Arkusz KISIELICE (209)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Sławomir Wilk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Anna W ąsowicz**

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*

Redaktor tekstu: Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny– Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………

Copyright by PIG PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir Wilk) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir Wilk) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir Wilk) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir Wilk) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir Wilk) ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir Wilk) ...... 10 VII. Warunki wodne (Sławomir Wilk) ...... 11 1. Wody powierzchniowe...... 11 2. Wody podziemne...... 12 VIII. Geochemia środowiska ...... 14 1. Gleby (Paweł Kwecko)...... 14 2. Osady (Izabela Bojakowska)...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (Anna W ąsowicz, Jerzy Król)...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir Wilk) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir Wilk) ...... 29 XII. Zabytki kultury (Sławomir Wilk) ...... 35 XIII. Podsumowanie (Sławomir Wilk, Anna W ąsowicz, Jerzy Król)...... 37 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Kisielice Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG ŚP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kisielice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Projektowo-Usługowym GEOKOP Sp. z o.o. w Katowicach (Heliasz, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (In- strukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą

3 ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkow- skiego w Olsztynie, w starostwach powiatowych w Nowym Mie ście Lubawskim i Iławie, w nadle śnictwach w Olsztynie i Toruniu, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsz- tynie oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2011 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Kisielice wyznaczaj ą współrz ędne: 19°15’–19°30’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°30’–53°40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem admini- stracyjnym omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch powiatów województwa warmi ń- sko-mazurskiego: iławskiego (gminy: Iława, Kisielice i Susz) i nowomiejskiego (gmina Bis- kupiec). Siedziby powiatów i gmin, za wyj ątkiem Kisielic i Biskupca, le Ŝą poza granicami arkusza. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) cały obszar arkusza Kisielice poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (prowincja Ni Ŝ Środkowoeuropejski). Wi ększa jego cz ęść nale Ŝy do mezoregionu Pojezierze Iławskie (makroregion Pojezierze Iławskie), fragment południowo-wschodni stanowi mezoregion Po- jezierze Brodnickie (makroregion Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie). Poło Ŝenie arkusza na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawiono na fig.1. Morfologia Pojezierza Iławskiego ukształtowana została w wyniku zlodowacenia wisły, tworz ąc pojezierny krajobraz młodoglacjalny. Jest to teren równinno-pagórkowaty o deniwe- lacjach rz ędu kilku metrów. Najwy Ŝszy punkt (122,9 m n.p.m.) znajduje si ę w okolicach Go- rynia, a najni Ŝszy (85 m n.p.m.) w dolinie Osy, w pobli Ŝu Biskupca. Pojezierze Brodnickie jest sandrow ą równin ą poprzecinan ą dolinami z małymi jeziora- mi rynnowymi. W obr ębie arkusza obszar ten w znacz ącym stopniu jest poro śni ęty lasami. Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą liczne rynny polodowcowe, tworz ące malownicze jeziora. Najwi ększymi z nich są Kara ś, Trupel i Dłu Ŝek. Jeziora zajmuj ą obszary o powierzchni od poni Ŝej 1,0 km 2 do ponad 4,0 km 2, gł ęboko ść 10 m przekroczona jest tylko w Jeziorze Dłu Ŝek.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kisielice na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2001). 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski, Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie, 315.12 – Pojezierze Brodnickie, 315.13 – Dolina Drw ęcy, 315.15 – Garb Lubawski

Obszar omawianego arkusza poło Ŝony jest w strefie o wyra źnych wpływach klimatu kontynentalnego, który charakteryzuje si ę długim, gor ącym latem oraz mro źną zim ą. Średnie roczne opady zmieniaj ą si ę od 500 do 600 mm, a średnia roczna temperatura waha si ę w granicach 5,3–8,1oC. Okres wegetacji wynosi około 200 dni (195–210) (Wiszniewski, 1973). Na omawianym obszarze mapy zlokalizowane s ą dwa miasta b ędące siedzibami gmin – Kisielice, licz ące około 2200 mieszka ńców i Biskupiec, licz ący około 1900 mieszka ńców. Oba te miasta usytuowane s ą na skraju arkusza mapy. Średnie zaludnienie tego regionu jest poni Ŝej średniej województwa warmi ńsko-mazurskiego i wynosi około 35 mieszka ńców na km 2. Miejscowo ści znajduj ące si ę na obszarze arkusza s ą w wi ększo ści zwodoci ągowane, natomiast w niedostatecznym stopniu skanalizowane.

5 Pod wzgl ędem gospodarczym jest to region rolniczy z niewielkim udziałem przemysłu, głównie budownictwa, handlu oraz przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego. W strukturze u Ŝytków dominuj ą grunty rolne oraz u Ŝytki zielone. Liczne gospodarstwa rolne indywidualne i spółki pracownicze powstałe na bazie byłych PGR-ów o powierzchni powy Ŝej 100 ha daj ą mo Ŝli- wo ść zatrudnienia wielu osób. Nastawione są one na upraw ę podstawowych zbó Ŝ, rzepaku i ziemniaków. DuŜe powierzchnie ł ąk i pastwisk sprzyjaj ą hodowli bydła, rozwini ęta jest równie Ŝ hodowla trzody chlewnej i drobiu. Na bazie jezior i stawów prowadzona jest hodowla ryb. Liczne jeziora i lasy sprzyjaj ą rozwojowi turystyki, miejsca wypoczynku zlokalizowane są głównie nad brzegami jezior Trupel i Dłu Ŝek. Lasy olchowo-brzozowe, d ębowe i buczyny północnej zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza, s ą administrowane przez nadle śnictwa w Iławie i Suszu. S ą to lasy wodo- i glebo- chronne zlokalizowane głównie w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza oraz mi ędzy Kisie- licami, a Biskupcem. Przez obszar omawianego arkusza, w jego południowo-wschodniej cz ęś ci przebiega linia kolejowa z Jabłonowa Pomorskiego przez Iław ę i Prabuty do Gda ńska. Zaznaczona na mapie linia kolejowa z Biskupca i Jabłonowa Pomorskiego przez Kisielice do Prabut na prze- łomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku została wył ączona z eksploatacji. Budynki kolejowe i tory zostały zlikwidowane, a nasyp proponowany jest do wykorzystania na drog ę rowerow ą. Wa Ŝ- nym traktem komunikacyjnym jest tak Ŝe droga krajowa nr 16 z Grudzi ądza przez Kisielice do Iławy i dalej do Olsztyna. Zdecydowana wi ększo ść miejscowo ści usytuowanych na obszarze arkusza Kisielice ma dobre poł ączenia drogowe. Du Ŝa cz ęść dróg przebiega w śród alei d ębo- wych, z których kilka wpisanych jest na list ę pomników przyrody.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Kisielice przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kisielice (Uniejewska, 2002, 2003). Obszar arkusza poło Ŝony jest na zachodnim skłonie wyniesienia mazurskiego b ędącego fragmentem prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej (Stupnicka, 2007). Pokrywę osadow ą w tym rejonie Polski buduj ą skały staropaleozoiczne (kambr, ordowik, sylur), per- mo-mezozoiczne (perm, trias, jura, kreda) i kenozoiczne (trzeciorz ęd, czwartorz ęd). Głów- nym przedmiotem bada ń stratygraficznych na badanym terenie były utwory czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Stan rozpoznania osadów starszych od kenozoicznych jest bardzo słaby.

6 Podstaw ą ustalenia stratygrafii osadów podło Ŝa czwartorz ędu były wyniki bada ń paleontolo- gicznych i palinologicznych próbek utworów z otworów kartograficznych w Kisielicach, Tru- plu i D ębi ńcu. Najstarszymi utworami nawierconymi na obszarze arkusza Kisielice są skały mastrychtu górnego, stwierdzone na gł ęboko ści 150 m w dwóch otworach w Rydzewie. Do- minuj ącymi osadami s ą gezy i mi ękkie margle z przewarstwieniami mułowców i piaskow- ców. Na utworach kredy górnej na całym obszarze arkusza Kisielice wyst ępuj ą utwory paleogenu (trzeciorz ędu) o mi ąŜ szo ści od 30 do ponad 100 m, wykazuj ące wyra źną trójdzielno ść (Ciuk, 1972). Utwory paleocenu reprezentowane s ą przez piaski i margle z wkładkami opok i gez. Powy Ŝej wyst ępuj ą utwory eocenu: iły, mułki oraz piaski kwarcowe z glaukonitem, a cz ęść oligoce ńsk ą, wyst ępuj ącą tylko w północnej cz ęś ci arkusza, reprezentuj ą piaski i mułki z wkładkami iłów. Brak osadów neogenu mo Ŝe by ć wynikiem przerwy sedymenta- cyjnej, erozji przedczwartorz ędowej lub egzaracji czwartorz ędowej. Osady kredy i paleogenu przykryte s ą przez utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści od 180 do 200 m (fig. 2). Na pokryw ę czwartorz ędow ą składaj ą si ę osady plejstoce ńskie i holo- ceńskie. Utwory plejstocenu reprezentowane są przez osady zwi ązane ze zlodowaceniami najstarszymi, południowopolskimi, interglacjału wielkiego oraz zlodowaceniami środkowopol- skimi i północnopolskimi. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi (zlodowacenia najstarsze) na omawianym obszarze s ą, nawiercone w D ębi ńcu, gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 3,5 m oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe osi ągaj ące mi ąŜ szo ść około 20 m w Kisielicach. Z okresu zlodowace ń południowopolskich pochodz ą gliny zwałowe zlodowace ń nidy, sanu i wilgi. Mi ąŜ szo ść całego kompleksu kształtuje si ę od 10 m w cz ęś ci północno- zachodniej do ponad 40 m w Truplu i D ębi ńcu. Gliny zwałowe zlodowacenia nidy wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, ich mi ąŜ szo ść w okolicach Trupla osi ąga ponad 40 m. Gliny zwa- łowe zlodowacenia sanu oraz rozdzielaj ące je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, wyst ępuj ą wył ącznie w okolicach Kisielic. Mi ąŜ szo ść kompleksu osi ąga ponad 20 m. Osady zlodowacenia wilgi znajduj ą si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci terenu. S ą to gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 10 m. Osady interglacjału wielkiego reprezentowane s ą przez kompleks piasków jeziornych i rzecznych. Wyst ępuj ą one w zachodniej i środkowej cz ęś ci arkusza, a maksymaln ą mi ąŜ- szo ść (39 m) maj ą w Kisielicach.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Kisielice na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Be- ra, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). Czwartorz ęd Holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły ; Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie : 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czoło- wych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski .

Osady z okresu zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty) wyst ępuj ą na całym badanym obszarze. Mi ąŜ szo ść kompleksu zmienia si ę od 30 m w okolicach Kisielic do 60 m w rejonie Trupla i D ębi ńca. Osady zlodowacenia odry tworz ą gliny zwałowe przedzielone piaskami i Ŝwirami w cz ęś ci południowo-wschodniej oraz iłami i mułkami w cz ęś ci północ- no-zachodniej. Osady zlodowacenia warty to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwa- łowe wyst ępujące w zachodniej oraz centralnej cz ęś ci arkusza.

8 W czasie zlodowace ń północnopolskich powstawał zró Ŝnicowany kompleks o mi ąŜ szo- ści od 60–105 m. Osady zlodowacenia wisły, pokrywaj ące cał ą powierzchni ę arkusza Kisieli- ce, tworz ą trzy poziomy glin zwałowych przedzielone mi ąŜ szami seriami piasków i Ŝwirów rzecznych, piasków i mułków jeziornych, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz pia- sków i Ŝwirów lodowcowych. Na wschód od Ogrodzie ńca oraz na zachód i południe od Jeziora Kara ś wyst ępuj ą moreny spi ętrzone, zbudowane z piasków i Ŝwirów lub z glin zwałowych z gniazdami piasków i Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść osadów waha si ę od kilkunastu do 30 m. Najwy Ŝsze wzgórze, poło Ŝone w okolicach Ogrodzie ńca, osi ąga 130 m n.p.m. Moreny martwego lodu, rozrzucone s ą na całym obszarze arkusza, w wi ększo ści zbudowane s ą z kilkunastometrowych warstw piasków z soczewkami Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść kom- pleksów wynosi od 5–12 m. Na całym badanym terenie wyst ępuj ą kemy oraz tarasy kemowe, zbudowane z piasków drobnoziarnistych, bardzo drobnoziarnistych, mułkowatych i mułków. Mi ąŜ szo ść najwi ęk- szych kemów, poło Ŝonych w okolicach Ogrodzie ńca, Trupla i Szwarcenowa, dochodzi do kilkunastu metrów. Z przełomem plejstocenu i holocenu zwi ązane s ą piaski pyłowate zwietrzelinowe zajmuj ące niewielkie powierzchnie na całym obszarze arkusza, piaski eoliczne tworz ące wały wydmowe w południowo-wschodniej cz ęś ci terenu oraz piaski i gliny deluwialne wyst ępuj ące na stokach i u podnó Ŝy wzniesie ń. W dolinach rzecznych, niszach jeziornych i bezodpływowych obni Ŝeniach morfologicznych wyst ępuj ą utwory holocenu reprezentowane przez: piaski i Ŝwiry rzeczne, piaski i mułki jeziorne, namuły, gytie oraz torfy. O ile piaski i Ŝwiry rzeczne tworz ą niewielkich rozmiarów wydzielenia, to gytie i torfy wyst ępuj ą na obszarach o powierzchni od kilku do kilkuset hektarów. Najwi ększe gytiowisko rozpo ściera si ę wokół jeziora Kara ś, gdzie mi ąŜ- szo ść osi ąga lokalnie 16 m. Torfy le Ŝą głównie na gytiach oraz w stropie piasków rzecznych, ich mi ąŜszo ść dochodzi do 5 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Kisielice do tej pory nie udokumentowano Ŝadnego zło Ŝa kopalin (Szuflicki i in. red., 2011).

9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Kisielice nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Podczas zwiadu terenowego, zlokalizowano kilkana ście punktów niekoncesjonowanej eksploatacji piasku i piasku ze Ŝwirem. Najwi ększe, o powierzchni około 0,5 ha, znajduje si ę w Wonnej, du Ŝe wyrobiska s ą równie Ŝ w rejonie Piotrowic, Laseczna i Nejdyk. Mi ąŜ szo ści serii u Ŝytecznej osi ągaj ą 6 m. Eksploatacja prowadzona jest na skal ę przemysłow ą, załadunek kopaliny odbywa si ę przy pomocy koparek, a kopalina wywoŜona jest ci ęŜ arówkami. Dla najwi ększych punktów „dzikiej” eksploatacji kopalin sporządzono karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą do okre ślenia perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Kisielice były Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Uniejewska 2002, 2003) oraz wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych. Dane uzupełniono obserwacjami własnymi w terenie. Osady glin zwałowych z piaskami zlodowacenia wisły wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni omawianego obszaru. Na zachód od miejscowo ści Nejdyki, w granicach wyst ępo- wania wodnolodowcowych glin zwałowych z przewarstwieniami piasków oraz piasków zwie- trzelinowych, w kilku punktach prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków. Mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej wynosi 3,5 m, a gł ęboko ść wyrobiska 6 m. W rejonie tym wyznaczono obszar perspektywiczny. Formy kemowe, wyst ępuj ące na całym obszarze omawianego arkusza, zbudowane s ą z piasków drobnoziarnistych, mułkowatych i mułków. Osady najwi ększych kemów maj ą kilkana ście metrów mi ąŜ szo ści. Opisane utwory s ą przedmiotem eksploatacji w „dzikich” wyro- biskach na południe od miejscowo ści Klimy oraz Piotrowice. Gł ęboko ść wyrobisk dochodzi do 6 m, a mi ąŜ szo ść piasków osi ąga 4,5 m. W obu rejonach wyznaczono obszary perspekty- wiczne piasków. Eksploatacja piasków wodnolodowcowych zlodowacenia wisły na du Ŝą skal ę prowadzona jest równie Ŝ w okolicach W ądół, Babi ęt Wielkich, Ząbrowa, Gulb, Wielkiej Wólki i Wonnej. Na Szczegółowej mapie geologicznej Polski s ą to obszary glin zwałowych z przewarstwieniami piasków wodnolodowcowych i nie jest mo Ŝliwe wyznaczenia w tych rejonach obszarów perspektywicznych. Prowadzone w latach 80. ubiegłego wieku prace geologiczne, których celem było rozpoznanie wyst ępowania w ęgli brunatnych w utworach trzeciorz ędowych wykazały obecno ść

10 morskich osadów trzeciorz ędowych bez śladów w ęgli brunatnych na całym obszarze arkusza (Ciuk, Piwocki, 1990). Według danych z potencjalnej bazy zasobowej torfów, na terenie obejmuj ącym arkusz Ki- sielice, znajduje si ę ponad 100 obszarów wyst ępowania torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Powierzchnie tych wyst ąpie ń zmieniaj ą si ę od poni Ŝej 1 ha do powy Ŝej 200 ha, najwi ększe znajduj ą si ę w okolicach Krzywca, Ł ęgowa, Trupla i Piotrowic. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe zdecydowana ich wi ększo ść nie przekracza 10 ha. Na mapie przedstawiono obszary, których do- st ępno ść nie jest ograniczona wymaganiami ochrony przyrody i maj ą powierzchni ę >20 ha. Są to torfy niskie, lokalnie przej ściowe rzadko wysokie o średnich grubo ściach około 2–3 m, zapopieleniu powy Ŝej 10% i rozkładzie substancji organicznej około 40%. W sp ągu torfowisk najcz ęś ciej wyst ępuj ą gytie organiczne i krzemionkowe oraz lokalnie w ęglanowe. W stropie torfu wyst ępuj ą chronione gleby organiczne. Wszystkie wyst ąpienia torfu na terenie arkusza Kisielice s ą silnie zawodnione. W przeszło ści cz ęść z tych torfowisk była systemem gospodarczym eksploatowana a uzyskany urobek wykorzystywano w rolnictwie do poprawy jako- ści gleby. Aktualnie nie prowadzi si ę eksploatacji torfu. Torfy przej ściowe i wysokie zostały stwierdzone tylko w kilku punktach. Nie maj ą one znaczenia gospodarczego. Uwarunkowania środowiskowe nie upowa Ŝniaj ą autora do wyznaczenia prognoz pia- sków i torfów w obr ębie obszarów perspektywicznych. Obszar arkusza Kisielice mo Ŝę by ć perspektywiczny dla wyst ępowania złó Ŝ niekon- wencjonalnych gazu ziemnego. Potencjalna gazono śno ść osadów jest ści śle zwi ązana z zawarto ści ą substancji organicznych, która powinna wynosi ć przynajmniej 1,0–2,0% Ro (Ro – refleksyjno ść witrynitu). Najbogatsze w substancje organiczn ą s ą łupki dolnego syluru (lan- dower), których sp ąg w omawianym rejonie wyst ępuje na gł ęboko ści 3000–3400 m. Dojrza- ło ść termiczna łupków spełnia wymagane kryteria i wynosi 1,3–1,5 Ro (Poprawa, 2010). Koncesj ę na poszukiwanie i rozpoznanie złó Ŝ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskała firma „Maraton Oil Poland” Sp. z o.o. (Zalewska, 2010; Poprawa, 2010).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Kisielice w cało ści le Ŝy w dorzeczu Wisły, w zlewniach II rz ędu Osy i Liwy. Głównym ciekiem powierzchniowym na omawianym obszarze jest Osa płyn ąca z pół- nocnego wschodu na południowy zachód. W jej biegu znajduj ą si ę jeziora: Kolmowo, Popówko

11 i Trupel. Dopływy Osy, w tym Młynówka i Gardega (Gardeja), tworz ą sie ć rzeczn ą, która ł ączy wszystkie jeziora wyst ępuj ące na tym arkuszu. Osiemna ście jezior zlokalizowanych jest w centralnej, wschodniej i południowej cz ęś ci obszaru. S ą to jeziora polodowcowe typu rynnowego rzadziej wytopiskowego. Ich powierzchnie wynosz ą od 2 ha do ponad 400 ha, maksymal- na gł ęboko ść nie osi ąga 20 m. Najwi ększym z nich jest wytopiskowe jezioro Kara ś, które od strony zachodniej otoczone jest stref ą bagien i gytiowisk cz ęsto przekraczających 1 km szeroko ści. Inne jeziora, jak Dłu Ŝek czy Trupel, są typu rynnowego, maj ą strome brzegi poro śni ęte lasami, lub łagodne zagospodarowane przez o środki wypoczynkowe i prywatne domki letni- skowe. W przeszło ści wi ększo ść jezior była pod nadzorem Pa ństwowych Gospodarstw Ryb- nych zajmuj ących si ę hodowl ą: karpia, szczupaka, sandacza i innych ryb słodkowodnych. Ak- tualnie przemysłowa gospodarka rybna prowadzona jest na Jeziorze Gory ńskim i Trupel. Nie- wielki północny fragment arkusza odwadniany jest przez sie ć rzeczn ą dorzecza Liwy. W granicach arkusza Kisielice, w ostatnich pi ęciu latach, WIO Ś w Olsztynie nie pro- wadził oceny jako ści wód powierzchniowych. Ostatnie dane z monitoringu jako ści wód powierzchniowych pochodz ą z 2004 r. – Wody jeziora Kara ś wykazały II klas ę czysto ści. W przeszło ści punkty pomiarowe stanu czysto ści rzek były zlokalizowane na Gard ędze i Osie powy Ŝej jeziora Trupel. W latach 1998–2004 prowadzono równie Ŝ badania na jeziorach: Dłu- Ŝek, Gory ńskim, Kolmowo, Popówko i Trupel. Wody jezior charakteryzowały si ę II i III kla- są czysto ści (Raport ... 2008).

2. Wody podziemne Według regionalnego podziału zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkusza Ki- sielice poło Ŝony jest w cało ści w rejonie iławsko-warmi ńskim (IIIA) regionu mazurskiego (III) (Paczy ński red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski na tle jednolitych cz ęś ci wód podziemnych badany obszar poło Ŝony jest w cało ści w subregionie pojeziernym (SP) regionu dolnej Wisły (RDW, Prowincja Wisły) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). Wyst ępowanie poziomów wodono śnych zwi ązane jest z utworami czwartorz ędu oraz trzeciorz ędu (paleogen). W obr ębie utworów czwartorz ędowych wydzielono dwa plejstoce ń- skie poziomy wód podziemnych (górny i dolny). Górne czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje prawie na całym obszarze arkusza Kisielice. Tworz ą je piaskowe i piaskowo-Ŝwirowe utwory zlodowacenia wisły, o mi ąŜszo ści od 5 do 45 m. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 40 m, a zwiercia- dło wody ma charakter lekko napi ęty. Ze wzgl ędu na zasi ęg wyst ępowania, parametry hydroge-

12 ologiczne oraz niewielkie zapotrzebowanie na wod ę, pi ętro stanowi jedyny poziom u Ŝytkowy omawianego obszaru i jest eksploatowany uj ęciem miejskim w Kisielicach, uj ęciami komunal- nymi zlokalizowanymi głównie na terenach zakładów rolnych, a tak Ŝe studniami indywidual- nymi. Zasilanie poziomu odbywa si ę przez infiltracj ę wód opadowych. W północnej i centralnej cz ęś ci arkusza wydajno ść potencjalna otworów studziennych, ujmujących opisywany poziom, waha si ę w granicach 40–80 m 3/h, a lokalnie w rejonie Jakubowa Kisielickiego osiąga 100 m3/h. Przewodno ść warstwy wodono śnej w tym rejonie przekracza 240 m 2/d. Na pozosta- łym obszarze wydajno ść waha si ę w granicach 30–50 m 3/h, a przewodno ść 100–250 m 2/d. Na przewa Ŝaj ącym obszarze badanego terenu wody podziemne górnego poziomu czwartorz ędowe- go (klasa IIb) wymagaj ą uzdatniania ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza, manganu i azotu. Wody niskiej jako ści (klasa III), wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania, wyst ępuj ą jedynie na północ i wschód od Kisielic (Kordalski, U ścinowicz, 2002). Dolne czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, o podrz ędnym charakterze, wyst ępuje w środkowej i północnej cz ęś ci obszaru. Tworz ą go piaski zlodowacenia warty w centralnej oraz piaski interglacjału mazowieckiego w północnej cz ęś ci arkusza. Dolny czwartorz ędowy poziom ma podobne parametry hydrogeologiczne do poziomu górnego i przypuszczalnie w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza mo Ŝe wyst ępowa ć ich hydrauliczne poł ączenie. Najstarszy zbadany w tym rejonie poziom wodono śny wyst ępuje w północnej cz ęś ci arkusza w piaskowych i marglistych utworach trzeciorzędu (paleogenu). Wody z tego poziomu charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą chlorków do 100 mg/dm 3 i ponadnormatywnymi zawarto ściami amoniaku. Wody te, mimo Ŝe nale Ŝą do klasy Ib, nie s ą u Ŝytkowane na terenie omawianego arkusza. Obszar arkusza Kisielice znajduje si ę w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – zbiornik mi ędzymorenowy Iławski (fig 3). W 1996 r. dla GZWP 209, 210 i 211 opracowana została wspólna dokumentacja hydrogeologiczna, w której wyznaczono granice zbiorników oraz strefy ochronne (Lidzbarski i in., 1996). Granice zbiornika Iława wyznaczone w dokumentacji hydrogeologicznej zostały zweryfikowane i maj ą inny przebieg ni Ŝ przedstawia fig. 3 (Kleczkowski, 1990). W granicach arkusza cały obszar zbiornika znajduje si ę w strefie ochronnej. Stref ę ochrony o zaostrzonym rygorze wyznaczono wokół Jeziora Po- pówko i na południe od jeziora do południowej granicy zbiornika. Do najwi ększych uj ęć wód podziemnych, przekraczaj ących wydajno ść 50 m 3/h, nale Ŝą jednootworowe uj ęcia w Jakubowie Kisielickim, Starym Folwarku oraz Szwarcenowie. Naj- wi ększ ą wydajno ść osi ąga uj ęcie w Szwarcenowie (91,7 m 3/h), ujmuj ące warstw ę wodono- śną, której strop znajduje si ę na gł ęboko ści 22,5 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kisielice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 209 – Zbiornik mi ędzymorenowy Karsin, czwartorz ęd (Q); 210 – Zbiornik mi ędzymorenowy Iławski, czwartorz ęd (Q); 211 – Zbiornik Samborowski, czwartorz ęd (Q).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 209 – Kisielice, umieszczono w tabeli 1. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

14 Tabela 1 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 209 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Kisielice bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 209 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Kisielice

Metale N=10 N=10 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–48 24 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–15 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–54 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–5 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–13 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–16 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 209 – Kisielice 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 10 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 10 wy Prawo wodne, Cr Chrom 10 b) obs zary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 10 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 10 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 10 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 10 2) Pb Ołów 10 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 10 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 209 – Kisielice do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 10 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

15 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 1). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść niklu.

16 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in. 2002; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

17 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 2 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 2 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]- antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

18 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Kara ś, Kolmo- wo, Popówko i Trupel. Osady jezior Kara ś i Trupel charakteryzuj ą si ę niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego.

19 Osady jezior Kolmowo i Popówko cechuje podwy Ŝszona zawarto ść chromu, miedzi i niklu w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Podwy Ŝszona zawarto ść tych pierwiast- ków w osadach obserwowana jest cz ęsto w jeziorach, których czasza i zlewnia bezpo średnia znajduje si ę na glinach zwałowych. Odnotowano tak Ŝe nieznacznie wy Ŝsz ą zawarto ść wielo- pierścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ętnie spotykanej w osadach jeziora Kara ś. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA są ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministerstwa Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwu- je si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tab. 3). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Kara ś Kolmowo Popówko Trupel Parametr 2011 r. 1998 r. 1998 r. 200 r.3 Arsen (As) <3 5 5 <5 Chrom (Cr) 5 25 24 9 Cynk (Zn) 57 89 76 47 Kadm (Cd) <0,5 0,5 1,0 <0,5 Mied ź (Cu) 8 14 13 11 Nikiel (Ni) 5 17 15 9 Ołów (Pb) 24 28 12 16 Rt ęć (Hg) 0,066 0,09 0,09 0,054 * WWA 11 WWA 2,335 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 1,716 n.o. n.o. n.o. PCB *** 0,001 n.o. n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na pro-

20 filach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 38 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 47 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 33 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrówna- ne (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 30–45 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu wyst ępuje jeden typ osadów – gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Najni Ŝsza warto ść promieniowania gamma w tym profilu (ok. 28 nGy/h) jest zwi ązana z osadami jeziornymi (iły, mułki, piaski i kredy jeziorne) na wschodnim brzegu Jeziora Gory ńskiego. W profilu wschodnim najwy Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma (ok. 35–47 nGy/h) s ą zwi ązane z gli- nami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego, po średnie (25–35 nGy/h) z osadami wod- nolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) i jeziornymi (iły, mułki, piaski i kredy), a najni Ŝsze (ok. 20 nGy/h) z osadami lodowcowymi (piaski, Ŝwiry i głazy) i z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,0 do 4,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,3 do 7,2 kBq/m 2.

209 W …..PROFIL ZACHODNI 209 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5949621 5942402 5948669 5940713 5947662 m m 5946643 5935627

5945697 5933746

5944416 5931755

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 22

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5949621 5942402 5948669 5940713 5947662 m m 5946643 5935627

5945697 5933746

5944416 5931755

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 2 4 6 8 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kisielice (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 4; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 4 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 * 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 * 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Kisielice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Kordalski, U ścinowicz, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza około 85% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy w obr ębie miejscowo ści Kisielice (siedziba urz ędu miasta i gminy) oraz północnej cz ęś ci Biskupca (siedziba urz ędu gminy) oraz du Ŝych wsi: Z ą- browo i Krotoszyny; − tereny bagienne i podmokłe (w tym podlegaj ące ochronie) łąki na glebach pochodzenia organicznego) wyst ępuj ące na wi ększych powierzchniach wzdłu Ŝ dolin rzek: Gardei, Osówki, Osy, Młynówki, Gaci, a tak Ŝe innych mniejszych cieków, wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m;

− miejsca wyst ępowania źródeł, zlokalizowane koło Stradomna, Gorynia, Szwarcenowa i Brzezin, wraz z okalaj ącą je strefą 250 m; − otoczenie jezior, obejmuj ące pas o szeroko ści 250 m od ich linii brzegowej (jeziora: Ka- ra ś, Trupel, Dłu Ŝek, Gory ńskie, Szymbarskie, Popówko, Lekarty, Kolmowo oraz kilkana ście mniejszych); − obszary wyst ępowania osadów holoceńskich: torfów, gytii, namułów, piaszczystych, piasków i mułków den dolinnych (rzecznych, jeziornych i wytopiskowych), akumulo- wanych wzdłu Ŝ rzek: Gardei, Osówki, Osy, Młynówki, Gaci i innych cieków; − obszary poło Ŝone w obr ębie zagł ębie ń bezodpływowych wypełnionych w znacznym stopniu osadami organicznymi (torfy, namuły); − tereny wyst ępowania utworów deluwialnych (piaski, gliny) pokrywaj ących stoki poni Ŝej kraw ędzi wysoczyzn morenowych, z uwagi na mo Ŝliwo ść powstawania ruchów geody- namicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywanie); − tereny wyst ępuj ące w okolicy Jeziora Dłu Ŝek, Jeziora Trupel i miejscowo ści Szwarce- nowo, predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha; − obszary rezerwatów przyrody „Jezioro Kara ś” i „Uroczysko Piotrowice”; − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalne obszar ochrony siedlisk: „Jezioro Kara ś” (PLH 280003), „Dolina Kaka- ju” (PLH280036) i „Ostoja Iławska” (PLH 280053); − obszar ochronny czwartorz ędowego zbiornika GZWP nr 210 „Zbiornik Iławski” (Lidz- barski in., 1996), obejmuj ący ponad 60% powierzchni arkusza (północna i środkowa cz ęść ).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna zajmuj ą około 15% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą jednak obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyj- ną, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 4). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Gliny zwałowe pokrywaj ą cz ęść wysoczyzn i występuj ą na wi ększo ści waloryzowanego terenu bezpo średnio na powierzchni. Stanowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Na wi ększych i zwartych powierzch-

niach wyznaczonych pod POLS utwory te wyst ępuj ą w okolicach Gorynia, Piotrowic, Słupni- cy, Podlaska, Biskupca, Trupla i Jamielnika. W nielicznych otworach hydrogeologicznych, w których zostały one przewiercone, ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 3,5–5,5 m (w okolicy Cza- chówki) do 9,5 m (w rejonie Buczka). W obr ębie glin zwałowych zlodowacenia wisły mo Ŝna spodziewa ć si ę przewarstwie ń przepuszczalnych osadów wodnolodowcowych. W miejscach, gdzie w stropie osadów tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą wyst ę- puj ą przepuszczalne osady piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szości nieprzekraczaj ącej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Tworz ą je piaski i Ŝwiry lodowcowe (rzadziej wodnolodowcowe), przykrywaj ące gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej. W wyznaczonych na mapie obszarach pozbawionych naturalnej bariery geologicznej (zbudowanych z utworów piaszczysto-Ŝwirowych akumulacji lodowcowej i wodnolodowco- wej), lokalizacja składowisk jest dopuszczalna pod warunkiem wykonania sztucznych prze- słon izolacyjnych. Tereny takie wyst ępuj ą głównie w rejonie Gorynia, Trupla, Czachówki i Wonnej. Wyznaczone obszary POLS znajduj ą si ę w zasi ęgu głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (GPU), wykształconego w osadach czwartorz ędowych zlodowacenia wisły (Kordalski, U ścinowicz, 2002). W otworach studziennych wyst ępuje on na gł ęboko ści 15– 37 metrów, pod pokryw ą zbudowan ą z glin zwałowych, których mi ąŜ szo ść zwykle przekracza 5 metrów. Ze wzgl ędu na dostateczn ą izolacj ę od wpływów powierzchniowych, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono głównie jako niski. Lokalnie, pomi ędzy Biskupcem, Krotoszynami oraz w rejonie Czachówki, z uwagi na obecno ść potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń, wskazano średni stopie ń zagro Ŝenia. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących ze zwartej zabudowy oraz ochrony przyrody. Ze wzgl ędu na blisko ść zwartej zabudowy miejscowo ści Biskupiec, ograniczenie („b”) wprowadzono w promieniu 1 km od obszaru zurbani- zowanego. Wyznaczone obszary POLS maj ą du Ŝe powierzchnie, co umo Ŝliwia wybór miejsca pod ewentualn ą budow ę inwestycji uci ąŜ liwej dla środowiska w dogodnej odległo ści od za- budowa ń. Z uwagi na ochron ę przyrody, ograniczeniem warunkowym („p”) obj ęto tereny znajduj ące si ę w zasi ęgu Obszaru Chronionego Krajobrazu Jeziora Gory ńskiego zlokalizowane w pobli Ŝu Trupla, Piotrowic i Gorynia.

Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpa- trywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na waloryzowanym terenie nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wo- doprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. Osady tego typu nie wyst ępuj ą w strefie przypowierzchniowej. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie tego typu inwestycji, mo- gącej znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatko- wych sztucznych barier izolacyjnych, aby zminimalizowa ć mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów oboj ętnych stosunkowo najkorzystniejsze warunki nale Ŝy wskaza ć na rozległych obszarach wyst ępowania glin zwałowych w rejonach: Gorynia, Piotrowic, Podlaska, Słupnicy, Trupla i Wonnej. Mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wykształconej w postaci utworów słabo przepuszczalnych wynosi w tych miejscach od kilku do około 10 m, a stopie ń zagro Ŝenia GPU w wymienionych rejonach okre ślono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie wyst ę- puj ą wyrobiska po eksploatacji złó Ŝ kopalin oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji o powierzchni przekraczaj ącej 1 ha, które mogłyby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej skła- dowanie odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Kisielice opracowane zostały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Uniejewska, 2002, 2003), oraz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kordalski, U ścinowicz, 2002). Uwzgl ęd- niono litologi ę osadów powierzchniowych, ukształtowanie powierzchni terenu, warunki hydrogeologiczne oraz wymagania ochrony zasobów przyrodniczych. Warunków geologiczno- in Ŝynierskich nie wyznaczono dla terenów, na których z racji prawnej ochrony ich funkcji przyrodniczej nie przewiduje si ę zagospodarowania budowlanego. Na omawianym obszarze, dotyczy to obszarów wyst ępowania gleb chronionych klas I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i kompleksów leśnych. Zgodnie z przyj ętymi kryteriami (Instrukcja..., 2005) na mapie wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo. Grunty wyst ępuj ące na obszarze arkusza Kisielice s ą zró Ŝnicowane litologicznie i w konsekwencji charakteryzuj ą si ę ró Ŝnymi parametrami fizyczno-mechanicznymi. Jako kryterium podziału przyj ęto rodzaj gruntu, jego genez ę i wiek oraz wła ściwo ści fizyczno- mechaniczne. Za wst ępn ą cech ę diagnostyczn ą przyjmuje si ę parametry stanu: dla gruntów niespoistych – stopie ń zag ęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopie ń plastyczno ści. Na omawianym terenie grunty spoiste wyst ępuj ą w stanie od półzwartego do mi ękkopla- stycznego, a grunty niespoiste w stanie od lu źnego do zag ęszczonego. Na mapie wyró Ŝniono: – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średniozag ęszczone i zag ęszczone, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ębokości wi ększej ni Ŝ 2 m, – obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne), rejony w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m oraz tereny podmokłe i zabagnione. Obszar arkusza Kisielice charakteryzuje si ę w znacznej mierze korzystnymi warunkami budowlanymi, co zwi ązane jest z powszechnie wyst ępuj ącymi gruntami spoistymi, którymi s ą głównie nie skonsolidowane i mało skonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń północnopol- skich (zlodowacenia wisły). Tereny takie znajduj ą si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza,

w rejonie miejscowo ści Gałdowo, Babity Wielkie, Szymbark i Ząbrowo, na zachodzie arkusza w okolicach Kisielic oraz na południu w pobli Ŝu Biskupca. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, w ró Ŝnym stopniu utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowania gruntów słabono śnych, którymi s ą torfy i namuły, a tak Ŝe piaski, mułki i iły rzeczno-rozlewiskowe i jeziorne wyst ępuj ące w rozle- głych torfowiskach oraz obni Ŝeniach bezodpływowych. Obszary takie s ą cz ęsto podmokłe i zabagnione, a wiosn ą równie Ŝ zalewane. Zwierciadło wody gruntowej stabilizuje si ę na gł ę- boko ści nie przekraczaj ącej 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą w okolicach: Ł ęgowa, Jaku- bowa Kisielickiego, Gałdowa, Ząbrowa, Piotrowic i Wonnej. Na obszarze arkusza w rejonie Jeziora Dłu Ŝek i Jeziora Trupel oraz miejscowo ści Pio- trowice Szlacheckie i Szwarcenowo wyst ępuj ą obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007). Obszary te zaznaczono na mapie jako warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Spo śród form przyrody i krajobrazu ochron ą prawn ą na obszarze arkusza Kisielice obj ę- te s ą rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody Ŝywej, uŜytki ekologicz- ne, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, grunty rolne klas I-IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy. Ponad 40% omawianego obszaru zajmuj ą chronione gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby mineralne typu pseudobielicowego i gleby brunatne. W dolinach cieków powierzchniowych, a szczególnie w bezodpływowych obni Ŝe- niach morfologicznych, wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby chronione rozproszone s ą na całym obszarze arkusza. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą głównie w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-zachodniej. Wysoka jako ść gleb umo Ŝliwia upraw ę w tym rejonie zbó Ŝ, rzepaku i ro ślin okopowych. Lasy i grunty le śne pokrywaj ą około 15% powierzchni terenu, głównie w cz ęś ci zachodniej, wschodniej i południowo-zachodniej. S ą to lasy w przewadze li ściaste z dominacj ą lasów bukowych, brzozowych na szczytach wzniesie ń oraz olchowych z bogatym poszyciem w podmokłych dolinach i obni Ŝeniach terenu. Najwi ększy kompleks le śny ci ągnie si ę od Ki- sielic do Jeziora Trupel. Nieco mniejszy kompleks rozci ąga si ę na północ od Jeziora Kara ś do miejscowo ści Segnowy. Południowo-wschodni fragment obszaru jest cz ęś ci ą du Ŝego kompleksu le śnego le Ŝącego pomi ędzy Brodnic ą i Iław ą.

Na omawianym obszarze utworzono 2 rezerwaty przyrody „Jezioro Kara ś” i „Uroczy- sko Piotrowice”. Wykaz chronionych form przyrody, opracowany na podstawie danych Re- gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, przedstawia tabela 5. Rezerwat faunistyczny „Jezioro Kara ś” o powierzchni 815,48 ha, zlokalizowany jest we wschodniej cz ęś ci arkusza. Obejmuje on jezioro Kara ś oraz przyległe do niego torfowiska i gytiowiska poro śni ęte szuwarami, oczeretami, wierzb ą i olch ą. Rezerwat utworzono w 1958 roku w celu ochrony miejsc l ęgowych ptactwa wodnego i błotnego oraz bogatego gatunkowo zespołu florystycznego zarastaj ącego od zachodu jezioro. Rezerwat „Uroczysko Piotrowice” o powierzchni 49,07 ha, poło Ŝony w środkowej cz ę- ści arkusza, utworzony został w 1998 roku w celu ochrony naturalnego ekosystemu torfowisk przej ściowych z udziałem ba Ŝyny czarnej. Zajmuje on fragment doliny cieku zasilaj ącego od północy jezioro Kisielickie, las na torfowisku przej ściowym – obszar źródliskowy rzeki Nidy, płyn ącej do jeziora Trupel oraz torfowisko wysokie w rejonie Ogrodzie ńca. Są to fragment doliny cieku zasilaj ącego od północy jezioro Kisielickie, las na torfowisku przej ściowym – obszar źródliskowy rzeki Nidy, płyn ącej do jeziora Trupel oraz torfowisko wysokie w rejonie Ogrodzie ńca. Wokół jezior Gory ńskiego, Dłu Ŝnik i Trupel na terenie gminy Kisielice utworzono Ob- szar Chronionego Krajobrazu Jeziora Gory ńskiego (OChKJG) o powierzchni 1463 ha. Został on utworzony w celu ochrony krajobrazu oraz biotopu wymienionych jezior. W gminie Biskupiec, w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuje fragment Skarli ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (SOChK). Obszar ten o powierzchni 6349 ha, obejmuje rozległy kompleks le śny oraz Jezioro Skarli ńskie wraz z jego rynn ą Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Iława, Biskupiec 1 R Kara ś 1958 Fn -„Jezioro. Kara ś” (815,48) iławski, nowomiejski Biskupiec Fl, T – „Uroczysko Piotrowice” 2 R Piotrowice Małe 1998 nowomiejski (49,07) Kisielice 3 P Klimy przy cmentarzu 1998 PŜ – lipa drobnolistna iławski Iława PŜ – aleja drzew pomnikowych 4 P Szymbark 1957 iławski „Napoleona” 50 sosen

1 2 3 4 5 6 PŜ – aleja 239 drzew pomnikowych, w tym: 32 dęby szypuł- kowe, 14 jesionów, 6 kasztanow- Iława 5 P Szymbark 2007 ców, 93 klony zwyczajne, 51 lip iławski drobnolistnych, 9 wi ązów gór- skich, 20 wierzb, 3 graby, 4 olsze czarne, 1 topola, 6 innych drzew PŜ – aleja 79 drzew pomnikowych, w tym: 6 dębów szypuł- Iława 6 P Szymbark 2007 kowych, 8 jesionów, 12 klonów iławski zwyczajnych, 49 lip drobnolistnych, 1 osika, 3 inne drzewa Kisielice PŜ – dąb szypułkowy 7 P Łęgowo ko ściół 1998 iławski (grupa 3 szt.) Kisielice 8 P Łęgowo ko ściół 1998 PŜ – buk pospolity (grupa 3 szt.) iławski Kisielice 9 P Łęgowo park 1998 PŜ – buk pospolity iławski Kisielice 10 P Łęgowo park 1998 PŜ – dąb szypułkowy iławski Kisielice 11 P Łęgowo park 1998 PŜ – dąb szypułkowy iławski Kisielice PŜ – aleja drzew pomnikowych, 12 P Łęgowo droga do parku 1998 iławski 29 d ębów szypółkowych Iława 13 P Segnowy 1957 PŜ – dąb szypułkowy iławski PŜ – aleja 260 drzew pomnikowych, w tym: 188 d ębów szypuł- Iława kowych, 6 grusz, 3 kasztanowce, 14 P Szymbark, Kamionka 2007 iławski 23 lipy drobnolis tne, 25 klonów zwyczajnych, 4 wi ązy górskie, 11 innych drzew Iława 15 P Szymbark w parku 1991 PŜ – dąb szypułkowy – 6 szt. iławski Iława 16 P Szymbark w parku 1991 PŜ – dąb szypułkowy – 3 szt. iławski

Iława PŜ – dąb szypułkowy 17 P Szymbark w parku 1991 iławski (grupa 13 szt.)

Iława 18 P Szymbark w parku 1991 PŜ – dąb szypułkowy – 3 szt. iławski N-ctwo Iława,oddz. Iława 19 P 1957 PŜ – dąb szypułkowy 183a iławski N-ctwo Iława oddz. Iława 20 P 1968 PŜ – dąb szypułkowy 183a iławski Kisielice 21 P Ogrodzieniec park 1998 PŜ – dąb szypułkowy 2 szt. iławski Kisielice 22 P Ogrodzieniec kapliczka 1998 PŜ – dąb szypułkowy iławski Kisielice 23 P Jędrychowo – boisko 1998 PŜ – dąb szypułkowy iławski N-ctwo Iława, oddz. Iława 24 P 1957 PŜ – dąb szypułkowy – 7 szt. 189 iławski N-ctwo Iława, oddz. Iława 25 P 1957 PŜ – dąb szypułkowy 202 iławski Kisielice 26 P Trupel nr 39 1998 PŜ – topola czarna iławski

1 2 3 4 5 6 Trupel za cmentarzem Kisielice 27 P 1998 PŜ – dąb szypułkowy po lewej stronie iławski PŜ – aleja 780 drzew pomniko- Biskupiec Pom. – Pio- Biskupiec 28 P 1996 wych w tym 731 d ębów, 45 lip, trowice nowomiejski 3 jesiony, 1 klon Biskupiec 29 P Le śn. Krotoszyny 1994 PŜ – dąb szypułkowy nowomiejski Biskupiec PŜ – lipa drobnolistna, brzoza 30 P Le śn. Krotoszyny 1994 nowomiejski brodawkowata Biskupiec 31 P Wonna w parku 1993 PŜ – klon jawor nowomiejski Biskupiec Pom. – przy Biskupiec 32 P 1994 PŜ – dąb szypułkowy szkole podstawowej nowomiejski PŜ – dąb szypułkowy – 2 szt., Biskupiec 33 P Czachówki – park 1998 buk pospolity – 4 szt., nowomiejski lipa drobnolistna – 3 szt. Biskupiec PŜ – buk pospolity – 2 szt., 34 P Czachówki 1998 nowomiejski klon jawor Biskupiec 35 P Czachówki 1998 PŜ – dąb szypułkowy nowomiejski Kisielice 36 U Kisielice * Fragment doliny cieku (1,28) iławski Kisielice 37 U Ogrodzieniec * Torfowisko wysokie (4,60) iławski Kisielice Las na torfowisku przej ściowym 38 U Trupel * iławski (3,60) Biskupiec 39 Z Słupnica 2009 „Las Słupnicki” (1,37) nowomiejski

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy rodzaj pomnika: P Ŝ – pomnik przyrody Ŝywej,

Północno-wschodnia cz ęść omawianego terenu, w obr ębie gmin Iława i Susz, nale Ŝy do Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego (OChKPI) o powierzchni 13031,7 ha, jednocze śnie pełni funkcj ę Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. W 2009 roku w Słupnicy utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Las Słupnic- ki”. Jest to niewielki kompleks le śny nad rzek ą Młynówk ą, o powierzchni 1,37 ha. W lesie znajduje si ę około 150-letni drzewostan, który tworz ą m.in. d ąb, jesion, lipa i klon. Las osła- nia grodzisko pó źno średniowieczne. Ochronie prawnej podlegają 33 pomniki przyrody. S ą to okazałe, stare drzewa wyst ępu- jące w obr ębie kompleksów le śnych i otoczeniu zespołów ko ścielnych. Interesuj ące s ą aleje drzew pomnikowych: d ębowa z Biskupca do Piotrowiczek oraz sze ść alej w okolicach Szym- barka (tab. 5). Większo ść dróg lokalnych porastaj ą szpalery starych d ębów, lip, jesionów i klonów, które spełniaj ą warunki wpisania ich na list ę pomników przyrody. Zadaniem programu krajowej sieci ekologicznej – ECONET-Polska (PL) jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach przyrodniczych, maj ących najwy Ŝsz ą rang ę

krajow ą i mi ędzynarodow ą. Sie ć ECONET składa si ę z obszarów w ęzłowych i korytarzy ekologicznych (Liro, red., 1998). Ponad 80% obszaru arkusza Kisielice, według krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL (fig. 5), poło Ŝona jest w obr ębie korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym (6m), o nazwie Pojezierze Iławskie. Wschodnia cz ęść arkusza Ki- sielice nale Ŝy do obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym nr 13M – Zachodnio- mazurskiego. W okolicach miejscowo ści Krotoszyny, na południu arkusza znajduje si ę niewielki fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym – Pojezierze Chełmi ńsko- Dobrzy ńskie (8K).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kisielice na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski. 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6m – Pojezierza Iławskiego. 3 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 8K – Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego. 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 20k – Górnej Wkry.

Na obszarze arkusza Kisielice w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000 wyznaczono trzy specjalne obszary ochrony siedlisk: „Jezioro Kara ś”, „Aleje Pojezierza Iław- skiego” i „Dolina Kakaju” (tab. 6).

Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ ob- Nazwa obszaru i symbol obszaru Lp. Kod obszaru obszaru szaru oznaczenia na mapie Długo ść geo- Szeroko ść geo- (ha) kod NUTS województwo powiat gmina gr. gr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jezioro Kara ś warmi ńsko- iławski Iława, 1 B PLH280003 E 19 o28’37” N 53 o33’37” 814,8 PL621 S mazurskie nowomiejski Biskupiec Iława, Aleje Pojezierza warmi ńsko- 2 K PLH280051 E 19 o24’26” N 53 o40’50” 377,2 PL621 iławski Susz, IławskiegoS mazurskie Zalewo Dolina Kakaju warmi ńsko- 3 B PLH280036 E 19 o24’44” N 53 o28’34” 1428,0 PL621 nowomiejski Biskupiec S mazurskie Obja śnienia: Rubryka 2: B – specjalny obszar ochrony siedlisk 34 K – SOO – cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Ostoja „Jezioro Kara ś” (PLH280003) pokrywa si ę w cało ści z rezerwatem przyrody „Jezioro Kara ś”. Jest to rozległy obszar torfowiskowo-bagienno-jeziorny jeziora znajdującego si ę w fazie schyłkowej ewolucji. Zachodzi tu intensywny proces sedymentacji organiczno- mineralnej (torfowo-gytiowej) powoduj ący stopniowe zarastanie zbiornika jeziornego. W obszarze tym wyst ępuj ą dziesi ątki chronionych gatunków ro ślin, ptaków, ssaków, ryb i bezkr ę- gowców. Ostoja „Aleje Pojezierza Iławskiego” (PLH280051), zlokalizowana w okolicach Szym- barka i Kamie ńca, obejmuje kompleks alei przy gruntowych drogach śródpolnych i asfalto- wych oraz parki wiejskie. Najcz ęś ciej wyst ępuj ące drzewa to lipa, jesion wyniosły, klon zwy- czajny i d ąb szypułkowy. Wiek niektórych drzew osi ąga 300 lat. W południowo-wschodniej cz ęś ci badanego obszaru le Ŝy fragment ostoi „Dolina Kaka- ju” (PLH280036), która obejmuje rzek ę Kakaj z przyległymi glebami bagiennymi i pobagien- nymi.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Kisielice ochron ą prawn ą obj ęto obiekty architektoniczne sakralne, świeckie oraz techniczne. Ziemia kisielicka ma ciekaw ą i burzliw ą histori ę. Znalezione przez archeologów w tej okolicy kamienne dłuta, pochodz ące z młodszej epoki kamienia, a tak Ŝe siekierka Ŝelazna datowana na wczesny okres epoki Ŝelaza, pozwalaj ą przypuszcza ć, Ŝe tereny te były zamiesz- kiwane ju Ŝ 4000 lat temu przez plemiona zajmuj ące si ę łowiectwem i prymitywn ą upraw ą ziemi. Powstanie miasta Kisielice w tej cz ęś ci pa ństwa Zakonu Krzy Ŝackiego, która podlegała jurysdykcji biskupa Pomezanii, rezyduj ącego w Prabutach, zwi ązane jest z rodzin ą rycersk ą Stangów (von Stange). Ród ten pojawił si ę w Prusach Zakonnych około roku 1260. W XIV wieku Kisielice znalazły si ę w granicach Polski. Pomimo wielu wojen i najazdów, które nisz- czyły region przez całe wieki, najwi ększych zniszcze ń Kisielice i najbli Ŝsze okolice doznały w 1945 roku, w czasie ofensywy Armii Czerwonej. Mi ędzy innymi spalono doszcz ętnie odre- staurowane tu Ŝ przed wojn ą pałace w Ł ęgowie i Ogrodzie ńcu. Powodem ich zniszczenia była niemiecka narodowo ść ich fundatorów i wła ścicieli, w tym byłego prezydenta Niemiec Paula Ludwiga von Hindenburga, który zmarł w Ogrodzie ńcu w 1934 roku. Kisielice s ą najciekawszym miejscem w okolicy. Obj ęty ochron ą konserwatorsk ą układ urbanistyczny starego miasta oparty jest na zało Ŝeniach z XIV wieku. Niestety, ze wzgl ędu na znaczne zniszczenia wojenne i pó źniejsz ą odbudow ę nie zachował si ę on w sposób czytelny do dnia dzisiejszego. Średniowieczne miasto otoczone było murami, w których były trzy

bramy: Biskupiecka, Prabucka i Wodna. Obwarowania te rozpadły si ę ostatecznie w ko ńcu XVII wieku. Od XVI wieku istniało niewielkie przedmie ście za Bram ą Biskupieck ą, a od XVIII wieku tzw. „nowe miasto” przy trakcie wiod ącym do Prabut. Do najciekawszych za- bytków nale Ŝy gotycki kościół parafialny pw. MB Królowej Świata, wybudowany w swym pierwotnym kształcie prawdopodobnie w XIV wieku, przebudowany w 1576 roku. W wyniku po Ŝaru w 1653 roku spaleniu uległa wie Ŝa. Ko ściół odbudowano w latach 1659–60, a nast ęp- nie w 1696 zamontowano nowy ołtarz główny. W latach 1856/57 mieszka ńcy Kisielic, wspomo Ŝeni finansowo przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, przywrócili swojemu ko ściołowi wie Ŝę wysok ą na 45 metrów. Z pocz ątku XX wieku pochodz ą zabytkowe domy przy starych torach kolejowych oraz szkoła podstawowa. W latach 1601–04 w Ł ęgowie wybudowano renesansowy ko ściół ewangelicki o cieka- wej architekturze wn ętrza z kasetonowym stropem drewnianym z obrazami głów świ ętych i apostołów, empor ą i ambon ą. Po II wojnie światowej świ ątyni ę przej ął kościół rzymsko- katolicki. Przeprowadzone prace remontowo-adaptacyjne niekorzystnie zmieniły wystrój wn ętrza świ ątyni. Jest to obiekt historyczny wpisany na list ę zabytków I klasy. Z tego samego okresu, ale zdecydowanie mniejszy ko ściół znajduje si ę w miejscowo ści Gałdowo. Oba ko- ścioły to filie parafii w Kisielicach, prowadzonej przez ksi ęŜ y Pallotynów. Biskupiec, którego pocz ątki si ęgaj ą XIII wieku był własno ści ą biskupów chełmi ńskich, a nast ępnie ksi ąŜą t pruskich. Po 1701 roku znalazł si ę w obr ębie granic pa ństwa pruskiego. W latach 1918–1945 Biskupiec nale Ŝał do Prus Wschodnich i był oddzielony od Polski rzek ą Os ą. Układ urbanistyczny starego miasta oparty na załoŜeniach średniowiecznych wpisany jest do rejestru zabytków. W centrum miasta wyró Ŝni ć nale Ŝy dwa ko ścioły – opuszczony, popadaj ący w ruin ę ko ściół ewangelicki (od 1989 roku katolicki), zbudowany w latach 1331– 1340 oraz kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena i Matki Boskiej Ró Ŝańcowej, wybudowany w latach 1892–1894. Przy rynku znajduje si ę ratusz wybudowany w 1927 roku. Wpi- sane do rejestru zabytków s ą ponadto pozostało ści murów obronnych oraz domy murowane o konstrukcji szkieletowej z XVIII i XIX wieku. W miejscowo ści Szwarcenowo, którego historia si ęga XIV wieku, zachował si ę jedynie, podlegaj ący opiece konserwatora drewniany ko ściół pw. św. Mikołaja zbudowany w 1721 roku w stylu orientalnym oraz przyko ścielny cmentarz. Wewn ątrz ko ścioła, pod prezbiterium i pod wie Ŝą , znajduj ą si ę sklepione kolebkowo krypty. Na wyposa Ŝeniu ko ścioła znajduj ą si ę regencyjny ołtarz główny i dwa boczne ołtarze z XVIII wieku oraz pó źnobarokowa ambona. Obj ęte ochron ą konserwatorsk ą s ą równie Ŝ XVIII-wieczne ko ścioły w Z ąbrowie i La- secznie oraz ko ściół z przełomu XIX i XX wieku w Piotrowicach.

Wszystkie miejscowo ści znajduj ące si ę na obszarze arkusza Kisielice maj ą swoje wła- sne miejsca kultu religijnego, którymi s ą charakterystyczne kapliczki murowane na podstawie kwadratu o boku nieco powy Ŝej 1 m. S ą to obiekty zbudowane w wi ększo ści po II wojnie światowej. W miejscowo ści Trupel, przy drodze do Szwarcenowa, znajduje si ę cmentarz rodowy Polentzów, Hindenburgów oraz Albertsów z zachowan ą kaplic ą rodow ą zbudowan ą w stylu angielskiego neogotyku, zwi ązany z dawnym maj ątkiem, zało Ŝony na planie li ścia lipy z alej- kami obsadzonymi starodrzewem lipy i d ębu w wieku 100–130 lat. Najbardziej okazał ą budowl ą w granicach arkusza jest zamek krzy Ŝacki w Szymbarku pochodz ący z XIV wieku. Jest to obiekt typowo obronny, który był siedzib ą biskupstwa Po- meza ńskiego. Zasadniczy rzut wzorowany jest na typie rzymskich warowni z dziedzi ńcem po środku. W XVI wieku zamek przechodzi na własno ść Hohenzollernów a nast ępnie w XVIII wieku zamek przejmuje rodzina Gluck von Fruckenstein, która w połowie XIX wieku prze- budowuje zamek na styl neogotycki. Zamek szymbarski po spaleniu w 1945 roku zacz ął po- pada ć w ruin ę. Przy zamku zachował si ę zespół folwarczny z XVIII-XIX w. ze stajni ą, spi- chlerzem, oborami, rybaczówk ą, stelmachówk ą oraz poczt ą. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ, wpisany do rejestru zabytków, młyn z 1924 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Kisielice, poło Ŝony jest w obr ębie Pojezierza Iławskiego, charakteryzuje si ę małym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem zagospodarowania przestrzennego. Zdecydowana wi ększo ść obszaru to tereny rolnicze z glebami wysokich klas bonitacyjnych. Około 15% powierzchni arkusza zajmuj ą lasy, w przewadze li ściaste. Du Ŝy udział gleb chronionych oraz obszarów ł ąk i pastwisk jest podstaw ą upraw rzepaku, zbó Ŝ i ro ślin okopowych, a tak Ŝe hodowli bydła, trzody chlewnej i drobiu. Produkty tra- dycyjnego, ekologicznego rolnictwa s ą w coraz wi ększym stopniu doceniane przez odbiorców krajowych i zagranicznych. Na badanym terenie dotychczas nie udokumentowano Ŝadnego zło Ŝa surowców mine- ralnych. Wyniki przeprowadzonych prac geologicznych, wyst ępowanie du Ŝych pokryw osa- dów wodnolodowcowych (piaski i piaski ze Ŝwirami) oraz obserwacje w terenie upowa Ŝniaj ą do wyznaczenia obszarów perspektywicznych wyst ępowania piasków ze Ŝwirami w okolicach miejscowo ści Szwarcenowo oraz piasków w Nejdykach, Klimach i Piotrowicach. Zapotrze- bowanie w mineralne surowce budowlane i drogowe jest zaspakajane z kilkunastu „dzikich” wyrobisk oraz ze zło Ŝa „Tymawa Wielka” poło Ŝonego w Gminie Biskupiec na s ąsiednim

arkuszu. Torfy wyst ępuj ące powszechnie na całym badanym obszarze mog ą by ć przedmiotem eksploatacji dla produkcji ziem ogrodniczych. Na obszarze arkusza wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Wi ększo ść ocenianego terenu ma korzystne warunki budowlane. Warunki niekorzystne ograniczaj ą si ę jedynie do dolin rzecznych i bezodpływowych obni Ŝeń terenu. Głównym ciekiem badanego rejonu jest prawobrze Ŝny dopływ Wisły – Osa. Na obszarze arkusza Kisielice wyst ępuje 18 jezior, z których wi ększo ści jest cz ęś ciowo zagospodaro- wana jako miejsca wypoczynkowe. Obecnie w granicach arkusza brak jest punktów monitoringu wód powierzchniowych. Czwartorz ędowy poziom wodono śnym stanowi jedyny u Ŝytkowy poziom wód podziemnych. Studnie ujmuj ące wody pi ętra czwartorz ędowego osi ągaj ą wydajno ść potencjaln ą ponad 90 m 3/h. S ą to wody o podwy Ŝszonej zawarto ści: Ŝelaza, manganu i amoniaku (klasa IIb, lokalnie III). Obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie GZWP nr 210 – zbiornik Iława. W granicach arkusza Kisielice wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych. W granicach arkusza nie stwierdzono obecno ści utworów umo Ŝliwiaj ących bezpo średnie składowanie odpadów komunalnych. Rejony wskazane do składowania tego typu odpadów wyznaczono w miejscach przy- powierzchniowego wyst ępowania utworów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych zlodowacenia wisły), buduj ących wysoczyzn ę morenow ą. Najwi ększe powierzchnie tworz ą one w okolicach Gorynia, Podlaska, Piotrowic, Słupnicy, Trupla i Wonnej, gdzie warunki dla składowania odpadów okre śli ć mo Ŝna jako najkorzystniejsze. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk zwi ązane z s ąsiedztwem zwartej zabudowy wyznaczono wokół Biskupca, natomiast z uwagi na aspekty przyrodnicze w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Jeziora Gory ńskiego. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin i iłów, ich mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienie, jak i potencjaln ą mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód poziomu u Ŝytko- wego przez składowisko. Du Ŝym walorem przyrodniczym obszaru arkusza są lasy, cz ęś ciowo chronione przez ustanowienie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Jeziora Gory ńskiego”, „Skarli ńskiego” Ob- szaru Chronionego Krajobrazu oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pojezierza Iławskie- go”. Na omawianym obszarze utworzono dwa rezerwaty „Jezioro Kara ś” i „Uroczysko Pio-

trowice”. Znajduj ą si ę tu ponadto trzy ostoje Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – „Jezioro Kara ś”, „Aleje Pojezierza Iławskiego” i „Dolina Kakaju”. Na uwag ę zasługuje rów- nie Ŝ 4 kilometrowa, dębowa aleja 780 drzew pomi ędzy Biskupcem i Piotrowicami Małymi. Walory przyrodnicze i krajobrazowe powinny by ć wła ściwie zagospodarowane i wykorzystane do rozwoju turystyki i rekreacji, szczególnie w okolicach jezior Trupel i DłuŜek. Zabytków na terenie omawianego arkusza jest niewiele. Najwa Ŝniejsze to XIV wieczny zamek krzy Ŝacki w Szymbarku oraz zabytki sakralne w: Kisielicach, Ł ęgowie, Biskupcu, Truplu, Szwarcenowie, Lasecznie i Z ąbrowie. Interesuj ące s ą równie Ŝ charakterystyczne dla tego regionu kapliczki znajduj ące si ę w ka Ŝdej miejscowo ści.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. CIUK E., 1972 – Sprawozdanie z bada ń utworów trzeciorz ędowych i poszukiwa ń złó Ŝ w ęgli brunatnych w okolicach Kisielic. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce. Wyd. Geol., Warszawa DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P. (2000). Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry 15: 1097-1119. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781.

GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HELIASZ Z., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Kisieli- ce (209). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KORDALSKI Z., U ŚCINOWICZ S., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kisielice wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIDZBARSKI M., BIAŁACH I., ODOJ M., ORŁOWSKI R., ROEDING E., 1996 – Doku- mentacja hydrogeologiczna głównych zbiorników wód podziemnych nr 209 – Kar- nicki, nr 210 – Iławski, nr 211 – Samborowski. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1995. ECONET Polska. Wyd. Fundacja ICUN – Poland, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005.

MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien- ces 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3:226. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370.

Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku, 2008 – www.wios.olsztyn.pl REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STUPNICKA E., 2007 – Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaw- skiego, Warszawa.

SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. UNIEJEWSKA M., 2002 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kisielice (209) Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. UNIEJEWSKA M., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Kisielice (209). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reser- voirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WISZNIEWSKI W. (red.), 1973 – Atlas Klimatyczny Polski. IMGW Warszawa. ZALEWSKA E., 2010 – Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złó Ŝ w ęglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3:213.