Milli Mücadele Sonunda Amerikan Gemilerinin Karadeniz

2020 6 / 10 (287-308)

Kul, Hazel, “Milli Mücadele Sonunda Amerikan Gemilerinin Karadeniz Kıyılarındaki Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6/10, (Millî Mücadele’den Milli Egemenliğe Karadeniz Özel Sayısı), ss.287-308. DOI: 10.31765/karen.840128

MİLLİ MÜCADELE SONUNDA AMERİKAN GEMİLERİNİN KARADENİZ KIYILARINDAKİ RUM MÜLTECİLERİN SEVKİYATINA DAİR GÖZLEM VE * RAPORLARI

Hazel KUL * Araştırma Makalesi / Research Article Bu makale etik kurul izni ve/veya ya- sal/özel izin alınmasını gerektirme- mektedir. / This article does not require ethical committee permission and/or le- Öz: Mütareke Dönemi’nde gerek gönüllü olarak gerekse gal/special permission. Yunanistan’ın zoruyla Yunan ordusunun yanında savaşa giren Anadolu Rumları, özellikle Büyük Taarruz sonra- ** Dr., sında Türk topraklarını terk etmek amacı ile liman kent- Ankara/TÜRKİYE lerine toplanmışlardır. Bu süreçte Amerikan yardım ko- miteleri Rumların nakline yardımcı olurken Parrott (218), [email protected] Edsall (219), Kane (235), King (242) ve Goff (247) adlı ORCID : 0000-0002-5161-9888 Amerikan gemileri de tüm işlerin organizasyonunda The Near East Relief gibi kuruluşların faaliyetlerine yardım etmek, istihbarat toplamak ve ABD ticaret gemilerinin gü- Anahtar Kelimeler: Karadeniz, Rum, venliğini sağlamak amacıyla Karadeniz limanlarına gön- Mülteci, Amerikan Gemileri derilmiştir. Bu gemiler, Trabzon, Giresun, Ordu, Fatsa, Keywords: Black Sea, Greek, Refugee, Ünye ve Samsun’a uğrayarak raporlar düzenlemişler ve American Ships ilgili raporları Türk Sularındaki Birleşik Devletler Deniz Müfrezesi Komutanlığı’na gönderilmiştir. Bu makalede söz konusu gemilerin Aralık 1922’ye ait raporları incelen- miştir.

AMERICAN SHIPS'S OBSERVATIONS AND REPORTS RELATED TO THE GREEK REFUGEES WHO WAS WAITING TO BE FORWARDED IN THE BLACK SEA

COAST, AT THE END OF THE NATIONAL STRUGGLE

Abstract: Anatolian Greeks who fought alongside the Greek Army either voluntarily or by force of Greece in the

Armistice Period, had gathered in port cities to leave the

Turkish lands especially after the Great Offensive. In this process, American aid committees, like The Near East Re- lief, helped the transfer of Greeks. Parrott (218), Edsall (219), Kane (235), King (242) and Goff (247) were also

sent to the Black Sea ports to aid The Near East Relief’s activities about refugees, to gather intelligence and make Geliş Tarihi / Received Date: 13.12.2020 secure U.S. Merchant ships. These ships went to Trabzon,

Kabul Tarihi / Accepted Date: 18.12.2020 Giresun, Ordu, Fatsa, Ünye and Samsun and prepared re- Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 288 ports about its patrols and send them to The Of- cağı anlaşılınca Türkiye Büyük Millet Mec- fice of The Commander U.S. Naval Detachment in lisi; önce “Merkez Ordusu” adıyla özel bir Turkish Waters. In this article, the reports of the ordu oluşturmak1, daha sonra da Yunanis- ships that mentioned above, belonging to De- tan’ın Karadeniz sahillerinden çıkarma cember 1922 were examined. yapma ihtimaline karşı sahil kesimlerinde Birinci Dünya Savaşı sürecinde Osmanlı bulunan Rumların bir kısmını Anadolu iç- Devleti’nin toprak bütünlüğünü ve asayişi lerine sevk etmek2 gibi askerî ve idari ka- tehdit edici faaliyetlerde bulunan bazı Rum rarlar almak zorunda kalmıştır.3 ve Ermeni vatandaşlar çıkarılan Sevk ve Pontus çetelerine karşı alınan bu tedbirler İskân Kanunu’yla bulundukları bölgelerden sonrasında Fener Rum Patrikhanesi, Pon- çıkarılarak daha güvenli bölgelere nakle- tusçu Cemiyetler ve Yunanistan’ın İtilâf dilmiş, savaşın sonlarına doğru ise tekrar Devletleri’ne Karadeniz Bölgesi’ndeki Hris- eski yerlerine dönmelerine izin verilmiştir. tiyanlara zulüm yapıldığı yönünde Anadolu coğrafyası üzerinde bağımsız ya şikâyette bulunmaları üzerine ABD, İngil- da Avrupalı bir devletin güdümünde devlet tere, Fransa ve İtalya Yüksek Komiserleri, yaratma emelleri olan Rum ve Ermeni ce- TBMM’ne birer nota göndererek sevki dur- miyetleri bu durumu büyük bir fırsat ola- durmaya ve aynı zamanda askerî gemile- rak değerlendirmiş, sevke tabi tutulsun ya- rini Karadeniz kıyılarına göndererek Pon- hut tutulmasın çok sayıda Rum’u ve Er- tusçu Rumlara destek olmaya çalışmışlar- meni’yi; Rusya, Romanya, Mısır, Yunanis- dır.4 Milli Mücadele’nin sonuna kadar de- tan, Amerika Birleşik Devletleri gibi dün- vam eden bu gerginlik, TBMM Hükü- yanın neresinde yaşarsa yaşasın gemilerle meti’nin kararlı tutumu ve Büyük Taar- Anadolu kıyılarına çıkarmak ve silahlı ey- ruz’un kazanılmasıyla sona ermiş, isyancı lemlerde bulunmak suretiyle daha sonraki Rumlar ülkeyi terk etme yollarını aramaya süreçte yerleşik Rumları da sıkıntıya soka- başlamışlar, Türklerin kendilerine zulüm cak bir eylem içerisine girmişlerdir. Kara- yapacağı propagandasından etkilenen bir deniz kıyıları da Türkiye’ye yönelik bu tür kısım Ortodoks sivil halk da onların peşine eylemlerin en yoğun yaşandığı bölgelerin- takılmıştır. Halk bulabildiği gemilerle ül- den biri olmuştur. keyi terk etmeye çalışırken İtilâf Devletleri Karadeniz Bölgesi’nin hemen büyük bir ise sebep oldukları bu olayı seyretmekle kısmını içerisine alan bir “Pontus Rum yetinmiş, insanî yardımda bulunma nokta- Devleti” kurmayı amaçlayan Yunanistan, sında dahi oldukça yetersiz kalmışlardır. Rum Cemiyetlerinin yabancı ülkelerden Tüm bu dramatik süreç, Türkiye’deki Ame- Fener-Rum Patrikhanesi’ne taşıdıkları rikan ticaret gemilerinin güvenliğini sağla- Grek/Ortodoks kökenli insanları silahlan- makla görevli ABD donmasının raporlarına dırmak suretiyle Pontusçu çetelerle bir- yansımış, Samsun’dan Trabzon’a kadar Ka- likte Karadeniz’de büyük bir isyan başlat- radeniz kıyılarına yığılan mültecilerin du- mışlardı. Bu olay binlerce Müslümanın ve rumu, gelişmelere dair yerel idarecilerin gayrimüslimin hayatını kaybetmesine ve aldığı tedbirler ve bölgenin genel sosyo- yaşadığı toprakları terk etmesine neden ol- ekonomik durumu düzenli olarak rapor duğu gibi Tük Milli Hareketi’nin Batı Cep- edilmiştir. Amerikan Yardım Cemiyeti ve hesi’nde verdiği mücadeleyi de tehlikeye ABD donanma raporlarına göre Mudanya atmıştır. Bütün gayretlere rağmen Pon- Mütarekesi’nin imzalanması sonrasında tusçu çetelerin faaliyetlerine son verileme- Türk Hükümeti, Hristiyanların Anadolu’yu yeceği ve bölgede asayişin sağlanamaya-

------1 Merkez Ordusu’nun kuruluşu ve faaliyetleri hak- göçten ziyade bahsi geçen Rumların evlerine gönde- kında geniş bilgi için bakınız. Balcıoğlu, 1991. rilmesiydi. Özgören,2017: 299. 2 İç bölgelere sevk edilen Rumların önemli bir kısmı 3 Yerasimos, 1988-1989: 66; Okur, 2007: 26-27. daha önce Rum Cemiyetleri tarafından sahile getiri- 4 Pontus Meselesi, 1995: 411-419. len insanlardan oluşmaktaydı. Bu durum esasında bir 289 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları serbestçe terk edebileceğini ilan etmiş, Ka- rında devriye gezinerek ilgili yerlere yöne- radeniz sahillerinde toplanan mülteci ve lik toplanılan istihbaratları rapor etmek ve yetimlerin büyük kısmı göç için harekete ABD ticaret gemilerinin güvenliğini sağla- geçmişlerdi. Öte yandan Millî Müca- mak amacıyla Amerikan Donanması’na dele’nin zaferle sonuçlanmaya başlaması bağlı birtakım gemiler gönderilmiştir. Bu ve Anadolu’daki yerli Rum ve Ermenilerin türden bir vazife ile gönderilen Parrott Yunan ordusu ile birlikte kaçması5 veya sa- (218), Edsall (219), Kane (235), King (242) vaşta birçoğunun hayatını yitirmiş olması ve Goff (247) adlı Amerikan gemileri Trab- sebebi ile Anadolu’da birçok Hristiyan ço- zon, Giresun, Ordu, Fatsa, Ünye ve Sam- cuğu yetim kalmıştı.6 sun’a uğrayarak ilgili şehir ve kasabalar- daki mülteci sayısı ve mültecilerin mevcut Bu sırada The Near East Relief7, Trab- durumları ile bu yerlerin askeri ve siyasi zon’daki temsilcisi J. H. Crutcher’i maiyeti temsilcileri ve toplumun ileri gelen kişileri ile beraber Samsun’da görevlendirmiş, ile yapmış oldukları görüşmeler netice- Amerikalı misyonerlerle beraber bölgedeki sinde edindikleri bilgileri, kişilerin yapıla- muhacirlerle ve yetim Hristiyan çocuklarla rına dair izlenimler ile mevcut limanlara ilgilenmeye başlamışlardı.8 Muhacirleri ta- uğrayan diğer gemilerin mürettebatı, yol- şıyan vapurlar ihtiyaca kâfi gelmediğinden cuları, taşıdıkları kargo, geminin bağlı ol- ilgili cemiyet tarafından İngiliz ve Avustu- duğu ülke ve ilgili gemi kaptanı ile yapılan ralya vapurları kiralanmak suretiyle Rum görüşmelerden sağlanan bilgileri ve yine ve Ermeni muhacirlerini almak üzere Sam- söz konusu yerlerdeki yerel halkın sosyo- sun’a gönderiliyordu. Karadeniz sahille- ekonomik vaziyeti ve Amerika ile ticarete rinde sayıları 30 bine yaklaşan Hristiyan yönelik hakim olan düşüncelerine dair muhaciri almak üzere başka vapurlar da günlük notlar halinde raporlar düzenlemiş- gönderen cemiyet, bu muhacirleri ilk durak ler ve raporlar Türk Sularındaki Birleşik olarak İstanbul’a, buradan da Pire başta ol- Devletler Deniz Müfrezesi Komutanlığı’na mak üzere diğer Yunan şehirlerine taşı- gönderilmiştir. yordu.9 Bu bağlamda Karadeniz kıyıların- daki limanlardan Rum ve Ermeni mülteci- 1. Trabzon ler ile yetim çocukların tahliyesine ve tüm Yukarıda bahsi geçen gemilerden Goff işlerin organizasyonunda The Near East (247)’un seyir defterine göre ilgili gemi 26 Relief10 gibi kuruluşların faaliyetlerine yar- Kasım 1922’de 14.15’te Trabzon’a gelmiş- dım etmek11, ayrıca Karadeniz limanla- tir. Liman Reisi ile görüşen ve onu nazik bir

------5 Buna karşın Yunanistan’daki halk, Anadolu Rumla- 8 Çapa, 2019: 280. rının ülkelerine gelmelerini istemiyordu. Çünkü Veni- 9 Mutlu, 2012: 283. zelos iktidara geldiğinde Anadolu Rumlarını kurtar- 10 The Near East Relief, 1922 yılı için aylık Harput’a 50 mak ve Barı Anadolu topraklarını Yunan sınırlarına bin, Samsun’a 30 bin ve Sivas’taki yetimler için de 20 dahil etmek istemiş ve Yunanistan’dan pek çok insanı bin lira ayırmıştır. Cemiyetin ayırdığı bu tahsisattan kendi hayali için Anadolu içlerine sürüklemişti. Bu Türk yetimlerine Harput’ta 2 bin, Samsun’da 500 ve durum, doğal olarak Anadolu Rumlarının bir kısmının Sivas’ta 400 lira harcanmıştır. Bu rakamlar incelen- Venizelos’a sempati duymasına sebep olmuş, ancak diğinde misyonerlik faaliyetleri yürüttüğü açıkça gö- Türk-Yunan savaşının ağır kayıplar verilerek kaybe- rülen cemiyetin açmış olduğu yetimhanelerden rahat- dilmesi ve Kral taraftarlarının iktidara gelmesi ile Yu- sız olan Türk Hükümeti, bu yetimhanelerin baş tercü- nanistan’da yaşayan yerli halk, savaşın sorumlusu manının Türk olmasını istemiş, ancak bu istek kabul olarak Venizelos ile Anadolu Rumlarını görmüş ve on- görmemiştir. Ayışığı, 2004: 115. lara karşı olumsuz tavır sergilemiştir. Öyle ki Yunan 11 Amiral Bristol, 13 Eylül 1922 tarihli raporuna Ana- Kralı’nın oğlu Prens Andrew, Anadolu Rumları ile il- dolu’dan ayrılmak üzere limanlarda bekleyen mülte- gili olarak şu değerlendirmede bulunmuştu: “Bura- cilerle ilgili olarak şu notları düşmüştür: “Şimdi Ana- daki halk, genellikle tiksindiricidir. Bu değersiz insan- dolu’da yaşanan felâketin ve ortaya çıkan korkunç ları tekmeleyip atması için İzmir’i Mustafa Kemal’e mülteci sorununun mesuliyeti, tamamen olmasa da bü- teslim etmek gerçekten yerinde olacaktır.” Bilgin, yük ölçüde İtilâf Devletleri’ne aittir. Ancak Müttefikler, 2016: 68-54. Amerika Birleşik Devletleri’ne dönüp kendi yaratmış 6 Ayışığı, 2004: 112, 116. oldukları felâketi temizlememizi istiyorlar.” Özcan, 7 Özel, 2012: 371. 2017: 53. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 290 karakter olarak tanımlayan ilgili geminin iki geminin geldiği, dükkanlarda büyük kaptanı R.S. Field, ardından Vali Hazım Bey kısmı ucuz ve renkli basmadan ibaret olan ile görüşmeye gittiğini ancak kendisinin şaşırtıcı miktarda stok bulunduğu, gıda bazı evrakları imzalamakla meşgul olduğu maddeleri hariç diğer malların büyük kıs- ve özür dileyerek işinin başına döndüğünü mının Fransa ve İtalya’dan geldiği, şehir belirtmiştir. Kumandan Ali Galip Bey’le de halkının ise iyi beslenmiş olmalarına rağ- görüşen Field’ın seyir defterine düştüğü men pejmürde görünüm arz ettiği, en kötü not; “kendisi Fransızca konuştu. Oldukça durumda kadınların olduğu, şehirde kibar ve hassas biri idi. Cüsseli ve uzun Rusya’nın hemen hemen aynı ölçekteki boylu, aynı zamanda harikulade bir as- Thedosia’da kasabasından daha fazla ticari kerdi” şeklinde olurken Amerikan misyo- hareketlilik olmasına rağmen Trabzon nerlerinden Bay Stapleton ve Bayan halkı peçe örtünürken Theodosia halkının Crawford ile yapmış olduğu görüşmede ta- ise son derece iyi giyinimli olduğu yönünde nışmış olduğu Doktor Nihat Niyazi Bey12 ve sosyo-ekonomik bir analiz de yer almıştır. Amerikan muhriplerinin çeşitli ihtiyaçları- Goff (247)’un 29 Kasım 1922 tarihli notla- nın tedarik işi ile ilgilenen Mehmet Hüse- rına göre Rum ve Ermenilerden müteşekkil yinof ve kuzeni Kassin hakkında da bilgiler yüz kadar mülteci, S.S. Anatolia II gemisine vermektedir. binmiştir.14 28 Kasım günü Trabzon İtalyan Konsolosu 3 Aralık 1922 Pazar günü öğlenden ile görüşen Field, konsolosa bir süre 08.00’da bir diğer Amerikan gemisi Edsall İtalya’da bulunduğunu ve İtalyanlarla te- (219) Trabzon limanına gelmiş, mevcut du- mas halinde kalmayı arzu ettiğini ifade et- rum hakkında yapılan görüşmenin ardın- miş, birkaç dakikalık genel ve yerel durumdan Goff (247)’un kaptanı Field, Trab- lar üzerine yapılan konuşmanın ardından zon’da herhangi bir mülteci sorunu yaşan- Konsolos ticari olarak faaliyete açılan Ba- dığını düşünmediğini, her şeyin iyi du- tum Limanı’ndan İtalyan gemilerin fayda- rumda olduğunu ve mültecilerin düzenli lanamadığını söylemiş, Türk-Sovyet Rusya olarak gemilerle şehirden ayrıldıklarını ve ilişkilerine yönelik iki devletin yüzeysel ne şehirde ne de sokaklarda mültecilere olarak dost olabilecekleri, herhangi ortak rastlamadığını ifade etmiştir. Ardından bir çıkarlarının bulunmadığı ve en azından Yüzbaşı Field ile Edsall’ın kaptanı Halsey Türklerin Sovyet Rusya’dan şüphelendi- Powell karaya çıkarak Mutasarrıf, Hazım ğine yönelik kanaatini dile getirmiş ve Bey, Askeri Kumandan Ali Galip Bey, Ame- Türk halkının Kafkasya’dan gelebilecek rikan Misyonundan Doktor Stapleton ve herhangi bir Rus saldırısına karşı bölgeyi Bay Crawford ile görüşmüşlerdir.15 Yapılan koruduğunu belirtmiştir. bu görüşmelerin içeriğine dair detaylı bilgiler Goff’un seyir defterine not düşülmüş- Trabzon’da yaklaşık 20 ilâ 25 kadar mül- tür. Yüzbaşı Field, Vali Hazım Bey ile yapı- teci kampı olduğunu, Rum ve Ermenilerden lan görüşmenin içeriğine dair şu bilgileri müteşekkil bu mültecilerin kendilerini gö- vermektedir: türecek olan gemiyi beklediklerini belirten Field, gemide kalan yiyecekleri bu kamp- “Vali Hazım Bey’i görmeye gittik. Bir önceki lara gönderdiğini de not düşmüştür.13 Aynı ziyaretimizden daha az meşguliyeti vardı. güne tarihli diğer notlarında Goff (247)’un Yarım saat kadar kendisiyle görüştük. Yüz- Trabzon Limanı’na gelişinden bu yana ilgili başı Powell, bu vilayetteki Ordu, Giresun ve Fatsa’ya ziyaret gerçekleştirmek istediğini limana deri, yemiş ve keçe kargosu taşıyan ------12 The National Archive of the United States, American 14 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. Consulate Trebizond Correspondence 1916, 703-888, 15 The National Archive of the United States, American U.S.S. Goff (247), Trebizond, Turkey, 26 November Consulate Trebizond Correspondence 1916, 703-888, 1922, From: Commanding Officer to Commander U.S. U.S.S. Edsall (219), Constantinople, Turkey, 30 No- Naval Detachment in Turkish Water, Enclosure No: 2, vember 1922, From Commanding Officer To Comman- In Despatch No. 608, s. 1. der U.S. Naval Detachment in Turkis Waters, Enclo- 13 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. sure No: 3, Despatch No: 608, s. 6. 291 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

kendisine iletti. Vali, böyle bir izin verme diği gibi fırtınadan sonra güzel bir hava ge- hakkının yetkileri dâhilinde olmadığını fa- lecek” demiştir. Dünyada medeniyetlerin kat bu yerlere gitmesi durumunda kaptanın gelişmekte olduğuna ancak son iki yıldır bu hoş karşılanacağını düşündüğünü belirtti. ivmenin tersine döndüğüne dair olan genel Hazım Bey, Amiral Bristol ile tanışmaktan inanıştan, Atina’daki eski bakanların infa- memnuniyet duyacağını ve İstanbul’a gitmesi halinde bir görüşme ayarlamaya çalışa- zından ve Türkler iki asır boyunca savaş cağını söyledi. Müttefik Komisyonu İstan- halindeyken vergiden muaf olan Rumların bul’a geldiğinde Dâhiliye Nazırı iken Türk bu süreçte servet kazandığından da bahse- Hükümeti’nin kendisini yedi buçuk ay sü- den Galip Bey, Birleşik Devletler’de her- reyle hapiste tuttuğunu da sözlerine ekledi. kesçe malum olan Türk karşıtı propagan- Hapisten çıktığında Anadolu’ya geçen Hazım daya değinmemiş ancak Amiral Bristol ve Bey, Kemalist Hükümet iktidara gelene dek Amerikan donanmasının adil yaklaşımın- İstanbul’a gitmeyi düşünmemiştir. Eşinin le- dan, hazırlamış oldukları raporla sözde vanten bir Fransız olduğu söyleniyor. Yüz- Türk katliam hikayesinin iki tarafı oldu- başı Powell ve bana karşı oldukça nazik dav- randı. Biz, vali ile birlikteyken iki emir eri ğunu ortaya koymuş olmalarına değinmiş- 18 rutin işleri yapmak üzere odasına geldi. Yap- tir. Ardından Yüzbaşı Powell, 1922 yılı tıkları işin öncesi ve sonrasında topuklarını Ağustos’unda İzmir’de iken resmi gazete bir araya getirip selam vermeleri şeklindeki muhabiri bir Edsall subayını iç bölgelere resmiyetlerinden etkilendim.”16 araştırma yapmaya göndermiş olduğunu ve bu muhabirin araştırmaları neticesinde Aynı raporda askeri karargâh Kumandanı hazırlanmış olan raporun New York Herald Ali Galip Bey’e de yer verilmiş, kendisi mo- gazetesinde yayınlandığı hakkında Ali Ga- dern üniformalı, iyi görünümlü ve çok iyi lip Bey’e bilgi vermiştir.19 düzeyde Fransızca konuşabilen bir asker olarak tarif edilmiştir. “Daha önce benim ve Yüzbaşı Powell; Doktor Stapleton ve Bay seleflerimin raporlarında yer verilen” şek- Crawford ile mülteciler hakkında görüştü- linde tanımlanan Galip Bey, Lozan Konfe- ğünü ancak bu konudaki bilgilerinin ol- ransı ile ilgili kendisine yöneltilen sorular dukça az ve müphem olduğunu, The Near üzerine açıklanacak herhangi bir şey olma- East çalışanı Bay White ile yapmış olduğu dığını ancak çok yakın bir zamanda sorun- görüşme ve ardından şehirde gerçekleştir- ların barışçıl bir şekilde çözüme kavuşaca- miş olduğu gezinti sonrası edindiği göz- ğına inandığını, barış için ön koşulun Yu- lemlere dayanarak Trabzon’da mültecilerle nan ordusunun mağlubiyeti olduğunu17 ilgili herhangi bir sorunun olmadığına ka- ifade ettikten sonra “siz denizcilerin söyle- naat getirdiğini, mültecilerin burada yaşı- yor olmaktan kaynaklı herhangi bir zorluk

------16 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. Milli Hareketi’ne karşı İngiliz-Yunan saldırısının başa- 17 NARA, U.S.S. Goff (247),26 November 1922. rısızlığa uğraması üzerine tekrar ortaya çıktı… Yunan 18 ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol tarafından ABD Hükümeti, Karadeniz Bölgesi’ndeki Türk nüfusun, Rum Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen ve 23 Nisan 1919 ile nüfusundan çok daha fazla olduğunu bilmesine rağmen 25 Ocak 1920 arası dönemdeki yazışmaları kapsayan, tıpkı İzmir’deki gibi bir sonuç elde etmek için büyük 21 belgeden oluşan bir raporda Yunanistan’ın Karade- çaba harcamaktadır… Bu amaca ulaşmak için uygula- niz ve Kafkasya’ya yönelik askeri ve siyasi eylemleri, nan politikalar hiç kimsenin hatırına getiremeyeceği Ermenilerle işbirliği görüntüsü altında onları kendi türdendir.” Bristol’un raporunda Yunan Hükümeti’nin çıkarlarına kullanma girişimleri, bölgede girişeceği Pontus-Rum devletinin kurulmasını sağlamak için hemen her türlü eylem için Anadolu kıyılarından Kı- yalnızca Karadeniz ve Kafkasya Rumlarını hesaba kat- rım sahillerine ve Günay Kafkasya’ya kadar uzanan madığını, aynı zamanda Pontus olarak kabul ettiği Kı- Rum azınlıklara yönelik ajitasyon faaliyetleri, bu faa- rım ve Güney Rusya’nın Rumlarını da hesaba kattığı liyetler İngiliz Hükümeti’nin desteği başta olmak ancak bu coğrafyadan hayal kırıcı bir cevap aldığını üzere şu bilgi ve değerlendirmelerde bulunmaktadır: belirtmektedir. Bristol’un belirttiğine göre adı geçen “…Yunanistan, Pontusçu Rumlara yönelik yoğun bir bölgedeki Rum halkı kendilerini Rusya’ya daha yakın ajitasyonda bulunmaya başlamıştır. Mayıs 1919’da İz- gördükleri gibi Atina Rumlarına duydukları nefret mir’in işgalinden sonra zayıflayan bu durum, Türk Türklerin duyduğu nefretten daha fazla idi. Okur, Milli Hareketi’nin güçlenmesi ile birlikte önemli ölçüde 2011: 65-66, 68. kontrol altına alındı. Ancak Ankara’da kurulan Türk 19 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 292

çekmediklerini ve Yunan Yüksek Komi- kendisine Batum limanından İtalyan gemi- seri’nin Trabzon’dan tahliye edilecek 30 lerinin faydalanamadığını söylemişti. Do- bin Rum olduğuna dair raporunu son de- layısıyla Tadla’nın kaptanı ile İtalyan Kon- rece abartılı bulduğunu20 not ederken solosu’nun verdiği bilgiler birbiri ile örtüş- Goff’un kaptanı Field, aynı görüşme ile il- müyordu. Bay Grant, Bayan Philips ve Ba- gili olarak Amerikan misyonerlerinin bölge yan Martin gibi Batum’da görevli The Near ve kasabadaki Rum ve Ermeni mültecilerin East Relief çalışanlarını da taşıyan Tadla, sayısı hakkında bilgiye sahip olmadıkla- aynı gün Trabzon’dan 400 mülteci alacaktı. rını, Trabzon’daki tahliye meselesinin ve Ayrıca Giresun’dan 2 ilâ 300, Samsun’dan Türklerin Hristiyanlara yönelik muamele- ise bini aşkın mülteci alacak olan gemi hak- lerinin endişe kaynağı teşkil etmeyeceğine kında Edsall’a haber gönderilmiş, Trabzon ikna olduklarını bildirmektedir. Aynı güne Limanı’ndaki uşkuna hakkında da ilgili tarihli bir diğer notta ise Goff ve ona posta gemi kaptanından bilgi alınmıştı. Kaptanın teslim etmek üzere bir günlüğüne gelen Ed- ifadesine göre uşkuna mayınla yüklüydü ve sall’ın limandaki varlığından Trabzon’daki kaptan uşkuna da yirmi dört adet mayın sa- Türk subaylarının herhangi bir rahatsızlık yabilmişti.23 duymadıkları da belirtiliyordu. Nitekim bu 7 Aralık günü R.S. Field, “bizi memnun et- süreçte Yüzbaşı H. Powell, Yunan ve Ame- mek için katlanmış olduğu olağanüstü zah- rikan Yüksek Komiserleri arasında Karade- mete şaşırdım” dediği Trabzon Belediye niz limanlarından tahliye edilen Rumlarla Başkanının, Trabzon ve Türkiye halkının ilgili yapılan yazışmaların (Aid De Memo- Amerikalıların Türkiye’ye gelip ticaret rire ve Amiral Bristol’un yanıtı) bir kopya- yapmaları hususundaki isteklerini de ifade sını R.S. Field’a teslim etmiş21 ve 4 Aralık etmiştir. Aynı gün öğlenden sonra bir diğer sabahı, saat 06.30’da Trabzon’dan ayrıl- Amerikan gemisi King (242), 8 Aralık günü mıştır.22 gece 03.30’da Trabzon Limanı’na varaca- Edsall’ın Trabzon’dan ayrılmasından 7 ğına dair ileti göndermiş ve durumdan ye- Aralık’a kadar olan süreçteki gelişmeleri, rel otoriteyi haberdar etmek üzere Goff’un Goff’un seyir defterinden takip etmekteyiz. kaptanı karaya bir subay göndermiştir. Li- Trabzon’da yirmi gün geçiren geminin ra- man Reisi şehirde olmadığı için Deniz Ku- porlarına göre 4 Aralık günü eskiden tek mandanına durum arz edilmiş ve kuman- seferde on kişinin karaya çıkması ile ilgili dan gece vakti boyunca yabancı gemilerin yapılan düzenleme sonrasında bu sayı on limana girmemesi hususunda Ankara Hü- beşe çıkarılmış, aynı gün Belediye Başkanı kümeti’nin kesin kuralları olduğunu söyle- Hakkı Bey ile yapılan görüşme sonrasında yerek gün ağardıktan sonra limana gelme- kendisi ile ilgili olarak “Ne İngilizce ne de sinin daha iyi olacağına dair King’e bir ileti Fransızca konuşabilmektedir. Oldukça na- gönderilmesini önermiş ve bu öneri doğ- zik ve konuşulması kolay bir insandır” yö- rultusunda King’e aşağıdaki iletiyi gönde- nünde not düşülmüştür. rilmiştir: 5 Aralık sabahı Trabzon Limanı’na Ba- “Sabah 7’den önce Trabzon’a gelmemenizi tum’dan Tadla isimli gemi gelmiş, üç haf- öneriyorum. Milli Hükümet döneminde gece tadır Batum’da bulunan ve hava muhalefeti vakti herhangi bir geminin limanlarına gir- sebebi ile gelişi tehire uğrayan geminin memesi yönünde kanuni bir düzenleme yap- tılar ve icrası mümkün olursa böyle yapma- kaptanı, R.S. Field’a Batum’da biri İngiliz, nın daha iyi olacağına inanıyorum. Gece diğeri ise İtalyan yakıt gemisi olmak üzere 03.30’da varacağınız yönünde bilgilendiril- iki geminin bulunduğu bilgisini vermiştir. diler ve varışınızı 07.00’a ertelemenizi talep Oysaki Field’ın Trabzon İtalyan Konsolosu ettiler.”24 ile yapmış olduğu görüşmede konsolos ------20 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 22 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 21 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922; NARA, 23 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 24 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. 293 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

R.S. Field, Goff gemisinin Trabzon’da bu- Rusya’nın temsilciliğinin Avrupalı tek kon- lunmuş olduğu süreçte ticaret, azınlıklar, solos olduğu, İtalyan konsolosluğunda Mil- yerel halk, siyaset ve şehrin ileri gelen ki- liyetçi Hükümetle herhangi resmi bir bağı şilerine dair gözlemlerini maddeler ha- bulunmayan vekil bir konsolosun bulun- linde özetleyerek raporunun sonuna ekle- duğu ve Amerikan konsolosluğuna ait bina- miştir. İlgili rapora göre Trabzon’da ticari nın on yıllığına Kavas Ahmet’ e kiralan- hayat iyi durumdadır. Haftada yaklaşık dığı26, Trabzon’da halkın Sovyet Rusya’ya dört gemi Avrupa’dan küçük emtialar ve kı- karşı şüpheli bir yaklaşım sergilediği, Yu- yafetler ile Avrupa ve Amerika’dan keçe ve nanistan hariç tüm Avrupa ülkeleri ile ta- kuruyemiş getirmektedir. Büyük mağaza- rafsız bir ilişki içine girecekleri, Bulgaris- lar hala kapalıdır ancak yiyecek ve giyecek tan ve Romanya’ya dair yaklaşımları husu- satan çarşılar son derece aktif durumdadır. sunda bir bilgi edinilemediği yönünde de- Şehirde yalnızca bir adet günlük gazete, si- ğerlendirmede bulunulmuştur.27 nema ve tiyatro mevcuttur. Sebze, meyve Şehrin askeri ve sivil yöneticilerine dair ve yemiş yönünden çeşitlilik mevcuttur. gözlemlere de yer verilen raporda Vali Ha- Koyun eti, inek etine nazaran daha yaygın- zım Bey için “Kanaatimce kendisinin pozis- dır. Koyun yünü fazla miktarda bulunma- yonu bir eyalet valisine tekabül etmektedir. sına rağmen henüz onu işleyip kıyafet ya- Onun görevi için Türklerin kullandığı unvan pabilecek aşamada değillerdir. Yükleme “Vali” dir. Hazım Bey, yaklaşık on altı yıl veya boşaltma yapmak amacı ile limana ge- eğitim görmüş, iyi eğitimli, çekici bir beye- len gemiler kötü hava koşulları sebebi ile fendidir. Fransızca konuşur, Fransızca ve mütemadiyen bir ilâ dört günlük bir ge- Türkçe şiir yazar ve ateşli bir briç oyuncu- cikme yaşamaktadırlar. Bu gecikme, ku- sudur” denilmekte, Kumandan Ali Galip zeydoğuya bakan gümrükten bir mendirek Bey Fransızcayı iyi konuşan, modern asker inşa edilebilirse bertaraf edilebilir. 25 tipinde, bölgedeki üst düzey askerlerden Şehirde yaklaşık 40 bin kadar azınlığın bu- biri olarak tanıtılmakta28, Belediye Başkanı lunduğu ve bunların 10 bin kadarını Rum- Hakkı Bey oldukça kaba görünümüne rağ- ların oluşturduğunun ifade edildiği ra- men teşrifatta son derece hassas ve misa- porda Trabzon Limanı’ndan Hristiyanların firperver, ayrıca Amerikalılar üzerinde iyi tahliye edilmeleri sürecinde herhangi bir etkiler bırakmak hususunda endişe taşıyan hayati sorun ile karşılaşılmadığı, geminin bir karakter olarak yer almaktadır. Eski limanda olduğu yirmi günlük süre boyunca İran konsolosunun yeğenleri olduğu ve tahminen yaklaşık 700 Hristiyan’ın Trab- Amerikan muhriplerine erzak tedariki ya- zon’dan ayrıldığı, mültecilerin herhangi bir pan ve bu sebeple kendilerini Amerika’nın sebepten ötürü bir sorun yaşadığına yahut hizmetinde gördükleri ifade edilen Mehmet Hristiyanların baskı ve kötü muameleye Hüseyinof ile kuzeni Kassın Hüseyinof, ba- maruz kaldığına dair bir şeye şahit olun- sit düzeyde bilgilerin elde edilmesi ve terc mayıp bir haber de duyulmadığı belirtil- ümanlık gibi işlerde kullanışlı kişiler ola- miştir. Türklerin özellikle Lozan sürecinde rak tarif edilmişlerdir. “Avrupalı modern Hristiyanlara yaklaşımlarında daha dik- bir Türk” olarak nitelendirilen Doktor Ni- katli oldukları ve baskı olarak algılanacak hat Bey’in iyi düzeyde İngilizce konuştuğu, herhangi bir davranıştan kaçındıklarının modern kıyafetleri ve sağ gözüne taktığı da ifade edildiği raporda konferanstaki gözlüğüyle kolayca tanınabileceği; küçük, meseleler çözümlendikten sonra Trabzon halkının Hristiyanlara karşı takınacağı ta- vır konusunda tahminde bulunulacak kadar şehir hakkında bilgiye sahip olunma- dığı ifade edilmiştir. Bu süreçte Bolşevik

------25 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. 27 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. 26 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. 28 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 294

özel bir hastaneyi yönettiği ve aynı za- U.S.S. GOFF (247) manda hükümetin denetçisi olduğu29, bu- Trabzon-Türkiye 7 Aralık 1922 nun yanı sıra Rus asıllı bir eşi bulunduğu S.S. Gülnihal (Türk) demir attı 09.35 ve her ikisinin de aslen Yahudi oldukları 27 Kasım S.S. Anatolia II (Fransız) demir- 11.35 yönünde söylemlerin varlığından söz edi- ledi len raporda Robert Koleji’nde eğitim alan 28 Kasım 10.00 S.S. Gülnihal (Türk) denize açıldı Münir Bey, Field tarafından “burada tanış- S.S. Gülnihal (Türk) demir attı 06.40 S.S. Carinthia (İtalyan) demir attı tığım en ilginç Türk. Modern ve Avrupai bir 06.50 S.S. Carinthia (İtalyan) denize 29 Kasım tarzı vardır” şeklinde nitelendirilmiştir. 09.05 açıldı Temel olarak hangi işle meşgul olduğu bi- 15.10 S.S. Anatolia II (Fransız) denize linmese de çok iyi düzeyde İngilizce konu- açıldı S.S. Gülnihal (Türk) denize açıldı şan Münir Bey’in yerel bir okulda İngilizce 05.30 S.S. Ionie (Fransız) demir attı dersi için yardımcı eğitimci olarak görev 06.15 S.S. Carinthia (İtalyan) demir attı yaptığı ve ayrıca hükümet denetçisi olduğu 30 Kasım 07.00 S.S. 12 Aralık (Fransız) denize da verilen bilgiler arasında yer almış, İtal- 14.45 açıldı 16.00 S.S. Carinthia (İtalyan) denize yan Konsolosu Amedeo Guglielmi’nin Türk açıldı karşıtı göründüğünün ifade edildiği ra- 1 Aralık 08.15 S.S. Carinthia (İtalyan) demir attı porda yerel halkın dostane bir yaklaşım S.S. Carinthia (İtalyan) denize 2 Aralık 02.15 sergilediği de beyan edilmiştir.30 Goff açıldı (247) Kaptanı R.S. Field, bu değerlendir- S.S. Giresun (Kiresun) (Türk) de- 06.50 mir attı meye ek olarak 27 Kasım-7 Aralık 1922 ta- 07.55 U.S.S. Edsall (219) demir attı 3 Aralık rihleri arasında Trabzon Limanı’na uğra- 08.30 S.S. Giresun (Türk) denize açıldı yan gemilere dair de aşağıdaki bilgileri 09.00 S.S. Carinthia (İtalyan) demir 32 vermektedir:31 attı U.S.S. Edsall (219) denize açıldı S.S. Giresun (Türk) demir attı 06.00 S.S. Carinthia (İtalyan) denize 07.00 açıldı 4 Aralık 10.15 S.S. (İsimsiz bir Türk gemisi) iç li- 11.00 mandan denize açıldı 11.05 S.S. İsimsiz bir Türk gemisi iç limandan denize açıldı 07.25 S.S. Tadla (Fransız) demir attı 5 Aralık 11.00 S.S. Tadla (Fransız) denize açıldı 6 Aralık Herhangi bir gemi uğramadı 7 Aralık 06.45 S.S. Akdeniz (Türk) demir attı

Goff (247)’un Trabzon’dan ayrılmasının ar- dından 8 Aralık 1922’de bir diğer Amerikan gemisi King (242) Trabzon Limanı’na giriş yapmıştır. Bu geminin seyir defterinde yer alan bilgilere göre 9 Aralık günü limana biri Fransız, diğeri İtalyan olmak üzere iki gemi gelmiştir.33 Münir Pertev Paşazade ile görüşme gerçekleştiren King’in Kaptanı H. G. Fulter; uzun boylu, koyu tenli, keskin hatlı, ince yüzlüydü ve mavi gözlük takan kibar bir adam olarak nitelendirdiği Pertev

------29 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. U.S.S. King (242), Trebizond, Turkey, 8 December 30 NARA, U.S.S. Goff (247), 26 November 1922. 1922, From Commanding Officer to Commander U.S. 31 NARA, U.S.S. Goff (247), 7 December 1922. Naval Detachment in Turkish Waters, Encloser No: 3, 32 NARA, U.S.S. Goff (247), 7 December 1922. Dispatch No: 621, s. 1. 33 The National Archive of the United States, American Consulate Trebizond Correspondence 1916, 703-888, 295 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

Bey’in görüşmeye bir tercüman ile katıldı- sınıf ve milliyeti ne olursa olsun halk ara- ğını ve kendisinin ürünlerini Amerikan sında hak edilmiş bir popülariteye sahip ol- malları ile değiştirmeyi ve bu amaçla un ve duğu ifade edilmiştir. Sovyetlerin konso- şeker ihracatçılarının isimlerini ve adres- losluk düzeyinde temsilci ve konsolos bu- lerini öğrenmeyi arzu ettiği belirtmiş34, gö- lundurdukları şehirde iş sahasında İtalyan- rüşmenin gün batımında nihayet bulması larınkine benzer bir ticari işletme olduğu ve liman kurallarına göre hangi ulusa men- ve Sovyet bayrağı dalgalanan bu yerin dış sup olursa olsun kayıkların hava karardık- duvarlarında ise Türkçe yazılar bulunduğu tan sonra hareketinin yasak olması sebebi belirtilmiş, propaganda merkezi olarak bi- ile Pertev Bey karaya çıkarken kendisine lindiği ifade edilen bu yerin Çarşamba eşlik edilemediği ifade edilmiştir.35 Pertev günü yerel otorite tarafından bayrağının Bey’in Amerika’daki ithalat ve ihracat fir- indirilip duvardaki yazıların ise boyandığı malarının isimlerini öğrenmek konusun- bilgisi verilmiştir. Yine raporda yer aldığı daki isteği, King (242)’in ardından Trab- üzere Trabzon’da büyük miktarda ekilecek zon’a gelecek olan Kane (235)’in de rapor- arazi vardır, karayolu kıyı boyunca ve iç larında yer alacaktır.36 kesimlere doğru uzanır. Bu yolların gelişti- rilmesi ve gerektiğinde uzatılması, şüphe- 16 Aralık’a kadar Trabzon’da bulunan King siz yatırım için büyük bir getiri sağlayacak- (242)’in kaptanı H. G. Fulter de kendisin- tır. Dağların kıyıya uzanış şekli sebebi ile den önceki kaptan gibi şehrin siyasi ve ti- demiryolunun maliyetli olacağı ancak kam- cari yapısı ile yerel halk ve mültecilerin du- yonların kullanımına yönelik yolların inşa- rumuna dair bir rapor hazırlamıştır. Daha sının daha makul olabileceğinin belirtildiği ziyade önerilerin yer aldığı bu raporda, raporda bu durumun gerçekleştirilmesi ha- Vali Hazım Bey’e altı aylık izin verildiği ve linde Türk tüccarlarının ülkenin yabancı izin bitiminde başka bir limana gideceği37,

------34 18. Yüzyılın sonlarından itibaren sanayileşen Av- U.S.S. Kane (235), From Commanding Officer To Com- rupa devletlerinin Doğu Anadolu ve İran’a açılan baş- mander U.S. Naval Detachment in Turkish Waters, lıca kapısı konumuna gelen Trabzon Limanı’ndan it- Despatch No: 653. halat ve ihracat yapan devletlerden biri de Amerika 37 İlgili izin için Dâhiliye Vekili Fethi Bey tarafından Birleşik Devletleri olmuştur. Osmanlı Devleti, dünya Ebubekir Hazım Bey’e gönderilen telgrafın içeriği şu ticaret yollarının kesiştiği geniş bir coğrafyaya sahip şekildedir. “Şûra-yı Devlet kurulması işinin Millet olması sebebi ile ABD’nin göz diktiği başlıca faaliyet Meclisi Hükümeti’nce kaçınılmaz gerekliliği her gün alanlarından birini teşkil etmiştir. Öyle ki ABD ile Os- daha çok duyumsanmakta ve bunca yıllık deneyimleri- manlı Devleti arasında imzalan 1830 tarihli ticaret nizden yararlanılmak üzere zât-ı âlileri Şûra-yı Devlet anlaşmasında ABD’nin en çok üzerinde durduğu ko- başkanlığına çok uygun görülmektedir. Bu kuruluş ya- nulardan biri, yedinci maddede düzenlenen Karade- sallık kazanıncaya dek Trabzon ilinde sınırları pek zor- niz’e açılabilme ayrıcalığı idi. Zira ABD tüccarları Ka- layıcı biçime giren şimdiki uyuşmazlıklarla zât-ı âlile- radeniz’e açılma ayrıcalığını elde edemedikleri tak- rini daha çok yormamayı uygun gördüğümden, valilik dirde büyük kâr getirmeyen İstanbul limanına pek sı- maaşı tümüyle ödenmek üzere sağlık durumu gerekli- cak bakmıyorlardı. Öyle ki Trabzon Konsolosluğu da liği ile altı aylık izin istenmesi arzu buyurulduğunda dahil olmak üzere açılan konsolosluklar birer ticaret yazışma buyurulmasını rica ederim. 30 Teşrinisani ofisi gibi çalışmışlar, bulundukları bölgenin ticari 338” Daha evvel İstanbul’a gidip gelmek üzere on beş hacmine dair çok sayıda yıllık raporlar hazırlamışlar. günlük izin istediği halde Dâhiliye Vekâleti’nden Trabzon Konsolosluğu, bu raporlarda yalnızca vilâye- “Güncel durum dolayısıyla şu sırada izin verilmesine tin ve limanın ticari potansiyeli üzerinde durmamış, olanak yoktur” şeklinde bir geri dönüş alan Hazım aynı zamanda Birleşik Devletler’in bölgede ticaret ya- Bey, bu son telgraf üzerine uzun izin önerisinden yapan diğer devletlerle rekabet edebilmesi için öneri- rarlanarak artık Trabzon’a dönmemek niyetiyle ilgili lerde de bulunmuştur. Hatta Trabzon Amerikan Kon- vekâlete yazdığı telgrafa cevaben “Gösterilen gereksi- solosluğu, I. Dünya Savaşı arifesinde bölgede bir Ame- nime göre tedavi için altı ay süreyle İstanbul’a ve Av- rikan Ticaret Odası kurmak hususunda gerekli alt ya- rupa’ya gitmeye ve valilik memurlarından birini vekil pının hazırlanması ve uygun yapının hazırlanmasına bırakmaya yetkilisiniz efendim” denilmiştir. Ardından yönelik çalışmalar yürütmüştür. Okur-Kul, 2015: 120- vali vekilliğine Zonguldak Mutasarrıfı İhsan Bey atan- 123, 135. mış, sonrasında Şükrü Bey’in aslen ataması yapılmış- 35 NARA, U.S.S. King (242), 8 December 1922. tır. Tepeyran, 2009: 269-272. 36 The National Archive of the United States, American Consulate Trebizond Correspondence 1916, 703-888, Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 296 sermayeye açılacağına yönelik bir endişe Gemi, posta taşımıyordu ve taşıdıkları da belirtilmiştir.38 yaklaşık 10 yolcusu vardı. The NEar East Relief’in Kaf- Şehrin konum itibari ile konut ve ticari ca- kasya sorumlusu Bay White mia açısından son derece iyi imkânlar sunda bunların içinde idi. Gemi- nin kaptanı samimiydi ve so- duğu, sokaklarda yön işaretlerinin bulun- Genel Mütalaa rulan sorulara yanıt vermeye madığı, Rusların bu yönde başlatmış olduk- istekli görünmekteydi. Diğer ları çalışmaların yarım kaldığının ifade subayların samimi oldukla- edildiği rapora göre dalgakıranların uzatıl- rını söyleyemem. Kaptan, bana Lozan konferansı ile il- masıyla limanda gemilerin daha güvenli gili bilgiler sordu. R. H. bir şekilde demir atmaları sağlanabilirdi. Quynn Raporun son başlığı mültecilere aitti. H. G. Fulter, Trabzon’da geçirilen yedi gün içeri- Geminin Adı Merano Kayıtlı Olduğu Ülke İtalya sinde binin üzerinde mültecinin ve onların Gemi Türü Posta, yolcu ve kargo gemisi yanında öksüz ve yetimlerin de şehirden Kaptanın Adı Manerin ayrıldığını, küçük gruplar halinde düzenli Mürettebat 73 olarak gelen mültecilerden para ve vesi- Tonaj 2227 Boş-Herhangi bir kargosu kaya sahip olanların transferinin en kısa Kargo yoktur. süre içinde sağlandığını, maddi yönden iyi Geldiği Liman Selanik, Trieste ve İstanbul durumda olan Rumların daha az talihli olan Olay Türü Çok fırtınalı diğerlerine yardım ettiğini, yardıma muh- Hareket Tarihi 9 Aralık öğlenden önce 6.00 taç olanların sayısına yönelik kesin rakam- Bağlı Olduğu Liman İstanbul lar elde etmenin neredeyse imkânsız oldu- Rota Duraksız İtalya’ya giden bir posta bek- ğunu, mültecilerin ulaşımı için en yüksek lemiyor. İtalyan Hükümeti bilet fiyatlarının İtalyan hattına ait oldu- tarafından verilen bir emirle ğuna dair bilgileri kayıt etmiş39, her biri il- asıl asıl varış noktası olan gili gemide görevli askerler tarafından ha- Mütalaa Novoroski’ye gitmemesi is- tendi. Gemide herhangi bir zırlanan ve Trabzon limanına uğrayan ge- kargo yok yalnızca İstanbul milere ait detaylı bilgiler içeren aşağıdaki ve İtalya yolcusu olursa ala- tabloları da ilgili rapora eklemiştir: cak. R.H. Quynn

U.S.S: King (242) Trabzon, Türkiye, 9 Aralık 1922 Birleşik Devletler Donanması Asteğmen Russell H. U.S.S. King (242) Quynn’dan Komuta Merkezi’ne Trabzon, Türkiye Konu: 9 Aralık 1922, Biniş Raporu 10 Aralık 1922 Geminin Adı Ionie Birleşik Devletler Donanması Asteğmen Perry Kayıtlı Olduğu Ülke Fransa M. Fenton’dan Komuta Merkezi’ne Gemi Türü Kargo, posta ve yolcu Konu: 10 Aralık Biniş Raporu Kaptanın Adı Calvies Geminin Adı Adria Mürettebatı 71 Tonaj 2836 Kayıtlı Olduğu Ülke İtalyan-Trieste Cargo Genel Gemi Türü Kargo-Posta-Yolcu Hangi Limandan Batum Kaptanın Adı Frank Sehekovich Zaman Aşımı 11 Saat Mürettebat 84 Olay Türü Kötü Hava, Fırtınalı Tonaj 7000 Hareket Tarihi 9 Aralık Öğlenden önce 6.00 Geldiği Liman İstanbul Bağlı Olduğu Liman İstanbul 8 Aralık 1922-Öğlenden Zaman Aşımı Samsun tarikiyle, kıyıda sonra 2.00 Rota kargo alabileceği tüm limanlar Olay Türü İyi Muhtemel Hareket 10 Aralık 1922 Tarihi Bağlı Olduğu Liman Samsun

------38 NARA, U.S.S. King (242), 8 December 1922. 39 NARA, U.S.S. King (242), 8 December 1922. 297 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

Yolda Herhangi Bir Nereden Rirch Hayır Kayıp Verdi mi Gecikme 3 saat Karşılaşılan Gemi Ticaret Gemisi Gecikme Sebebi Yağmur Sis veya buzlanma Muhtemel Hareket 15 Aralık 1922 Yok ile karşılaşıldı mı? Limandan sonra İstanbul İstanbul’dan Trabzon’a bağlantı yeri Rota doğrudan Herhangi bir kayıp Hayır Samsun, İstanbul, Pire verdi mi? Malta ve Naples için Karşılaşılan Gemi Yok posta vardı. Samsun’dan Sis yahut buzlanma Hayır Mütalaa 300, Trabzon’dan 400 ök- ile karşılaşıldı mı? süzü Pire’ye (Yunanistan) Genel Rota Kıyıyı Takiben götürmek üzere almıştır. Güvertede 28 yolcu vardır İmza: P.M. Fenton Genel Mütalaa (3. Sınıf) posta yoktur İmza: G. Chadwick

U.S.S. King (242) Trabzon, Türkiye U.S.S. King (242) 13 Aralık 1922 Trabzon, Türkiye Birleşik Devletler Donanması Asteğmen Perry 16 Aralık 1922 M. Fenton’dan Komuta Merkezi’ne Birleşik Devletler Donanması Asteğmen E.P. Konu: 13 Aralık Biniş Raporu Wilson’dan Komuta Merkezi’ne Geminin Adı S.S. Fatiyeh Konu: 16 Aralık Biniş Raporu Kayıtlı Olduğu Geminin Adı Kosova-İstanbul Yugoslav Ülke Bağlı Olduğu Dev- Yugoslavya Gemi Türü Kargo let Kaptan Adı Belirtilmemiş Gemi Türü Buharlı Gemi Tonaj 1000 Mürettebat 28 ve 5 subay Hareket Tarihi Bugün Tonaj 520 Limandan Kargo Yolcu ve nakliye Sonra Bağlantı Rozeh-ardından İstanbul Geldiği Yer Rize Yeri Gecikme 6 saat Genel Rota Kıyıyı Takiben Gecikme sebebi Sis Roseh için Türk ordusu as- Muhtemel Hare- 16 Aralık 1922 kerlerindne on yolcusu var- ket dır. Türk gemisidir ancak Yu- Limandan sonra İstanbul Mütalaa goslav bayrağı taşımaktadır. bağlantı yeri Mürettebat ve kaptan Genel Rota Kıyıyı Takiben Türk’tür. Karşılaşılan Gemi Yok İmza: R.H.Quynn Sis ve buzlanma Yok Posta yoktur. Gemide yal- Genel Mütalaa nızca 100 Osmanlı yolcusu U.S.S. King (242) vardır. Mülteci yoktur. Trabzon, Türkiye 14 Aralık 1922 Birleşik Devletler Donanması Asteğmen G. Edsall (219)’ın seyir defterinde Trabzon Li- Chadwick’ten Komuta Merkezi’ne manı ziyaretinden edinilen bilgiler şu şe- Konu: 14 Aralık Biniş Raporu kilde özetlenmiştir: Gemi Adı Remo Bağlı Olduğu Ülke İtalya “Mutasarrıf, Hazım Bey; Müfreze Komutanı Galip Bey’dir. Burada mülteci sorunu büyük Gemi Türü Kargo bir problem arz etmemektedir. Koşullar iyi- Kaptanın Adı Spindime Hutize dir, mültecilerin ayrılmalarına müsaade Mürettebat 117 edilmiştir. Yunan Yüksek Komiseri’nin ver- Tonaj 2017 diği mülteci sayısı 30.000 iken çeşitli rapor- Kargo 30 tonluk genel mallar larda ayrılmak isteyenlerin mevcuduna dair Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 298

verilen sayı 1000 ilâ 3000 kişi arasındadır. 2. Giresun Yunan Yüksek Komiseri’nin raporunda Sür- mene’de 2000 mülteci olduğu bilgisi yer al- 4 Aralık 1922 günü saat 06.30’da Trabzon maktadır. Söz konusu mülteciler, Sür- Limanı’ndan ayrılan Edsall (219), aynı gün mene’den Trabzon’a gelmiş ve oradan ayrıl- saat 09.30’da Giresun’a varmıştır. Gemi- mışlardır. Haftada 5 ilâ 6 gemi Trabzon’a uğ- nin seyir defterinde yer aldığı üzere Gire- ramaktadır.”40 sun’a geldiğinde kıyı boyunca uzanan bir 21 Aralık Perşembe Topal Osman Ağa’nın insan yığını ile karşılaşan mürettebat bun- Gülnihal Vapuru ile Giresun’a gelişini41 ha- ların mülteciler olduğunu düşünmüş, ancak karaya çıktığında yalnızca geminin li- ber veren ve aynı gün Giresun’dan ayrıla- mana geliş nedenini merak eden yerel halk rak Trabzon Limanı’na gelen Parrott olduğu anlaşılmıştır. Ziyaret gerekçesini (218)’un kaptanı B. McCandless ise Vali Mutasarrıf ve Liman Reisini görmek olarak Hazım Bey ile tanışmış42, aynı zamanda şe- hirdeki diğer askeri ve sivil yetkililerle de açıklayan Edsall (219)’ın kaptanı H. Powell’ın mutasarrıf ile yapmış olduğu gö- görüşmüştür. Bir sonraki gün Amerikan rüşmede edindiği izlenim ve bilgiler şu şe- misyonundan Bay Crawford ve Bay Staple- kilde olmuştur: ton ile de görüşen B. McCandless, Trab- zon’da parası olmayan yaklaşık 2000 mül- “…Herkes oldukça samimiydi ve Türk halkı- teci bulunduğunu, şehrin dışında da sayı- nın son derece anlayışlı bakışları eşliğinde ları hemen hemen aynı olan mültecilerin mutasarrıfın makamına gittik. Orada sami- şehre girmelerine izin verilmediğini, para miyetle karşılandık ve bilindik iltifatların temin edebilenlerin guruplar halinden şe- ardından Giresun ve çevresindeki Hristiyan nüfus hakkında soru sormak için bir fırsat hirden ayrıldığını notlarına eklemiştir. 23 yakaladım. Elbette Türkler haricinde bilgi Aralık günü Vali ile görüşen Kaptan B. edinilebilecek kimse yoktu. Mutasarrıf yak- McCandless, valiye Yunan gemilerinin Yu- laşık 1500 Hristiyan’ın Giresun’dan ayrıldı- nan bayrağı takmaksızın ve Amerikan ğını ve açıklanan zaman sınırı sona ermeden muhripleri eşliğinde, parası olmayan mül- vesikasını edinmiş olan yaklaşık 1000 civa- tecileri almak için gelmesine dair verilecek rındaki Hristiyan’ın ise geride kaldığını ve izin hakkında bir gelişme olup olmadığını onların da önümüzdeki birkaç gün içinde ay- sormuş, bu hususta Ankara’ya telgraf çek- rılmalarının beklendiğini açıkça ifade etti. tiğini bildiren vali yanıt gelir gelmez bilgi- Ayrıca Bulancak’ta yalnızca 2 yahut 300 Hristiyan bulunduğunu, bunlardan bir kıs- lendirme yapacağını söylemiştir. Nitekim mının Giresun’a geldiğini de söyledi. Tire- seyir defterindeki 28 Aralık tarihli nota bolu’dan henüz herhangi bir Hristiyan ayrıl- göre Ankara Hükümeti, Yunan gemisine li- mamıştır ve yalnızca birkaç yüz Hristiyan’ın mana giriş izni vermiş, Kaptan B. McCand- burada olduğu rapor edilmiştir. Kasabada less’ın ayrılmasına müsaade edilen ve pa- çok sayıda köylü vardı fakat bugün Pazar gü- rası olmayan mültecilerin sayısına dair Po- nüydü ve Türkler ile Rumlar birbirine karış- lis Müdürü’nü bilgilendirmesi istenmiş, ni- mıştı. Dolayısıyla böyle bir manzarada onla- hayetinde kısa sürede ayrılmaya hazır ola- rın mülteci olduğuna dair bir fikir yürütüle- cakların sayısı yaklaşık 3000 kişi olarak mezdi. Mültecilerin sayısı oldukça azdı ve ayrılma hazırlığı içinde, elinde bohçası olan bildirilmiş, aynı gün öğlenden sonra bir mülteci görmek neredeyse zordu…”44 16.25‘te ilgili gemi Samsun’a gitmek üzere hareket etmiştir.43

------40 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 42 The National Archive of the United States, American 41 Sakarya Meydan Savaşı kazanıldıktan sonra Gire- Consulate Trebizond Correspondence 1916, 703-888, sun Gönüllü Alayları’nın görevi de sonra ermiş olması U.S.S. Parrott (218), Trebizond, Anatolie, Turkey, 28 gerekçesi ile dağıtılmıştır. Bunun üzerine Osman Ağa December 1922, From Commanding Officer To Com- önce Ankara’ya sonra İstanbul’a ve ardından da Gül- mander U.S. Naval Detachment in Turkish Waters, nihal Vapuru ile 21 Aralık 1922 Perşembe günü Gire- Despatch No: 653, s. 2. sun’a dönmüştür. Bu dönüş, Amerikan Donanması 43 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. belgelerine de yansıdığı üzere Giresun halkı tarafın- 44 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. dan coşkuyla kutlanmıştır.Şener, 2001: 76. 299 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

Topal Osman Ağa ile görüşmek isteyen an- 11.00’da Trabzon’a gitmek üzere hareket cak kendisi şehirde olmadığı için kardeşi eden geminin seyir defterinde yer alan bil- ile görüşen H. Powell, ardından Liman Re- gilere göre Giresun halkı, Trabzon ve Sam- isi Hilmi Bey ile de bir görüşme yapmış45 sun’da yaşayanlara nazaran daha iyi giyi- ve daha önce gitmiş olduğu Türk limanla- nimli idi, sokaklarda oldukça az sayıda rına nazaran Giresun’da daha samimi bir Rum mülteci vardı ve bunlar da iyi giyinim- şekilde karşılanmış olduğunu, jandarma ve liydiler.49 sivil halk tarafından selamlandıklarını be- 3. Ordu-Ünye-Fatsa lirtmiş ve aynı gün öğlenden sonra Ordu’ya gitmek üzere hareket ederken46 Giresun zi- 4 Aralık günü saat 14.30’da Samsun istika- yaretinin özetini seyir defterine şu şekilde metine ilerleyen Edsall (219), Ordu’ya gel- kaydetmiştir: miştir. Kaptan H. Powell, The Near East Re- lief çalışanı Bay White ve İntelligence Ser- “Liman Kaptanı Deniz Binbaşı Hilmi Bey’dir. Yunan Yüksek Komiseri’nin raporuna göre vice’ten Ensign Caldwell ile karaya çıkmış Giresun’daki mülteci sayısı 300’dür. Yerel ve geliş amaçları Samsun istikâmetine ya- otoriteler bu rakamı yaklaşık 1000 olarak pılan seyirde bir nezaket ziyareti gerçek- vermektedir. Haftada 4 ilâ 5 gemi limana leştirmek olarak beyan edilmiştir. Muta- gelmektedir ve yetkililere göre vesikası sarrıf Ethem Bey’e, Ordu’ya gerçekleştiri- olanlar için şehirden ayrılmaları hususunda lecek seyahat hakkında kendisine önceden herhangi bir zorluk mevcut değildir.”47 bilgi veremediği için özürlerini sunan H. Edsall (219)’dan sonra Giresun’a gelen bir Powell, sert ve kurnaz bakışlı biri olarak diğer Amerikan gemisi Parrott (218) ol- nitelendirdiği Ethem Bey’in bu ziyaretten muştur. 19 Aralık Pazartesi, öğlenden önce kuşku duyduğunu ancak kendisinin bu şüp- 10.15’te gelen bu geminin Kaptanı B. heyi bertaraf edebildiğini düşündüğünü McCandless, yetkililerle yapmış olduğu gö- yazmıştır. Söz konusu görüşmenin ardın- 50 rüşme neticesinde şehirde parasız ve ayrıl- dan şehirde kısa bir gezinti yapan malarına izin verilmeyen yaklaşık 200 Powell’ın mültecilere yönelik seyir defte- mülteci olduğu, bu sayıya ek olarak civarda rine düştüğü notta yer alan bilgiler şöyle- da mülteci bulunduğu ve geminin gelmesi dir: halinde kendilerinin çağırılacağına yönelik “Kasabada muhtemelen 1000 kadar mülteci- edindiği bilgileri Edsall (219)’a da gönder- nin olduğunu, bunların 400 ilâ 500 kadarı- miş ve Edsall (219) şayet Gabriella gemisi nın 30 Kasım öncesi ayrıldıklarını Binbaşı Ordu’da tüm kapasitesini doldurmazsa il- Münir Bey’den öğrendim. Artık mültecilerin gili gemiyi Giresun’a göndereceğine dair ayrılmalarına izin verilmemektedir. Os- bir ileti göndermiştir.48 manlı Bankası’ndan Bay Bandony, yaklaşık 3000 kadar mültecinin bulunduğunu, bunla- 29 Aralık, öğlenden sonra 16.15’te Gire- rın büyük bölümünün iç kısımlardan geldi- sun’a gelen Kane (235)’in kaptanı ise aynı ğini ve kasaba civarındaki çeşitli evlere yer- gün herhangi bir yetkiliyi makamında bu- leştirildiklerini, artık ayrılmalarına izin ve- lamadığı için görüşmelerini bir sonraki rilmediğini bize bildirdi. Liman reisi ayrıca mutasarrıfın ayrılmak için vesikaya sahip güne ertelemiş ve 30 Aralık’ta öncelikli olanlara izin verilmesi hususunda Ankara olarak Belediye Başkanı’nı temsilen komi- Hükümeti’ne başvuruda bulunduğunu söy- serle görüşmüştür. İlgili komiserden öğ- ledi. Sokaklarda çok az mülteci vardır ve rendiğine göre mutasarrıf ve belediye baş- bunların sayısı 20 ilâ 30’dan fazla değildir… kanı üç gün sürecek bir teftişe çıkmışlardı, Bay Bandony, 50 Rum çocuktan oluşan, yerel kendisine mültecilerle ilgili yöneltilen so- Rum halkının bağış yaptığı ve Near East Re- ruyu ise bu konu hakkında konuşamayaca- lief tarafından desteklenen küçük bir yetim- ğını söyleyerek yanıtlamamıştı. Aynı gün haneyi gözetiyor. Şu anda toplam sayısı

------45 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 48 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. 46 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 49 NARA, U.S.S. Kane (235), No: 653. 47 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 50 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 300

330’a yaklaşan ve bunlardan yaklaşık 65 ka- hususunda endişe taşıdığını ve gelen her- darını Ermeni çocukların oluşturduğu pek hangi bir gemiye bindiklerini, yaklaşık bir çok erkek çocuk vardır. Bay Bandony’e göre aydır herhangi bir geminin gelmediğini ve bunların büyük bir kısmı dilenerek hayatla- gelse dahi gemilerin hali hazırda dolu oldu- rını idame ettirmektedirler. İnanıyorum ki ğunu beyan etmiştir. Ardından Kaymakam The Near East Relief onları için bir şeyler yapmaya çalışacaktır.51 Ordu’daki mültecile- ile de görüşen Powell, Ünye’de 800’ü pi- rin ayrılmak için izin alıp alamayacaklarını yade, 200’ü süvari olmak üzere 1000 kişi- bilmiyorum.”52 lik bir askeri gücün bulunduğunu, sebebi- nin ise hırsızlık ve eşkıyalardan kaynaklı Aynı gün, gemide Liman Reisi ile Mutasar- durumlar olduğunu not etmiştir. Powell, rıf Ethem Bey’i ağırlayan H. Powell, kendi- sınırlamalar hususunda Trabzon ve Sam- lerine gemiyi gezdirmiş ve aralarında ge- sun’da var olan anlayışın Ünye’de de açıkça çen diyalogda yöneltmiş olduğu siyasi so- görülmekte olduğunu, Ankara Hükü- rular sonrasında Ethem Bey’in, “Neden bu meti’nin izni olmaksızın mültecilere vesika soruları soruyorsunuz?” şeklindeki sualini verilmeyeceğini ve vesikası olanların ayrıl- bir deniz subayının vazifesinin bir gemide mak hususunda serbest olacaklarını, so- gezinmek, silahları kullanmak, yabancı ül- kaklarda oldukça az sayıda mülteci gördü- keleri incelemek ve onlar hakkındaki bilgi- ğünü, Bay White’ın ise kadın ve çocuklar leri ülkeyi temsil eden vatandaşlardan öğ- dahil olmak üzere yaklaşık 30 ilâ 35 mül- renmek, dolayısıyla nereye gidilirse gidil- teci gördüğüne yönelik ifadesini de ayrıca sin Türk yetkililerle tanışıp konuşmak şek- notlarına eklemiştir.55 12.00’da Ünye’den linde yanıtlamıştır. Konuşma, yaklaşık bir ayrılan Edsall (219)’ın seyir defterinde ilâ bir buçuk saat kadar Mustafa Kemal Ünye ziyaretinden edinilen bilgiler şu şe- Paşa ve Rauf Bey etrafında cereyan etmiş, kilde özetlenmiştir: “Mutasarrıf yerine Ethem Bey limanda daha uzun kalabilecek- Kaymakam vardır ve adı bilinmemektedir. leri bir zaman Ordu’ya yeniden gelmelerini Liman Reisi Deniz Binbaşısı Niyazi Bey’dir. 53 istemiştir. 800 piyade ve 200 süvariden oluşan 1000 Ordu’ya gerçekleştirdiği ziyaretin özetini kişilik bir askeri birlik bulunmaktadır. Yu- seyir defterine: “Mutasarrıf Ethem Bey’dir. nan Yüksek Komiseri tarafından verilen ra- Yunan Yüksek Komiseri’nin rapor ettiği porda 4000 mülteci olduğu belirtilmiştir. mülteci sayısı 6000, Osmanlı Bankası yet- Yerel otoriteler tarafından verilen sayı ise kilisinin yaklaşık 3000 iken yerel otoriteler yaklaşık 1000 civarındadır. 30 Kasım’dan bu sayıyı yaklaşık 1000 olarak vermektedir. önce vesikasını almış olanlar için buradan Ayrıca yardıma ihtiyacı olan yaklaşık 320 ayrılmak hususunda herhangi bir engel yok- öksüz de bulunmaktadır”54 cümleleri ile tur. Ankara’dan izin alınmaksızın daha kaydeden Edsal (219), 5 Aralık Salı günü fazla vesika verilmeyecektir. Giresun, Ordu öğlenden önce 07.30’da Ordu’dan ayrılmış ve Ünye’nin istihbarat raporu ayrı bir başlık ve aynı gün 09.00’da Ünye’ye demir atmış- altında sunulmuştur.”56 tır. Bay White ve Ensign Caldwell ile ka- Edsall (219)’ın ayrılışının ardından 11 Ara- raya çıkan H. Powell, öncelikle “otuzlu yaş- lık günü Ünye’ye gelen Goff (247)’un ziya- larda, son derece nazik, oldukça iyi İngilizce ret gerekçesi Ünye’deki Hristiyan mülteci- konuşan ve askeri hayatının dört yılını Al- lerin sayısı hakkında araştırma yapmak ve man donanmasında geçirmiş” cümleleri ile kaç tanesinin pasaport veya vesikası oldu- tanımladığı Liman Reisi Niyazi Bey ile gö- ğunu öğrenmek olarak açıklanmış; Kaptan rüşmüştür. Liman Reisi, ilgili görüşmede R. S. Field, Kaptan Powell’ın Ünye’ye ger- şehirde yaklaşık 1500 Hristiyan’ın bulun- çekleştirmiş olduğu bir önceki ziyaretinde duğunu ve çok azının köylerde olduğunu, bunlardan yaklaşık 1000 kadarının kaçmak ------51 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 54 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 52 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 55 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 53 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 56 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 301 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları burada 1500 kadar Hristiyan mültecinin ol- rada durur. İtalyan kıyı teknelerinin de dü- duğu bilgisini verdiğini ve Ünye’den Sam- zenli olarak buraya uğradığını düşünüyo- sun’a kadar olan alanda söz konusu kişile- rum. Samsun ve Ankara ile ve muhtemelen rin alınması için bir gemi gönderilmesinin Trabzon ve İstanbul ile bağlantılı telgraf hattı vardır. Subayların makamlarında as- düşünülüp düşünülmediğini öğrenmek is- keri telefonları vardır. Kasabanın çevre- tenildiğini söylemiştir. Ünye’de 500’ü vesi- sinde eşkıyalar vardır. Kaymakam ve müf- kalı 1350 mülteci olduğu, 500 kişinin ayrıl- reze komutanı çetelere karşı keşif için ayrıl- ması için zaten İstanbul’a uğrayacak bir mıştır. R.S. Field”58 Türk gemisi ayarlanmış bulunduğu, mülte- cilerin bir kısmının Akdeniz, diğerlerinin Ünye’den ayrılan Goff (247), 12 Aralık günü ise birkaç gün içinde Gülcemal gemileri ile Ordu’ya gelmiş; Kaptan Field, Liman Kap- yola çıkacağı, diğer 850 kişinin vesikala- tanı Deniz Binbaşı Münir Bey tarafından rını ve kaymakamın ise bu vesikaları ver- karşılanmış ve Belediye Başkanının maka- mek için Ankara Hükümeti’nden yetki bek- mına giderek şehirdeki Hristiyanların du- lemekte olduğu bilgisi kendisine verilen Fi- rumuna dair edindiği detaylı bilgiler son- eld, Edsall (219)’a şu iletiyi göndermiştir: rasında Edsall (219)’a Ordu mutasarrıfının “Kaymakam görüldü ve kendisine ziyaret dün akşamdan bu yana Ünye’de bulunduğu, sebebi açıklandı. Kaymakam, burada 1350 Ordu’dan 2800 Hristiyan’ın tahliye edildiği mülteci bulunduğunu ve bunlardan 500 ta- ve dün 1900 kişinin Akdeniz gemisi ile git- nesinin vesikası olduğunu ve İstanbul’a gitmek üzere ayrıldığı, Ordu civarında vesi- mek üzere Türk gemisinden biletlerinin kalı 3400 kişinin olduğu, her gün vesikası alınmış olduğunu, vesikası olmayan 850 ki- olmayan pek çok kişinin Ordu’ya geldiği, şinin Ankara’dan gerekli izin gelmedikçe ay- Mutasarrıfın vesika vermesi yönünde An- rılamayacağını söyledi.”57 Edsall (219)’dan kara’dan talimat aldığı, Hristiyanların git- aldığı yanıtta ihtiyati tedbir olarak Ordu mek yahut kalmak konusunda serbest ol- kıyısına yakın seyretmesi ve liman yakın- dukları, yaklaşık 300 kadarının gidiş ücreti larında soruşturmayı durdurması istenilen ödemeyecekleri ve bunun Rum Papazı tara- Goff (247)’un seyir defterine Ünye ziyareti fından ayarlandığı, gidiş ücreti ödeyenleri ile ilgili aşağıda yer alan notlar düşülmüş- almak için çok yakında bir gemi geleceği, tür: Türk gemisi Gülcemal’in yaklaşık 2000 kişi alacağı, şayet ücret ödemeyenleri almak “Adını bilmediğimiz Kaymakam ne modern için özel bir gemi gelirse gelmeden önce ne de kibardı. Hristiyan mültecilere dair so- Ordu Mutasarrıfından izin alınması gerek- ruşturmam hakkında herhangi bir şüphe tiği yönünde bir ileti göndermiştir. Aynı duymadı. Liman Reisi, otuz yaşlarında modern bir Türk’tü. Dört yıllık savaş süresince gün öğlenden sonra 12.30’da Komuta Mer- Alman Donanmasına hizmet etmiş, Türk’ten kezi’nden aldığı talimat üzerine Samsun’a ziyade bir Almana benzemektedir. Mükem- gitmek üzere hareket eden Goff (247)’un mel bir aksanla İngilizce konuşmaktadır. Ko- seyir defterinde Ordu’ya dair yer alan diğer nuşma pratikliği eksikliği sebebi ile çok fazla bilgiler şu şekildedir: “Ordu, yaklaşık kelime kullanamamaktadır. Ünye, batı tara- 20.000 kişinin yaşadığı bir kasaba gibi gö- fında bir tepenin eteğindedir. Liman, Sam- rünmektedir. Mutasarrıf Ethem Bey, benim sun ve Trabzon’a nazaran rüzgârdan daha için hala bir muammadır. Liman, batı rüz- korunaklıdır. Kasabanın etrafı yüksek tepe- garlarına karşı korunaklıdır. Tekneden in- lerle çevrilidir ve iç kesimlerle bağlantı ol- dukça zordur. Kasabanın nüfusu tahminen mek için korunaklı bir yer yoktur ve dalga 15.000 civarındadır. Sokaklar ve mağazalar geldiğinde karaya çıkmanın tek yolu sörf Trabzon ve Samsun’dakilere benzer ölçüde yapmaktır. Türk, Fransız ve İtalyan vapur- küçüktür. Batı ve doğu bağlantılı Türk ları düzenli olarak buraya uğramaktadır. gemi/vapur hattı haftada iki veya üç kez bu- Kıyı boyunca diğer limanlar ve Ankara ile

------57 NARA, U.S.S. Goff (247), 11 December 1922; NARA, 58 NARA, U.S.S. Goff (247), 11 December 1922. U.S.S: Edsall (219), 11 December 1922. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 302 telgraf iletişimi vardır. Subayların ofisle- bunlardan yaklaşık 5000 kadarının vesi- rinde askeri telefonları vardır. Bol miktarda kası olup parasının bulunmamakta vesikası akarsu vardır ancak içmeye uygun değildir. ve parası olan yaklaşık 3500 kadar mülteci Bu limanda römork ya da deniz demiryolu ise her gün düzenli olarak gelen gemilerle tesisi yoktur. Yerliler kayıklarını bakım için şehirden ayrılmaktaydı. Ayrıca Bay sahilde bir kenara çekmektedir. Ordu’daki Cructher, mülteciler için Samsun’da bulu- mağazalar ve sokaklar Samsun ve Trab- nan Amerikalılar arasında para toplanabi- zon’a benzemektedir fakat biraz daha küçü- leceğini ve böylece mültecilerin Sam- ğüdür. İç kesimlerle bağlantı oldukça zor- sun’dan ayrıldıktan sonra herhangi bir Yu- dur çünkü dağlar kıyı boyunca uzanmakta- nan limanına gidene dek beslenmelerinin dır.”59 temin edilebileceğini, bu hususta pek çok kez Rum Patrikhanesi ve Rum cemaatinin 17 Aralık, saat 11.00’da Ünye’ye demir atan ileri gelenlerine başvurduğunu ancak her- Parrott (218)’un seyir defterinde yer alan hangi bir netice alamadığını da bildirmiş- bilgiye göre ilgili geminin kaptanı B. tir.63 Yine Bay Crutcher’ın ifadesine göre McCandless Liman Reisi ve Mutasarrıfla Türkler, The Near East Relief çalışanlarını görüşmüştür. Bu görüşmeden edindiği bil- ve misyonerlerini ajan olarak görmekte ve giye göre Ünye’de 850 mülteci bulunmakta bu sebeple yerel otoritelerle olan kişisel ve vesikası olmayan bu mültecilerin ayrıl- ilişkilerde ve The Near East Relief’in plan- malarına müsaade edilmemektedir. Zira bu larını uygulamaya koyma noktasında tedir- hususta Ankara Hükümeti’ne yapılan ta- ginlik yaşanmaktadır.64 H. Powell ise The lepten henüz bir yanıt gelmemiştir.60 19 Near East Relief’e fon yaratmak ve Ameri- Aralık günü Fatsa’da Liman Reisi ve Kay- can Board misyonunu desteklemek için makam ile de bir görüşme gerçekleştiren B. propagandanın gerekliliğini takdir ederken McCandless, Fatsa’da 25 mültecinin oldu- bu durumun Amerikan prestijine ve ticare- ğunu rapor etmiştir.61 Aynı gün Parrott tine büyük zarar verildiğine inandığımı (218), bölgedeki mültecileri alması için söylemiş ve her nerede olursa olsun Türk Gabrieella gemisi ile görüşüp gerekli dü- limanlarına uğrayıp bu etkiye karşı koy- zenlemeleri yapacak olan The Near East ça- mak niyetinde olduğunu beyan etmiştir.65 lışanı Bay Grant ile iletişime geçildiği, Ed- Aynı gün seyir defterine düşülen bir diğer sall (219)’dan Karadeniz kıyılarındaki mül- not ise Samsun ile Sivas arasındaki bölgede tecilere yönelik çalışmalarla ilgili bilgi çoğunluğu yaya olmak üzere yaklaşık 5000 alındığı ve Gabriella gemisinin 09.00’da mültecinin olduğunu, bunlardan parası Ordu’ya vardığına dair seyir defterine not olanların araba ile yola çıkmış bulundu- düşmüştür. Gabriella, 710 öksüz ve 1400 ğunu belirtmekte66 2 Aralık Cumartesi mülteci ile 20 Aralık günü saat 15.00’da İs- günü Mutasarrıf ile yapılan görüşmeye tanbul’a hareket etmek üzere Ordu’dan ay- dair şu bilgiler verilmektedir: rılmıştır.62 “Bir ilâ bir buçuk saat Mutasarrıfla görüş- 4. Samsun tüm. Kendisi ile Lozan Konferansı, erken ba- 1 Aralık Çarşamba günü Samsun’a gelen rış olanakları, Türklerin Amerikalılara karşı Edsall (219)’un Kaptanı H. Powell, şehir- hisleri ve bizim muhriplerimiz ile yerel otoriteler arasında Türk limanlarında her za- deki mülteci sayısına ve durumlarına dair man var olan samimi ilişkiler hakkında ko- The Near East Relief Samsun temsilcisi Bay nuştuk. Oldukça uzun bir girizgâhtan sonra Cructher ile American Tobacco çalışanla- İzmir’de edindiğim deneyimleri ve Yunan rından bilgi almıştır. Bu bilgilere göre şe- ordusunun çekilmesinin ardından harap ol- hirde yaklaşık 6500 mülteci bulunmakta ve muş bölge hakkında birinci elden bilgi almak için iç kesimlere bir subay ve bazı siviller ------59 NARA, U.S.S. Goff (247), 11 December 1922. 63 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 60 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. 64 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 61 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. 65 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 62 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. 66 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 303 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

göndermiş olduğumu beyan ettim. Her iki küçük de olsa bir yardımda bulunduğunu tarafta da adaletle var olan koşulları rapor ve yaklaşık 1600 kişinin herhangi bir meb- etme niyetinde olduğumu, bazı Amerikan lağ talep edilmeksizin bir vapur şirketi ta- gazetelerinin olayları tek taraflı olarak ele rafından nakillerinin sağlandığını da söyle- aldığını ancak Amerika’nın barışı ve Yakın miştir.68 Ayrıca İzmir’deki ile aynı koşullar Doğu’nun refahını görmek ile sorunların 69 adaletle çözümünün sağlanması noktasın- sağlandığı takdirde mültecileri herhangi daki arzusunu kendisine ilettim. Bu sözler, bir ücret almaksızın götürmek için bir Yu- Mutasarrıfı etkilemiş gibi görünüyordu. De- nan gemisinin Samsun’a girişine izin veri- niz Kuvvetleri Sekreterinin felaket süre- lip verilmeyeceğine dair öneri üzerine An- cinde İzmir’deki subaylardan birini New kara Hükümeti ile iletişime geçmiştir.70 York gazetesi adına muhabir olarak atama- sını istediğini kendisine söyledim. İç kesim- Aynı gün Trabzon’a gitmek üzere Sam- lere ziyaret yapmak ve birkaç gün içerisinde sun’dan ayrılan Edsall (219), 5 Aralık Salı gerçekleştirdiği araştırmanın sonucunu ra- günü yeniden Samsun Limanına gelmiş ve por etmesi için bu alanda tecrübe sahibi bir 13 Aralık’a kadar burada kalmıştır. 6 Aralık subayı vazifelendirdiğimi bildirdim. Bu ra- Çarşamba günlü seyir defterine göre Sam- por, Amerika’da büyük bir tiraj yakaladı, ba- sun Mutasarrıfından mülteciler için gele- sıldı ve yayınlandı. Mutasarrıf, Rumlar tara- cek olan geminin geliş vaktine dek mülte- fından gerçekleştirilmiş olan bazı katliamlar cilere barınak sağlanıp sağlanamayacağı hakkında bana bilgi verdi. Bafra ve Samsun arasındaki bölgede Rumlar tarafından katle- sorulmuş, mutasarrıf ise hepsinin geceleri dilen ve işkence edilen Türklere ait fotoğraf- kalmak için yerleri olduğunu ve bu yer- lar da verdi.67 lerde gündüz vakitleri de kalabildiklerini, sokaklarda bulunanların ise kendi istekleri Aynı güne tarihli bir diğer notta ise bir kı- dahilinde orada olduklarını beyan etmiştir. sım Türk yetkililer ve toplumun önde gelen The Near East çalışanları bu kişilerin evle- kişileri ile yapılan görüşmeler neticesinde rinden çıkarılmış olduklarını düşünseler de Türkler ve Rumların yaklaşık beş asır bo- Mutasarrıfın açıklamaları H. Powell’ı ikna yunca bir arada yaşamaya çalıştıkları ve etmiş ve 7 Aralık günlü aşağıda yer alan bunu sürdürmede artık başarı sağlayama- ileti ile mutasarrıfı İngiliz gemisi Gabri- dıkları, Türklerin şu an bu sorunu çözmek ella’nın hareketi ve amacı hakkında bilgi- istedikleri ve Türkiye’ye barış içinde iş ya- lendirmiştir: pabilecek insanların gelmesini arzuladık- ları, ayrıca Türklerin Anadolu’da azınlık “Ekselans, Samsun Valisi, sorununu çözmeyi de istediklerine yönelik Ekselans, bugün öğlenden sonra saat varılan kanaat dile getirilmiştir. Nitekim 16.00’da İngiliz gemisi Gabriella’nın her- ilgili görüşmede mutasarrıf da Avrupalılar- hangi bir ücret talebinde bulunmaksızın dan ziyade Amerikalıların Türkiye’de tica- mültecilerin tahliyesi amacı ile Samsun’a ret yapmasının arzu edildiğine yönelik bir- doğru yola çıkacağı yönündeki bilgiyi dikka- takım fikirler öne sürmüş, ayrıca maddi tinize sunarım. gücü olmayan Hristiyanlara yardım edebi- Dün yapmış olduğumuz konuşmaya nazaran lecek Rumlardan gerekli desteği almak için şahsınız tarafından temsil edilen yerel oto- girişimlerde bulunduğunu ancak bu kay- ritenin mültecilerin iskeleden gemiye taşın- naktan herhangi bir maddi yardım elde ması için düzenlemeler yapacağını tekrar et edilmeyeceğini düşündüklerini, Türklerin ------67 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. Zira 18 ile 45 yaşındaki tüm gayrimüslim erkekler, 68 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. toplanarak Anadolu’nun içlerine inşaat ve yol işle- 69 ABD’nin diplomatik girişimleri sonucu Amerikan, rinde çalıştırılmak üzere gönderilmiştir. Zaferi takip İngiliz, İtalyan ve Fransız bandıralı gemiler, İzmir eden bir ay içerisinde 650 bin kişi Yunanistan’a taşı- rıhtımında bekleyen Anadolu Rumlarını adalara ve nırken 15 Aralık 1922 günü taşınanlar 890.626 kişi Yunanistan’a taşımaya başlamışlardır. Ancak Yunan olarak tespit edilmiştir ve 1922 yılsonu itibarıyla da bandıralı gemilere bayrak çekmemek ve sahile müret- bu rakam bir milyonu aşmıştır. Özcan, 2017: 53. tebat çıkartmamak şartı ile taşıma izni verilmiştir. 70 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. Taşınanların çoğu kadın ve çocuklardan oluşmuştur. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 304

mek isterim. Muhriplerin küçük ebattaki ka- İtalyan gemisi Marianna iştirak etti ve 10.05 yıkları ile yardımda bulunmayı teklif etmek- demir attı ten memnuniyet duyarım. Cumartesi öğlen- Fransız gemisi Eliane iştirak etti ve de- 14.50 den önce gelmiş olmazsa ilgili geminin aynı mir attı gün öğlenden sonra limana varmasını umu- Fransız gemisi Anatoli hareket etti ve 13.55 yorum. Şayet gemi öğlenden önce limana ge- denize açıldı lemezse mültecilerin gemiye nakline Pazar 2 Aralık 1922-Cumartesi/Samsun günü, gün ağardığında başlanmasını öneri- Türk gemisi Gülnihal iştirak etti ve de- 06.10 rim. Sinop’a ziyaret gerçekleştirmek için Cu- mir attı martesi günü buradan ayrılmak niyetindey- Türk gemisi Gülnihal hareket etti ve de- 16.37 dim. Ancak ilgili geminin gelişi hasebiyle li- nize açıldı manda kalmaya devam edeceğim. 3 Aralık 1922-Pazar/Trabzon Ayrıca size U.S.S. Goff’un, U.S.S. Kane’e yar- Türk gemisi Giresun hareket etti ve de- 08.35 dım için Cumartesi günü geleceğini de haber nize açıldı vermek isterim. Bu durum, Samsun lima- İtalyan gemisi Corinthia iştirak etti ve 09.00 nında yaklaşık iki saat kadar bulunmayı ge- demir attı rektirecek. 4 Aralık 1922-Pazartesi/Giresun İtalyan gemisi Cilicia iştirak etti ve de- Saygılarımla, 11.00 mir attı Halsey Powell, 6 Aralık 1922-Çarşamba/Samsun Birleşik Devletler Donanma Komutanı İtalyan gemisi Celicia iştirak etti ve de- 09.30 mir attı Kıdemli Birleşik Devletler Subayı”71 7 Aralık 1922-Perşembe Aynı güne tarihli notlarda Corinthia gemi- Fransız gemisi Tadla iştirak etti ve de- 06.20 sinin yaklaşık 200 mülteci ile Trabzon’a, mir attı Fransız gemisi Algerie iştirak etti ve de- Algerie’nin ise 1000 kadar mülteci ile Gire- 06.20 sun’a vardığı, Batum’dan gelen ve Trabzon mir attı İtalyan gemisi Corinthia iştirak etti ve ile Giresun’dan geçen Tadla’da yaklaşık 06.20 800 mülteci bulunduğu, bunların 100’ünün demir attı Türk gemisi Giresun iştirak etti ve de- ücretsiz yolcu olduğu ve hepsinin Trab- 08.15 72 mir attı zon’dan gemiye bindiği bilgisi yer alırken Sovyet Rusya denizaltısı iştirak etti ve 09.00 Tadla gemisinde bulunan Amerikalıların demir attı isimleri ile ilgili gemi kaptanının Batum’da Fransız gemisi Algeria hareket etti ve 16.48 yükleme ve boşaltmada zorluk yaşadığı, bu denize açıldı iş için günde beş saatlik bir zamanları ol- Türk gemisi hareket etti ve denize açıldı 18.15 duğu ve yetkililerin kendilerine müşkülat İtalyan gemisi Corinthia hareket etti ve çıkardığı yönündeki ifadesi ile Samsun’da 18.43 yaklaşık 1700 öksüz bulunduğu bilgisine de denize açıldı Fransız gemisi Tadla hareket etti ve de- yer veriliyor73, 1-8 Aralık arasında Samsun 21.05 nize açıldı limanına uğrayan gemilerin hareketleri şu 8 Aralık 1922-Cuma şekilde not ediliyordu: Türk gemisi Gülcemal iştirak etti ve de- 07.20 U.S.S. Edsall (219) mir attı Türk silahlı mavnası iştirak etti ve de- Samsun, Anadolu 07.25 Karadeniz’de Gemilerin Hareketleri mir attı Sovyet Rusya denizaltısı hareket etti ve 1 Aralık 1922-Cuma/Samsun 16.35 denize açıldı Türk gemisi Giresun, hareket etti ve de- 16.00 Türk gemisi Gülcemal hareket etti ve nize açıldı 17.45 denize açıldı74 Türk gemisi Giresun iştirak etti ve de- 09.15 mir attı

------71 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 73 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 72 NARA, U.S.S. Edsall (219), 30 November 1922. 74 NARA, U.S.S. Edsall (219), 1 December 1922. 305 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

Edsal (219)’ın seyir defterinde yer aldığı gidiş ücreti ödemeyecektir zira bu ücret üzere 9 Aralık’ta Sivas’tan bir öksüz kafi- Rum papazı tarafından karşılanmıştır.78 lesi yolda herhangi bir zorlukla karşılaş- Gülcemal vapuru yaklaşık 2400 kişiyi ala- madan Samsun’a gelmiştir. İlgili kafilenin caktır. Ücret ödemeyecek yolcular için özel bir gemi gelmesi halinde ilgili geminin verdiği bilgiye göre Sivas-Samsun arasında Ordu’ya varışından önce Mutasarrıftan ge- yaklaşık 3000 mülteci bulunmaktadır ve rekli izin alınmalıdır.”79 mülteciler bu yolu takip ederek Samsun’a gelmeye devam edeceklerdir. 10 Aralık’ta Stanav; Samsun, Ünye ve Ordu’daki genel Stanav gemisinden Gabriella’nın 11 Aralık durumu “Samsun’da vesikalı ancak parasız günü erken saatte varacağına ve yaklaşık yaklaşık 3000 mülteci vardır. Hala her gün 2500 mülteci alabileceğine dair gelen ha- yüzlerce mülteci gelmektedir. Ünye’de 500 ber mutasarrıfa da iletilmiş75 , aynı gün öğ- mülteci bilet almıştır, vesikası olmayan 750 lenden sonra öksüzler için gönderilen ge- kişi Ankara’dan almayı ummaktadır. minin ancak ayın on beşinci günü varabile- Ordu’da 2800 mülteci tahliye edilmiştir, ceği ve Samsun’dan 400 kadar öksüzü al- ayrılmasına izin verilen 2400 kişi bulunmak üzere Trabzon’dan gelmekte olan Ad- maktadır”80 şeklinde özetlerken King rian’ın Pazartesi gelemeyeceği ancak Salı (242)’den Trabzon’daki durum hakkında günü Samsun’da olacağına dair ileti alın- alınan ve H. Powell’ın bu bilgilerden bazı- mıştır. 11 Aralık’ta Samsun limanına gelen larını hatalı bulduğu ileti ise şu şekilde idi: Gabriella gemisine yaklaşık 1725 mülteci “Ermeni Piskoposu, vesika ve parasız kimse- binmiş, Ünye’de ilgili gemiye binecek her- nin bulunmadığını, vesikalı ancak parasız 15 hangi bir mülteci kalmamış ve gemi bu kişinin olduğunu bildirdi. Buradan küçük mevcudu ile İstanbul’a hareket etme kararı guruplar halinde 500 kişi ayrıldı. Erzurum, almıştır.76 Erzincan, Hundus, Karakilise dolaylarında bulunan 3000 mültecinin çoğu pasaportsuz 12 Aralık’ta mültecileri taşıyan gemilerden ve parasızdır. Gümüşhane-Maçka ve Trab- S.S. Adria, Trabzon’dan aldığı 297 öksüzle; zon arasında 10 ilâ 15 bin kişi belirlenen vak- Türk gemisi Akdeniz, 1000’i Trabzon’dan, tin bitmesi sebebi ile beklemektedir. 4 ilâ 5 1500’ü Ordu’dan olmak üzere toplam 2500 bin kişi şu an bulundukları yerde kalmayı vesikalı mülteci ile, Fransız gemisi Ionie ise arzu etmektedirler. Tahminen Trabzon dı- 180’i Fatsa, 12’si Giresun ve diğerleri de şında bu sayı 500 civarındadır. Ermeniler, Trabzon’dan olmak üzere 400 mülteci ile küçük kafilelerin iç kesimlerden düzensiz aralıklarla geldiklerini bildirdiler.”81 İstanbul’a gitmek üzere Samsun’a gelmiş- tir.77 Aynı gün Goff (247), King (242) ve 17 Aralık’ta Samsun limanına gelen bir di- Stanav’dan Trabzon, Ordu, Ünye ve ğer Amerikan gemisi Parrott (218), Edsall Fatsa’daki duruma dair iletiler alınmıştır. (219)’ın kaptanı H. Powel tarafından Kara- Trabzon’daki duruma dair Goff (247)’dan deniz kıyısındaki çalışmalar hakkında bil- alınan ileti şu şekildedir: gilendirilmiştir.82 Aynı gün limana gelen “Ordu’dan ayrılacak 2800 Hristiyan vardır King (242)’in raporlarında yer alan bilgi- ve bunların 1900’ü dün Akdeniz gemisi ile lere göre ise mültecilerin alınması için ayrılmıştır. 3400 kişi ayrılmaya hazır du- gönderilen İngiliz gemisi Austrian, 24 Ara- rumdadır ve hepsinin vesikası vardır. Her lık’ta limana gelmiş ve 25 Aralık’ta 4400 gün vesikası olmayan mülteciler şehre gel- yolcu ile hareket etmiş, öksüzleri almak mektedir ve mutasarrıf vesika isteklerini karşılamak için Ankara’dan talimat beklemektedir. Hristiyanların şehirden ayrılmak yahut kalmak hususunda serbest oldukları söylenmiştir. Bu mültecilerden 300 tanesi ------75 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 79 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 76 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 80 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 77 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 81 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 78 NARA, U.S.S. Edsall (219), 11 December 1922. 82 NARA, U.S.S. Parrott (218), 28 December 1922. Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 306

üzere 26 Aralık’ta gelen İtalyan gemisi Ci- propaganda edilmişti. Halbuki bu propa- licia ise aynı gün yardıma muhtaç ve öksüz gandaların aksine raporlarda yer alan ge- toplam 3205 kişi ile limandan ayrılmıştır.83 nel kanaat, Samsun hariç bölgede ciddi bir mülteci probleminin gözlenmediği, mülte- 29 Aralık’ta Samsun’a gelen Kane (235) ise cilerin koşullarının iyi olduğu, halkın Ame- Parrott’un Kaptanı McCandless’den Trab- rikalılara karşı oldukça samimi ve dostane zon günlüğü ve Anadolu kıyıları hakkında duygular beslediği, Türk yetkililerin mülte- genel bilgiler almış, yolcular ve kargolar cilerin nakli hususunda gereken her yar- transfer edildikten sonra John G. Papado- dımı yapmaya hazır oldukları yönünde ol- pulos’un vatandaşlığını soruşturmak için muştur. İlgili belgelerde hiçbir Hristiyan’ın Giresun’a hareket etmek üzere Samsun’dan Türk topraklarını terk etmek için zorlan- ayrılmıştır.84 madığının da altı çizilirken ayrılmak iste- Sonuç yenlere tanınan bir aylık mühletin sonunda gerek vesikası gerekse maddiyatı olmayan Sakarya Meydan Muharebesi sonrasında mülteci ve yetimler için İngiliz, İtalyan ve Anadolu Rumlarının başta Yunanistan’a ol- Fransız gemilerinin seferber edildiği, bu mak üzere çeşitli Avrupa ülkelerine başla- hususta Türk makamlarının da gerekli des- yan göçünü ve Karadeniz limanlarından teği sağladığı belirtilmektedir. naklini düzenli devriyelerle kontrol etmek, ilgili yerlerde bu hususta çalışmalar yürü- ten Amerikan yardım kuruluşlarının faali- KAYNAKÇA yetlerine yardımcı olmak ve aynı zamanda Karadeniz’deki ABD ticaret gemilerinin de Arşivler güvenliğini sağlamak amacıyla gönderil- The National Archive of the United States miş gemilerin Aralık 1922 dönemine ait günlük raporların ele alındığı bu makalede; Diğer Kaynaklar Trabzon, Samsun, Giresun, Ordu, Ünye ve Ayışığı, Metin, (2004), Kurtuluş Savaşı Sı- Fatsa’daki mülteci ile yetimlere ait bilgile- rasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyet- rin yanı sıra bu vilayet ve kazaların ticari leri, Ankara: TTK Basımevi. kapasiteleri, siyasi ve askeri temsilcileri ile halkın sosyo-ekonomik durumu, limanlara Balcıoğlu, Mustafa, (1991), Belgelerle Millî uğrayan gemiler ile kargoları hakkında ge- Mücadele Sırasında Anadolu’da Ayaklanma- nel bilgiler değerlendirilmiştir. lar ve Merkez Ordusu, Ankara. Amerikalılara ve Amerikan ticaretine bakış Bilgin, Taner, (2016), “Savaş Sırasında açılarına dair verilerin de yer aldığı bu ra- Anadolu Rumlarının Yaşadığı İkilem (1919- porlarda Yunan Yüksek Komiserliği’nin 1922)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araş- Rum mültecilerin sayısına dair ileri sürü- tırma Dergisi, 1, 37-91. düğü iddialar, elde edilen veriler ışığında Çapa, Mesut, (2019), “Karadeniz’de Nüfus eleştiriye tabi tutulmaktadır. Amerikan Mübadelesi”, Karadeniz’de İsyan, Mübadele gemi komutanlarının bizzat gözlemlerine ve Propaganda, (Ed. İsmail Hakkı Demirci- dayanan bu veriler, Yunan söylemlerinin oğlu, Rahmi Çiçek, Mehmet Okur), İstan- gerçeği yansıtmadığını ortaya koyması açı- bul: Yeditepe Yayınları, 271-285. sından büyük önem arz etmektedir. Zira savaş sürecinde zorla yahut gönüllü olarak Mutlu, Cengiz, (2012), “Balkan Savaş- Yunan ordusunun safında yer alan Anadolu ları’ndan Lozan Konferansı’na Osmanlı Rumlarının Türkiye’yi terk edişi Avrupa Devleti’nde Rumların İç ve Dış Göçleri”, kamuoyunda binlerce Hristiyan’ın katledi- History Studies, 4/2, 257-288. lişi, sefalet içiresinde yaşadığı ve Türk hal- Okur, Mehmet, (2007), “Pontus Meselesi- kının saldırılarına maruz kaldığı şeklinde nin ortaya Çıkışı ve Karadeniz Bölgesi’nde

------83 NARA, U.S.S. King (242), 17 December, 1922. 84 NARA, U.S.S. Kane (235), No: 653. 307 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

Pontusçu Faaliyetler”, Karadeniz Araştır- Şener, Cemal, (2001), Topal Osman Olayı I, maları, 14, 1-28. Cumhuriyet Yayınları, 195. ______, (2011), “İngiltere ve ABD Kontrol Tepeyran, Ebubekir Hazım (2009), Belge- subaylarının Raporlarına Göre Karadeniz lerle Kurtuluş Savaşı, Sarayın İdama Bölgesi’nde Rum-Ermeni Sorunu”, Karade- Mahkûm Ettiği Dâhiliye Nazırı Yazıyor, İs- niz-Black Sea, 10,51-81. tanbul: Gürer Yayınları. Okur, Mehmet-Kul, Hazel (2015), “Ameri- İnternet Kaynakları kan Konsolos Raporlarına Göre XX. Yüzyıl Yerasimos, Stefanos, (1988-1989), “Pontus Başlarında Trabzon’un Ticari Durumu ve Meselesi (1912-1923)” Toplum Bilim, ABD’nin Ticaret Odası Açma Girişimleri”, 43/44. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 19,119-137. http://www.historyofwar.org/Pictu- Özcan, Halil, (2017), “Lozan Konferansı res/pictures_USS_Parrott_DD218_ma- Tutanakları ve Arnavutluk’un Atina Büyü- nila_1931.html (05.12.2020) kelçiliği Raporları Temelinde Mübadelede Yunanistan’daki Müslüman Arnavutların http://www.navsource.org/archi- Durumu”, CTAD, 13/25,50-78. ves/05/pix1/0524220.jpg (05.12.2020) Özel, Sabahattin, (2012), Millî Mücadele’de http://www.historyofwar.org/Pictu- Trabzon, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül- res/pictures_USS_Kane_DD235_philadelp- tür Yayınları, İstanbul. hia.html (05.12.2020) Özgören, Aydın, (2017), Osmanlı Döne- http://www.historyofwar.org/Pictu- minde Pontus Rumları, Büyük Göçler, Dias- res/pictures_USS_Goff_DD247.html pora ve Silahlı Ayaklanma, Ötüken Yayın- (05.12.2020) ları, İstanbul. http://www.historyofwar.org/artic- Pontus Meselesi (1995), (Yay. Haz.: Yılmaz les/weapons_USS_Parrott_DD218.html Kurt), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu (05.12.2020) Yayınları, Ankara.

Hazel KUL KAREN 2020 / 6 / 10 (Özel Sayı) 308

Ekler

(05.12.2020)

EKLER

http://www.historyofwar.org/articles/weapons_USS_Parrott_DD218.html (05.12.2020) http://www.historyofwar.org/articles/weapons_USS_Parrott_DD218.html

http://www.historyofwar.org/Pictures/pictures_USS_Goff_DD247.html (05.12.2020)

http://www.historyofwar.org/Pictures/pictures_USS_Kane_DD235_philadelphia.html (05.12.2020) http://www.historyofwar.org/Pictures/pictures_USS_Kane_DD235_philadelphia.html (05.12.2020)

309 … Rum Mültecilerin Sevkiyatına Dair Gözlem ve Raporları

(05.12.2020)

http://www.navsource.org/archives/05/pix1/0524220.jpg http://www.navsource.org/archives/05/pix1/0524220.jpg (05.12.2020)

http://www.historyofwar.org/Pictures/pictures_USS_Parrott_DD218_manila_1931.html (05.12.2020) http://www.historyofwar.org/Pictures/pictures_USS_Parrott_DD218_manila_1931.html (05.12.2020)