. Zdaniem Lampego, zaufanie dla komunistów z ZSRR, a także PPR i AL w kraju, było w społeczeństwie polskim zdecydowanie zbyt niskie4. Na przełomie sierpnia i września 1943 r. w Sielcach nad Oką, w miejscu stacjono- wania właśnie utworzonego Korpusu, powstawał manifest O co walczymy (tezy dla aktywu) autorstwa Jakuba Prawina, znany później w kręgach ZPP jako Tezy nr 1. Patronował mu Włodzimierz Sokorski5. W dokumencie zawarte było, uznane za wyjątkowo kontrowersyjne, sformułowanie odnoszące się do organizacji struktur władzy na ziemiach przyszłej Polski: „Życiem politycznym kieruje jeden obóz poli- tyczny („zorganizowana demokracja”), którego wyrazicielem będzie silny rząd. Dostęp do tego obozu mają wszyscy bez względu na swoją przeszłość polityczną, którzy lojalnie i uczciwie staną na gruncie podanego programu politycznego”6. Sformułowa- nie „zorganizowana demokracja” wywołało dyskusję w kręgach wojskowych. Osta- 3 Artykuł przedśmiertny Alfreda Lampe, AAN, ZPP, sygn. 216/4, t. 1, k. 62–63. W PRL ową uwagę o możliwościach krajowych komunistów w wydawnictwie zawierającym ten dokument opatrzono na- stępującym komentarzem: „Odcięcie od kraju i brak dostatecznej informacji o układzie sił w okupowanej Polsce, zwłaszcza o roli PPR w walce wyzwoleńczej narodu, powodowały niedocenianie przez autora możliwości partii polskich komunistów”. Publicystyka konspiracyjna PPR 1942–1945. Wybór materiałów, t. 2: 1943, wyb. i opr. M. Malinowski i in., wstęp i red. A. Przygoński, Warszawa 1964, s. 496. 4 Artykuł przedśmiertny… 5 Patronat ten był najprawdopodobniej wymuszony, a same tezy w znacznej mierze wymyślone przez ofi cerów polityczno-oświatowych związanych z ośrodkiem moskiewskim. Celem tej prowokacji była zapewne wymiana dowództwa Korpusu – w szczególności nielubianego przez komunistów, a mającego poparcie Stalina – generała Berlinga. Zob. Z. Kumoś, Geneza satelickiego systemu…, s. 129–133. 6 O co walczymy (tezy dla aktywu), AAN, ZPP, sygn. 216/4, t. 2, k. 116. 170 Piotr Perkowski tecznie Berling i Sokorski obarczeni odpowiedzialnością za niesłuszne i przedwczesne deklaracje złożyli samokrytykę, w której wprost wyrazili przekonanie, że „zorganizo- wana demokracja” oznaczałaby proklamację systemu monopartyjnego i dyktatury ZSRR7. Ofi cjalnie polscy komuniści w ZSRR głosili, że ZPP, a tym bardziej niepewny politycznie Korpus, nie mogły pretendować do sprawowania władzy w przyszłej Polsce, ponieważ skupiają Polaków tylko z terenów ZSRR. Docelowo ZPP powinien porozumieć się z organizacjami w kraju i akceptowaną częścią emigracji polskiej, zaś siły Berlinga powinny stać się zalążkiem przyszłej wspólnej armii. Nowe ukształtowanie sił w Polsce, Tezy nr 1 i Tezy nr 2 8 były manifestami politycz- nymi o wspólnej, bardzo istotnej cesze: główną siłą polityczną, niezależnie od zastrzeżeń, miał być ZPP. Rola PPR w kształtowaniu powojennego systemu władzy miała być raczej drugoplanowa. Jednak w znacznej mierze skłócone środowisko działaczy ZPP prezentowało zbyt szeroki wachlarz poglądów i ambicji politycznych, aby móc stanowić realną siłę. Wyjątkowo interesujący w tym kontekście jest konspekt, spisany w języku rosyjskim przez Alfreda Lampe, w celu przygotowania się do spodziewanej rozmowy z kierownictwem WKP(b) w końcu listopada 1943 r. Lampe krytykował tam dotychczasową działalność polityczną Polaków w ZSRR. Inicjatywy powstałe w Korpusie ocenił bardzo krytycznie – rozkaz Berlinga traktował jako przejaw nadmiernego dążenia do władzy, grożącego wybuchem wojny domowej, Tezy nr 1 określił mianem „półfaszystowskich”, Tezy nr 2 „liberalno-burżuazyjnymi” w ekonomii, „reakcyjno-burżuazyjnymi” w polityce, a stwierdzenia w nich zawarte, dotyczące ZSRR uznał za „przynajmniej dziwaczne”. Z kolei działania ZPP widział jako „leniwe” i „pozorne”, nastawione na pomoc w przejęciu władzy od sowieckiego aparatu. W ZPP, stwierdzał dalej, panuje „niewiarygodny bałagan organizacyjny” i „samowola”. Formułowanie manifestów programowych uznał (niekonsekwentnie, gdyż sam był autorem Nowego ukształtowania sił w Polsce i deklaracji PKN) za działania przedwczesne9. Nadmierne aspiracje polityczne, niekontrolowana działalność programowa, wreszcie niejednorodność polityczna ZPP mogły zniechęcać Stalina do wsparcia aspiracji politycznych tej organizacji. Dowodem na spadek zainteresowania na 7 Uwagi w sprawie tez dla aktywu „O co walczymy”, AAN, ZPP, sygn. 216/4, t. 2, k. 131. 8 W końcu października 1943 r., znów w Sielcach nad Oką, powstał kolejny dokument programowy, niewątpliwy przejaw aktywności politycznej w kręgach 1 Dywizji, przedłożony Prezydium ZPP, tym razem autorstwa komunistów – Romana Zambrowskiego i Hilarego Minca – Zarys szkicu programu zwany Tezami nr 2. Zostały w nim na nowo określone warunki organizacji władzy w przyszłej Polsce. Miałby tam rządzić wspólny obóz jednoczący ZPP (nazwany w dokumencie „strukturą decydującą”), siły zbrojne w ZSRR, PPR, GL, BCh i inne grupy współpracujące z nimi, który przygotowałby się do utworzenia Komitetu Narodowego a następnie Rządu Tymczasowego. 9 Notatka A. Lampego przygotowana dla ewentualnej rozmowy z kierownictwem WKP(b) w końcu listopada 1943 r., AAN, Alfred Lampe, sygn. 250/11, k. 35–38. Rok 1944: Od konfrontacji do współpracy. Komuniści w ZSRR 171 Kremlu ewentualną rolą polityczną ZPP była zgoda na konstytuowanie się na prze- łomie 1943 i 1944 roku Centralnego Biura Komunistów Polski. Zanim jednak powstała ta organizacja, pojawił się projekt powołania innej instytucji – Polskiego Komitetu Narodowego. Deklaracja tego ciała, zwana też Tezami nr 3, została opra- cowana przez Alfreda Lampe w listopadzie i grudniu 1943 r., a więc tuż przed śmiercią autora, oparta była zresztą na wcześniejszym manifeście tegoż. Do powo- łania takiej instytucji nawoływali także w Sielcach nad Oką w swoim programie Minc i Zambrowski, wspominał o niej także Stefan Jędrychowski. Zgodnie z brzmieniem deklaracji, PKN miał być „tymczasową reprezentacją narodu aż do utworzenia rządu tymczasowego i zwołania sejmu ustawodawczego”. W omawianym dokumencie znajdował się opis przyszłego ustroju Polski, jej polityki zagranicznej, gospodarczej i społecznej. Deklaracja PKN była więc w pełnym wymiarze manifestem programo- wym. Znajdowało się w niej także wezwanie sił krajowych do skupienia się wokół PKN,