Slot Purmerstein Te Purmerend Noord-Hollandse Archeologische Publicaties-2
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
NHAP Slot Purmerstein te Purmerend Noord-Hollandse Archeologische Publicaties-2 Slot Purmerstein te Purmerend Archeologisch en historisch onderzoek naar de statusrijke woning van Willem Eggert (15e eeuw) Huis van Hilde G.P. Alders (red.) Puikman 3 J.T.M. Besseling / E. Jacobs / H. van Haaster / K. Hänninen 1901 NN Castricum info@huisvanhilde.nl www.huisvanhilde.nl ISBN 9789492428042 Slot Purmerstein te Purmerend Archeologisch en historisch onderzoek naar de statusrijke woning van Willem Eggert (15e eeuw) G.P. Alders (red.) J.T.M. Besseling E. Jacobs H. van Haaster K. Hänninen Deze verslaglegging is uitgevoerd in opdracht van de gemeente Purmerend De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen. Mochten personen of instanties desondanks van mening zijn dat rechten niet zijn gehonoreerd, kunnen zij contact opnemen met de uitgever. Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 6 Samenvatting 7 1. Inleiding 11 1.1 Algemeen 11 1.2 Aanleiding en verloop van het archeologisch onderzoek 11 1.3 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen 12 1.4 Opzet van het rapport 12 1.5 Dankbetuiging 13 2. Methoden 16 2.1 Archeologisch onderzoek in 1975 16 2.2 Archeologisch onderzoek in 1998/1999 16 2.3 Paleo-ecologisch onderzoek (H. van Haaster/K. Hänninen) 17 2.3.1 Zaden 18 2.3.2 Pollen 18 2.3.3 Hout 18 2.4 Historisch onderzoek 18 2.4.1 Literatuurstudie en archiefonderzoek 18 2.4.2 Iconografische bronnen 18 3. Resultaten 20 3.1 Fysische en historische geografie 20 3.2 Archeologisch onderzoek 20 3.2.1 Sporen 21 3.2.2 Gebouwresten en gracht van het middeleeuwse kasteel 21 3.2.3 Gebouwresten van de zuidoostvleugel uit begin 18e eeuw 27 3.2.4 Profielbeschrijving 27 3.2.5 Relevante sporen en vondsten in de omgeving 27 3.3 Vondsten 33 3.3.1 Vondsten aan de binnenzijde van de beschoeiing 33 3.3.2 Vondsten uit de beerput bij de noordoosttoren 33 3.4 Paleo-ecologisch onderzoek (H. van Haaster/K. Hänninen) 34 3.4.1 Zaden uit het beermonster 34 3.4.2 Pollen uit het beermonster 36 3.4.3 Faunaresten uit het beermonster 36 3.4.4 Hout van de beerput 36 3.4.5 Hout van de funderingen 36 3.4.6 Hout van de beschoeiingen 37 3.4.7 Discussie over de resultaten van het paleo-ecologisch onderzoek 37 3.5 Een bouwkundige beschrijving van Purmerstein in de 17e eeuw 37 3.6 Iconografische gegevens: een rondgang door het kasteel (G.P. Alders) 38 3.6.1 Inleiding 38 3.6.2 Beschrijving per gebouwdeel 40 3.7 De vroegste ruimtelijke ontwikkeling van Purmerend als scheepvaartnederzetting 43 >> vervolg inhoudsopgave Slot Purmertein te Purmerend 3 4 | Huis van Hilde >> vervolg inhoudsopgave 4. Synthese 44 4.1 Morfologie en (bouw)historische ontwikkeling van slot Purmerstein 44 4.2 Purmerstein als middel tot statusverhoging van Willem Eggert 45 4.3 De ruimtelijke positionering van Purmerstein in het landschap (G.P. Alders) 48 5. Conclusie 50 5.1 Beantwoording van de archeologische onderzoeksvragen 50 5.2 Mogelijkheden voor verder archeologisch onderzoek 51 Literatuur 52 Bijlage 1: Historisch onderzoek: Slot Purmerstein in bestuurlijke en maatschappelijke context, 1410-1741 (1795) (J.T.M. Besseling) 54 A. De periode van Willem Eggert en wat daaraan vooraf ging 54 B. De middeleeuwse periode na Willem Eggert 65 C. Purmerstein als bestuurscentrum na 1582 70 Literatuur 80 Bronnen 83 Bijlage 2: Vondsteninventarisatie (exclusief houtanalyse) 84 Bijlage 3: Resultaten van het zadenonderzoek aan monster 2-57 uit de 15e eeuwse beerput (H. van Haaster/K. Hänninen) 88 Bijlage 4: Resultaten van het pollenonderzoek (H. van Haaster/K. Hänninen) 90 Bijlage 5: Resultaten van het houtonderzoek (H. van Haaster/K. Hänninen) 91 Bijlage 6: Lenen van de leenkamer van slot Purmerstein 93 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Noord-Holland Gemeente - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Purmerend Plaats - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Purmerend Toponiem - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Slotplein Kaartblad - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 19G Centrumcoördinaten 1e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ca.124962/502660 Centrumcoördinaten 2e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ca.124986/522682 Bevoegde overheid 1e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rijk Bevoegde overheid 2e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Provincie Noord-Holland ARCHIS waarnemingsnr. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 17784 Datum veldwerk 1e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eerste helft januari 1975 Datum veldwerk 2e fase - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 25-11-1998 tot 16-12-1998 en op 06-01-1999 Periode - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - LME/ NT Beheer documentatie - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Provinciaal Depot voor Bodemvondsten Noord-Holland 6 | Huis van Hilde Samenvatting Zowel in 1975 als in 1998 vonden er in de binnenstad van Onderzoek van de beerput van de noordoostelijke Purmerend werkzaamheden plaats op de plek waar in hoektoren leverde belangwekkende gegevens op, met de middeleeuwen slot Purmerstein had gestaan. name over het menu van vermoedelijk het personeel in Tijdens deze onderzoeken is vastgesteld dat zich in de de 15e eeuw. Er werden resten van onder meer fruit, ondergrond van deze locatie inderdaad nog kruiden, vis en mosselen gevonden. funderingsresten bevonden van Purmerstein. Dit slot was vanaf 1410 gebouwd in opdracht van de schatrijke Amsterdamse bankier Willem Eggert, die tevens tresorier van Holland en plaatsvervanger van de graaf was. Het was een groot vierkant kasteel, met vierkante torens op de hoeken en een grote donjon (hoofdtoren) naast de toegangspoort. Na een roerige periode, waarbij slot Purmerstein een rol speelde als machtscentrum, werd dit door het stadsbestuur gehate symbool in 1741 gesloopt. Bij het archeologisch noodonderzoek in 1975 zijn de funderingen van de donjon en de poort vrij gelegd, evenals een aangrenzende tussenbouw en de zuidoostelijke hoektoren. De funderingen bleken te zijn voorzien van grote spaarbogen. In 1998 zijn delen van de oostelijke zijgevel en de vrijwel complete noordoostelijke hoektoren blootgelegd. Opvallend was dat tijdens de bouw van dit gedeelte van het kasteel waarschijnlijk is afgeweken van de oorspronkelijke bouwwijze. In plaats van alleen een constructie met poeren en steunbogen is men ertoe overgegaan ook de ruimte onder de spaarbogen dicht te zetten. De reden hiervoor was waarschijnlijk dat de ondergrond niet de vereiste stabiliteit bezat om een zwaar uitgevoerd bouwwerk te dragen. Dit blijkt ondermeer doordat verschillende elementen van de constructie ten opzichte van elkaar sterk waren verzakt, of zelfs omhoog gekomen. Bij de sloop van het kasteel was het opgaande muurwerk tot op grote diepte verwijderd. Wat rest zijn alleen de onderzijden van de afzonderlijke funderingselementen. Tevens werd vastgesteld dat bij de bouw van het kasteel eerst de slotgracht was uitgegraven. De daarbij vrijkomende grond werd gebruikt voor het ophogen van het kasteelterrein. De slotgracht kon slechts beperkt onderzocht worden. Alleen een deel van de oostelijke beschoeiing aan de Gedempte Singelgracht is in kaart gebracht. De slotgracht zelf viel buiten het areaal dat beschikbaar was voor onderzoek. Slot Purmertein te Purmerend 7 Afb. 2.Het Slotplein te Purmerend met de opgemetselde funderingen. (Google-maps) 8 | Huis van Hilde Slot Purmertein te Purmerend 9 Afb. 1. Ligging van de onderzoekslocatie. 10 | Huis van Hilde 1. Inleiding werd gevormd door de sloop van enkele 18e/19e eeuwse 1.1 Algemeen panden.5 Tijdens het onderzoek bleek dat de In de binnenstad van Purmerend bevindt zich ter zuidwesthoek al was vergraven voorafgaand aan de plaatse van het slotplein en de aangrenzende start van het veldwerk. Van het onderzoek uit 1975 was bebouwing de plek waar in 1410 het kasteel van Willem tot nu toe geen verslag verschenen, afgezien van een Eggert gebouwd werd: Slot Purmerstein. Na de sloop korte mededeling in de Archeologische Kroniek van in 1741 verdween deze plek onder de stedelijke Noord-Holland.6 bebouwing.1 Dat in de bodem nog belangrijke resten van het kasteel bewaard bleven, bleek bij archeologisch De aanleiding van het archeologisch onderzoek in 1998 onderzoek in 1975. Ter plaatse werd ter herinnering een werd gevormd door een bouwplan waarvoor een stukje fundering opgemetseld tot boven het maaiveld. bodemsanering zou worden uitgevoerd op het terrein Een tweede onderzoek werd nodig in 1998 en hiervan dat grensde aan de parkeerplaats. Op basis van het verschenen interne rapporten van zowel het onderzoek uit 1975 mocht worden aangenomen, dat archeologisch veldonderzoek als van het paleo- zich op de plek van het bouwplan de noordoosthoek ecologisch onderzoek.2 van het kasteel en de daaromheen gelegen slotgracht bevonden. De bodem zou plaatselijk tot op de onge- Tot een volledig overzicht was het tot op heden nooit stoorde ondergrond omgezet worden. Deze intensieve gekomen. Daarom is in opdracht van de gemeente bodemsanering was noodzakelijk, omdat voorheen op Purmerend van de resultaten van deze onderzoeken de locatie een garage gevestigd was, waar brandstof- een volledig en definitief opgravingsverslag