Fietsroute Noordwijk-Lisse Fietsroute 34 km Langs oorlogserfgoed in duinen, bos en bollenvelden 1 De Atlantikwall 5.000 kilometer kustverdediging anaf 1939 werd een groot deel van Europa door het Duitse leger onder Vde voet gelopen. Jarenlange bezetting en onderdrukking volgde. De kustlijn van Noorwegen tot aan de Frans-Spaanse grens vormde de westgrens van het zogenaamde Derde Rijk van de Nazi’s. Hier bestond De Atlantikwall: een 5.000 km na de zomer van 1940 nog één dreiging: het eiland Groot-Brittannië. lange verdedigingslinie van de Hitler vreesde een geallieerde invasie op de bezette kust. Eind 1941 Noordkaap tot de Pyreneeën gaf hij daarom het bevel tot de bouw van de Neue Westwall, later de Atlantikwall genoemd. Het zou een 5.000 kilometer lange verdedigingslinie worden langs de gehele kuststrook. De duinen en het strand werden tot Sperrgebiet verklaard (verboden gebied). In de daarop volgende jaren werkten tienduizenden mensen, vaak gedwongen, aan een van de grootste bouwoperaties van de 20e eeuw. Van monoliet tot megalomaan De Duitsers maakten diverse ontwerpen voor bomvrije bunkers met muur- en dakdiktes van twee meter gewapend beton. Er waren tientallen gestandaardiseerde types voor het veilig onderbrengen van manschappen, geschut, munitie, voorraden en communicatieapparatuur. Ook waren er commandobunkers, keukens, hospitalen en opstellingen voor radars, etc. Deze zogeheten St.-bunkers (Ständig = bomvrij) zijn de meest karakteris- tieke bouwwerken van de Atlantikwall. Je kunt ze in alle landen aantreffen en sommige standaardontwerpen zijn wel honderden keren gebouwd. De Wehrmacht concentreerde de bunkers samen met kleinere bakstenen bouwwerken en veldstellingen zoals loopgraven en schuttersputten in zelfstandige steunpunten (Stützpunkten).
Bouwtekening en foto van een geschutsbunker in Zuid-Holland. De meeste bunkers hadden maar één functie waardoor een militair steunpunt als geheel minder kwetsbaar was
2 3 Elk steunpunt had een specifieke functie zoals een geschutsbatterij, Historisch erfgoed radarcomplex, infanteriestelling of commandopost. Rondom een stad, a de bevrijding vormden de bunkercomplexen lelijke ‘littekens’ in een aantal dorpen of haven werden de losse steunpunten strategisch samen- Nverminkt kustlandschap. De ongewilde Duitse erfenis werd zoveel gevoegd tot één groot afgebakend verdedigingsgebied. Dit werd een mogelijk opgeruimd of onder een laag duinzand weggewerkt. Vanwege de Stützpunktgruppe genoemd, of Festung als het heel belangrijk was. De Deltawet hebben vooral in de jaren 60 veel bunkers het veld geruimd omdat steunpunten werden zowel aan de zee- als landzijde aangelegd zodat zo’n ze een zwakke schakel vormden in de zeewaterkerende duinenrij. Ruim 75 gebied aan alle kanten was te verdedigen. Tussen de Stützpunktgruppen jaar later zijn in de duinen en dijken van de provincie Zuid-Holland echter lagen minder sterk verdedigde kuststroken, de zogenaamde Freie Küsten. nog steeds restanten van de verdedigingslinie te zien. Inmiddels worden deze beschouwd als waardevol cultuurhistorisch erfgoed dat ons helpt te Landschappelijke diversiteit herinneren aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. et Zuid-Hollandse kustlandschap is heel divers. De Duitsers werden Hgeconfronteerd met zandstranden, uitgestrekte duingebieden, dijken, Fietsknooppunten rivieren, eilanden, havens en bebouwing langs boulevards. Landinwaarts lagen polders met een nauw vertakt water- en wegennet en diverse steden e route is gebaseerd op het fietsknooppuntensysteem. Je volgt de en dorpen. Hier moest de infrastructuur zoals bruggen, spoorwegen, Dgenummerde witgroene borden in de richting van de pijl van knooppunt watergemalen, vliegvelden en industrie worden beschermd vanwege hun naar knooppunt (afgekort tot KP). Wanneer er geen bebording is, dan fiets militaire of economische waarde. Vooral de bestuursstad Den Haag en de je rechtdoor. Bij elk knooppunt haven van Rotterdam, waartoe Hoek van Holland de poort vormt, waren staat een informatiepaneel met van vitaal belang. een plattegrond van het gebied De geografie en het strategisch belang bepaalde uiteindelijk hoe een gebied met alle knooppuntnummers. met verdedigingswerken werd ingericht. Zo ontstonden in Zuid-Holland Om bij het oorlogserfgoed te verschillende verdedigingsgebieden, waar Stützpunktgruppe Katwijk er een komen, wijkt de Atlantikwall- van was. De dorpen Katwijk en Noordwijk aan zee vielen binnen de grens route regelmatig af van het hiervan, evenals Valkenburg vanwege het hier gelegen vliegveld. fietsroutenetwerk. Volg de beschrijving om hier Schuldig landschap weer op aan te haken. Op pagina m militaire redenen werden in sommige steden en dorpen complete 6 & 7 vind je een overzichtskaart Owoonwijken gesloopt en de bevolking massaal geëvacueerd. Ook van de route en de knooppunten. werden als verdedigingsmaatregel grote gebieden onder water gezet of voorzien van duizenden mijnen. Aan het eind van de oorlog domineerden LA = linksaf tienduizenden betonnen bunkers, veldversterkingen, bakstenen bouw- RA = rechtsaf werken en honderdduizenden kilometers aan prikkeldraad, loopgraven en RD = rechtdoor allerlei soorten versperringen de Nederlandse kuststrook. KP = knooppunt
Mythisch erfgoed Start: Vuurtorenplein Noordwijk aan Zee (KP 32). In de omgeving e Atlantikwall nam in de Duitse oorlogspropaganda soms mythische zijn verschillende (betaalde) parkeerplaatsen aanwezig. Je kunt Dproporties aan. Om de geallieerden angst in te boezemen en het de Atlantikwall-route desgewenst bij elk knooppunt beginnen. moreel van de Duitse soldaten op te krikken wilde Hitler de suggestie Lengte: 34 kilometer. Kan ingekort worden door andere knooppunten te wekken dat het een onneembare vesting was. Tijdens D-Day op 6 juni 1944 volgen, zie de routeborden die bij veel knooppunten zijn geplaatst viel in Normandië echter het doek: de Atlantikwall was doorbroken door Duur: circa 4 uur. een inmense invasiemacht. De Duitsers boden echter ook daarna nog felle tegenstand en het duurde nog een klein jaar voordat ook het westen van Horeca: op de route liggen verschillende cafés en restaurants. Nederland was bevrijd. Tip: bij de vuurtoren is ook het startpunt van een Atlantikwall wandelroute. www.atlantikwallroute.com
4 5 6 7 1 Verdwenen duin Uitstapje: over het voormalige golfterrein ijdens de Tweede Wereldoorlog grensde het huidige Vuurtorenplein in Je kunt vanaf de parkeerplaats via het schelpenpad een stukje wandelen TNoordwijk direct aan het duin. Vlakbij het plein stond ook de imposante over het voormalige golfterrein. Binnen een afstand van 500 meter tref je poort naar de Duitse marine-kustbatterij Noordwijk (Marine Seeziel-Batterie twee restanten aan van Duitse verdedigingswerken, zie de beschrijving Noordwijk). Deze batterij maakte deel uit van de ruggengraat van de Duitse onder punt twee. kustverdediging en was aangelegd volgens een standaardprincipe. De kern bestond uit een vuurleidingspost, met daarnaast aan weerszijden stukken geschut in zware betonnen bunkers. Verder lagen er tientallen 2. Loopgraven kleinere bouwwerken waarvan er vele met elkaar waren verbonden door ehalve de duizenden betonnen bunkers en ontelbare bakstenen een gangenstelsel. In de jaren na de oorlog hebben het zuidwestelijke deel Bbouwwerken, werden er aan de kust met de hand tienduizenden kilo- van de batterij en omliggende duinen plaats moeten maken voor huizen en meters aan open loopgraven gegraven. Ondanks dat een groot deel van het villa’s. Indien het Atlantikwall Museum Noordwijk is geopend, kun je aan zuidelijke deel van Marine Seeziel-Batterie Noordwijk na de oorlog onder het eind van de route de vuurleidingspost en het nog bestaande deel van bebouwing en wegen kwam te liggen, zijn er her en der toch restanten het gangenstelsel bezoeken. gespaard gebleven. Bovenop het lage duin aan de linkerkant van de parkeerplaats van de voormalige manege ligt bijvoorbeeld nog een stuk Op Vuurtorenplein (KP 32), met je rug naar de zee RD en daarna LA richting open loopgraaf. De loopgraaf was tijdens de oorlog ongeveer 1,60 meter KP 33. Je fietst nu op het Wantveld. Al snel maakt de weg eenbocht diep en liep in een zigzag door het duin. Het hout waarmee de loopgraaf naar rechts en gaat over in de Northgodreef. Net voor de bocht ligt aan je was verstevigd, is na de oorlog verwijderd en door bewoners hergebruikt. linkerhand een stuk duin waarin een verzande loopgraaf is verborgen. Vanaf In de jaren daarna is de loopgraaf in de vergetelheid geraakt en langzaam de parkeerplaats van de voormalige manege is deze nog terug te vinden. dichtgestoven. Nu rest alleen nog een flauwe, kronkelende baan. De loopgraaf was onderdeel van een keten van veldstellingen en Kort na de oorlog lagen de versperringen nog op het Noordwijkse strand. Op de verdedigingswerken die batterij Noordwijk tegen een aanval vanaf land- achtergrond de vuurtoren die nog aan het duin grenst. Het oude kustdorp is zijde moest beschermen. Net als op de eerste duinenrij werden ook hier tegenwoordig bijna niet meer herkenbaar zware betonnen bunkers en geschutsopstellingen gebouwd waarbij het hier gelegen golfterrein werd verruïneerd. De gebouwen werden door de Duitsers in gebruik genomen en van de greens werden grasplaggen Duitse militairen tijdens een oefening in een loopgraaf aan de Nederlandse kust
8 9 3. Van tankgracht tot natuurvijver et landgoed ‘Nieuw Leeuwenhorst’ kent een roerige geschiedenis. De Hnaam stamt af van het klooster dat hier in de 13e eeuw vlakbij lag. In de Tachtigjarige Oorlog werd het vernietigd. De naam bleef voortbestaan en de gronden van het klooster werden in de 17e eeuw het decor van buitenplaatsen die rijke lieden uit de steden hier lieten bouwen. Op het terrein van een van deze landgoederen werd in 1880 een nieuw landhuis gebouwd dat de naam ‘Huize Leeuwenhorst’ kreeg. Lang konden de bewoners niet van het pand genieten. Volgens de Duitse plannen lag het landgoed midden in het tracé van de nieuw te graven tankgracht van het Landfront van de Stützpunktgruppe Katwijk. In 1943 werd het landhuis gesloopt en het oude bos gekapt. De grote vijver die midden op het landgoed ligt is een sterk aangepast deel van de oorspronkelijke tankgracht.
In de jaren 90 waren nog niet alle bunkers onder het zand gewerkt. Op de achter- e vijver is niet het enige spoor grond zijn nog delen van de greens van de golfbaan zichtbaar Duit de oorlog op het terrein. gestoken ter camouflage van de bunkers. Als je via het schelpenpad het Ten westen van de tankgracht terrein in loopt en op de T-splitsing LA gaat, zie je direct aan je linkerhand werd een Duits steunpunt aan- op een hoger duin een geschutsbedding liggen voor een tankkanon met gelegd dat deze gracht en de een kaliber van 5 cm. Als je het pad verder volgt en bij de eerstvolgende vlakbij gelegen ingang tot het T-splitsing RD gaat, zie je na 150 meter in de bocht richting de Zeeweg verdedigingsgebied beschermen aan je linkerhand een hoog duin met uitstekende stukken beton. Hier ligt moest. De militaire bouwwerken een onder het zand gewerkte geschutsbunker die richting het binnenland werden grotendeels met bak- De voormalige tankgracht als natuurvijver kon vuren. Het na de oorlog herstelde golfterrein was tot begin van de stenen gemetseld, afkomstig van jaren 70 in gebruik. Tijdens regen bood deze bunker vaak een welkome het gesloopte landhuis. bescherming aan de spelers van de Noordwijkse golfclub. Het was een erg groot complex waar eind 1944 zelfs een hoofd- Verder naar KP 33, hier aangekomen RD en na circa 300 meter LA naar kwartier werd gevestigd en meer KP 69. Je fietst op het Westeinde. 50 meter na de T-splitsing metde dan 200 militairen verbleven. Hoogweg zie je aan je rechterhand een ingang naar het Landgoed Nieuw Tijdens de naoorlogse herstel- Leeuwenhorst (groen hek van Zuid-Hollands Landschap). werkzaamheden zijn de meeste verdedigingswerken verwijderd Uitstapje: en zijn nieuwe bomen geplant. Wat nu nog resteert zijn enkele Bij de ingang van het landgoed kun je de fiets neerzetten of aan de hand bakstenen bunkers die tegen- meenemen. Volg de witte paaltjes met groen embleem tot aan de vijver. woordig in gebruik zijn als Deze natuurlijk ogende plas is een sterk aangepast deel van de tankgracht. vleermuisonderkomens. Als je Op de Koepelberg op het landgoed staat een paneel met informatie over de de wandelroute op het landgoed verschillende historische elementen in de omgeving. volgt, kom je er enkele van tegen. Bunker als vleermuisonderkomen
10 11 Verder naar KP 69, hier aangekomen RA richting KP 75. Vervolg de weg RD over de ´s Gravendamseweg en passeer KP 75, 74 en 59 tot aan KP 58. Hier aangekomen RD waarna je na 200 meter aan je rechterhand de Ruïne van Teylingen ziet liggen. Eventueel kun je RA de Teijlingerlaan inslaan en gelijk weer RA om de eeuwenoude ruïne van dichterbij te bekijken. 4. Ruïne van Teylingen et zoals wij in onze vrije tijd graag culturele uitstapjes maken en erfgoed Nbekijken, deden de Duitsers dit tijdens de oorlog ook. Vooral in de eerste jaren werden de soldaten door de hogere legerleiding gestimuleerd om tijdens verlofuren de Nederlandse cultuur beter te leren kennen. Dit voorkwam verveling en creëerde meer betrokkenheid met ons land. Ze kregen onder andere groepsexcursies aangeboden naar oude steden, musea en dierentuinen. Ook op eigen houtje trokken ze er op uit per fiets, auto of het openbaar vervoer. In deze omgeving behoorden landgoederen, kastelen maar ook bloemenvelden tot de bezienswaardigheden. Ter herinnering maakten ze kiekjes die ze opstuurden naar vrouw of vriendin, zo kon ook het thuisfront zien dat het hen goed ging.
Vervolg de weg en sla bij de rotonde LA de Hoofdweg op, dit wordt later de Heereweg. Na 650 meter zie je rechts de grote Engelbewaarderskerk en een pad naar het B17-monument dat direct in het plantsoen voor de kerk staat.
Nog elk jaar wordt de crash herdacht bij het monument 5. Luchtoorlog p 26 september 1944 keert de Amerikaanse B-17G bommenwerper Ode ‘Jayhawk’ terug naar Engeland na het voltooien van een bombardementsmissie op Osnabrück in Duitsland. Op het laatste stuk van de vlucht gaat het mis. Het toestel wordt voor de kust van IJmuiden tot zeker tweemaal toe geraakt door luchtafweergeschut en moet een noodlanding maken. Met een zwaargewond bemanningslid aan boord wordt een poging gedaan om de beschadigde bommenwerper veilig aan de grond te zetten in het deels bevrijde Brabant. De handelingen van de gezagvoerder mochten echter niet baten. De bommenwerper stort rond half vier in de middag neer in het bollenland tegenover de kerk in Lisse. Twee Duitse militair in bemanningsleden overleefden de crash niet, drie worden krijgsgevangen de omgeving van gemaakt en vier weten via het verzet aan onderduikadressen te komen. Lisse bekijkt de Een deel van de brokstukken is geborgen en ligt nu in het CRASH-museum tulpenvelden in Aalsmeerderbrug (www.crash40-45.nl).
12 13 Vervolg de weg RD en sla bij de eerste mogelijkheid LA de Akkervoordelaan bereikbare Keukenhofbos. Tot en met april 1945 lanceerden de Duitsers op, om vervolgens RA de Achterweg-Zuid op te gaan richting KP 55. Vanaf vanuit verschillende locaties in Nederland 8.000 V1 en V2 wapens af hier naar KP 57 en KP 38. Sla bij KP 38 LA richting KP 07, hier RA naar op doelen ver achter de geallieerde linies, zoals Londen en Antwerpen. KP 49. Je fietst nu over de Van Lyndenweg. Deze weg werd in 1941 aan- Het afvuren maakte grote indruk op de inwoners van Lisse. Het geluid gelegd als nieuwe verbinding tussen de Stationsweg en de Spekkelaan. was oorverdovend en het afvuren ging regelmatig fout waarbij de bom Dit was noodzakelijk, omdat de Duitsers het deel van de Loosterweg dat vroegtijdig neerstortte en tot ontploffing kwam. Veel slachtoffers en in het bos liep hadden afgesloten voor verkeer, vanwege het hier gelegen schade waren het gevolg. Eind maart 1945 was het de bezetter zelf die munitieoverslagpunt. Bij KP 49 LA naar KP 40. Na 100 meter zie je aan je de afvuurplaats en baan vernietigden nadat ze hun laatste V1 verschoten. linkerhand de ingang van het landgoed Keukenhof (kasteel met bos). De afvuurlocatie behoort nu tot de kunsttuin van het Lisser Art Museum.
6. Een oorverdovend lawaai Bij KP 40 verder naar KP 48. Je passeert het oude treinstation van Lisse. an het eind van de oorlog zetten de steeds verder in het nauw gedreven Bij KP 48 LA en vervolgens RD het fietspad (Houtvesterlaan/Tespellaan) op ADuitsers in hun strijd tegen de geallieerden nieuwe ‘wonderwapens’ richting KP 47 (fietswegwijzer richting Noordwijk). Na anderhalve kilometer, in, waaronder de V1. De ‘V’ staat hier voor Vergeltungswaffe, een door na het viaduct, verschijnt aan je linkerhand het Oosterduinse meer. de Duitse propagandaminister Joseph Goebbels geïntroduceerde naam 7. De Oosterduinen voor het geheime wapen dat het tij moest keren. De V1 was een onbemand straalvliegtuig met een bomkop die vanaf een Abschussrampe (stalen ot in de jaren 50 lag er op de plek van het huidige Oosterduinse meer rails) werd afgeschoten. Door middel van een automatische piloot en Teen prachtig duingebied, de Oosterduinen. Na de oorlog werd hier zand een gyrokompas werd de vliegende bom naar zijn vooraf ingestelde doel gewonnen voor het maken van kalkzandsteen. De achtergebleven zandput geleid. Eén van de in Zuid-Holland geplande banen werd aan het eind van vulde zich op met water en vormde het meer. Tijdens de oorlog lag op deze 1944 aangelegd in het goed beschutte, vlakke en met verharde wegen plek echter een Duitse infanteriestelling en een luchtafweerbatterij. Beide
Aan het eind van de oorlog bliezen de Duitsers de afvuurstellingen zelf op, zoals Een typische Duitse veldversterking uit hout met hierin een luchtdoelmitrailleur ook de nabij gelegen baan in Bloemendaal (NIMH) aan de kust bij Noordwijkerhout
14 15 steunpunten waren simpel van opzet. De infanteriestelling bestond uit ziekenhuis Sancta Maria. In de vroege ochtend van 10 mei 1940 vielen tientallen meters open loopgraaf die mitrailleursnesten en mangaten met Duitse bommenwerpers veel militaire doelen in ons land aan, hierbij elkaar verbonden. Deze zogenaamde veldversterkingen waren met hout werd Ruigenhoek ontzien. Het kon hierdoor tot de capitulatie op 15 mei verstevigd. Hetzelfde geldt voor de aanwezige luchtafweerbatterij. Deze worden gebruikt om tientallen acties uit te voeren, waaronder lucht- bestond uit vier in een boog geplaatste open beddingen voor luchtafweer aanvallen en verkenningsvluchten. Na het bevel de wapens neer te die via loopgraven met dunwandige bakstenen munitieopslagplaatsen leggen, staken Nederlandse militairen de nog aanwezige vliegtuigen in en manschappenonderkomens waren verbonden. Het materiaal uit de brand zodat deze niet in Duitse handen zouden vallen. steunpunten werd na de oorlog hergebruikt. Bij KP 86 aangekomen RA naar KP 06. Hier aangekomen LA richting KP 31 Bij KP 47 RD richting KP 35. Bij de T-splitsing LA de Duinschooten op. Bij (strandopgang Langevelderslag). Liefhebbers kunnen de strandopgang KP 35 RD naar KP 86. Aan het einde van de straat RA de Langevelderlaan in over om de zee te zien. De route gaat vanaf KP 31 weer naar KP 86 (je fietst naar KP 86. Je fietst nu door het vlakke, voor de bollenteelt afgegraven duin. een rondje). Na een kilometer passeer je een hoge zendmast. 8. Hulpvliegveld 9. Noordwijk Radio p het vlakke bollenland werd tijdens de mobilisatie van 1939-1940 e zendmast en de bijbehorende gebouwen die hier in de duinen staan Odoor de Nederlanders een militair hulpvliegveld aangelegd dat de Dmaken tegenwoordig deel uit van het Marine Radiostation NORA naam Ruigenhoek kreeg. Het kleine veld diende ter ondersteuning van (Noordwijk Radio). Het complex is in de loop der jaren enorm aangepast, de militaire hoofdvliegvelden zoals Valkenburg bij Katwijk. Omdat het maar dateert al uit de jaren 20. De PTT gebruikte de installaties onder slechts een hulpvliegveld was, waren de voorzieningen beperkt. Er waren andere als ontvangstation voor internationale verbindingen, waaronder geen verharde banen of goede hangaars en de vliegtuigen stonden vaak de Nederlandse koloniën. Voor het goed functioneren was het van belang buiten gecamoufleerd opgesteld. De onderkomens voor vliegers en dat er geen storingsfactoren in de omgeving waren. Daarom koos men grondpersoneel waren gevestigd in het tegenover gelegen Psychiatrische voor de toen zeer afgelegen en onbebouwde duinen bij Noordwijkerhout. Nederlandse Fokker T5 in de sneeuw op Ruigenhoek in de winter van 1939-1940 Vanwege zijn hoogte is de zendmast in de wijde omgeving zichtbaar
foto: NIMH
16 17 Het complex bestond destijds uit houten barakken met de apparatuur, 10. Hergebruik en diverse antennes die in het omliggende duin stonden. Het moderne PTT-ontvangststation werd in 1940 al snel door de Duitsers in gebruik ateriaal dat de Duitse militairen aan de kust hadden achtergelaten, genomen voor afluisterpraktijken. Internationale militaire en diplomatieke Mwerd na de oorlog in grote hoeveelheden hergebruikt. Een goed gesprekken werden in samenwerking met ambtenaren van de PTT voorbeeld van dergelijk hergebruik zie je langs de bollenvelden aan de opgevangen om door te sturen naar Berlijn. Het complex was van groot Duinweg. De betonnen afrasteringspalen die hier zijn gebruikt, zijn namelijk belang, maar door de ligging aan de kust kwetsbaar voor geallieerde aan- geprefabriceerde delen van Duitse strandversperringen, zogenaamde vallen vanuit zee. Daarom werd het bij de aanleg van de Atlantikwall Tetraëders. Het strand stond vol met deze obstakels. Na de oorlog bleken opgenomen in de verdediging en uitgebreid met een infanteriesteunpunt. de losse profielen uitermate geschikt als afrastering. In de hele regio kom Desondanks werd de apparatuur in 1943 uit voorzorg ontmanteld en je deze vorm van hergebruik tegen. meer landinwaarts verplaatst, onder andere naar Valkenswaard. Het infanteriesteunpunt bleef wel actief. Tegenwoordig zijn bijna alle bunkers Langs de Duinweg gaat het fietspad na 1 km met een lichte stijging het en bouwwerken nog onder het zand aanwezig. Optie: als je verderop de bos in. Volg het geasfalteerde pad, op de eerste T-splitsing RA. Aan je strandopgang overgaat, heb je een goed uitzicht over het complex en rechterhand zie je al snel de betonnen resten van versperringen. zie je een Tobruk liggen. In deze kleine betonnen bunker stond een 11. Asperges in het duin mitrailleur die voor de verdediging richting het achterland zorgde. eze versperringen waren onderdeel van de noordelijke grens van Verder naar KP 86. Hier aangekomen RA het bos in naar KP 43. Hier LA, DStützpunktgruppe Katwijk, het zogenaamde Landfront. De verschillende op een kleine geasfalteerde weg richting KP 42. Na 600 meter kruis je, soorten versperringen zoals tankmuren, tankgrachten, drakentanden en net voor de autoweg, een geasfalteerd fietspad. Ga hier RA (KP 42 volg je mijnenvelden lagen tussen de keten van bunkerstellingen in en verbonden niet verder). Aan het eind op de T-splitsing LA. Na 100 meter rechts deze met elkaar tot één gesloten linie. De stukken beton die je hier langs aanhouden, je volgt het fietspad evenwijdig aan de drukke Duindamseweg. het fietspad ziet, zijn de funderingsblokken van zogenaamde asperge- Even later bij restaurant ‘De Duinrand’ RA (Duinweg), richting Noordwijk. versperringen. Dit waren hindernissen om tanks en pantserwagens tegen Na de oorlog kregen veel militaire objecten een nieuw leven, versperringspalen Langs het fietspad zijn de funderingsblokken van de aspergeversperringen nog werden bijvoorbeeld hergebruikt voor het afzetten van akkerland tientallen meters te volgen
18 19 te houden. Tijdens de oorlog staken er drie rijen stalen, aangepunte en schuingeplaatste profielen als asperges uit deze blokken. Na de oorlog zijn deze afgeslepen. Een bijzonder detail vormen de schoenafdrukken van soldaten of arbeiders die bij de bouw in het natte beton zijn achtergebleven. Als je over de blokken loopt, kun je er nog diverse van terugvinden. Ga RD en op volgende T-splitsing LA. Bij de strandopgang ligt aan je linkerhand een kleine Duitse bunker, een zogenaamde Ringstand of Tobruk. 12. Tobruk nder het zand en tussen Ode duindoorns liggen nog een aantal goed verborgen bunkers en stukken van open loopgraven van een stelling die het meest noordelijke deel van het verdedigingsgebied rondom Katwijk en Noordwijk Een druk bezochte dag bij het museum, tussen de vlaggen ligt de ingang moest beschermen. De loop- 13. Atlantikwall Museum Noordwijk graven werden door de Duitse troepen met de hand gegraven Wat direct opvalt aan het Atlantikwall Museum Noordwijk is de ingang en versterkt met zandzakken, onder aan het duin en het verderop liggende uitstekende dak van de hout, vlechtwerk of plaggen. vuurleidingspost. Deze drie niveaus tellende bunker vormde ooit het Naast het wandelpad, links zenuwcentrum van de kustbatterij. De bouw van deze Leitstand type S414 van de fietsenstalling, ligt nog vergde 1.800 kubieke meter beton. Een hedendaagse cementwagen zou een betonnen bunkertje dat hiervoor 180 ritten moeten maken. Vanuit de enorme bunker werd het zichtbaar is vanaf het voetpad. commando gevoerd over de Marine Seeziel Batterie Noordwijk en bevelen Dit type bouwwerk wordt ook en schootsrichtingen doorgegeven aan de kannoniers die het geschut wel een Tobruk genoemd, bedienden. Om goede observaties te kunnen doen waren er uitkijkposten vernoemd naar de Libische op drie hoogtes. Het hoogste niveau had tijdens de oorlog een zeldzame plaats waar ze in 1941 voor het glazen observatiekoepel. In 2015 is hier een stalen dak op geplaatst. eerst door het Italiaanse leger Aan weerzijden van de vuurleiding stonden twee kanonnen met een werden gebouwd. Een schutter kaliber van 15,5 cm opgesteld in betonnen geschutsbunkers. Elk hiervan kon beschermd vanuit deze was voorzien van meerdere ruimtes voor munitieopslag en er was een bouwwerken 360 graden rond- manschappenonderkomen tegenaan gebouwd. Ook waren er in de batterij nog twee aparte, grote bunkers voor munitieopslag aanwezig. Al om vuren, waardoor het een Een Duitse militair roept bevelen door vanuit deze bouwwerken waren met elkaar verbonden door een ondergronds uiterst effectief ontwerp was. een Tobruk Er zijn duizenden exemplaren gangenstelsel. De hoofdgang was voorzien van een smalspoor waarover van gebouwd in de Atlantikwall. munitie en andere voorraden werden getransporteerd. De daartoe gebruikte lorries werden met de hand voortbewogen. De bouwwerken Vervolg de weg richting KP 32. Aan je rechterzijde zie je het houten hek van in dit centrale deel van de geschutsbatterij waren elk voorzien van twee de ingang van het Atlantikwall Museum Noordwijk. meter dikke gewapend betonnen daken en muren. In het complex lagen
20 21 Aan het eind van het fietspad ligt aan je rechterhand een grote bunker met enkele versperringen naast de ingang. Vanaf hier is het nog een klein stukje tot KP 32, het einde van de fietsroute. 15. Museum Engelandvaarders én bunker werd niet ondergewerkt. De meest zuidelijk gelegen grote Ebetonnen munitiebunker werd in verband met de dreiging vanuit de Sovjet-Unie verbouwd en ingericht als kunstopslag. Toen de Koude Oorlog ten einde kwam, was de bunker niet meer noodzakelijk en werd deze afgestoten. Tegenwoordig is hier het ‘Museum Engelandvaarders’ te vinden. Het museum vertelt het verhaal van de ongeveer 2.500 Nederlanders die met gevaar voor eigen leven door bezet gebied reisden om naar Engeland te vluchten. Velen van hen wilden aan geallieerde zijde meestrijden tegen de Duitsers. Ruim 1.700 bereikten hun doel, sommigen kwamen tijdens hun poging om het leven en weer anderen werden door de Duitsers onderschept en gevangen genomen (meer informatie: www. museumengelandvaarders.nl). Een aantal van hen probeerden vanaf het strand bij Katwijk over de Noord- zee de oversteek naar Engeland te maken. Voor hen is aan de Boulevard Tot 1942 werd het strand door de Eén van de gangen die de bunkers met van Katwijk het bronzen beeld “Freedom Forward” geplaatst. Het beeld militairen nog gebruikt om te baden elkaar verbonden representeert twee jonge mannen die in een kano de oversteek maken verder ook bakstenen wateropslagbunkers, een keukengebouw en houten naar Engeland. douchebarak. Al met al zijn er gedurende de oorlog ruim 80 bouwwerken Het Engelandvaardersmuseum is gehuisvest in een voormalige munitiebunker verezen voor de aanwezige 180 soldaten. Na de oorlog vormden de bunkers een veel gebruikte speelplaats voor de kinderen uit de buurt. In de jaren zeventig werden ze dichtgemetseld en met zand bedekt. Sinds het museum in 2004 is geopend, worden er elk jaar weer meer stukken blootgelegd om aan het publiek te laten zien. Het complex is onder begeleiding van een gids te bezoeken.
Vervolg het fietspad tot aan het tweede houten hek. 14. Zwembad en van de meest bijzondere Duitse bouwwerken in Noordwijk is het Ezwembad binnen de batterij. Het bad werd speciaal voor het personeel van de kustbatterij aangelegd omdat er in de buurt geen openbaar zwembad was en het strand vanaf 1942 grotendeels tot Sperrgebiet werd verklaard. De vele versperringen en mijnenvelden maakten het zwemmen hier onmogelijk. Ook na de oorlog bleef het bad nog jaren in gebruik. Vele Noordwijkers hebben hier hun eerste zwemlessen gehad. Nu verraadt alleen een rechthoekige verlaging met hogere bosschages en bomen de locatie van de achtergebleven betonnen bak.
22 23 Fietsroute Noordwijk-Lisse De route voert je in Noordwijk, Noordwijkerhout en Lisse door natuurgebied en agrarisch landschap waar diverse restanten van de oorlog zijn terug te vinden. De route begint op het Vuurtorenplein in Noordwijk aan Zee. Het plein grensde in de oorlog aan het duin en lag vlakbij een grote Duitse kustbatterij. Via de boulevard fiets je langs het duin naar de noordoostzijde van het voormalige Duitse verdedigingsgebied waarin Katwijk en Noordwijk waren opgenomen. Op het landgoed ‘Nieuw Leeuwenhorst’ vind je hiervan nog enkele bunkers en een stuk tankgracht. Op sommige locaties zijn geen tastbare overblijfselen meer te vinden, maar leven de gebeurtenissen voort door monumenten of verhalen. Halverwege de route is dit het geval wanneer je langs het Keukenhofbos fietst. Hier lagen verscholen in het bos een afvuurstelling voor V1’s en een munitieomslagplaats. Vervolgens passeer je bloembollenvelden en voert de route langs een Nederlands hulpvliegveld en Duitse steunpunten waarvan alleen nog foto’s getuigen. In de duinen zijn nog fysieke sporen te vinden, zoals bij het radiostation NORA. Aan het eind van de route passeer je de bunkers van het Atlantikwall Museum en het Engelandvaardersmuseum, beide het bezoeken waard, waarna je terug bent bij het startpunt. Meer informatie www.geschiedenisvanzuidholland.nl/atlantikwall www.atlantikwall.nl www.museumengelandvaarders.nl www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/hollands-duin www.katwijkinoorlog.nl Respect Bunkers zijn vaak de biotoop van zeldzame planten- en diersoorten en staan in beschermd natuurgebied of op particuliere grond. Dit is verboden terrein voor onbevoegden, tenzij je op de openbare fiets- of wandelpaden blijft. Colofon De fietsroute is een product van de Erfgoedlijn Atlantikwall van de provincie Zuid-Holland en wordt uitgegeven door het Erfgoedhuis Zuid-Holland. De route is digitaal beschikbaar op de websites van genoemde organisaties.
Tekst en foto’s: Nick Warmerdam (1, 3, 5, 9, 11-13, 17-21, 23) Foto’s: J. Rijpsma (10, 22) / Nederlands Instituut voor Militaire Historie (14, 16) Nationaal Archief/Collectie Anefo, CCO (2, 8) / Rijksmuseum (15)