P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BRZE ŚĆ KUJAWSKI (441)

Warszawa 2007

Autorzy: Sławomir Dominiak*, Krystyna Wojciechowska**, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Stanisław Wołkowicz*, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – S. Dominiak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Dominiak ...... 3 III. Budowa geologiczna – S. Dominiak ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – S. Dominiak ...... 9 1. Kopaliny w ęglanowe...... 11 2. Kopaliny ilaste...... 12 3. Kopaliny okruchowe ...... 13 4. Kopaliny energetyczne...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Dominiak ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – S. Dominiak ...... 14 VII. Warunki wodne – S. Dominiak ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – S. Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – S. Dominiak ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – S. Dominiak ...... 36 XII. Zabytki kultury – S. Dominiak ...... 39 XIII. Podsumowanie – S. Dominiak ...... 40 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Brze ść Kujawski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) zo- stał wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2007 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Brze ść Kujawski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2002 roku, w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGE- OL SA w Warszawie (Bujakowska i in., 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania i aktualizacji MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska. Przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych, w tym pla- nowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złó Ŝ kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Do opracowania mapy wykorzystano materiały zgromadzone w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz włocławskich dele- gaturach: Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Po- morskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków, Woje- wódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska i Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej. Wykorzystano równie Ŝ materiały uzyskane w Nadle śnictwie Włocławek oraz starostwach powiatowych i urz ędach gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. W czerwcu 2007 r. dokonano wizji lokalnej złó Ŝ i punktów wyst ępowania kopalin. Da- ne dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Brze ść Kujawski rozci ąga si ę pomi ędzy współrz ędnymi geograficzny- mi: 18 °45’00” a 19 °00’00” długo ści geograficznej wschodniej oraz 52 °30’00” a 52 °40’00” szeroko ści geograficznej północnej.

3 Pod wzgl ędem geograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza zaliczany jest do prowincji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich. Jed- nostkami ni Ŝszego rz ędu s ą tutaj: makroregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej z mezore- gionem Kotliny Płockiej oraz makroregion Pojezierza Wielkopolskiego z mezoregionami: Równiny Inowrocławskiej i Pojezierza Kujawskiego (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Brze ść Kujawski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu

Prowincja Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego Podprowincja Pojezierzy Południowobałtyckich Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska, 315.36 – Kotlina Płocka Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.57 – Pojezierze Kujawskie Podprowincja Nizin Środkowopolskich Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska

Najwi ększ ą (centraln ą i południow ą) cz ęść obszaru arkusza obejmuje Pojezierze Ku- jawskie. Stanowi ono przedłu Ŝenie Pojezierza Gnie źnie ńskiego w kierunku wschodnim. Jest

4 to kraina z przewag ą terenów rolniczych, o krajobrazie urozmaiconym rynnami jeziornymi oraz wzgórzami morenowymi. Lasy zajmuj ą niewielkie obszary. Północno-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza stanowi Równina Inowrocławska b ędąca re- gionem wybitnie rolniczym o bardzo małym udziale lasów i jezior. Rozci ągaj ąca si ę w cz ęści północno-wschodniej Kotlina Płocka obejmuje pradolin ę Wi- sły na odcinku mi ędzy G ąbinem a Włocławkiem. Składa si ę ona z szerokiego tarasu zalewo- wego oraz dobrze wykształconych (w lewobrze Ŝnej cz ęś ci doliny) tarasów nadzalewowych. Według podziału administracyjnego obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie kujawsko-pomorskim. Przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu znajduje si ę w granicach powiatu włocław- skiego (miasto i gmina Lubraniec i Brze ść Kujawski, gminy Włocławek, Boniewo i Choce ń), a jedynie fragmenty cz ęś ci zachodniej i północno-zachodniej zaliczane s ą do powiatu radzie- jowskiego (gmina Osi ęciny i Topólka) oraz aleksandrowskiego (gmina B ądkowo). Morfologia obszaru arkusza jest mało zró Ŝnicowana. Rz ędne terenu na wysoczy źnie Po- jezierza Wielkopolskiego wynosz ą najcz ęś ciej od 85 do 100 m n.p.m., natomiast przepływa- jące tutaj cieki wodne tworz ą doliny o gł ęboko ści si ęgaj ącej 20 m. Powierzchnia terenu obni- Ŝa si ę w kierunku północno-wschodnim, ku Pradolinie Toru ńsko-Eberswaldzkiej, w obr ębie której zaznacza si ę szereg poziomów tarasowych o rz ędnych 63–65 m n.p.m. Omawiany obszar znajduje si ę w strefie klimatu umiarkowanego o cechach oceanicz- nych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 7 °C do 8 °C; najzimniejszym miesi ą- cem jest stycze ń ( średnio 4 °C), natomiast najcieplejszym – lipiec ( średnio 17 °C). Okres we- getacji trwa około 220 dni, a średnia roczna suma opadów waha si ę od 450 mm do 500 mm. Równinne ukształtowanie powierzchni terenu sprzyja swobodnym ruchom mas powietrza – w okresie wiosennym cz ęsto pojawiaj ą si ę silne wiatry. Wiod ącą gał ęzi ą gospodarki omawianego obszaru jest rolnictwo. Region charakteryzuje si ę długoletnimi tradycjami rolniczymi oraz wysok ą kultur ą roln ą. U Ŝytki rolne zajmuj ą du Ŝe obszary (około 85% powierzchni arkusza), z czego większo ść wykorzystywana jest jako grunty orne, ł ąki i pastwiska. Średnia wielko ść gospodarstw wynosi około 10 ha; do ść liczne są sady oraz plantacje warzyw i owoców. Obszar arkusza nale Ŝy do słabo zurbanizowanych, a znajduj ące si ę tutaj miejscowo ści to z reguły niedu Ŝe osiedla wiejskie. Wi ększe skupiska ludno ści stanowi ą: Brze ść Kujawski (4,7 tys. mieszka ńców) oraz Lubraniec (3,2 tys. mieszka ńców). Miasta te pełni ą rol ę o środ- ków administracyjnych, przemysłowych i usługowych. Przemysł zwi ązany jest z drobn ą wy- twórczo ści ą rzemie ślnicz ą, obsług ą rolnictwa oraz przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym. Do najwi ększych zakładów nale Ŝą : Cukrownia Brze ść Kujawski SA (oprócz cukru produkuj ąca

5 równie Ŝ melas ę buraczan ą, wysłodki i wapno), Kujawska Fabryka Maszyn Rolniczych „Kra- kowiak” w Brze ściu Kujawskim, Zakłady Mi ęsne „Tolmars” sp. z o.o. w Wie ńcu oraz mie- szalnia pasz w Starym Brze ściu. Jakkolwiek o środki miejskie posiadaj ą do ść dobrze rozbudowan ą infrastruktur ę tech- niczn ą, to na obszarach wiejskich jest ona słabiej rozwini ęta. Oczyszczalnie ścieków znajduj ą si ę w Brze ściu Kujawskim i Lubra ńcu (instalacje typu mechaniczno-biologicznego). Ścieki z osiedli wiejskich odprowadzane s ą do oczyszczalni w Brze ściu i Lubra ńcu, b ądź poddawane tylko wst ępnej przeróbce w lokalnych podczyszczalniach o niewielkiej sprawno ści. Obiekty tego rodzaju, pierwotnie budowane dla potrzeb zakładów rolnych, znajduj ą si ę w: śydowie, Kazaniu, Świ ętosławiu i D ąbiu Kujawskim. Własne oczyszczalnie posiadaj ą równie Ŝ: cukrownia w Brze ściu Kujawskim oraz zakłady „Tolmars” i uzdrowisko w Wie ńcu. Odpady komunalne składowane s ą na wysypiskach w Agnieszkowie (miasto i gmina Lubraniec) oraz Starym Brze ściu (miasto i gmina Brze ść Kujawski). Ponadto w Machnaczu funkcjonuje skła- dowisko komunalne dla miasta Włocławka. Wysypiska są w odpowiedni sposób zabezpie- czone i monitorowane. Sie ć komunikacyjna na omawianym obszarze jest dobrze rozwini ęta. Główny trakt ko- munikacyjny przebiegaj ący z zachodu na wschód stanowi droga krajowa nr 62 ł ącz ąca Ino- wrocław z Włocławkiem, natomiast z południa na północ biegnie droga wojewódzka nr 270 relacji Brze ść Kujawski – Koło. Sie ć lokalnych dróg powiatowych i gminnych równie Ŝ jest dobrze rozbudowana, a w cz ęś ci północno-wschodniej projektowana jest autostrada A-1.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Brze ść Kujawski przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Konin (Ciuk, Ma ńkowska, 1981). Omawiany obszar poło Ŝony jest na pograniczu dwóch jednostek tektonicznych: antyklinorium kujawskiego oraz niecki mogile ńsko-łódzkiej. Antyklinorium kujawskie, obejmuj ące centraln ą, północn ą i wschodni ą cz ęść omawianego obszaru, buduj ą utwory permu (cechsztynu), triasu, jury i kredy dolnej. W granicach niecki mogile ńskiej, wypełnionej utworami kredy górnej, znajduje si ę jedynie południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza. Powy Ŝej zalegaj ą osady trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Budowa podło Ŝa kenozoiku została słabo rozpoznana wierceniami i opisywana mo Ŝe by ć jedynie na zasadzie analogii do s ąsiednich obszarów. Najstarszymi utworami rozpoznanymi na obszarze arkusza s ą osady permu (sole, wapienie i anhydryty cechsztynu). Mi ąŜ szo ść tych utworów si ęga 1 500 m, a ich sp ągu nie przewiercono. Powy Ŝej zalega kompleks skał mezozoicznych o maksymalnej grubo ści

6 6 000 m. S ą to: piaskowce, mułowce, iłowce, wapienie i dolomity triasu, wapienie i margle jury oraz wapienie, margle i opoki kredy. Strop utworów mezozoicznych wyst ępuje na gł ębo- ko ści od około 15 m n.p.m. w osi antyklinorium kujawskiego do około 20 m p.p.m. – na jego obrzeŜach. Na utworach permo-mezozoicznych niezgodnie zalegaj ą osady trzeciorz ędu (paleogen, neogen) oraz czwartorz ędu. Utwory paleogenu (oligocen) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 15–30 m i reprezentowane s ą przez: iły, mułki i piaski glaukonitowe warstw mosi ńskich dolnych, mu- łowce warstw czempi ńskich z cienkimi wkładkami w ęgla brunatnego (tzw. V pokład czempi ński) i piaski kwarcowo-glaukonitowe warstw mosi ńskich górnych. Mi ąŜ szo ść utworów neogenu (miocen, pliocen) mo Ŝe przekracza ć 80 m. Osady mioce ńskie stanowi ą: piaski z przewarstwieniami mułków i iłów warstw ścinawskich i pawłowickich, piaski z cienkimi wkładkami w ęgla (IIA pokład lubi ński) warstw adamowskich, w ęgle brunatne warstw środ- kowopolskich – maj ące w tym rejonie podstawowe znaczenie zło Ŝowe oraz iły z przerostami piasków i cienkimi wkładkami w ęgla brunatnego warstw pozna ńskich dolnych. Utwory plio- cenu wykształcone s ą jako osady ilaste (lokalnie przewarstwiane piaskami) warstw pozna ń- skich górnych. W niektórych opracowaniach sp ągowe partie warstw pozna ńskich górnych zaliczane są do miocenu, a ich wiek okre ślany jest jako mio-plioce ński (Piwocki, 1992). Utwory czwartorz ędowe (plejstocen, holocen) pokrywaj ą cały obszar arkusza. Utwory plejstocenu reprezentowane s ą przez osady zlodowace ń: południowopolskich, środkowopol- skich i północnopolskich, przy czym, na powierzchni terenu wyst ępuj ą tylko te ostatnie (Marks i in. red., 2006) (fig. 2). W czasie zlodowace ń południowopolskich l ądolód dwukrotnie pokrył omawiany obszar, pozostawiaj ąc dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaskami wodnolodowcowymi oraz iłami i mułkami zastoiskowymi. O ile gliny dolnego poziomu zachowały si ę tylko w niektórych miejscach i osi ągaj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść , to gliny poziomu górnego wyst ępuj ą powszechniej (południowo-zachodnia cz ęść obszaru), a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 58 m. Pocz ątkowy okres interglacjału mazowieckiego charakteryzuje si ę intensywnymi proce- sami denudacji i erozji. Po ustaleniu si ę sieci rzecznej nast ąpiła akumulacja piasków i Ŝwirów rzecznych o mi ąŜ szo ści 15–30 m oraz iłów i mułków jeziornych o grubo ści nieprzekraczaj ą- cej 10 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Brze ść Kujawski na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, A. Piotrowskiej red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z ru- moszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe W opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Utwory zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza pod nad- kładem osadów młodszych. W pocz ątkowym okresie transgresji l ądolodu deponowane były piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły i mułki zastoiskowe. Utwory wodnolodowcowe wy- pełniaj ą doliny kopalne przebiegaj ące przez obszar arkusza z północy na południe, a ich mi ąŜ szo ść wynosi 5 – 10 m, natomiast osady zastoiskowe, o grubo ści nieprzekraczaj ącej kil-

8 kunastu metrów, stwierdzono w okolicy Lubra ńczyka. Powy Ŝej zalega znacznej mi ąŜ szo ści (około 40 – 70 m) warstwa glin zwałowych z licznymi głazikami skał skandynawskich. Efek- tem pó źniejszych procesów denudacyjnych było powstawanie rozległych głazowisk (na przy- kład w rejonie Brze ścia Kujawskiego), których mi ąŜ szo ść mo Ŝe si ęga ć kilkunastu metrów. Interglacjał eemski charakteryzuje si ę siln ą erozj ą w pocz ątkowym okresie, a nast ępnie spokojną akumulacj ą osadów rzecznych i jeziornych. Piaski rzeczne najwi ększ ą mi ąŜ szo ść osi ągaj ą w dolinie Zgłowi ączki, w okolicach Brze ścia Kujawskiego (około 20 – 30 m). Iły i mułki jeziorne, o mi ąŜ szo ści 16 – 25 m, wyst ępuj ą pomi ędzy Brze ściem Kujawskim a Jani- szewem. Osady zlodowace ń północnopolskich pokrywaj ą cał ą powierzchni ę obszaru arkusza. Reprezentowane s ą one przez: gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i moren czo- łowych oraz iły, mułki i piaski kemów oraz zastoiskowe. Gliny zwałowe tworz ą dwa poziomy oddzielone piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę tylko gliny górnego poziomu, tworz ące rozległe pokrywy w centralnej, wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru. Mi ąŜ szo ść ich z reguły nie przekracza 10 m. Podczas deglacjacji l ądolodu powstały wzgórza moren czołowych i kemy. Wzniesienia morenowe wyst ępuj ą w rejonie Lubra ńca i Wie ńca, gdzie osi ągaj ą wysoko ść 5– 15 m, natomiast tarasy kemowe o wysoko ści 1–2 m utworzyły si ę wzdłu Ŝ doliny Zgłowi ącz- ki. Powstałe w okolicach Janiszewa i Lubra ńca zastoiska wypełnione s ą osadami o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej kilku metrów. Tworz ące si ę współcze śnie osady holoce ńskie stanowi ą piaski tarasów zalewowych (osi ągaj ące mi ąŜszo ść 3–5 m) oraz namuły i torfy wyst ępuj ące w warstwach o grubo ści 2– 5 m. Utwory holoce ńskie koncentruj ą si ę w dolinach rzecznych i bezodpływowych zagł ębie- niach terenu.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Brze ść Kujawski udokumentowano 7 złó Ŝ, w tym: 3 zło Ŝa kopalin węglanowych, 2 zło Ŝa kopalin ilastych, 1 zło Ŝe kopalin okruchowych oraz 1 zło Ŝe kopalin energetycznych (tabela 1). Surowiec udokumentowany w ostatnim z w/w złó Ŝ zaliczany jest do kopalin podstawowych, natomiast w pozostałe zło Ŝa posiadaj ą status złó Ŝ kopalin pospoli- tych.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zagospo- Wydobycie Zastosowa- Nr Kategoria Klasyfikacja Wiek kompleksu bilansowe darowania (tys. ton, nie kopali- Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj rozpoznania złó Ŝ litologiczno- (tys. ton, zło Ŝa tys. m 3*) ny konfliktowo- na zło Ŝa kopaliny -surowcowego tys. m 3*) ści zło Ŝa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12. 2005 r. (Przeniosło, Malon red., 2006) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Stary Brze ść p Q 512 C1* Z 0 Sd 4 A - 3 Pikutkowo-Smólsk i(ic) Q 10 448* C2 N 0 Scb 4 B Gl 4 Rumaki i(ic) Q 1 367* B+C 1 Z 0 Scb 4 A - 5 Lubraniec Wb Tr tylko pzb. C2 N 0 E 2 C Z kj 186 6 Kaniewo Q B Z 0 Sr 4 A - t 275

10 kj 367 7 Kaniewo II Q B Z 0 Sr 4 A - t 59

8 Jerzmanowo I kj Q 45 C1 N 0 Sr 4 A -

Rubryka 3: Wb – w ęgiel brunatny, p – piasek, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, kj – kreda jeziorna, t – torf, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd

Rubryka 6: B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: Z – zaniechane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze, E – energetyczne Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu

1. Kopaliny w ęglanowe

Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 3 zło Ŝa kredy jeziornej: „Kaniewo”, „Kaniewo II” oraz „Jerzmanowo I”. Zło Ŝa te granicz ą ze sob ą i poło Ŝone s ą w południowo-wschodniej cz ę- ści arkusza. Jako pierwsze udokumentowano zło Ŝe „Kaniewo” (Strzelczyk, Bandurska- Kryłowicz, 1981), natomiast w 1995 r. sporz ądzono dodatek do dokumentacji (Gradys, 1995a), w którym rozliczono zasoby wyeksploatowane oraz wył ączono cz ęść zasobów do nowego zło Ŝa „Kaniewo II” (Gradys, 1995b). W 2004 r., w s ąsiedztwie zło Ŝa „Kaniewo II”, udokumentowano zło Ŝe „Jerzmanowo I” (Grzeszczyk, 2004). W zło Ŝach „Kaniewo” i „Ka- niewo II” oszacowano równie Ŝ zasoby torfu, który stanowi kopalin ę towarzysz ącą. Zło Ŝe „Kaniewo” udokumentowane zostało w 4 polach, z których jedno (pole D) znajduje si ę poza obszarem arkusza. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 32 ha, mi ąŜ szo ść kredy jeziornej 0,9 – 5,3 m ( średnio 3,1 m), a mi ąŜ szo ść torfu – od 0,2 do 2,6 m ( średnio 1 m). Grubo ść nad- kładu wynosi od 0,2 do 1,5 m ( średnio 0,6 m). Zło Ŝe jest zawodnione, a poziom wody wyst ę- puje na gł ęboko ści 0,0 – 1,0 m p.p.t. Kred ę jeziorn ą i torf udokumentowano z przeznaczeniem do wykorzystania w rolnictwie i ogrodnictwie. Parametry jako ściowe kredy przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawartość CaO od 40,8 do 50,0% ( średnio 45,9%), zawarto ść MgO od 0,1 do

1,3% ( średnio 0,7%), zawarto ść SiO 2 od 1,0 do 12,3% ( średnio 4,7%), zawarto ść Fe 2O3 od

0,0 do 0,8% ( średnio 0,2%), zawarto ść Al 2O3 od 0,07 do 2,0% ( średnio 0,6%), wilgotno ść naturalna od 41,5 do 7,0% ( średnio 58,2%). Torf charakteryzuje si ę natomiast: popielno ści ą od 8,9 do 67,7% ( średnio 26,0%), średnim stopniem rozkładu 35,0% oraz średnim odczynem pH 7,3. Powierzchnia zło Ŝa „Kaniewo II” wynosi 11,2 ha. Mi ąŜ szo ść kredy jeziornej waha si ę od 1,4 do 6,6 m ( średnio 4,1 m), natomiast mi ąŜ szo ść torfu – od 0,2 do 2,2 m ( średnio 1,0 m). Zło Ŝe jest zawodnione (poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 0,0–0,9 m p.p.t.), natomiast grubo ść nadkładu wynosi od 0,2 do 2,2 m ( średnio 1,0 m). Kred ę jeziorn ą i torf udokumentowano z przeznaczeniem do wykorzystania w rolnictwie; jest to surowiec o podobnej jako ści, jak w zło Ŝu „Kaniewo”. Zło Ŝe „Jerzmanowo I” ma powierzchni ę 0,9 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 1,2 do 7,6 m ( średnio 4,2 m), natomiast grubo ść nadkładu – od 0,3 do 0,5 m ( średnio 0,4 m). Płytko występuj ący poziom wodono śny (0,3–0,5 m p.p.t.) sprawia, i Ŝ seria zło Ŝowa jest zawodniona. Kreda jeziorna przeznaczona jest do celów rolniczych, a jej jako ść zbli Ŝona jest do parame- trów surowca ze złó Ŝ „Kaniewo” i „Kaniewo II”.

Zło Ŝa kredy jeziornej zaliczone zostały do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4) oraz małokonfliktowych wzgl ędem środowiska naturalnego (klasa A) (Zasady, 1999).

2. Kopaliny ilaste

Na obszarze arkusza Brze ść Kujawski zlokalizowane s ą 2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej (iły czwartorz ędu): „Pikutkowo-Smólsk” oraz „Rumaki”. Zło Ŝe „Pikutkowo-Smólsk” udokumentowane zostało w 1969 r. (Kornowska, 1969). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 129,7 ha, mi ąŜ szo ść kopaliny – od 3,9 do 14,3 m ( średnio 8,2 m), natomiast grubo ść nadkładu – od 1,3 do 6,0 m ( średnio 3,5 m). Seria zło Ŝowa jest niezawodniona – zło Ŝe udokumentowano powy Ŝej poziomu wodono śnego. Surowiec wykazuje przydatno ść do produkcji ceramicznych elementów cienko ściennych i grubo ściennych (z wył ą- czeniem pokry ć dachowych), a jego parametry jako ściowe przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm od 0,0 do 0,28% ( średnio 0,0%), zawarto ść wody zarobowej od 20,0 do 27,2% ( średnio 24,0%), skurczliwo ść suszenia od 6,4 do 10,0% ( średnio 8,3%). Wyroby ceramiczne otrzymane po wypaleniu w temperaturze 950 °C wykazuj ą mrozoodporno ść zgodn ą z norm ą oraz wytrzymało ść na ściskanie od 22,7 do 33,4 MPa ( średnio 25,8 MPa). Zło Ŝe „Rumaki” udokumentowano w dwóch polach o ł ącznej powierzchni 23,6 ha (Zembrzycka, 1981). Mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi od 2,9 do 10,0 m ( średnio 6,5 m), natomiast grubo ść nadkładu – od 1,6 do 6,5 m ( średnio 4,9 m). Seria zło Ŝowa jest zawodniona – wyst ę- puj ą tutaj dwa poziomy wodono śne (na gł ęboko ści 1,0–3,6 m p.p.t. oraz 8,5–12,7 m p.p.t.). Surowiec mo Ŝe by ć wykorzystywany do produkcji elementów cienko ściennych i grubo ścien- nych (z wyj ątkiem pokry ć dachowych), a jego parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: zawar- to ść marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm od 0,0 do 0,1% ( średnio 0,03%), zawar- to ść wody zarobowej od 20,0 do 35,5% ( średnio 27,4%), skurczliwo ść suszenia od 6,4 do 10,0% ( średnio 8,2%). Wyroby ceramiczne otrzymane po wypaleniu w temperaturze 950°C cechuj ą si ę nasi ąkliwo ści ą od 14,7 do 22,5% ( średnio 18,8%) oraz wytrzymało ści ą na ściska- nie od 10,8 do 27,5 MPa ( średnio 18,6 MPa). Obydwa zło Ŝa surowców ilastych zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Ponadto zło Ŝe „Rumaki” uznano za małokonfliktowe wzgl ę- dem środowiska naturalnego (klasa A), natomiast zło Ŝe „Pikutkowo-Smólsk” za konfliktowe, z uwagi na ochron ę gleb wysokich klas bonitacyjnych (Zasady, 1999).

3. Kopaliny okruchowe

W okolicach Brze ścia Kujawskiego udokumentowano zło Ŝe piasku dla celów drogowych „Stary Brze ść ” (Wo źniak, Sitarska, 1977). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 6,2 ha, mi ąŜ- szo ść kopaliny waha si ę od 2,8 do 9,5 m ( średnio 5,6 m), natomiast grubo ść nadkładu – od 0,0 do 1,4 m ( średnio 0,4 m). Seria zło Ŝowa jest niezawodniona, a kopalina cechuje si ę nast ępuj ą- cymi parametrami jako ściowymi: zawarto ści ą ziarn o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy): od 66,3 do 100% ( średnio 96,2%), zawarto ści ą ziarn o średnicy do 5 mm: od 77,3 do 100% (średnio 97,6%), zawarto ści ą pyłów mineralnych: od 0,8 do 8,8% ( średnio 3,7%). Zło Ŝe zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4) oraz małokonfliktowych wzgl ędem środowiska naturalnego (klasa A) (Zasady, 1999).

4. Kopaliny energetyczne

Zło Ŝe w ęgla brunatnego „Lubraniec” udokumentowano na powierzchni 208 ha (Marzec i in., 1956). Seri ę zło Ŝow ą stanowi pokład w ęgla o mi ąŜ szo ści od 4,2 do 8,6 m, który podzie- lony jest pionowym uskokiem na ław ę doln ą i górn ą. Grubo ść nadkładu waha si ę od 71,3 do 84,4 m ( średnio 79,1 m), natomiast stosunek mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N:Z wynosi od 9:1 do 15:1. W ęgiel charakteryzuje si ę nisk ą jako ści ą: średni ą zawarto ści ą siarki całkowitej 1,6%, zawarto ści ą popiołu w w ęglu suchym 38,3–47,8% oraz warto ści ą opałow ą (w ęgiel suchy) 2 409,0–2 543,0 kcal/kg. Zło Ŝe zaliczono do rzadkich w skali całego kraju lub skoncentrowanych w okre ślonym regionie (klasa 2) oraz bardzo konfliktowych wzgl ędem środowiska (klasa C) (Zasady, 1999). Wyst ępuje tutaj konflikt zagospodarowania terenu – zło Ŝe zlokalizowane jest w granicach zabudowy miasta Lubraniec.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

śadne spo śród 7 złó Ŝ udokumentowanych na obszarze arkusza Brze ść Kujawski nie jest obecnie eksploatowane. Eksploatacja 4 złó Ŝ została zaniechana, natomiast 3 zło Ŝa nie były dotychczas eksploatowane. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Rumaki” eksploatowane było przez Za- kład Produkcji Materiałów Budowlanych „Rumaki” sp. z o.o. w Brze ściu Kujawskim, w latach 1993-99. Kopalina pozyskiwana była sposobem odkrywkowym, a powstałe w wyniku eksploatacji wyrobisko wgł ębne ma wymiary około 300 x 150 x 7 m. Odkrywka jest zaro śni ę- ta. Około 1,5 km na zachód od wyrobiska znajduj ą si ę zabudowania dawnej cegielni.

Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Stary Brze ść ” u Ŝytkowane było w latach 1977–1989 przez Dyrekcj ę Okr ęgow ą Dróg Publicznych w Bydgoszczy. Wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane, a w granicach zło Ŝa znajduje si ę obecnie oczyszczalnia ścieków i komunalne składowisko odpadów. Z uwagi na brak moŜliwo ści podj ęcia eksploatacji wnio- skuje si ę o wykre ślenie zło Ŝa z „Bilansu zasobów kopalin”. Zło Ŝe kredy jeziornej „Kaniewo” eksploatowane było w latach 1978–2004, natomiast zło Ŝe „Kaniewo II” w latach 1995 – 2004. Wyrobiska poeksploatacyjne zostały zrekultywowane w kierunku wodnym – jest to obecnie rozległy kompleks stawów rybnych. Zło Ŝe „Ka- niewo” u Ŝytkowane było przez Gminny Zakład Wydobywczy Kredy Jeziornej z siedzib ą w Kaniewie, natomiast zło Ŝe „Kaniewo II” – przez Zakład Produkcyjno-Usługowo-Handlowy i Uzdatniania Torfu w Kolonii Piaski koło Lubra ńca. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment obszaru i terenu górni- czego zło Ŝa torfu „Wieniec-A,B,C”. Samo zło Ŝe zlokalizowane jest na arkuszach Włocławek i Bobrowniki. Miejscem nieformalnej eksploatacji piasku na lokalne potrzeby budowlane s ą „dzikie” wyrobiska poło Ŝone w północnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Zostały one zazna- czone na mapie jako punkty wyst ępowania kopalin.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Brze ść Kujawski istniej ą perspektywy i prognozy surowcowe wyst ępowania: w ęgli brunatnych trzeciorz ędu (neogen) oraz piasków czwartorz ędu. W zachodniej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszar prognostyczny wyst ępowania w ęgla brunatnego, który kontynuuje si ę na arkuszu Radziejów. Pokład w ęgla wyst ępuje na gł ęboko- ści 50-60 m i nale Ŝy do I – środkowopolskiej grupy pokładów. Mi ąŜ szo ść kompleksu litologiczno-surowcowego waha si ę od 2,5 do 8,8 m ( średnio 4,5 m), natomiast stosunek N:W od 10,6:1 do 26,0:1 (Kasi ński, Piwocki, 1995; Kasi ński i in., 1996). Powierzchnia obszaru wynosi 2 590 ha, z czego w granicach arkusza Brze ść Kujawski znajduje si ę 1 940 ha. W ęgiel nie został przebadany pod wzgl ędem chemiczno-technologicznym. Przypuszcza si ę jednak, i Ŝ jest on podobny do surowca udokumentowanego w zło Ŝu „M ąkoszyn-Grochowiska” (arkusz Sompolno), który cechuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: popielno ści ą – 29,7%, warto ści ą opałow ą – 8 098 kJ/kg oraz zawarto ści ą siarki – 1,07%. Byłby to wi ęc w ęgiel energetyczny

średniej jako ści, a jego zasoby oszacowane w kat. D 1 wynosz ą 140 mln ton (tabela 2).

Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Nr Po- Wiek kom- Średnia Zasoby Zastoso- Rodzaj kompleksu obsza- wierzch- pleksu Parametry grubo ść w kat. wanie kopali- litologiczno- ru na nia litologiczno- jakościowe nadkładu D kopa- ny surowcowego 1 mapie (ha) surowcowego (m) (tys. ton) liny (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2,5 – 8,8; I 2 590 Wb Tr nie badano 57,1 140 000 E śr. 4,5

Rubryka 3: Wb – w ęgiel brunatny Rubryka 4: Tr – trzeciorz ęd Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne

W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment obszaru perspektywicz- nego wyst ępowania w ęgli brunatnych, który kontynuuje si ę na arkuszu Izbica Kujawska. W ę- giel wyst ępuje tutaj na gł ęboko ści poni Ŝej 60 m, najcz ęś ciej od 75 do 81,5 m. Z uwagi na du- Ŝą zmienno ść budowy geologicznej nie okre ślono zasobów ani mi ąŜ szo ści serii u Ŝytecznej. (Eschref, 1951). Brak dokładniejszego rozpoznania oraz bada ń jako ściowych kopaliny unie- mo Ŝliwia wyznaczenie obszaru prognostycznego. Na południowy-zachód od miejscowo ści Wieniec zlokalizowany jest obszar perspekty- wiczny wyst ępowania kruszywa naturalnego (Ciuk, Ma ńkowska, 1981). S ą to piaski kemów o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej 7 m, eksploatowane na lokalne potrzeby budowlane w „dzikich” wy- robiskach. Rejon nie spełnia kryteriów obszarów prognostycznych z uwagi na brak dokład- niejszego rozpoznania geologicznego oraz bada ń jako ściowych kopaliny. W dolinie Zgłowi ączki pomi ędzy Brze ściem Kujawskim a Lubra ńcem oraz na północ- ny-wschód od Pikutkowa znajduj ą si ę wyst ąpienia torfów uj ęte w bazie zasobowej tego surowca, opracowanej dla terenu całego kraju (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Nie zostały one za- znaczone na mapie jako obszary perspektywiczne z uwagi na poło Ŝenie na terenach zalesio- nych, co ogranicza mo Ŝliwo ść ich gospodarczego wykorzystania. Podmokło ści w rejonie Pi- kutkowa obj ęte s ą ponadto ochron ą jako u Ŝytki ekologiczne. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę prace poszukiwawcze złó Ŝ piasku w okolicach miejscowo ści Biernatki oraz złó Ŝ w ęgla brunatnego pomi ędzy Ossowem a Kłobi ą i na wschód od miejscowo ści Machnacz. Prace w rejonie Biernatek prowadzono w celu udokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego. Wykonano tutaj pi ęć otworów o gł ęboko ści 5 m, w których nawiercono głównie gliny pylaste i piaszczyste z cienk ą wkładk ą piasku (Sylwestrzak, 1970).

Wyniki poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego pomi ędzy Ossowem a Kłobi ą (Motyka, Stawiarski, 1987) oraz na wschód od miejscowo ści Machnacz (Ciuk, Porzycki, 1957) uznano za negatywne z uwagi na: trudne warunki hydrogeologiczne, du Ŝą zmienno ść wyst ępowania oraz nisk ą jako ść w ęgli (niewielka kaloryczno ść przy wysokim zawilgoceniu). Obszar zlokalizowany w cz ęś ci północno-wschodniej kontynuuje si ę na arkuszu Włocławek.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Omawiany obszar poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły. Główny element sieci rzecznej stanowi tutaj Zgłowi ączka, która przepływa przez teren arkusza z południowego zachodu na północny wschód. Uchodzi ona do Wisły na wysoko ści Włocławka, zbieraj ąc lewostronne dopływy Dunaju i Kanału Bachorza oraz dopływy prawobrze Ŝne: Kocie ńca, Lubienki i Lu- bie ńca (zwanego równie Ŝ Chodeczk ą). Granice zlewni wymienionych cieków wyznaczaj ą działy wodne II i III rz ędu. Meandruj ąca Zgłowi ączka tworzy bagniste rozlewiska, a ślad jej przepływu znacz ą liczne starorzecza, b ędące pozostałości ą dawnego koryta. Podmokło ści wyst ępuj ą równie Ŝ w rejonie Jeziora Cmentowo i Krukowskiego, które stanowi ą główne zbiorniki wód stoj ących na omawianym obszarze. Jezioro Cmentowo znajduje si ę w okolicach Brze ścia Kujawskiego, natomiast zlokalizowane w południowo-wschodniej cz ęś ci Jezio- ro Krukowskie, poło Ŝone jest cz ęś ciowo na arkuszu Izbica Kujawska. Wa Ŝniejsze cieki wodne obj ęte s ą monitoringiem czysto ści wód prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, delegatur ę we Włocławku. Badania wykonywano w 2003 r., (rzeki: Kocieniec, Chodeczka, Lubienka, Dunaj i Kanał Ba- chorza) oraz w 2006 r. (rzeka Zgłowi ączka w pi ęciu punktach pomiarowych). Czysto ść cie- ków monitorowanych w 2003 r. okre ślono zgodnie z klasyfikacj ę trójstopniow ą, natomiast wyniki bada ń z 2006 r. interpretowano wg nowej klasyfikacji pi ęciostopniowej (Rozporz ą- dzenie…, 2004a). Rzeka Kocieniec i Chodeczka prowadziły wody III klasy, natomiast czysto ść wód Lubienki, Dunaju i Kanału Bachorza nie odpowiadała normom (NON). Jako ść wód rzeki Zgłowi ączki we wszystkich punktach pomiarowych mie ściła si ę w IV klasie, z wyj ąt- kiem okolic miejscowo ści Falborz-Parcele, gdzie pogarszała si ę do klasy V. Wyniki monitoringu wód powierzchniowych jednoznacznie wskazuj ą na nadmierne zanieczyszczenie (s ą to wody o niezadowalaj ącej i złej jako ści). Rolniczy charakter zlewni po- woduje, i Ŝ główne zagro Ŝenie stanowi ą nawozy stosowane na uprawy, b ędące bezpo średni ą przyczyn ą zanieczyszcze ń wód zwi ązkami azotu i fosforu.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza wyst ępuj ą wody trzech pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowego, trzeciorz ędowego (paleogen, neogen) oraz jurajskiego (Narwojsz, 2002). Główne znaczenie u Ŝytkowe posiadaj ą wody pi ętra czwartorz ędowego. Zgromadzone są one w piaskach i Ŝwirach akumulacji rzecznej i wodnolodowcowej. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 3 do 80 m (najcz ęś ciej około 20–30 m), natomiast jej mi ąŜ szo ść waha si ę od 2,5 do 39 m. Pi ętro zasilane jest głównie poprzez infiltracj ę wód opa- dowych. Zwierciadło jest swobodne lub napi ęte i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 27 m p.p.t. do 1,7 m ponad powierzchni ą terenu. Najcz ęś ciej wyst ępuje ono na gł ęboko ści od kilkunastu do 20 m. Odpływ wód pi ętra czwartorz ędowego odbywa si ę generalnie z zachodu w kierunku wschodnim, ku dolinie Wisły (Narwojsz, 2002). Wody pi ętra trzeciorz ędowego zwi ązane s ą najcz ęś ciej z piaskami neogenu (miocen, pliocen) oraz lokalnie paleogenu (oligocen). Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę przewa Ŝnie od kilku do 20 m, lecz miejscami mo Ŝe si ęga ć ponad 40 m. Strop warstwy wodono- śnej wyst ępuje najcz ęś ciej na gł ęboko ści od 40 do 80 m. Zwierciadło wody wyst ępuje pod ci śnieniem subartezyjskim i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 38 m poni Ŝej powierzchni terenu do 10 m ponad jego powierzchni ą (najcz ęś ciej 5–10 m p.p.t.). Zasilanie pi ętra odbywa si ę poprzez przes ączanie si ę wód z pi ętra czwartorz ędowego oraz migracj ę wód podziemnych z zachodu i południa (Narwojsz, 2002). W rejonie Lubra ńca, w strefach gł ębokich obni Ŝeń podło Ŝa czwartorz ędu, wody pi ętra trzeciorz ędowego pozostaj ą w kontakcie hydraulicznym z wodami czwartorz ędowymi. Odpływ wód trzeciorz ędu odbywa si ę w kierunku zachodnim i północno-zachodnim (Narwojsz, 2002). Pi ętro jurajskie zostało słabo rozpoznane, a o jego wła ściwo ściach mo Ŝna wnioskowa ć jedynie na podstawie kilku otworów studziennych. Znaczenie u Ŝytkowe posiadaj ą tutaj stro- powe, sp ękane partie utworów w ęglanowych, które zasilane s ą za po średnictwem płytszych pi ęter wodono śnych. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 74 do 124 m, natomiast jej spągu nie przewiercono. Zwierciadło wody występuje pod ci śnieniem i stabilizuje si ę zazwyczaj na gł ęboko ści od 25,7 m poni Ŝej powierzchni terenu do 3,9 m ponad jego powierzchni ą. W gł ębszych partiach utworów jurajskich wyst ępuj ą wody zmineralizowane, przewa Ŝnie chlorkowo-sodowe. Jedynie w okolicach Wie ńca napotkano jurajskie wody siarczanowo-wapniowe, które ujmowane s ą w uzdrowisku, dla celów leczniczych. Pocz ątki uzdrowiska si ęgaj ą przełomu XIX i XX wieku, a jego atutem jest niew ątpliwie poło Ŝenie w otoczeniu lasów oraz pokłady torfu leczniczego (borowiny). Woda lecznicza eksploatowa-

na jest jednootworowym uj ęciem o nazwie „3E”, samowypływem o wydajno ści 27 m 3/h. Na map ę naniesiono granice obszaru i terenu górniczego eksploatacji wód oraz granice strefy „C” ochrony uzdrowiska. Ponadto na mapie zaznaczono wa Ŝniejsze uj ęcia wód pitnych i przemysłowych. Naj- wi ększe uj ęcia komunalne znajduj ą si ę w: Brze ściu Kujawskim (zatwierdzone zasoby 290 m3/h), śydowie (160 m 3/h), Pikutkowie (88 m 3/h), Lubra ńcu (86 m 3/h) i Kazaniu (73 m3/h). S ą to uj ęcia trój-, cztero- i pi ęciootworowe bazuj ące na zasobach czwartorz ędowe- go pi ętra wodono śnego. Jedynie uj ęcie miejskie w Lubra ńcu eksploatuje wody pi ętra trzeciorz ędowego. Do wi ększych uj ęć przemysłowych nale Ŝą : uj ęcie dla zakładów mięsnych w Do- bierzynie (o zatwierdzonych zasobach 187 m 3/h), uj ęcie dla cukrowni w Brze ściu Kujawskim (60 m 3/h) oraz dla spółdzielni mleczarskiej w Lubra ńcu (56 m 3/h). S ą to uj ęcia dwuotworowe wód czwartorz ędowych. Mniejsze uj ęcia (o zasobach 25–48 m 3/h) znajduj ą si ę w miejscowo- ściach: Wieniec, Wieniec Zdrój, Machnacz, Popowiczki, Skibice i Olganowo. Uj ęcia zlokalizowane na obszarze arkusza nie posiadaj ą stref ochrony po średniej zewn ętrznej. Jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci znajduje si ę niewielki fragment takiej strefy wyznaczonej dla uj ęcia komunalnego miasta Włocławka. Samo uj ęcie poło Ŝone jest poza granicami arkusza Brze ść Kujawski. W ogólnej ocenie jako ść wód podziemnych omawianego obszaru mo Ŝna okre śli ć jako średni ą – przydatne do spo Ŝycia po przeprowadzenia zabiegów uzdatniaj ących (Narwojsz, 2002). Wody pi ętra czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego cz ęsto wykazuj ą zanieczyszczenia pochodzenia geogenicznego (ponadnormatywna zawarto ść Ŝelaza i manganu). Lokalnie, w rejonie Lubra ńca i Machnacza, obserwowane s ą podwy Ŝszone st ęŜ enia chlorków b ędące wynikiem migracji wód pi ętra jurajskiego. Wody jurajskie jedynie w stropowej partii s ą do- brej jako ści, gł ębiej charakteryzuj ą si ę wysok ą mineralizacj ą. Ochron ę zasobów wód pitnych maj ą zapewni ć główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski red., 1990), które wydzielono stosuj ąc odpowiednie kryteria ilo ściowe i jako ściowe. Według Kleczkowskiego zachodnia i północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest w obszarze wysokiej ochrony (OWO) głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 144 „Dolina kopalna Wielkopolska”, natomiast cz ęść północno-wschodnia – w obszarze najwy Ŝszej ochrony (ONO) zbiornika nr 220 „Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek-Płock)” (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Brze ść Kujawski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 2 – granica GZWP w o środku szczelinowo- krasowym; 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 5 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q); 151 – Zbiornik Turek-Konin-Koło, kreda (K); 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 220 – Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek-Płock), czwartorz ęd (Q); 225 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chodcza-Łani ęta, czwartorz ęd (Q); 226 – Zbiornik Krośniewice Kutno, jura (J)

Zbiornik „Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek-Płock)” udokumentowany zo- stał w celu ustanowienia stref ochronnych (Dominko i in., 1998). Obejmuje on cz ęść doliny Wisły i Kotliny Płockiej, a jego powierzchnia wynosi 800 km2. Dla zbiornika wyznaczono stref ę ochronn ą o powierzchni 816 km2, natomiast ilo ść zasobów dyspozycyjnych oszacowano na 200 tys. m 3/dob ę.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 441 – Brze ść Kujawski, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Pol- ski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 441- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Brze ść Kujawski bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 441- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Brze ść Ku- Metale jawski N=6 N=6 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0–0,3 0–2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–36 27 25 Cr Chrom 50 150 500 4–9 4 5 Zn Cynk 100 300 1000 15–35 31 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–11 6 3 Ni Nikiel 35 100 300 3–8 5 3 Pb Ołów 50 100 600 7–11 9 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 441-Brze ść Ku- 1) grupa A jawski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnyc h z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 441-Brze ść Kujawski do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynku, chromu, kobaltu, kadmu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, mied ź, nikiel i ołów; przy czym w przypadku miedzi wzbogacenie jest dwukrotne. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Tło Pierwiastek PEL** MŚ* geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji

płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Krukowskie- go. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pier- wiastków i s ą one ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Śro- dowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Krukowskie Pierwiastek 2000 r. Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 9 Cynk (Zn) 52 Kadm (Cd) 0,8 Mied ź (Cu) 9 Nikiel (Ni) 7 Ołów (Pb) 20 Rt ęć (Hg) 0,076

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spekto- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 4). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

441 W PROFIL ZACHODNI 441E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

0 5838882

0 5837789

0 5836767 m m 0 5835573

0 5829928

0 5828714

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5839959 5838882

5832681 5837789

5831688 5836767 m m 5830713 5835573

5829726 5829928

5828902 5828714

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Brze ść Kujawski(na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ę- Ŝeń promieniotwórczego gazu – radonu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma, nieprzekraczaj ące zwykle 25 nGy/h, zwi ązane s ą z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Na opisywanym obszarze maj ą one podrz ędne znaczenie. Wyst ępuj ą na niewielkich obszarach w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza oraz w dolinach rzecznych. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą silnie zró Ŝni- cowane i wahaj ą si ę od około 12 do prawie 50 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 32 nGy/h i jest nieznacznie ni Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu i wahaj ą si ę od ponad 15 do prawie 40 nGy/h. To zró Ŝnicowanie warto ści dawek promieniowania gamma na opisywanym arkuszu zwi ązane jest z budow ą geologiczn ą powierzchni terenu. Wi ększo ść obszaru buduj ą gliny zwałowe stadiału głównego zlodowacenia północnopolskiego, na których do ść cz ęsto wyst ępuj ą osady kemowe (iły, mułki i piaski) oraz piaski lodowcowe ze Ŝwirem. Utwory te charakteryzuj ą warto ści dawki promieniowania gamma przekraczaj ące 30 nGy/h. Skały te zawieraj ą zwykle znaczne ilo ści minerałów ilastych, w których skoncentrowane s ą pierwiastki promieniotwórcze, b ędące przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ę- Ŝeń promieniotwórczego gazu – radonu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma, nieprzekraczaj ące zwykle 25 nGy/h, zwi ązane s ą z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Na opisywanym obszarze maj ą one podrz ędne znaczenie. Wyst ępuj ą na niewielkich obszarach w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza oraz w dolinach rzeczych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od niespełna 1 do 2,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk Na mapie, w nawiązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u Ŝyteczno ści publicz- nej, w – wód podziemnych) Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró Ŝnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab.6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6) − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier-

ce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni Ŝej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło Ŝonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Brze ść Kujawski Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Narwojsz, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Brze ść Kujawski bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa Brze ścia Kujawskiego i Lubra ńca b ędących siedzibami urz ędów miast i gmin - tereny w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 220 „Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek-Płock)” - strefa ochrony po średniej uj ęcia wód - obszar górniczy siarczanowo-wapniowych wód leczniczych (oraz torfów leczniczych) „Wieniec-Zdrój” - teren lotniska w Kruszynie - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów - obszary podmokłe i bagienne oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Zgłowi ączka, Kocieniec, Kanał Bachorze i mniejszych cieków - strefy (do 250 m) wokół akwenów

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tab. 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia Wisły. Buduj ą one bardzo rozległe powierzchnie płaskich wysoczyzn morenowych. S ą wykształcone jednolicie, maj ą ciemnobr ązowe zabarwienie, w cz ęś ci północnej arkusza s ą bardziej zwi ęzłe, a w cz ęś ci południowej lu źniejsze. Na południe od Brze ścia gliny maj ą czerwonawe zabarwienie i s ą bardziej ilaste. Ich mi ąŜ- szo ść nie przekracza na ogół 8,0 m, jedynie w dolinie Zgłowi ączki dochodzi do 15,0 m. W partiach stropowych, do gł ęboko ści około 1 m obserwuje si ę zaburzenia peryglacjalne i zmiany wietrzeniowe. Widoczne s ą ślady rozmywania i wietrzenia oraz procesy glebowe. Gliny zlodowacenia Wisły s ą dwudzielne, dwa ich poziomy rozdzielaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe lub cienkie, 1-2 m warstwy mułków i pyłów ilastych lub iłów zastoiskowych. Miejscami gliny dolne tworz ą wspólny poziom z górnymi. W miejscach, gdzie na glinach zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry moren czołowych, wykształcone w postaci ró Ŝnoziarnistych piasków ze znaczn ą domieszk ą Ŝwirów o mi ąŜ szo ści nie przekraczającej 2,5 m, wyznaczono zmienne warunki izolacyjne. Wskazane obszary maj ą bardzo du Ŝe powierzchnie o przewa Ŝnie równinnym charakte- rze i s ą poło Ŝone przy drogach. Tereny preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonie Pie ńki Ko ścielne-Konary-Osłonki-Borucinek w gminie Osi ęciny oraz Wysocinek-Bachórka w gminie B ądkowo; na terenie gminy Brze ść Kujawski to rejony: Jaranówek Mały-Gustorzyn– Połówka, Brzezie-Wieniec Parcele, Siedliny-Przyborów-Popowiczki, Brze ść Kujawski- Gu źlin-Sokołowo, Redecz Stary-Miechowice-Falborek-Nowa Rzadka Wola. W gminie Lu- braniec obszary wyznaczono w rejonach: D ąbie Kujawskie-Kazanie-Janiszewo, Zgłowi ączka- Biernatki-Nowa Kłobia i Turowo-Goł ębin-Świ ątniki. W gminie Włocławek to rejony: Nowa Wie ś-Markowo-Świ ętosław; w gminie Choce ń rejon Wichrowice-Krukowo, a w gminie Bo- niewo okolice miejscowo ści Kaniewo. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść licznych, drob- nych cieków powierzchniowych. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w cz ęś ci wyznaczonych obszarów jest zabudowa miejscowo ści, strefa 8 km od lotniska w Kruszynie, obszar udokumentowane-

go zło Ŝa, obszar prognostyczny dla poszukiwa ń w ęgla brunatnego oraz poło Ŝenie w zasi ęgu obszaru wysokiej ochrony nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 144 „Dolina Kopalna Wielkopolska”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie najlepsze własno ści izolacyjne maj ą iły i mułki zastoiskowe zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Wyst ępuj ą one na obszarach wysoczyzn polodowcowych, gdzie wypełniaj ą polodowe zagł ębienia. Skład litologiczny jest bardzo ró Ŝ- ny – od jasnoszarych pyłów, piasków i mułków do typowych iłów warwowych, mi ąŜ szo ść wynosi na ogół od 2 do 5 metrów. Na terenie obj ętym arkuszem najbardziej rozległe zastoiska wyst ępuj ą w rejonie Brze- ścia Kujawskiego. Obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono na terenie udokumentowanych złó Ŝ: „Rumaki” i „Pikutkowo-Smólsk”. W zło Ŝu „Rumaki” seri ę zło Ŝow ą o mi ąŜ szo ści 2,9–10,0 m ( średnio 6,5 m) przykrywa nadkład o średniej grubo- ści 4,9 m zło Ŝony z gleby, piasków gliniastych i pylastych. W złoŜu „Pikutkowo-Smólsk” mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 3,9 do 14,3 m ( średnio 8,21 m). W nadkładzie o średniej grubo ści 3,5 m wyst ępuj ą gleba, piaski i gliny. W rejonach Brze ścia i Starego Brze ścia w gminie Brze ść Kujawski obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w granicach kartograficznych wydziele ń osadów zastoiskowych (Brzezi ński, 2007). Warunki izolacyjne w obr ębie wyznaczonych obszarów s ą zmienne, a ich mi ąŜ szo ść wynosi zazwyczaj mniej, ni Ŝ 10 m. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów komunalnych w granicach cz ęś ci wyznaczonych obszarów jest zabudowa miejscowo ści, strefa 8 km od lotniska w Kruszynie i poło Ŝenie w zasi ęgu strefy wysokiej ochrony zbiornika nr 144 „Dolina Kopalna Wielkopol- ska”. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych moŜna rozpatrywa ć tak Ŝe rejony w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wiertniczych, w których nawiercono gliny zwałowe pod ście- lone iłami lub gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Gliny pod ścielone iłem nawiercono w wielu miejscach na terenie gminy Brze ść Kujaw- ski. W Lipinach 6,5 metrowe gliny zalegaj ą na 10,0 m pakiecie iłów, w Popowiczkach pod 7,0 metrowymi glinami wyst ępuje 14,0 m iłów, w Machnaczu 6,0 m warstwa iłów zalega na glinach zwałowych o 8,0 m mi ąŜ szo ści, w Pikutkowie pod 15,5 m glinami wyst ępuj ą iły o 11,0 m mi ąŜ szo ści, w Wolicy 8,5 m glin zalega na iłach o mi ąŜ szo ści 6,0 m. W gminie

Włocławek w miejscowo ści Kruszyn w wykonanych otworach stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 7,4–10,5 m pod którymi zalegaj ą iły o mi ąŜ szo ści 5,0–10,0 m. W gminie Choce ń w rejonie miejscowo ści Krukowo nawiercono 18,5 m gliny pod ście- lone 3,0 m warstw ą iłów i mułków, w Olganowie gliny o mi ąŜ szo ściach 9,5 i 7,0 m przewar- stwiaj ą iły o mi ąŜszo ści 2,0 m. Gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach nawiercono na terenie gminy Lubraniec w rejonie miejscowo ści: Kazanie (20,1–20,5 m), Redecz Kalny (23,7 m), Redecz Wielki-Wie ś (17,1 m), Smogorzewo (17,5 m), śydowo (17,5 m) i Lubraniec-Parcele (13,5 m). W gminie Choce ń gliny o mi ąŜ szo ści 15,5 m nawiercono w rejonie Skibic; w gminie Włocławek w miejscowo ści Świ ętosław stwierdzono warstwy gliniaste o mi ąŜ szo ści 11,5–19,0 m, w Nowej Wsi 17,6 metrowe. W Rumunkach, w gminie Brze ść Kujawski, nawiercono gliny o mi ąŜszo ści 14,0 m, w Parcelach Sokołowskich 17,6 m. W gminie Osi ęciny w otworze wykonanym w Lekarzewicach nawiercono 13,5 m glin. Konieczne b ędzie wykonanie rozpoznania geologicznego w celu potwierdzenia rozprze- strzenienia poziomego osadów oraz ich własno ści izolacyjnych. W Brze ściu Kujawskim znajduje si ę zrekultywowane składowisko odpadów tłuszczo- wych, w Starym Brze ściu mi ędzyzakładowe składowisko odpadów niebezpiecznych i skła- dowisko odpadów komunalnych. Odpady komunalne z terenu miasta i gminy Włocławek deponowane s ą na składowisku w Machnaczu. Stosuje się tu technologi ę segregacji i kompo- stowania odpadów (równie Ŝ osadów ściekowych). Nowa kwatera składowiska odpadów zo- stała wyposa Ŝona w drena Ŝ do odgazowania z mo Ŝliwo ści ą wykorzystania w przyszło ści do produkcji energii elektrycznej i cieplnej. W Machnaczu znajduje si ę równie Ŝ Regionalny Za- kład Utylizacji Odpadów Komunalnych. Składowisko odpadów komunalnych dla miasta i g- miny Lubraniec znajduje si ę w Agnieszkowie. Składowiska maj ą unormowan ą stron ę formal- no-prawn ą, s ą monitorowane, maj ą wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne do składowania odpadów maj ą obszary udokumentowanych złó Ŝ iłów warwowych „Rumaki” i „Pikutkowo-Smólsk”. S ą to tereny rozpoznane wiertniczo, z potwierdzonym wyst ępowaniem osadów zastoiskowych o du Ŝych mi ąŜ szościach ( średnio 6,5–8,21 m; maksymalnie 10,0–14,3 m). Niekorzystna jest tylko do ść znaczna grubo ść nadkładu ( średnio 3,5–4,9 m) oraz mo Ŝliwo ść wyst ępowania w nim nieci ą- głego poziomu wód gruntowych. Zło Ŝe „Pikutkowo-Smólsk” nie było dotychczas eksploato-

wane i mo Ŝliwe jest planowe kształtowanie wyrobiska eksploatacyjnego dla potrzeb ewentu- alnego składowania odpadów W miejscu wychodni iłów czwartorz ędowych w rejonie Starego Brze ścia równie Ŝ wyznaczono obszar preferowany do składowania odpadów komunalnych. Konieczne b ędzie do- datkowe rozpoznanie geologiczne ustalaj ące faktyczn ą mi ąŜ szo ść zalegaj ących tu osadów zastoiskowych. UŜytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ące w osadach czwartorz ędowych na gł ęboko- ści 15–50 m i mioce ńskie na gł ęboko ści 50–100 m s ą zagro Ŝone zanieczyszczeniami po- wierzchniowymi w stopniu bardzo niskim i niskim, na cz ęś ci obszarów, w rejonie Słonego i Smogorzewa nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Średni stopie ń zagro Ŝenia wód wyst ępuje w rejonie Biernatki-Nowa Kłobia (gmina Lubraniec – obszar rekomendowany do składowania odpadów oboj ętnych), gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami wodnolodowcowymi i poło Ŝony jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 15 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć rozległe wyrobisko kopalni iłów ceramiki budowlanej „Rumaki”. Eksploatacja zło Ŝa została zaniechana w 1999 roku ze wzgl ędu na niekorzystne warunki eksploatacji – grubo ść nadkładu ( średnio 4,9 m) i wyst ę- powanie w strefie 1,0–3,6 m p.p.t. wód gruntowych. Punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych maj ą małe powierzchnie i nie uwzgl ędniono ich jako potencjalnych miejsc składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na terenie arkusza Brze ść Kujawski, okre ślono z wy- łączeniem obszarów przyrodniczych (lasy, grunty orne I–IVa klasy bonitacyjnej, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ziele ń urz ądzona), złó Ŝ kopalin powierzchniowych oraz re- jonów zwartej zabudowy miejskiej. Na map ę naniesiono ponadto przebieg projektowanej au- tostrady A-1. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria, na mapie wydzielono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (In- strukcja…, 2005). Poniewa Ŝ informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego maj ą charakter ogólny, przed posadowieniem budowli wskazane jest przeprowadzenie szczegółowych bada ń i ocen geologiczno-in Ŝynierskich. Tereny charakteryzuj ące si ę korzystnymi warunkami budowlanymi przewa Ŝaj ą na obszarze arkusza, tworz ąc wi ększe wyst ąpienia w zachodniej, północnej i południowej cz ęś ci. Charakteryzuj ą si ę one: spadkami terenu poni Ŝej 12%, stabilno ści ą podło Ŝa (brakiem zjawisk geodynamicznych) oraz gł ęboko ści ą wody gruntowej przekraczaj ącą 2 m od powierzchni terenu. S ą to rejony wyst ępowania: gruntów niespoistych (sypkich) zag ęszczonych i średnio- zag ęszczonych oraz gruntów spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Korzystne warunki budowlane wykazuj ą: małoskonsolidowane gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i Ŝwiry moren czołowych oraz iły, mułki i piaski kemów zlodowace ń północnopolskich. Grunty spoiste stanowi ą dobre podło Ŝe budowlane, gdy wyst ępuj ą w stanie półzwartym i twardoplastycznym, a ich właściwo ści no śne pogarszaj ą si ę wraz ze wzrostem wilgotno ści i plastyczno ści. Pewnym utrudnieniem dla prac ziemnych s ą tutaj wody zawieszone, które mog ą s ączy ć si ę do wykopów z przewarstwie ń piaszczystych w glinach. Tereny charakteryzuj ące si ę niekorzystnymi warunkami budowlanymi zwi ązane s ą głównie z dolinami cieków wodnych: Zgłowi ączki, Lubie ńca i Kanału Bachorza oraz podmo-

kło ściami w okolicach: D ąbia, Brze ścia Kujawskiego i Florianowa. S ą to rejony wyst ępowa- nia: gruntów słabono śnych, obszary gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu oraz tereny o spadkach przekraczaj ących 12%. Wody gruntowe w osadach organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Strome nachylenie kraw ędzi dolin rzecznych obserwowane jest w okolicach Lubra ńca, Brze ścia Ku- jawskiego i Wie ńca. Niekorzystne podło Ŝe budowlane stanowi ą: grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycz- nym, grunty sypkie, lu źne oraz grunty organiczne. Rejony wyst ępowania tych gruntów charakteryzuj ą si ę niewielk ą przydatno ści ą do celów budowlanych z uwagi na ograniczon ą no- śno ść oraz zawodnienie podło Ŝa. Tereny te, b ędąc zwi ązane z g ęst ą sieci ą cieków wodnych i podmokło ści, s ą zagro Ŝone podtopieniem w przypadku powodzi. Niejednokrotnie nie nadaj ą si ę one do bezpo średniego posadowienia budowli bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody na obszarze arkusza Brze ść Kujawski s ą: gleby wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki utworzone na glebach organicznych, lasy, pomniki przyrody oraz u Ŝytki ekologiczne. Gleby chronione klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą du Ŝe areały pokrywaj ąc przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza. S ą to najcz ęś ciej gleby brunatne, płowe i bielicowe tworz ące przewa Ŝnie nast ępuj ące kompleksy przydatno ści rolniczej: pszenny dobry i bardzo dobry oraz Ŝytni słaby, dobry i bardzo dobry. W rejonach o niewielkim nachyleniu powierzchni terenu i słabym drena Ŝu wytworzyły si ę gleby bagienne i czarne ziemie, z poziomem próchniczym si ęgaj ącym nieraz kilkudziesi ęciu centymetrów. Posiadaj ą one wła ściwo ści podobne do czar- noziemów stepowych, a z ich zabarwieniem zwi ązana jest nazwa „Czarne Kujawy” – cz ęsto uŜywana dla tego regionu. Ciekawostk ą s ą wyst ępuj ące w dolinie Zgłowi ączki gleby słone, tak zwane „słoniczki”, zwi ązane z obecno ści ą zasolonych wód gruntowych. Ochronie podlegają równie Ŝ ł ąki wytworzone na glebach pochodzenia organicznego, które powstawały w warunkach nadmiernego uwilgotnienia (Ustawa…, 1995). Najwi ększe skupiska tych ł ąk wyst ępuj ą w dolinie Zgłowi ączki i Lubie ńca. Posiadaj ący doskonałe warunki do produkcji rolnej, obszar arkusza w znacznym stopniu pozbawiony został ro ślinno ści le śnej (w miar ę zajmowania kolejnych terenów pod uprawy lasy były karczowane). Obszary le śne zajmuj ą około 6% powierzchni arkusza, tworz ąc wi ęk- sze kompleksy w cz ęś ci północno-wschodniej. S ą to głównie bory suche i świe Ŝe stanowi ące

fragment zespołu lasów włocławsko-gostyni ńskich. W składzie gatunkowym drzewostanów przewa Ŝa sosna i brzoza z domieszk ą d ębu i grabu. W dolinie Zgłowi ączki zachowały si ę niewielkie skupiska wilgotnolubnych ł ęgów i olsów. Istotn ą cz ęś ci ą ekosystemu s ą równie Ŝ zbiorowiska wodne, ł ąkowe, bagienne i torfowi- skowe. Zwi ązane s ą one z terenami podmokłymi, które pełni ą wa Ŝną rol ę w regulacji stosun- ków wodnych obszaru. Niektóre ł ąki i bagna obj ęte zostały ochron ą jako u Ŝytki ekologiczne (tabela 7). W zestawieniu uwzgl ędniono równie Ŝ podlegaj ące ochronie prawnej pomniki przyrody. Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Gmina Forma Rok obiek- Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść zatwier- tu na (powierzchnia w ha) ny dzenia mapie Powiat

1 2 3 4 5 6 Lubraniec 1 P Parcele Kujawskie 1981 PŜ – lipa drobnolistna włocławski Lubraniec 2 P Redecz-Kalny 1989 PŜ – dąb szypułkowy włocławski Lubraniec 3 P Ossowo 1981 PŜ – dąb szypułkowy włocławski Osi ęciny bagno 4 U Wola Skarbkowa 2004 radziejowski (0,22) Osi ęciny bagno 5 U Wola Skarbkowa 2004 radziejowski (0,68) Brze ść Kujawski łąka, bagno 6 U Falborz-Parcele 2004 włocławski (3,54) Brze ść Kujawski bagno 7 U Wieniec Zdrój 2004 włocławski (0,48) Brze ść Kujawski bagno 8 U Wieniec Zdrój 2004 włocławski (3,14) Brze ść Kujawski bagno 9 U Wieniec Zdrój 2004 włocławski (1,55) Brze ść Kujawski bagno 10 U Wieniec Zdrój 2004 włocławski (3,40) Brze ść Kujawski bagno 11 U Pikutkowo 1998 włocławski (2,99) Brze ść Kujawski bagno 12 U Pikutkowo 1998 włocławski (1,0) Brze ść Kujawski bagno 13 U Pikutkowo 1998 włocławski (2,72) Włocławek bagno 14 U Machnacz 1998 włocławski (0,42) Włocławek bagno 15 U Nowa Wie ś 1998 włocławski (0,45)

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W koncepcji krajowej sieci ekologicznej „Econet” wyznaczono najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrodniczym, nie zmienione przez człowieka, tereny w Polsce (tzw. obszary węzłowe), które poł ączono sieci ą korytarzy ekologicznych, maj ących zapewni ć bezpieczn ą migracj ę gatunków (Liro red., 1998). Według systemu „Econet” północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu korytarza ekologicznego o randze mi ędzynarodowej „Toru ński Dolnej Wisły” (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Brze ść Kujawski tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 19M – Doliny Środkowej Warty; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 15m – Toru ński Dolnej Wisły; 3 – obszary węzłowe o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 7K – Pojezierza Gostyni ńskiego; 4 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 30k – Pojezierza Kujawskiego

Na terenie arkusza nie wyst ępuj ą obszary uj ęte w sieci Natura 2000 (Rozporz ądzenie..., 2004b), natomiast proponowany do ochrony jest obszar specjalnej ochrony siedlisk Słone Łąki w dolinie Zgłowi ączki (Pawlaczyk i in., 2004). Fragment tych ł ąk znajduje si ę w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru, w rejonie miejscowo ści Zgłowi ączka i Janiszewo; rozci ą- gaj ą si ę one równie Ŝ na arkuszu Izbica Kujawska. Ł ąki s ą naturalnie zasolone przez wody podziemne i mo Ŝna na nich spotka ć słonolubne gatunki ro ślin nadmorskich. Szczególnie licz-

nie wyst ępuj ą mlecznik nadmorski i świbka morska. Poniewa Ŝ obserwowany jest stopniowy zanik ro ślinno ści halofilnej w dolinie Zgłowi ączki (w wyniku procesów naturalnych, jak i działalno ści człowieka), ł ąki wymagaj ą specjalnych zabiegów ochronnych (Nienartowicz, Piernik, 2005).

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Brze ść Kujawski posiada bogat ą, wielowiekow ą histori ę, udokumento- wan ą licznymi wykopaliskami archeologicznymi i zabytkami architektury. Pierwsi osadnicy pojawili si ę tutaj w epoce kamienia, natomiast w kolejnych epokach nast ąpił dalszy rozwój i stabilizacja osadnictwa. Ci ągło ść osadnicza dokumentowana jest znaleziskami z: epoki kamienia (kultura pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej i lendzielska), epoki br ązu (kultura trzciniecka, łu Ŝycka), epoki Ŝelaza (kultura grobów kloszowych, prze- worska) oraz średniowiecza i czasów nowo Ŝytnych. Stanowiska archeologiczne koncentruj ą si ę głównie w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Du Ŝą warto ść przedstawiaj ą stanowiska w Pikutkowie, Brze ściu Kujawskim oraz okolicy Osłonek, Wie ńca-Parcele i Gustorzyna, któ- re cechuje du Ŝe nagromadzenie znalezisk z ró Ŝnych okresów historycznych (osady wielokul- turowe) oraz bardzo dobry stan ich zachowania. W neolicie, w rejonie Jeziora Cmentowo, funkcjonowała osada kultury lendzielskiej składaj ąca si ę z 50 domów, w okolicach Janikowa i Turowa znajduj ą si ę pozostało ści średniowiecznych grodzisk (wpisane do rejestru zabyt- ków), natomiast w Machnaczu odsłoni ęto dwie osady datowane na XVI–XVIII wiek. Poło Ŝony przy wa Ŝnych szlakach handlowych Brze ść Kujawski pełnił wa Ŝną rol ę ju Ŝ w czasach pierwszych Piastów, a okres świetno ści grodu przypadł na XIII w. Jako siedziba ksiąŜą t kujawskich, Brze ść otrzymał prawa miejskie w 1230 roku. Tutaj urodzili si ę Leszek Czarny i Władysław Łokietek; tu odbywały si ę równie Ŝ spotkania Konrada Mazowieckiego z Krzy Ŝakami w 1228 r. oraz zawierano pó źniejsze układy z Zakonem. Z czternastego wieku pochodzi ko ściół parafialny pod wezwaniem świ ętego Stanisława Biskupa, wielokrotnie przebudowywany. Średniowieczn ą metryk ę posiada równie Ŝ ko ściół klasztorny dominikanów pod wezwaniem św. Michała Archanioła (obecnie ko ściół filialny), przebudowany w stylu barokowym w XVIII wieku. W rynku wznosi si ę klasycystyczny ratusz z pierwszej połowy XIX wieku, zbudowany według projektu Marconiego. W poło Ŝonym niedaleko Brze ścia Kujawskiego, Lubra ńcu, równie Ŝ zachowało si ę spo- ro obiektów zabytkowych. Osada wzmiankowana była w 1399 r., natomiast prawa miejskie uzyskała w 1509 r. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto: zespół ko ścioła parafialnego pod wezwaniem Matki Boskiej Szkaplerznej, wzniesiony w latach 1905-06, zespół cmentarza parafialne-

go z XIX w. oraz dziewi ętnastowieczny pałac wraz z parkiem i zabudowaniami gospodar- czymi. Najcenniejszym zabytkiem Lubra ńca jest synagoga pochodz ąca z drugiej połowy XVIII w. Ciekaw ą histori ę ma wie ś Zgłowi ączka, znana w 1155 r. jako Segoved, a od 1582 r. jako Zgłowi ątka. Jest to stara osada ksi ąŜę ca, w której istniała niegdy ś kopalnia soli, a przy niej targowisko. Nast ępnie wie ś była własno ści ą kapituły płockiej, odebrana tej Ŝe przez króla Ka- zimierza Wielkiego, ze wzgl ędu na rzeczone kopalnie. We wsi zachował si ę pi ętnastowieczny ko ściół parafialny pod wezwaniem Narodzenia NMP. Innymi, godnymi uwagi zabytkami sakralnymi na obszarze arkusza s ą ponadto: drewniany ko ściół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy w D ąbiu, wzniesiony w latach 1789-90 oraz zespół ko ścioła parafialnego pod wezwaniem św. Wojciecha w Kłobii (wraz z cmentarzem), z drugiej połowy XIX w. Zabytki architektury świeckiej reprezentowane s ą głównie przez liczne dwory ziemia ń- skie, którym towarzysz ą parki podworskie. Znajduj ą si ę one w miejscowo ściach: Miechowi- ce, Olganowo, D ąbie, Kazanie, Kłobia, Ossowo, Redecz-Kalny, Sułkowo, śydowo, Smólsk, Dębice i Świetosław. Wi ększo ść zabudowa ń dworskich pochodzi z XIX b ądź pocz ątku XX w., a jedynie w dwór w Ossowie posiada osiemnastowieczn ą metryk ę. W Sokołowie ochron ą konserwatorsk ą obj ęto tylko park podworski (zabudowania dworskie nie zachowały si ę), natomiast w Wie ńcu Zdroju ochronie podlega park zdrojowy zało Ŝony w latach 1923–27. Cen- nymi zabytkami s ą tak Ŝe dziewi ętnastowieczne zespoły pałacowo-parkowe w Wie ńcu i Fal- borzu. W miejscowo ści Wieniec, oprócz zabudowa ń pałacowych Kronenbergów i Mi ączy ń- skich, zachował si ę równie Ŝ zespół folwarczny z pierwszej połowy XIX w., natomiast w Sta- rym Brze ściu – zabytkowy zespół szkoły rolniczej, zbudowany w latach 1920–25. W miejscowo ściach: Wieniec, Pikutkowo, Brze ść Kujawski, Lubraniec, Kazanie i Wi- chrowice znajduj ą si ę pomniki i historyczne miejsca pami ęci, zwi ązane najcz ęś ciej z wyda- rzeniami z okresu II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Brze ść Kujawski poło Ŝony jest w pasie Pojezierzy Południowobałtyc- kich (województwo kujawsko-pomorskie). Morfologia omawianego obszaru jest mało zró Ŝni- cowana – powierzchnia terenu obni Ŝa si ę łagodnie w kierunku północno-wschodnim. Zasad- niczy wpływ na obecne ukształtowanie terenu wywarły stadiały zlodowace ń północnopol- skich. Najwi ększy udział w zagospodarowaniu omawianego obszaru (około 85%) posiadaj ą uŜytki rolne. Region charakteryzuje si ę długoletnimi tradycjami rolniczymi oraz wysok ą kul-

tur ą roln ą, a rolnictwo stanowi główn ą gał ąź gospodarki omawianego obszaru. Przemysł, któ- ry zwi ązany jest najcz ęściej z przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym, obsług ą rolnictwa i drobn ą wytwórczo ści ą, koncentruje si ę głównie w o środkach miejskich (Brze ść Kujawski, Lubra- niec). Z wyj ątkiem tych miast osiedla mieszkalne posiadaj ą lu źną zabudow ę, a warunki budowlane na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza s ą korzystne. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych zwi ązane s ą głównie z dolinami cieków wodnych oraz podmokło ścia- mi. Obszary podmokłe stanowi ą istotn ą cz ęść ekosystemu, a niektóre z nich obj ęte zostały ochron ą jako u Ŝytki ekologiczne. Oprócz tego ochronie podlegaj ą pojedyncze okazy drzew (pomniki przyrody), natomiast ł ąki w dolinie Zgłowi ączki, w okolicach Janiszewa, propono- wane s ą do ochrony w ramach sieci Natura 2000. Podstawowe źródło zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę stanowi ą zasoby czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego, wody trzeciorz ędowe i jurajskie maj ą znaczenie podrz ęd- ne. W ogólnej ocenie wody podziemne na obszarze arkusza cechuj ą si ę średni ą jako ści ą, a w celu ich ochrony udokumentowany został główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 220 (o nazwie „Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek-Płock)”), obejmuj ący północno- wschodni ą cz ęść obszaru. Wody jurajskie wykorzystywane s ą do celów leczniczych w uzdrowisku Wieniec, które poło Ŝone jest w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru. Surowce mineralne omawianego rejonu reprezentowane s ą przez: kred ę jeziorn ą, piaski, iły oraz w ęgle brunatne, które udokumentowany zostały w formie złó Ŝ kopalin. Obecnie Ŝad- ne zło Ŝe nie jest zagospodarowane – eksploatacja 4 złó Ŝ została zaniechana, natomiast 3 zło Ŝa nie były dotychczas eksploatowane. Perspektywy i prognozy surowcowe stanowi ą wyst ąpie- nia piasków i w ęgla brunatnego. Na terenie obj ętym arkuszem Brze ść Kujawski wytypowano obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w obr ębie glin zwałowych zlodowacenia Wisły, na terenie gmin: Osi ęciny, Brze ść Kujawski, Lubraniec, Włocławek, Choce ń i Boniewo. Odpady komunalne mo Ŝna składowa ć w miejscach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia Wisły (rejon Brze ścia Kujawskiego) oraz w granicach udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej „Rumaki” i „Pikut- kowo–Smólsk”. Pod tym k ątem mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ bezpo średnie s ąsiedztwo otwo- rów wiertniczych, w których nawiercono warstwy gliniaste lub gliniasto-ilaste o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Skibice, Świ ętosław, Nowa Wie ś, Rumunki, Parcele Sokołowskie).

Dla celów składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe wyrobisko kopalni iłów warwowych „Rumaki”. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Nadrz ędnym i preferowanym kierunkiem rozwoju omawianego regionu jest gospodarka rolna, jednak obecno ść ciekawych obiektów kultury materialnej (stanowiska archeologiczne, zabytkowe ko ścioły, dwory i pałace) w poł ączeniu z mo Ŝliwo ści ą wypoczynku na wsi, w go- spodarstwach agroturystycznych sprawiaj ą, i Ŝ coraz wi ększ ą rol ę zaczyna odgrywa ć tutaj tu- rystyka.

XIV. Literatura

BRZEZI ŃSKI M. 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Brze ść Kujawski, Warszawa (materiały autorskie). BUJAKOWSKA K., ZIOMEK D., HRYBOWICZ G. 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Brze ść Kujawski. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CIUK E., MA ŃKOWSKA A. 1981 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, arkusz Konin, wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CIUK E., PORZYCKI J. 1957 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa w ęgla brunatnego we Wło- cławku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMINKO L., KOBYLI ŃSKI A., KALI ŃSKI I., BRODECKI A. 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych Pradolina Środkowej Wisły (GZWP- 220). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ESCHREF P. 1951 – Badania zło Ŝa w ęgla brunatnego pod Mil Ŝynem na północ od Izbicy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GRADYS A. 1995a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej „Kaniewo”, miejsc. Jerzmanowo, Kaniewo, Paruszewice, Świ ątniki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GRADYS A. 1995b – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej i torfu „Ka- niewo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GRZESZCZYK R. 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej „Jerzmanowo I”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KASI ŃSKI J., DYL ĄG J., KRÓLIKOWSKI C., PI ĄTKOWSKA A., SATERNUS A., TWA- ROGOWSKI J. 1996 – Ocena mo Ŝliwo ści dalszych poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie koni ńskim. Arch. Kop. W ęgla Brun. „Konin”, Kleczew. KASI ŃSKI J., PIWOCKI 1995 – Baza surowcowa w ęgla brunatnego w rejonie koni ńskim i ekologiczne aspekty jego wykorzystania. W ęgiel Brunatny, 5:4; 21-23, Turek. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa.

KORNOWSKA I. 1969 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Pikutkowo-Smólsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A (red.) 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA A. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARZEC M., CIUK E., JACZYNOWSKI S. 1956 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa w ęgla brunatnego w okolicy Lubra ńca. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MOTYKA E., STAWIARSKI J. 1987 – Studium lokalizacji małych złó Ŝ w ęgla brunatnego jako ewentualnych surowców dla regionalnych potrzeb województwa włocławskie- go. Arch. Geol. Urz. Marsz. Włocławek. NARWOJSZ A. 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Brze ść Ku- jawski, wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NIENARTOWICZ A., PIERNIK A. 2005 – Przepływ energii i struktura krajobrazu z udzia- łem ł ąk słonolubnych na Kujawach. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toru ń. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZI ĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZU- BERT A., SIDŁO P. 2004 – Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”, Warszawa. PIWOCKI M. 1992 – Zasi ęg i korelacje głównych grup trzeciorz ędowych pokładów w ęgla brunatnego na platformowym obszarze Polski. Przegl ąd Geologiczny nr 40. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14. maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód 2004a – Dziennik Ustaw Nr 32, poz. 284. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 2004b – Dziennik Ustaw 2004 nr 229 poz. 2313. War- szawa STRZELCZYK G., BANDURSKA-KRYŁOWICZ H. 1981 – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej dla celów nawozowych „Kaniewo”. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

SYLWESTRZAK U. 1970 – Orzeczenie o wyst ępowaniu złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Biernatki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i le śnych 1995 – Dziennik Ustaw z dnia 22 lutego 1995 r. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 (tekst jednoli- ty) z dnia 05 marca 2007r. WO ŹNIAK T., SITARSKA A. 1977 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) dla celów drogowych „Stary Brze ść ”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999. M Ś, Warszawa. ZEMBRZYCKA D. 1981 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego ceramiki bu-

dowlanej „Rumaki” w kat. B i C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.