سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 تحقیقات منابع آب ايران Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) -Water Resources Research 261-274

پتانسیليابی منابع آب برای تخصیص به آبزیپروری از The Potential for Allocating Water Resources to Aquaculture from an بودجه آبی به حساب نیامده Unaccounted Water Budget

0 *0 علیرضا شکوهی و امید بهمنی A.R. Shokoohi * and O. Bahmani 22

چکیده Abstract این تحقیق با تمرکز بر مسأله صرفهجویی در استفاده از منابع آب شیرین در مناطق This research, based on the belief that modern aquaculture گرم و خشک با معرفی الگوریتمی ساده به پتانسیلیابی آبهای سطحی و زیرزمینی technologies in the form of intensive and super-intensive aquaculture methods can use water resources of low quality for غیر قابل تخصیص به بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت پرداخته و با این پیش utilizing in other sectors, aims to focus on saving freshwater فرض که به کمک روشهای نوین آبزیپروری میتوان از این آبهای به ظاهر resources in arid and semi-arid areas. By introducing an نامرغوب استفاده کرد، مناطق مستعد از نظر تأمین آب برای آبزیپروری را شناسایی intelligent algorithm, this study tries to find the potential of مینماید. منطقه مورد مطالعه دراین پژوهش حوضههای آبریز 5 گانه واقع در مرزهای .non-allocated water for agriculture, industry, and drinking The study area includes , Dez, Karkheh, Maroon-Jarahi سیاسی استان خوزستان شامل کارون، دز، کرخه، مارون- جراحی و زهره است که and Hendijan basins/plains located in , for به کمک الگوریتم توسعه داده شده مناطق مستعد برای آبزیپروری در آنها تعیین و which the areas suitable for allocating water to aquaculture به صورت نقشه در محیط GIS ارائه گردید. برای دستیابی به اهداف ذکر شده، در were identified and mapped in GIS. Using the IRWQIsc مرحله اول کیفیت آب از نظر سالمت اکولوژیکی و کاربری عمومی ارزیابی شد و در method, water quality was firstly evaluated in terms of ecological health and general use and then based on the criteria مراحل بعد کیفیت آن از نظر شرب، کشاورزی و صنعت تعیین و مناطق فاقد پتانسیل of water quality for drinking, agriculture and industrial use the بهرهبرداری برای مصارف مزبور ولی مناسب برای آبزیپروری تعیین گردیدند. potential areas were investigated. The results showed that براساس نتایج بدست آمده بجز حوضه دز، در دیگر رودخانههای خوزستان میتوان except Dez River, up to 35% of the available water in other بطور متوسط تا 25 درصد حجم موجود را به بخش آبزیپروری تخصیص داد. این Khuzestan rivers can be allocated to the aquaculture sector on average. The suitable parts of the four Karun, Karkheh, حجم از جریان عموماً در بخش سفالی همه حوضههای چهارگانه کارون، کرخه، Maroon-Jarahi and Zohre-Hendijan Rivers are generally مارون- جراحی و زهره قرار داشته و میتواند در صورت تخصیص و البته با در نظر located in the lower parts of the basins. The achievements of گرفتن عوامل اقتصادی و اجتماعی، تراکم مزارع آبزیپروری را که بیشتر در سرآب the research allow decision-makers to redistribute the dense و میانه این حوضهها تجمع یافتهاند به این قسمتها منتقل و از بار عظیمی که بر aquaculture farms, mostly located in the upper and middle parts of the rivers, and to reduce the high pressure on those رودخانههای منطقه و بخصوص کارون وجود دارد، بکاهد. با توجه به دو عامل کیفیت parts of the rivers, especially on Karun River. Regarding both و افت سفرههای 32 گانه استان خوزستان تنها سه سفره اوان، هفتگل و زیدون برای factors of quality and critical condition of the water table, just استفاده در آبزیپروری قابل توصیه میباشند. الگوریتم ارائه شده و مفروضات مورد out of 23 aquifers of the Khuzestan province were 3 استفاده در توسعه آن برای اولین بار ارائه میگردد و دارای قابلیت عمومیسازی برای recommended for aquaculture development. The proposed algorithm and the assumptions used in its development, کاربرد در هر حوضه آبریز دیگر را داشته و ابزار الزم برای چانهزنی در سطح کالن presented for the first time, have the capability of being برای گرفتن تخصیص برای آبزیپروری را فراهم مینماید. generalized for use in any other catchment and provide the necessary tools for large-scale negotiation to obtain optimum كلمات كلیدی: آبزیپروری، پتانسیلیابی، تخصیص، ارزیابی کیفی، .aquaculture allocation Keywords: Aquaculture, Potential Finding, Water Allocation, خوزستان. .Water Quality Assessment, Khuzestan Province

تاریخ دریافت مقاله: 42/11/33 Received: February 11, 2020 تاریخ پذیرش مقاله: 44/3/32 Accepted: May 12, 2020

1- استاد دانشگاه بینالمللی امام خمینی )ره(، گروه مهندسی آب، قزوین، ایران. کد پستی: Professor of Water Engineering Department, Imam Khomeini International 1- University, Qazvin, Iran. Email: [email protected] 2- Head of Natural Resources of Jihad Tahghighat Ab&Energy Company, 2919246212 3- مدیرگروه منابع طبیعی شرکت جهاد تحقیقات آب و انرژی، تهران، ایران. .Tehran, Iran *- نویسنده مسئول Corresponding Author -* بحث و مناظره (Discussion) در مورد این مقاله تا پایان تابستان 1244 امکانپذیر است.

261

0- مقدمه در خصوص ارزیابی کلی بدنه آبی بدون توجه به نوع مصرف، دو روش مرسوم NSFWQI2 که توسط US National Sanitation در سالیان اخیر آبزیپروری در بسیاری از مناطق دنیا هم از نظر Foundation توسعه یافته است )NSF, 2006( و روش IRWQIsc3 اشتغالزایی و هم از نظر تأمین امنیت غذایی مورد توجه قرار گرفته که توسط جمعی از محققین ایرانی توسعه یافته است، مورد استفاده است. این صنعت در کشورهای درحال توسعه به علت استفاده از قرار میگیرند )Hashemi et al., 2012(. شایان ذکر است که استفاده روشهای سنتی که به مفهوم استفاده از حجم زیادی از آب و سپس از هر دو روش در ادبیات مربوط به این موضوع در سطح کشور گزارش تخلیه مواد درون استخر پرورش ماهی به داخل آب رودخانه است، با شده و در سطح وسیعی از بدنههای آبی سطحی از رودخانه تا دریاچه چالشهای زیادی از نظر تأمین آب و سپس ایجاد مسائل زیست و تاالب از آنها استفاده شده است ) ,Shokoohi and Modaberi محیطی روبرو شده است. با توجه به محدودیت بهرهبرداری از آبهای 2019(. گزارشهایی در خصوص استفاده از این شاخص در ارزیابی شیرین، علیالخصوص در مناطق خشک و نیمهخشک، اخیراً کیفیت منابع آبهای سطحی ایران در سالهای اخیر گزارش شده آبزیپروری در آبهای لبشور و شور مورد توجه قرار گرفته و گسترش است. (Mohseni Bandpey et al. (2014 در بررسی کیفیت رودخانه قابل توجهی داشته است، به طوریکه عمالً نیمی از تولیدات آبزیپروری گل گل ایالم از شاخص NSFWQI استفاده نمودند و با ذکر تواناییهای جهان به محیط آبهای لبشور و شور اختصاص دارد )FAO, 2012(. شاخص مورد استفاده، وضعیت رودخانه مذکور را در همه ایستگاهها و یکی از فعالیتهای مرتبط با صنعت آبزیپروری در آبهای داخلی، بهره در همه دورههای زمانی، خوب تا متوسط ارزیابی کردند. Sharifdini برداری اقتصادی از آبهای زیرزمینی در مناطقی است که تحت تأثیر (et al. (2014 در بررسی کیفیت آب رودخانه دوهزار در تنکابن، شوری قرار گرفتهاند. این مسأله از نقطه نظر اقتصادی، اجتماعی و شاخص NSFWQI را در بررسی کیفیت آب سطحی روشی مناسب زیست محیطی دارای اهمیت زیادی است ) Alizadeh and Bamani ارزیابی نمودند. (Sadeghi et al. (2015 با استفاده از دو شاخص Kharanagh, 2017(. این مشکل در کشورهایی نظیر ایران که در NSFWQI و IRWQISC به ارزیابی کیفیت آب رودخانه زرین گل در کمربند خشک دنیا قرار گرفتهاند، به علت اولویت رقیبانی همچون استان گلستان پرداخته و نتیجهگیری کردند که شاخص NSFWQI شرب، صنعت و کشاورزی برای تخصیص منابع آب شیرین و اندک در کیفیت آب رودخانه را متوسط ولی شاخص IRWQISC کیفیت همین دسترس، حادتر بوده و مانعی اساسی برای رشد صنعت شیالت شده رودخانه را متوسط تا نسبتاً خوب برآورد میکند. براساس نتایج حاصله، است. این تحقیق بر این باور شکل گرفته است که استفاده از روشهای محققین مذکور آب رودخانه را برای کشاورزی مناسب ولی برای شرب مدرن آبزیپروری به صورت متراکم و نیمه متراکم، میتواند از آبهایی نیازمند تصفیه تشخیص دادند. (Samadi (2016 با استفاده از شاخص که به علت مسائل کیفی در سایر بخشها غیرقابل استفاده قلمداد IRWQI به بررسی آلودگی تاالب چغاخور در استان چهارمحال و میشوند، بهرهبرداری نماید. براین اساس تحقیق حاضر قصد دارد با بختیاری با تحلیل تأثیرات کمی و کیفی پسابهای اراضی از دو بعد تمرکز بر مسأله صرفهجویی در استفاده از منابع آب شیرین در مناطق مکانی و زمانی بر کیفیت آب این تاالب پرداخت. .Alizadeh et al گرم و خشک با معرفی یک الگوریتم، به پتانسیلیابی آبهای غیر قابل (2017) با استفاده از شاخصهای IRWQISC ،NSFWQI و WQI تخصیص به دیگر مصرفکنندگان بپردازد و با یافتن منابع آبهای به بررسی کیفیت آب رودخانههای کرج و کن پرداختند. شاخص سطحی و زیرزمینی ظاهراً نامرغوب، با افزایش بهرهوری آب به کمک NSFWQI کیفیت آب رودخانههای تحت مطالعه را بد تا متوسط، روشهای نوین آبزیپروری، به اشتغالزایی و همچنین افزایش امنیت شاخص IRWQISC آنها را دارای کیفیت بسیار بد تا نسبتاً خوب و غذایی کشور کمک نماید. منطقه مورد مطالعه دراین پژوهش استان باالخره شاخص WQI کیفیت رودخانههای مذکور را خوب تشخیص خوزستان است که به کمک الگوریتم توسعه داده شده، مناطق فاقد دادند. براساس برآورد محققین مزبور از نتایج حاصل، آب این دو پتانسیل برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی در حوضه های آبریز رودخانه برای شرب و کشاورزی مناسب میباشند. همانطور که 5 گانه استان شامل کارون، دز، کرخه، مارون- جراحی و زهره شناسایی مالحظه میگردد محققین در استفاده از دو روش NSFWQI و شده و بر این اساس مناطق مستعد برای آبزیپروری تعیین و به صورت IRWQIsc بدون آنکه به صراحت توصیهای در خصوص استفاده از نقشه در محیط GIS1 ارائه میگردند. برای دستیابی به اهداف ذکر نتایج برای تجویز منبع آبی در صنعت، شرب یا کشاورزی داشته باشند، شده، در مرحله اول کیفیت آب از نظر سالمت اکولوژیکی و کاربری بیشتر به سالمت منبع آبهای سطحی از منظر حفظ شرایط اکولوژیکی عمومی ارزیابی شده و در مراحل بعد کیفیت آن از نظر شرب، کشاورزی توجه داشتهاند. بر همین اساس در تحقیق حاضر یکی از این دو روش و صنعت تعیین و مناطق فاقد پتانسیل بهرهبرداری برای مصارف مزبور یعنی روش IRWQIsc برای شبکه آبهای سطحی به خدمت گرفته ولی مناسب برای آبزیپروری تعیین میگردند.

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 261

شده و برای آبهای زیرزمینی از روشهای مرسوم دیگر که با توجه به آبی نظیر کپورماهیان پرداختند و با ارزیابی فاکتورهای هیدروشیمیایی نوع کاربری آب تعیین میشوند استفاده به عمل آمد. مانند قلیائیت، سختی، یون آمونیوم، نیترات، فسفات، BOD5،DO، pH و COD کدورت آب یا NTU و بعضی فلزات سنگین مثل Fe، برای ارزیابی کیفیت منابع آبهای سطحی و زیرزمینی برای شرب بطور Zn و Pb و نیز دمای آب و هوا در دو منطقه با مقادیر استاندارد، کیفیت معمول از دیاگرام شولر، برای کشاورزی از دیاگرام ویلکاکس و برای آب آنها را در محدوده نرمال تشخیص دادند. صنعت از شاخصهای معرف تــوان خورندگی استفاده میشود. (Pourmoghadas et al. (2003 در ارزیابی آبهای زیرزمینی لنجان یکی از تکنیکهایی که در دو دهه اخیر امکان گسترش ارزیابی اصفهان، از نظر شرب از 2 پارامتر مورد استفاده در دیاگرام شولر استفاده نقطهای به ارزیابی منطقهای و لذا پهنهبندی و تهیه سیمای طرحهای کردند و آبهای این منطقه را بطور کلی سخت ارزیابی کردند. منابع آب را فراهم نموده است سیستم اطالعات جغرافیایی میباشد (Dindarlou et al. (2006 با بررسی کیفیت شیمیایی سفرههای آب )Shokoohi, 2006(. در ارتباط با پهنهبندی کیفی آب میتوان به زیرزمینی بندرعباس، میزان سولفات، کلرور، سدیم، سختی کل، TDS پهنهبندی کیفی رودخانه گدارخوش در استان ایالم براساس شاخص و ضریب هدایت الکتریکی منابع آب زیرزمینی را از حداکثر مجاز و NSFWQI اشاره کرد )Razmiani et al., 2014(. یکی از مواردی میزان نیتریت و کلسیم را از حد مطلوب فراتر ارزیابی کردند. نظیر که در ترکیب با سامانههای اطالعات جغرافیایی به تولید اطالعات همین ارزیابی توسط (Sadeghi and Rouhollahi (2007 برای شهر مکانی هوشمند کمک مینماید، استفاده از معیارهای تصمیمگیری چند اردبیل صورت گرفت که بر اساس نتایج بدست آمده سختی کل، معیاره )MCDM4( در حالتی است که وزن یا اهمیت مؤلفههای سولفات و فسفات بیش از حد مجاز ارزیابی شدند. .Rajaee et al تشکیل دهنده شاخص کیفی با هم متفاوت باشند. در خصوص شاخصی (2012) به بررسی کیفیت آب زیرزمینی دشت بیرجند و قائن برای مانند IRWQIsc این مشکل وجود ندارد ولی در مورد شاخص شولر مصارف شرب پرداخته و از دیاگرام شولر برای اینکار استفاده نمودند. چنین نبوده و الزم است محقق با استفاده از روشهای MCDM اوزان این محققین با مقایسه مقادیر باقیمانده جامدات خشک، سختی، عوامل شیمیایی را بدست آورد. در ارتباط با پهنهبندی مناطق با استفاده سولفات، سدیم، کلرید، هدایت الکتریکی و فلوراید با استانداردهای از روشهای وزندهی و تصمیمگیری چند معیاره برای مقاصد جهانی آنها را مغایر مقادیر استاندارد دانسته و در دیاگرام شولر وضعیت آبزیپروری (Kaboudi et al. (2016 با ترکیب وزنی نقشه سنگ و عمومی آب را از نظر شرب بین خوب تا نامناسب اعالم نمودند. خاکشناسی با دقت و مقیاس مناسب، دادههای مربوط به کیفیت آب درخصوص ارزیابی کیفی آب برای مقاصد صنعتی نیز عموما از )دمای آب، میزان اسیدیته آب و شوری(، موقعیت شهرها، جادهها و شاخصهای النژلیه و رایزنر استفاده به عمل آمده است. Asgari et طبقات ارتفاعی، نواحی نزدیک به جاده و مناطق شهری را مناسبترین (al. (2015 در بررسی آب شرب بوشهر با استفاده از شاخصهای پهنههای آبزیپروری )گرمابی و سردابی( در منطقه گلستان شناسایی النژلیه، رایزنر و پورکوریوس آن را خورنده تشخیص دادند و برای رفع کردند. (Talebi et al. (2016 برای سنجش کیفیت آبهای زیرزمینی مشکل توصیه نمودند خطوط انتقال و توزیع آب از جنس مقاوم انتخاب دشت قزوین از ترکیب روشهای تحلیل سلسله مراتبی )AHP5( و شود یا اقداماتی همچون پوشش دیواره داخلی لوله یا اصالح کیفیت GIS استفاده کردند. آنها به این نتیجه رسیدند که قسمت عمده آب آب انجام گیرد. (Akhorzadeh (2019 به ارزیابی کیفیت آب کارون منطقه مورد مطالعه در دشت قزوین وضعیتی مطلوب و مناسب دارد و برای استفاده در نیروگاه رامین و زرگان با استفاده از دو شاخص نامبرده قسمتهای شرقی و مرکزی از لحاظ مصارف شرب قابل قبول پرداخت و آب کارون را خورنده و برای نیروگاه نامناسب ارزیابی نمود. میباشند. در مورد پهنهبندی کیفی آب برای مصارف کشاورزی استفاده از دیاگرام ویلکاکس عمالً به وزندهی منبع آبی بر اساس وضعیت در کنار مطالعات انجام شده برای ارزیابی کیفی آبهای سطحی و کیفی آب منجر میشود ولی اگر در تحقیقی الزم باشد که به غیر از زیرزمینی از نظر شرب و کشاورزی، مجموعهای از مطالعات را میتوان مؤلفه هدایت الکتریکی و یا SAR ) که براساس عناصر کلسیم، منیزیم یافت که به ارزیابی منبع آبی از نظر کیفیت مناسب برای آبزیپروری و سدیم محاسبه میشود( از عوامل دیگر مثالً وجود فلزات سنگین با توجه به گونه ماهی مورد نظر میپردازند. با توجه به اهداف تحقیق برای تعیین و ارزیابی وضعیت کیفی آب استفاده شود، برای پهنهبندی حاضر و برای آشنایی با عناصر مهم در کیفیت آب مورد استفاده برای کیفی آب کشاورزی نیز باید از روشهای MCDM استفاده نمود. در آبزیپروری تنها به یک نمونه از مقاالت عدیدهای که در این زمینه یک نمونه از این نوع تحقیقات، (Shahinzadeh et al. (2019 در موجود است اشاره میشود. (Jamali et al. (2012 به ارزیابی وضعیت بررسی کیفیت آب رودخانه دز در استان خوزستان در بازه بامدژ- دزفول کیفی آببندانهای شرق و غرب مازندران برای پرورش ماهیان گرم از 4 متغیر شامل هدایت الکتریکی، سدیم، کلسیم، منیزیم، بیکربنات، تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 263

سولفات، کلر، پتاسیم و همچنین دبی )که با تحلیل عاملی بدست در این تحقیق با توجه به کمبود منابع آب شیرین و تجمع مزارع آمدند(، به ارزیابی کیفی آب رودخانه مذکور از نظر کشاورزی پرداختند. آبزیپروری در مناطق علیای دشت )Anonymous, 2016(، به پتانسیلیابی مناطق فاقد استانداردهای الزم برای شرب، صنعت و یکی از راههای افزایش تولیدات آبزیان استفاده از آبهای شور و لبشور کشاورزی پرداخته و با نگرشی جدید به ارائه یک الگوریتم برای میباشد. همانطور که گفته شد مکانیابی این نوع آبها یکی از اهداف شناسایی این مناطق با پیشفرض قابلیت بهرهگیری از آنها در اصلی تحقیق حاضر میباشد. محققینی در سطح کشور و دنیا بدنبال روشهای آبزیپروری مدرن اقدام شد. شایان ذکر است که در این این مهم میباشند. به عنوان مثال Mashaee and Rajabpour مطالعه عناصر مورد استفاده برای ارزیابی کیفی آبهای سطحی و (2017) با استناد به تعدادی از تجارب بینالمللی به ارزیابی امکان زیرزمینی شامل فلزات سنگین نمیگردد. در بخشهای بعد، پس از تولید ماهی تیالپیا در پکیجهای خانگی و تجاری سیستم آکواپونیک ارائه روش مورد استفاده برای توسعه الگوریتم مورد نظر به ارائه نتایج آب شیرین و لبشور با هدف تولید متراکم این ماهی در مرکز تحقیقات در هر یک از حوضههای 5 گانه استان خوزستان پرداخته خواهد شد. ملی آبزیان آبهای لبشور پرداختند و نتایج را مطلوب اعالم نمودند. Ansari et al. (2017) به مطالعه امکان توسعه فعالیتهای آبزیپروری 0- مواد و روشها در پسابهای کشاورزی و آبهای لبشور در منطقه جنوب غربی استان براساس آنچه که در بخش مقدمه در مورد اهداف مطالعه توضیح داده خوزستان پرداختند. در 7 گونه ماهی صید شده برای مطالعه، بیشترین شد روشی برای مطالعه طراحی شده است که در جریان نمای شکل ماهیان از خانواده کفال ماهیان و شانک ماهیان بودند و در نهایت شماره 1 مالحظه میگردد. براساس آنچه که در این شکل مشاهده میگوی وانامی را به عنوان اولویت اول و تیالپیا را به عنوان گونه دوم میشود ابتدا به بررسی منطقه مطالعاتی، دادههای مورد نیاز و سپس جهت پرورش در مناطق مذکور پیشنهاد نمودند. Alizadeh and روشهای مورد استفاده در تعیین هر بخش از مصارف و الویتدهی (Bamani Kharanagh (2017 در بررسی الزامات زیست محیطی تخصیص در هر دو سیستم سطحی و زیرزمینی پرداخته خواهد شد. توسعه آبزیپروری در مناطق تحت تأثیر شوری به این نتیجه رسیدند

که توسعه پرورش آبزیان در مناطق تحت تأثیر شوری اگر با برنامهریزی انجام شود، نه تنها خطری برای محیط زیست ندارد بلکه 0-0- منطقه مطالعاتی به حفظ محیط زیست، تعادل اکوسیستمها و تنوع زیستی کمک هم استان خوزستان از لحاظ هواشناسی جزء دشتهای ساحلی خلیج فارس مینماید. آنها مناطق تحت تأثیر شوری را از مطلوبیت باالیی جهت و جزء مناطق گرم و خشک جنوب میباشد )Anonymous, 2013(. توسعه پرورش آبزیان یا تلفیق کشاورزی و پرورش آبزیان دانستند. به همین دلیل و نیز به دلیل جاری بودن رودخانههای مهمی همچون (Smaeili Dahesht et al. (2017 ضمن ممکن دانستن استفاده از کرخه و کارون، استان مزبور برای مطالعه موردی در این طرح انتخاب مناطق دارای منابع طبیعی آب شور بخصوص در اراضی شور و غیرقابل شده است. استان خوزستان دارای دو قلمرو آبی و خشکی است. شمال کشاورزی، انجام این مهم را در افزایش تولید در کشور و بهرهمندی از و شرق استان خوزستان را سلسله جبال زاگرس محصور نموده است. منابع خدادادی و لذا رفع نیاز داخلی به این محصول، ارزآوری و اشتغال از نظر پستی و بلندی، خوزستان به دو منطقه کوهستانی و جلگهای مؤثر میدانند. محققین یاد شده با ذکر مساحت مزارع پرورش میگو در تقسیم میشود. منطقه کوهستانی بصورت عمده در شمال و شرق ایران مدعی هستند که برای تولید اقتصادی میگو با ارزش غذایی استان قرار گرفته و حدود دو پنجم مساحت کل استان را شامل میشود. مناسب، با استناد به برنامه توسعه کشور، واردات سیست و بیومس منطقه جلگهای استان از جنوب دزفول، مسجد سلیمان، رامهرمز و آرتمیا اجباری است. براساس ارقام ذکر شده توسط این محققین در بهبهان آغاز شده و تا کرانه خلیج فارس و اروندرود ادامه دارد. این سال مطالعه حداقل 36 تن سیست و 51 تن بیوماس مورد نیاز کشور جلگه تقریباً دارای شیب کم و در برخی مناطق آن گنبدهای نمکی بوده که تنها 5/2 تن سیست و 31 تن بیوماس در داخل کشورتولید و مربوط به دوران کامبرین وجود دارد که در شور کردن آبهای زیرزمینی الباقی به ازای هر کیلوگرم سیست، 151–111 دالر از خارج وارد و سطحی تأثیر عمدهای دارند. میزان بارندگی سالیانه در این استان میشود. محققین مزبور تولید تولید 2 تن ذی توده و یا 75 کیلوگرم 355 میلیمتر و میزان تبخیر ساالنه 3111 میلیمتر میباشد. آبهای سیست )تخم( آرتمیا در هر هکتار از اراضی شور غیرقابل کشاورزی را جاری استان حدود 22 میلیارد متر مکعب میباشد که شش رودخانه ممکن میدانند. مهم )کارون، کرخه، زهره، جراحی، دز، مارون( در این استان واقع Anonymous, 2013 شدهاند ) (. شکل 3 موقعیت استان در کشور و حوضههای آبریز استان خوزستان را نشان میدهد. تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 262

0-0- دادههای كیفی و آلودگی سطحی را نشان میدهد. همانطوری که در شکل مزبور مالحظه برای ارزیابی منابع آب منطقه، از دو دسته دادههای کیفی و آلودگی میگردد پراکندگی ایستگاههای اندازهگیری در سطح حوضهها یکسان استفاده میگردد. دادههای کیفی برای هر دو دسته آبهای زیرزمینی و نمیباشد به نحوی که کارون بیشترین و بهترین توزیع و حوضه سطحی و دادههای آلودگی برای آبهای سطحی مورد نیاز است. شکل جراحی- زهره نامناسبترین توزیع را داراست. a–2 توزیع مکانی ایستگاههای کیفی و آلودگی برای شبکه آبهای

Fig. 1- Research flowchart شکل 0- جرياننمای تحقیق

Fig. 2- Location of Khouzestan Province and its watersheds شکل 0- موقعیت استان خوزستان و حوضههای آبريز واقع درآن

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 269

در مورد آبهای زیرزمینی دادهبرداری کیفی محدود به چاههای انتخابی میآید )Hashemi et al., 2012(. شاخص IRWQISC از 11 پارامتر است که بعضاً برای مصارف کشاورزی در اختیار بخش خصوصی و مندرج در جدول 1 برای ارزیابی کیفی استفاده میکند. در این شاخص بخشی دیگر برای مصارف شرب در اختیار ارگانهای دولتی میباشند. هر پارامتر وزن خاصی دارد و مقدار هر شاخص برای هر پارامتر با توزیع مکانی این چاهها در محدوده مورد مطالعه در شکل b-2 نشان استفاده از منحنی رتبهبندی ویژه این روش بدست میآید. همانطور که داده شده است. دوره آماری در دسترس مربوط به سالهای 41 الی 46 در رابطه 1 مالحظه میگردد این شاخص، میانگین وزنی هندسی میباشد. پارامترهای معرف آلودگی است: 1 n Wi ⁄ɣ IRWQISC = [∏i=1 Ii ] )1( 0-3- ارزيابی بدنه آبی به روش IRWQIsc شاخص IRWQIsc، شاخصی تلفیقی از NSFWQI و BCWQI6 در رابطه n ،1 تعداد پارامترها، Ii مقدار شاخص برای پارامتر iام ) مقادیر میباشد که بر اساس نظریات کارشناسان حفاظت محیط زیست ایران آن از منحنی رتبهبندی مربوط به هر پارامتر استخراج میشوند( و Wi طراحی شده است و وضعیت کیفیت آب را به صورت کمی ارائه نموده وزن پارامتر iام است و ɣ نیز از رابطه 3 بدست میآید: ɣ ∑n و یک شاخص عمومی و کاربردی در بیان کیفیت آب رودخانه بهشمار )i=1 Wi )3 =

(b) (a)

Fig. 3- Pollution and quality measurement stations on a) rivers and in b) aquifers شکل 3- ايستگاههای سنجش آلودگی و كیفیت در a( سطح حوضهها و b( سفرههای آب زيرزمینی

برخالف روش NSFWQI در صورتی که تعداد پارامترهای Table 1- Weighting coefficients for quality parameters in the IRWQIsc method (Hashemi et al., انـدازهگیری شده کمتر از یـازده پارامتر مندرج در جدول 1 باشد، رابطه (2012 باال قابل استفاده بــوده و نیاز بــه هیچگونـه تصحیحی نــدارد جدول 0- ضرايب وزنی مربوط به پارامترهای كیفی )Shokoohi and Modaberi, 2019(. در این روش ابتدا با توجه به روش Hashemi et al., 2012( IRWQIsc( مقدار گزارش شده به هر پارامتر ارزشی عددی داده میشود. سپس No Parameter Weight Measurement unit 1 Coliform 0.140 MPN/100ml مقدار یا ارزش عددی پارامتر با ضرب در وزنی که از جدول 1 بدست BOD5 0.117 mg/lit 2 3 No3 0.108 mg/lit میآید مقدار نهایی شاخص مربوط به هر یک از پارامترهای 11 گانه DO 0.097 saturation percent 4 را بدست میدهد. شاخص مربوط به 11 پارامتر حاصل از معادله EC 0.096 mmhos/cm ،1 5 6÷ COD 0.093 mg/lit عدد نهایی ارزش کیفی منبع آبی را تعیین میکند که با استفاده از NH4 0.090 total Ammonium 7 8 PO4 0.087 mg/lit جدول 3 کالس مربوط به منبع آبی را بدست میدهد. Turbidity 0.062 NTU 9 10 TH 0.059 mg/lit of CaCo3 11 pH 0.051 - تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 265

Table 2- Classifying of water resources in IRWQIsc 0-2-0- ارزيابی از نظر مصارف شرب و جايگاه آبزیپروری از using WQI (Hashemi et al., 2012) نظر تخصیص منابع آب جدول 0- طبقهبندی منبع آبی بر اساس شاخص WQI در روش Hashemi et al., 2012( IRWQIsc( روش معمول در ارزیابی کیفیت آب از نظر شرب، استفاده از دیاگرام Class Index value شولر و بهرهگیری از 2 پارامتر از پارامترهای جدول 2 شامل کاتیونهای Na ،Mg ،Ca Very bad <15، آنیونهای HCO3،Cl ،SO4 و همچنین کل مواد Bad 15-29.9 TH TDS Fairly bad 30-44.9 جامد محلول ) ( و سختی کل ) ( میباشد. مقادیر مناسب Medium 45-55 پارامترهای مزبور که از دیاگرام شولر نیز قابل برداشت است به قرار Fairly good 55.1-70 جدول 5 میباشد. Good 70.1-85 Very good >85 همانطوری که در جدول فوق دیده میشود برای طبقهبندی آب شرب 0-2- ارزيابی منابع آبهای سطحی از نظر كاربری كشاورزی، از شش کالس استفاده شده است. برای این مطالعه )برای آبزیپروری( شرب و صنعت کلیه آبهایی که امکان استفاده از آنها برای شرب وجود دارد در زمره آبهای غیرقابل استفاده قلمداد شده و برای بقیه کالسها نیز به شرح در این مطالعه در صورتیکه یک منبع آبی با استفاده از روش جدول 6 عمل شده است. IRWQIsc مشکلی نداشته باشد، آن منبع از نظر بگارگیری برای

مصارف شرب، صنعت و کشاورزی مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد. MCDM ● دادههای کیفی مورد استفاده برای همه مصارف، به قرار جدول 2 استفاده از روشهای تصمیمگیری چند معیاره ) (

میباشند. واحد اندازه گیری همه کاتیونها و آنیونها میلیگرم در لیتر یا برای تعیین توزيع مکانی كالس آب شرب میلیاکی واالنگرم در لیتر )برحسب مورد(، واحد اندازه گیری دما درجه مشکلی که در مورد دیاگرام شولر در قیاس با دیاگرام ویلکاکس وجود سانتیگراد و EC میکروموس بر سانتیمتر میباشد. دارد آن است که برخالف دیاگرام ویلکاکس که نتیجه نهایی طبقهبندی آب برای مصارف کشاورزی به صورت کالسهای چهارگانه 0-2-0- ارزيابی از نظر مصارف كشاورزی و جايگاه ارائه میشود، عموماً وضعیت کیفی شرب به ازای تکتک پارامترها آبزیپروری از نظر تخصیص منابع آب تعیین میگردد و کالس نهایی منبع آبی ارائه نمیشود. توجه به این امر که پارامترهای هشتگانه مورد استفاده در دیاگرام شولر هم ارز روش معمول در ارزیابی کیفیت آب از نظر کشاورزی استفاده از دیاگرام 7 8 نبوده و عالوه بر مسائلی همچون اختالف در تأثیر بر سالمت انسان، ویلکاکس و بهرهگیری از دو پارامتر EC و SAR میباشد. برای هزینه اصالح و حذف عوامل نامساعد، میزان غلظت پارامترهای مورد شوری به هر نوع آب از شوری کم تا زیاد شاخص C1 تا C4 و به هر نظر در مناطق مختلف نیز یکسان نمیباشد الزم است به کمک نوع آب از خطر سدیم کم تا زیاد شاخص S1 تا S4 داده میشود. روشهایی نظیر روشهای تصمیمگیری چند معیاره )MCDM( به بدینترتیب بهترین آب از نظر کاربردهای کشاورزی C1S1 و بدترین وزندهی این پارامترها اقدام گردد. یکی از روشهای مرسوم در این آب C4S4 میباشد. برای ارزیابی آبها از نظر کشاورزی، از تقسیمبندی زمینه روش تحلیل سلسله مراتبی AHP میباشد. در این روش در جدول 9 استفاده به عمل آمده است. همانطور که مالحظه میگردد با ابتدا الزم است که معیارهای مورد نظر برای قضاوت در خصوص توجه به هدف این مطالعه، به نامناسبترین آب از نظر کشاورزی که کالس آب )پارامترهای هشت گانه دیاگرام شولر( تعیین شوند و سپس دارای رتبه 9 میباشد برای استفاده در آبزیپروری رتبه 1 داده شده تعدادی شاخص که بتوانند اهمیت معیار را از جنبههای مختلف نشان است. دهند تعریف گردند.

Table 3- Parameters used for evaluating the quality of surface and groundwater resources جدول 3- پارامترهای مورد استفاده در ارزيابی كیفی منابع آبهای سطحی و زيرزمینی 2+ 2+ + + - 2- - 2- TH EC T.D.S pH Ca Mg Na K HCO3 CO3 Cl SO4 T

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 266

Table 4- Classifying of water in the region regarding agricultural and aquaculture activities based on Wilcox diagram جدول 2- رتبهبندی آبهای منطقه از نظر كاربری كشاورزی و پتانسیل بالقوه بهرهبرداری برای مقاصد آبزیپروری بر اساس دياگرام ويلکاكس Class for agriculture very good good acceptable bad Rank for agriculture 1 2 3 4 Index C1S1 C1S2, C2S2, C2S1 C1S3, C2S3, C3S1,C3S2, C3S3 C4S4, C4S3, C4S2 class for aquaculture bad bad bad very good Rank for this study 4 4 4 1

Table 5- Limits of quality elements (mg/lit) and classes of potable water in the Schoeller diagram جدول 1- محدوده معیارهای كیفی )میلیگرم در لیتر( و كالس آب شرب در دياگرام شولر Parameter Good Acceptable Tolerable Unsuitable Potable in critical condition Nonpotable pH 7.3 7.8 9 10 11 >11 Ca 0-100 100-200 200-300 300-600 600-1000 >1000 Mg 0-70 70-120 120-200 200-400 400-800 >800 Na 0-100 100-220 220-470 470-920 920-1900 >1900 TDS 0-500 500-1000 1000-2000 2000-4000 4000-8100 >8100 TH 0-250 250-500 500-1000 1000-2000 2000-4000 >4000 Cl 0-190 190-380 380-800 800-1500 1500-3000 >3000 SO4 0-150 150-300 300-600 600-1200 1200-2200 >2200 CO3 0-200 200-300 300-600 600-1000 1000-2000 >2000

Table 6- Classifying of water in the region for drinking and aquaculture activities based on Schoeller diagram جدول 8- رتبهبندی آبهای منطقه از نظر كاربری شرب و پتانسیل بالقوه بهرهبرداری برای مقاصد آبزیپروری بر اساس دياگرام شولر Class for drinking Good Acceptable Tolerable Unsuitable Potable in critical condition Nonpotable Rank for drinking 1 2 3 4 5 6 class for aquaculture bad bad bad bad good Very good Rank for this study 4 4 4 4 2 1

در نهایت با مقایسه شاخصها با یکدیگر و همچنین معیارها بر حسب 0-2-3- ارزيابی از نظر مصارف صنعتی و جايگاه آبزیپروری هر یک از شاخصها به صورت زوجی، اوزان نهایی پارامترها بدست از نظر تخصیص منابع آب میآید. مقایسه معیارها بر اساس اهمیت معیار و دادن اوزان از 1 الی 4 جهت تخصیص آب برای مصارف صنعتی و حتی انتقال آب بوسیله بدانها صورت میگیرد. در این میان با توجه به اینکه در مقایسههای لولههای فلزی، الزم است که دو مسئله خورندگی و رسوبگذاری آب زوجی یاد شده از نظر خبرگان استفاده میشود و این امر میتواند موجب مورد توجه قرار گیرند. خوردگی و رسوبگذاری میتوانند سبب وارد عدم همگنی نتایج ماتریسهای تولید شده گردد از شاخصی بنام آمدن خسارتهای عمدهای به تأسیسات انتقال، پمپها، شیرآالت و غیره شاخص سازگاری استفاده به عمل میآید که میباید کوچکتر از 1/1 چه از نظر خوردگی و سوراخ شدن جدار و چه بصورت گرفتگی و انسداد باشد. در غیر اینصورت یا انتخاب شاخصها نامناسب است و یا نحوه مجرا گردند. این نکته حائز اهمیت است که آب پس از تصفیه نیز باید مقایسه میان معیارها دچار تناقض میباشد که برای رفع مشکل و از نظر پایداری4 کنترل گردد. این امر بدان مفهوم است که ویژگیهای رسیدن به نرخ ناسازگاری کوچکتر از 1/1 مطالعه باید از ابتدا مجدداً کیفی آب نظیر درجه حرارت، سختی، قلیاییت، دما، pH ،TDS، انجام گیرد. دیاکسید کربن و غلظت کلر باقیمانده باید در حالت تعادل قرار داشته

باشند )Pendashteh et al., 2016(. رسوبگذاری در لولهها و مخازن زمانی شکل میگیرد که یونهای فلزی دوظرفیتی موجود در آب و یا

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 267

در واقع عوامل سختی آب با سایر یونهای محلول ترکیب شده و بر استان در شکل 9 نشان داده شده است. همانطور که مالحظه میشود جدار لولهها و مخازن رسوب نمایند. عمدهترین رسوبات یاد شده قسمت اعظم منابع آبی استان از نظر ارزیابی کلی در حد واسط )متوسط عبارتند از: کربنات کلسیم، کربنات منیزیم، سولفات کلسیم و کلرید تا نسبتاً بد( قرار دارند. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که از نظر منیزیم. در این مطالعه از شاخص النژلیه برای تعیین وضعیت آب از آلودگی شیمیایی و بیولوژیکی منطقه از مشکلی خاص برخوردار نظر خورندگی و رسوبگذاری استفاده شده است. معادالت مورد استفاده نمیباشد و منابع آب سطحی موجود قابلیت بهرهبرداری برای همه در روش مزبور به قرار زیر است: انواع مقاصد و منجمله آبزیپروری را دارا میباشند. pHs=(9.3+A+B)-(C+D)= X- (C+D) )2( SI= pHs - pH )9( 3-0- بررسی وضعیت كیفی آبهای سطحی برای تخصیص به TDS D C B A که در آن ، ، و به ترتیب مقادیر مربوط به بر حسب آبزیپروری میلی گرم در لیتر، درجه حرارت بر حسب سانتیگراد، سختی کلسیم برای بهرهبرداری از آبهای سطحی در کشاورزی، صنعت و شرب برای برحسب میلیگرم در لیتر کربنات کلسیم و قلیائیت کل برحسب میلیگرم رودخانههای کارون، کرخه، دز، مارون، جراحی، زهره و هندیجان pHs pH در لیترکربنات کلسیم، و اسیدیته موجود و اسیدیته اشباع آب محاسبات الزم صورت گرفت. برای جلوگیری از تطویل مقاله نتایج SI میباشند. نیز اندیس اشباع نامیده میشود. پس از محاسبه اندیس محاسبات تخصیص بر مبنای کیفیت فقط برای کارون ارائه شده و در SI> SI اشباع ) (، کیفیت آب اینطور تفسیر میشود: 1 : آب نهایت پتانسیل تخصیص برای بخش آبهای سطحی نشان داده SI < رسوبدهنده؛ 1 : آبخورنده. میشود.

3- نتايج 3-0-0- آب قابل تخصیص در رقابت با كشاورزی

3-0- نتايج ارزيابی آلودگی رودخانههای استان خوزستان با ارزیابی کیفی آب رودخانهها برای کشاورزی بر حسب معیارهای مندرج IRWQIsc روش در جدول 9 صورت گرفت. جدول 7 نتیجه طبقهبندی برای برخی برای دوره آماری 41-46 محاسبات الزم صورت گرفت. تغییرات ایستگاههای اندازهگیری کیفیت بر روی رودخانه کارون را نشان مکانی آلودگی )کیفیت اکولوژیکــــی( بدنه آبی در طول رودخانههای میدهد.

Fig. 4- Quality map of the Khouzestan Province rivers via IRWQIsc شکل 2- نقشه تغییرات كیفی رودخانههای استان خوزستان با استفاده از روش IRWQIsc

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 262

بر اساس نتایج همین جدول، شکل 5 تهیه شده است که در آن، شکل برای آبزیپروری گونههای خاص معرفی گردد. )a( نمایش دهنده وضع کالس آب رودخانههای حوضه کارون برای b تخصیص به کشاورزی و شکل ) ( معرف وضعیت و کالس آب 3-0-0- آب قابل تخصیص در رقابت با شرب رودخانههای حوضه کارون برای تخصیص به آبزیپروری براساس برای تحلیل وضع کیفی رودخانه کارون از نظر شرب، از دیاگرام شولر کیفیت آب نامرغوب برای کشاورزی میباشد. شایان ذکر است که استفاده به عمل آمده است. نتایج حاصله برای چند ایستگاه منتخب بر نقشه مزبور میتواند برای پتانسیلیابی با توجه به نوع ماهی و شوری روی رودخانه کارون در جدول 2 آورده شده است. قابل تحمل برای گونههای پیشنهادی فیلتر شده و محــدوده مناسب

Table 7- Evaluating the quality of the Karoun River for using in agriculture and aquaculture جدول 1- ارزيابی كیفیت آب كارون در ايستگاههای كیفی موجود از نظر كشاورزی و بهرهبرداری بالقوه از آن در آبزیپروری Station EC Quality for Rank for Rank for No Station SAR Class Code (mmhos/cm) agriculture agriculture aquaculture 1 Karoun- Sousan 21-108 8.53 8674.44 C2-S1 A little salty-Yes 2 4 Talouk- Bibi 2 21-122 2.15 929.3 C3-S1 Salty- Yes 3 4 Tarkhoun 3 Karoun- Gotvand 21-243 3.77 1337.35 C3-S1 Salty- Yes 3 4 Gargar- 4 21-251 4.07 1603.04 C3-S1 Salty- Yes 3 4 Shoushtar 5 Gargar- Valiabad 21-254 7/96 3578.44 C4-S3 Very salty- No 4 1 Karoun- 6 21-307 4.91 2124.49 C3-S2 Salty- Yes 3 4 Molasani 7 Karoun- Ahwaz 21-309 4.91 2124.49 C3-S2 Salty- Yes 3 4 Karoun- 8 21-311 6.74 2835.77 C4-S2 Very salty- No 4 1 Darkhowein Karoun- 9 21-313 7.42 3238.39 C4-S2 Very salty- No 4 1 Salmanieh Karoun- Abfa 10 21-317 9.19 3888.64 C4-S3 Very salty- No 4 1 Khoramshahr Bahmanshir- 11 21-321 7.57 3083.66 C4-S2 Very salty- No 4 1 Tareh bokha

b a

Fig. 5- Classifying Karoun River water for a) agriculture and b) locating suitable zones for aquaculture شکل 1- نمايش مکانی a( رتبه آب برای كشاورزی و b( مناطق بالقوه مناسب برای آبزیپروری در قیاس با مصارف كشاورزی دركارون

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 264

Table 8- Values of Schoeller diagram parameters for some quality stations of Karoun River (mg/lit except for TH) جدول 8- مقادير پارامترهای دياگرام شولر برای ايستگاههای كیفی كارون )برای همه مقادير بجز TH بر حسب mg/lit(

No Station Station code TH HCO3 SO4 Cl T.D.S Na Mg Ca 1 Karoun- Sousan 21-108 214.6 180.2 45.49 112.2 421 63.02 16.8 56.3 2 Talouk- Bibi Tarkhoun 21-122 276.7 222.66 74.62 134.60 594 82.41 21.86 74.27 3 Karoun- Gotvand 21-243 304.9 171.74 171.81 256.93 835.42 159.22 19.19 102.91 4 Gargar- Shoushtar 21-251 118 177.56 235.02 300.46 803.2 189.79 20.48 130.18 5 Gargar- Valiabad 21-254 429 195.93 601.97 749.24 2119.5 503.11 72.48 181.13

براساس مبانی تشریح شده در بخش مواد و روشها و نتایج جدول 2، این امتیاز در وزن 34/1 مقدار نهایی وزن الیه معادل 61/3 محاسبه روش AHP برای تعیین ارزش )وزن( پارامترهای دیاگرام شولر در میگردد. حوضه کارون محاسبه و در شکل 6 آورده شده است. نرخ سازگاری برای این مطالعه 122/1 بدست آمد که قابل قبول میباشد. با ارزشگذاری نهایی الیهها از نظر تأمین آب شرب میتوان اولویت تخصیص برای آبزیپروری را از جدول 11 بدست آورد. نهایتاً با استفاده از جدول مزبور کالس آب شرب و کالس آب قابل تخصیص به آبزیپروری )در مکانهای نامناسب برای آب شرب( بدست میآید. نتایج حاصله در محیط GIS پردازش شده و در شکلهای a -7 و b ارائه شده است.

3-0-3- آب قابل تخصیص در رقابت با صنعت

Fig. 6- Weights of the parameters in the Schoeller نتایج محاسبات مربوط به قابلیت تخصیص برای صنعت برای چند diagram for AHP method ایستگاه منتخب در جدول 11 آورده شده است. شکل 8- نمايش مقايسهای اهمیت پارامترهای مورد استفاده برای طبقهبندی آب شرب در حوضه كارون حاصل از اعمال بر این اساس قسمت اعظم آبهای جاری در کارون در صورت استفاده AHP روش برای صنعت و همچنین انتقال میتواند از هر دو نظر رسوبگذاری و

خورندگی )بیشتر رسوبگذاری( مسألهآفرین باشند. هر کدام از 2 پارامتر )عنصر( کیفی دیاگرام شولر دارای تقسیمبندی

داخلی برمبنای اثرشان بر کیفیت نهایی آب شرب )شاخصها( میباشند )Soleimani et al., 2014(. این تقسیمبندی داخلی برای تعیین نحوه 3-0-2- جمعبندی پتانسیل آبهای سطحی قابل تخصیص ترکیب الیههای مربوط به معیارها )عناصر( هشتگانه به چهار کالس برای آبزیپروری و چهار وزن به شرح جدول 4 ارائه میگردد. در این جدول ستون دوم در این طرح فرض بر آن قرار گرفته است که آبهای تخصیص نیافته )وزن یا اهمیت شاخص( از مطالعات AHP )شکل 6(، ستون سوم در رودخانههای استان خوزستان همان آبهای به ظاهر نامرغوب برای )محدوده( از جدول 5 و ستون چهارم با توجه به اهمیت معیار و امتیازی سایر کاربریها بوده ولی با تمهیداتی که در آبزیپروری نوین در کشت که برای شرب میگیرد تعیین شده است. در نهایت ستون پنجم جدول متراکم و نیمه متراکم بکار گرفته میشوند میتوان از این پتانسیل 4 از ضرب ستون دوم )وزن شاخص( در ستون چهارم )امتیاز( بدست برای تخصیص جریان به آبزیپروری استفاده نمود. در ارزیابی مقدماتی آمد. به عنوان مثال برای سدیم: از شکل 6 وزن 34/1 استخراج و مصرف آبهای سطحی استان خوزستان برای صنعت دیده شد که همه سپس براساس ارقام جدول 5 محدوده تغییرات عنصر به چهاردسته آبهای سطحی استان و بخصوص کارون از نظر خورندگی و تقسیم و برای هر دسته براساس اهمیت معیار امتیازی در نظر گرفته رسوبگذاری دارای محدودیت مصرف بوده و بدون اجرای برخی شد. برای دسته اول امتیاز 4 در نظر گرفته شده است که از حاصلضرب تمهیدات قابل بهرهبرداری نمیباشند.

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 271

در ارزیابی به عمل آمده در خصوص پتانسیل آبهای سطحی قابل حوالی مسجد سلیمان و ایذه و همچنین رودخانه کوپال از سرشاخههای تخصیص برای مصارف شرب براساس نتایج بدست آمده بهجز نقاطی جراحی ، تقریبا تمامی سیستم آبهای سطحی استان قابلیت تخصیص در بخش سفالی رودخانه کارون، در حوالی آبادان، و همچنین در برای آب شرب را دارا میباشند.

Table 9- Weights and Scores for Schoeller diagram parameters and layers for potable water classification جدول 6- اوزان و امتیازات داده شده به اليههای مربوط به پارامترهای دياگرام شولر برای تعیین توزيع مکانی كالسهای آب شرب Index weight Limits Score Layer Weight Parameter (Fig. 6) (Table 5) (Index weight*Score) 0-470 9 2.61 470-920 5 1.45 Na 0.29 920-1900 3 0.87 >1900 1 0.29 0-800 9 2.07 800-1500 5 1.15 Cl 0.23 1500-3000 3 0.69 >3000 1 0.33 0-600 9 1.26 600-1200 5 0.7 SO4 0.14 1200-2200 3 0.42 >2200 1 0.14 0-2000 9 0.99 2000-4000 5 0.55 TDS 0.11 4000-8100 3 0.33 >8100 1 0.11 0-1000 9 0.585 1000-2000 5 0.325 TH 0.065 2000-4000 3 0.195 >4000 1 0.065 0-300 9 0.585 300-600 5 0.325 Ca 0.065 600-1000 3 0.195 >1000 1 0.065 0-200 9 0.45 200-400 5 0.25 Mg 0.05 400-800 3 0.15 >800 1 0.05 0-600 9 0.45 600-1000 5 0.25 HCO3 0.05 1000-2000 3 0.15 >2000 1 0.05

Table 10- Guidance for defining the spatial pattern of the allocable water for drinking and aquaculture جدول 01- راهنمای تولید نقشه برای توزيع مکانی اولويت تخصیص برای آب شرب و آبزیپروری 1-2.99 3-4.99 5-6.99 7-9 Score for allocating water for drinking (4) (3) (2) (1) (rank) Nonpotable Unacceptable Unsuitable Good Class for potable water 1 2 3 3 Rank for allocating water for aquaculture Good Unsuitable Bad Bad Class for aquaculture

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 271

b a

Fig. 7- Spatial distribution and allocable water for a) potable water b) aquaculture in Karoun River شکل 1- توزيع مکانی و كالس آب قابل تخصیص برای a( شرب و b( آبزیپروری در سیستم آبهای سطحی حوضه كارون

Table 11- Karoun surface water quality for industrial consumption جدول 00- وضعیت آبهای سطحی حوضه كارون از نظر مصارف صنعتی Station Alkalinity C Ca PHs- Quality for Station pHs pH Code (CaO) (Coefficient) (mg/l) PH industry Karoun-Sousan 21-108 995.49 11.35 591.55 5.6 7.66 -2.06 Deposit

Talouk- Bi Bi Tarkhoun 21-122 83.88 11.3 74.27 7.5 7.69 -0.19 Deposit

Karoun- Shahid 21-849 33.67 11.28 62.38 8 7.74 0.26 Corrosive Abbaspour Morghab- Jeloagir 21-945 517.46 11.33 196.85 6.3 7.88 -1.58 Deposit Morghab Shour Karoun- Andika- 21-946 4430.89 11.37 550.77 5 7.65 -2.65 Deposit Tange Doulab Karoun- Spring of 21-997 28.89 11.28 64.58 8 7.72 0.28 Corrosive Shahid Abbaspour Dam

در ارزیابی به عمل آمده در خصوص پتانسیل آبهای سطحی استان 3-3- بررسی وضعیت كیفی آبهای زيرزمینی برای تخصیص به برای مصارف کشاورزی دیده شد که تقریبا همه نقاط جنوبی استان آبزیپروری فاقد شرایط الزم برای استفاده در بخش کشاورزی با بهرهوری مناسب شرایط زمینشناسی و هیدروژئولوژیکی استان خوزستان در کنار بوده و بخشهای دیگر نظیر آبزیپروری قابلیت رقابت با آن را دارا ریزشهای جوی مناسب، ذخایر قابلتوجهی از منابع آب زیرزمینی را میباشند. در نهایت میتوان رقیب اصلی برای تخصیص به آبزیپروری در مخازن سازندهایسخت و آبخوانهای آبرفتی ایجاد نموده است. را با توجه به حجم کم شرب و صنعت، کشاورزی درنظر گرفت. گستردهترین دشت استان با مساحت 13616 کیلومترمربع در محدوده براساس نتایج حاصله، حدود 61 درصد آبهای سطحی حوضه زهره، مطالعاتی شادگان واقع شده که آبخوان آبرفتی آن حدود 1121 25درصد کارون، 52 درصد مارون- جراحی- زهره، 55 درصدکرخه و کیلومترمربع وسعت دارد. وسیعترین آبخوان آبرفتی در محدوده 111 درصد دز برای کشاورزی مناسب بوده و لذا باقیمانده جریان از مطالعاتی دشت آزادگان شکل گرفته که مساحت آن 3235 قابلیت تخصیص به آبزیپروری برخوردار میباشند. نتایج حاصله برای کیلومترمربع است. شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی در استان تعیین مکانهای مناسب برای تخصیص آبهای سطحی به آبزیپروری خوزستان در آبخوانهای آبرفتی 32 محدوده مطالعاتی احداث شده و در شکل 2 آورده شده است. بجز در محدوده شادگان، سطح آب این چاههای مشاهدهای بصورت ماهانه برداشت میگردد. تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 273

Fig. 8- Allocable surface water for aquaculture across the Khouzestan Province شکل 8- تعیین پتانسیلهای قابل تخصیص به آبزیپروری در سطح استان خوزستان

بر اساس اطالعات موجود تعداد چاههای مشاهدهای و پیزومتری در نمیباشند. شکل شماره 11 نمایشدهنده وضع کالس آب آبخوانهای آمار منتهی به سال آبی 49-42 حدوداً 279 حلقه میباشد. شکل a-4 استان از نظر کشاورزی و اولویت تخصیص برای آبزیپروری میباشد. دشتهای 35 گانه استان و موقعیت چاههای پیزومتریک موجود را نشان میدهد. در سطح تعدادی از آبخوانها افت سطح آب مشاهده میشود. 3-3-0- آب قابل تخصیص آبخوانها در رقابت با آب شرب در منطقه مورد مطالعه در آبخوانهای آبرفتی دشت آزادگان، چنانه در اینجا نیز روش معمول در ارزیابی کیفیت آب از نظر شرب، استفاده خسرج، اوان، اهواز شمالی، میان آب شوشتر، مسجد سلیمان، گتوند- از دیاگرام شولر میباشد. نمونهای از نتایج حاصل از تحلیل بوسیله عقیلی، اللی، اندیکا، مرغاب، ایذه-پیون، ده شیخ، دزفول-اندیمشک، دیاگرام شولر برای آبخوانهای دارای اندازهگیری پارامترهای کیفی در رامهرمز، دالون-میداوود، باغملک، جایزان، بهبهان و زیدون افت سطح شکل 13 نشان داده شده است. بطور کلی میتوان گفت که بیشتر b آب زیرزمینی وجود دارد. شکل 4- سفرههای اصلی خوزستان، آبخوانهای استان از نظر شرب دچار محدودیت نبوده و تنها در چند وضعیت آنها از نظر افت سطح آب و همچنین موقعیت چاههای موجود مورد از نظر TDS و سدیم دچار مشکل میباشند که آنها نیز در صورت برای برداشت پارامترهای کیفی آب را نشان میدهد. وجود اضطرار، قابلیت تخصیص برای آب شرب را دارا هستند.

3-3-0- آب قابل تخصیص آبخوانها در رقابت با كشاورزی 3-3-3- آب قابل تخصیص آبخوانها در رقابت با مصارف همچون آبهای سطحی در اینجا نیز روش معمول در ارزیابی کیفیت صنعتی آب از نظر کشاورزی استفاده از دیاگرام ویلکاکس و بهره گیری از دو در این مطالعه از شاخص النژلیه برای محاسبه وضعیت آب آبخوانها SAR EC پارامتر و میباشد. برای ارزیابی کیفیت آب از نظر کشاورزی از نظر خورندگی و رسوبگذاری استفاده شده است. نتایج محاسبات از تقسیمبندی جدول 9 استفاده به عمل آمده است. نتایج حاصله برای برای چند آبخوان به طور نمونه در جدول 12 آورده شده است. بر این آبخوانهای منطقه تحت مطالعه در جدول 13 و شکل 11 ) دیاگرام اساس قسمت اعظم آبهای آبخوانها در صورت استفاده برای صنعت و ویلکاکس( ارائه شده است. همانطوری که در جدول 13 دیده میشود همچنین انتقال، رسوبگذار میباشند. متجاوز از 59 درصد آبهای زیرزمینی استان برای کشاورزی مناسب

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 272

b- Aquifers a-Plains

Fig. 9- a) Plains and the piezometric wells b) Aquifers and quality wells in Khouzestan Province شکل a -6- موقعیت دشتهای استان خوزستان و چاههای پیزومتری موجود b- محدوده سفرههای آب زيرزمینی استان خوزستان و موقعیت چاههای كیفی موجود

Table 12- Percent of each class of agricultural water by Wilcox classification method for aquifers جدول 00- درصد كالسهای طبقهبندی ويلکاكس برای مصارف كشاورزی در كل منطقه C4 C3 C2 C1 S4 S3 S2 S1 S4 S3 S2 S1 S4 S3 S2 S1 S4 S3 S2 S1 12.5 20.83 20.83 0 0 12.5 0 4.17 0 4.17 0 20.83 0 0 0 4.17

32 Behbahan

4 30

S Ahoudasht Olia -

28 Ahudasht Sofla Very Very High Wilcox Diagram Diagram Wilcox Aquifers OfKhouzestan 26 North Ahwaz

24 Baghmalek 3 3

S Chenaneh-Khsraj - 22

High Deh Sheikh 20

Dezfoul- Ratio ) (SARRatio

- Andimeshk-Olia 18 Dezfoul-

Andimeshk-Sofla 2 2

S 16 Evan -

14Adsorption Gotvand-Aghili

- Medium 12 Izeh-Pion

Sodium Jaizan 10

Lali 1 1

S 8 - Masjed

Low 6 Soleiman-Olia 4 2 Conductivity ( micromhos/cm (*106) at 25 oc ) 0 100 250 750 2250 5000 10000 Low - C1 Medium - C2 High - C3 Very High - C4 Salinity Hazard Fig. 10- Wilcox diagram for Khouzestan aquifers شکل 01- دياگرام ويلکاكس برای آبخوانهای دشت خوزستان

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 279

b a

Fig. 11- Aquifers classification for a) Agriculture water b) Aquaculture شکل 00- نمايش مکانی رتبه آب برای كشاورزی و مناطق بالقوه مناسب برای آبزیپروری در قیاس با مصارف كشاورزی ی ی س ها س ا ب س

6000 30000 15000 5000 3000 6000 10000 5000 20000 4000 9000 2000 4000 Nonpotable 8000 3000 7000 3000 6000 5000 2000 10000 2000 4000 1000 90008000 900 3000 800 7000Unacceptable 3000 700 6000 3000 1000 600 5000 2000 2000 2000 900 1000900 800 500 4000 800 2000 700 400 700 unsuitable 600 3000 1000 600 300 900 500 1000900 1000 800 400 500 700 800

900 400 2000 600 700 1000 200 800 500 900 600 300 300 Tolerable 700 800 600 400 500 700 500 400 600 200 200 1000 300 900 400 500 100 Acceptable 300 90 800 700 400 80 300 200 200 70 600 300 100 60 100 500 90 90 200 80 80 50 400 200 70 70 40 Good 60 90100 60 300 100 80 90 30 50 70 50 80 100 40 200 90 60 70 80 40 50 60 100 20 70 North Ahwaz 30Evan 90 30 60 40 50 80 40 70

50 30

20 100 60 20 40 90 30 80 50 10 Ahoudasht 30 20 9 70 Behbahan 40 8 20 Sofla 60 7 10 30 50 10 6 9 20 9 8 7 40 10 5 9 8 20 7 6 4 Chenaneh 8Dezfoul -10 30 7 6 5 9 8 3 Khosraj4 Andimeshk6 5 109 5 7 6 20 8 4 3 7 4 10 2 9 3 6 8 7 Ca Mg Na T.D.S T.H Cl SO4 HCO3 Fig. 12- Schoeller diagram for evaluating water for drinking in some selected aquifers (Concentrations in mg/l) شکل 00- نمايش دياگرام شولر برای بررسی مطلوبیت چند آبخوان منتخب از نظر شرب )غلظتها بر حسب mg/l(

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 275

3-3-2- جمعبندی پتانسیل آبخوانها از نظر تخصیص برای آبزیپروری بهتر است این مقوله در قیاس با آب کشاورزی و بهرهوری آبزیپروری مورد انتظار از این دو بخش مورد بررسی قرار گیرد. در هر نقطه که )با در غربالگری نهایی از دیدگاه منابع آب، نکته مهمی که در خصوص توجه به آمایش سرزمین( به آب شرب و صنعت نیازی وجود داشته آبهای زیرزمینی باید بدان توجه نمود وضعیت سفرههای آب زیرزمینی باشد اولویت با آنها بوده و مسألهای به نام تخصیص برای آبزیپروری از نظر داشتن بیالن منفی و افت سطح سفره است. بدیهی است که مطرح نخواهد بود. اما در جاییکه مسأله تخصیص برای کشاورزی تحمیل هر نوع فشار بر این منابع برای مصارف جدید، با توجه به مطرح باشد، با استفاده از آبهای سطحی و زیرزمینی نامناسب برای بحران کم آبی در سطح استان و احتمال تکیه بیشتر استان بر منابع کشاورزی میتوان تخصیص برای آبزیپروری را مد نظر قرار داد. با آب زیرزمینی برای تأمین نیاز آبی خود، توجیه نداشته و لذا در این توجه به جمیع جهات یاد شده، نقشه شکل شماره b-12 کلیه مناطق مرحله تعدادی از نقاط مناسبی که میتوانند از نظر کیفی به عنوان مستعد برای تخصیص چه در مورد آبهای سطحی و چه در مورد آبهای پتانسیل بهرهبرداری برای آبزیپروری کاندید شوند حذف میگردند. زیرزمینی را نشان میدهد. آبخوانهایی که بطور کلی و بدون در نظر گرفتن محدودیت افت سطح آب، از نظر دارا بودن پتانسیل تخصیص برای آبزیپروری قابل ارزیابی 2- نتیجهگیری هستند عبارتند از : اوان، گتوند- عقیلی، اهواز شمالی، اللی، باغ ملک، آبزیپروری به عنوان یکی از راههای تنوعبخشی به سبد غذایی خانوار، دالون- میداود، صیدون، ده شیخ، هفتگل، رامهرمز و زیدون. از میان ایجاد اشتغال، صادرات و در نهایت افزایش امنیت غذایی کشور همواره این آبخوانها تنها آبخوانهای اوان ، هفتگل و زیدون در وضعیت تعادل مورد توجه بوده است. یکی از بزرگترین مشکالت کشور برای توسعه قرار داشته و افت سطح آب زیرزمینی در آنها مشهود نیست. لذا در این صنعت، کمبود آب و همچنین بهرهوری پایین آب در مجموعههایی جمعبندی این بخش میتوان گفت که تنها این سه آبخوان قابلیت با روشهای سنتی آبزیپروری میباشد. در این مطالعه الگوریتمی ارائه تخصیص برای آبزیپروری را در مقابل کشاورزی دارا میباشند. شکل گردیده است که اساس آن شناسایی آبهای مناسب برای بخشهای a 12- موقعیت این سه آبخوان را نشان میدهد. شایان ذکر است که کشاورزی، شرب و صنعت و تخصیص باقیمانده آبها به آبزیپروری سه آبخوان بزرگ استان یعنی شادگان، اهواز جنوبی و دشت آزادگان میباشد. با توجه به بیالن غیر منفی و عدم افت سفره، میتوانند کاندیدهای مناسبی برای تخصیص جهت مصارف آبزیپروری باشند ولی با توجه فرض بر آن است که با حذف آبهای مناسب برای دیگر مصارف، بخش به عدم وجود داده کیفی، در این مرحله از مطالعه نمیتوان در این آبزیپروری از هیچ نوع محدودیت تخصیص برخوردار نخواهد بود و خصوص اظهار نظر نمود. در صورت بکارگیری روشهای مدرن آبزیپروری میتوان از این آبهای نامرغوب استفاده نمود. مرغوبیت و نامرغوب بودن منبع آب سطحی 3-2- نتیجهگیری برای پتانسیل تخصیص برای آبزیپروری از مستقیماً به کیفیت آب و در مورد آبهای زیرزمینی، عالوه بر کیفیت به تركیب آبهای سطحی و آبخوانها بیالن سفره و بحرانی بودن یا نبودن آن از نظر سطح آب در سفره با توجه به مطالب مورد بحث میتوان گفت که برای تخصیص آب به مرتبط میباشد.

Table 13- Water quality of some selected aquifers for industrial consumption جدول 03- وضعیت كیفی چند آبخوان منتخب از نظر مصارف صنعتی Ca Alkalinity C PHs- Quality for industrial No Aquifer PH PHs (mg/l) (CaO) (Coefficient) PH consumption

1 Behbahan 38 46.371 11.28 7.94 8 0.06 Corrosive

2 Ahoudasht Olia 240.83 529.778 11.32 6.377 6.2 -0.1769 Deposit

3 Ahoudasht Sofla 79.576 677.681 11.3 7.089 6.6 -0.4892 Deposit

4 North Ahwaz 247.1 854.978 11.32 7.423 6 -1.4228 Deposit

5 Baghmalek 355.11 413.173 11.34 4.939 6.2 1.2613 Corrosive

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 276

b a

Fig. 13- Allocable water in a) aquifers b) surface and groundwater شکل a-03- آبخوانهای دارای پتانسیل تخصیص آبزیپروری و b- آبهای سطحی و آبخوانهای دارای پتانسیل تخصیص آبزیپروری

در این الگوریتم که بنا را بر استفاده از آبهای نامرغوب میگذارد، توصیه میشوند. الگوریتم ارائه شده و مفروضات مورد استفاده در توسعه بخشهای شرب و صنعت نیز میتوانند در صورت تأمین تکنیک و آن برای اولین بار ارائه میگردد و قابلیت عمومیسازی برای کاربرد در همچنین بودجه الزم رقیبی برای بخش آبزیپروری قلمداد گردند. این هر حوضه آبریز دیگر را داشته و ابزار الزم برای چانهزنی در سطح امر زمانی درست است که حجم جریان مصرفی در دو بخش شرب و کالن برای گرفتن تخصیص برای آبزیپروری را فراهم مینماید. صنعت با حجم آب مصرفی در بخش آبزیپروری در یک محدوده بوده و از طرف دیگر کیفیت آب مورد استفاده در سه بخش مزبور با یکدیگر پینوشتها قابل مقایسه باشند. بدیهی است که اگر دو بخش شرب و صنعت بتوانند Geographical Information System 1- از نظر میزان تصفیه و بودجه به رقابت با بخش آبزیپروری بپردازند از National Sanitation Foundation Water Quality Index 2- 3- IRan Water Quality Index for Surface Water نتایج این مطالعه میتوان برای تخصیص جریان به این دو بخش نیز Resources استفاده نمود. میزان آب دارای کیفیت مناسب و قابل تخصیص به Multi Criteria Decision Making 4- 5- Analytical Hierarchical Analysis شرب و صنعت در مقایسه با آب بخش کشاورزی عمالً درصد کوچکی 6- British Columbia Water Quality Index را تشکیل میدهد. بر این اساس میتوان با در نظر گرفتن بخش Electrical Conductivity 7- نامناسب برای بخش کشاورزی به تنهایی، به حجم آبهای قابل Sodium Adsorption Ratio 8- 9- Water Stabilization تخصیص برای آبزیپروری دست یافت. نتایج حاصله در منطقه 1- مراجع مطالعاتی نشان داد که بجز حوضه دز، در دیگر رودخانههای خوزستان Anonymous (2013) Spatial planning of the Khouzestan میتوان بطور متوسط تا 25 درصد حجم موجود را به بخش آبزیپروری Province. Chapter 7, Water Resources Planning and تخصیص داد. این حجم از جریان عموما در بخش سفالی همه Budget Organization, Khouzestan Province. 301p (In Persian) حوضههای چهارگانه کارون، کرخه، مارون- جراحی و زهره- هندیجان Anonymous (2016) Statistical yearbook of fisheries. قرار داشته و میتواند در صورت تخصیص و البته با در نظر گرفتن (Khouzestan 395p (In Persian عوامل اقتصادی و اجتماعی جمعیت آبزیپروران را که بیشتر در سرآب Akhorzadeh H (2019) Investigating the Karoun River و میانه این حوضهها تجمع یافتهاند به این قسمتها کوچانده و از بار water corrosion and sedimentation properties for عظیمی که بر رودخانههای منطقه و بخصوص کارون وجود دارد بکاهد. using in Ramin and Zargan thermal power plant. The 11th International Conference on River Engineering, با توجه به دو عامل کیفیت و افت سفرههای 32 گانه استان خوزستان (Jan. Ahwaz, Iran (In Persian 29-31 تنها سه سفره اوان، هفتگل و زیدون برای استفاده در آبزیپروری تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 277

Pourmoghadas H (2003) Study of groundwater quality in Alizadeh M, Bamani Kharanagh A (2017) Lenjan, Isfahan regional. Scientific Journal of Environmental requirements for aquaculture School of Public Health and Institute of Public development in areas affected by salinity. The First Health Research 1(4):31-40 (In Persian) International Conference on Haloculture Nov. 22-23, 2017. Yazd, Iran (In Persian) Dindarlo K, Alipour V, Farshidfar Q (2006) Chemical quality of Bandar Abbas drinking water. Hormozgan Alizadeh M, Mirzaei R, Kia SH (2017) Determining the Medical Journal 10(1):57-62 (In Persian) spatial trend of water quality indices across Kan and Karaj River Basins. Journal of Environmental Health Sadeghi H, Rohollahi S (2007) Measure physical and Engineering 4(3):243-256 (In Persian) chemical parameters of drinking water in Ardabil. Journal of Ardabil University of Medical Sciences Ansari H, Kianersi F, Safikhani H, Sargazi S (2017) 7(23):52-6 (In Persian) Evaluation of the agricultural drainage and low salinity waters for aquaculture activities. The First Rajaee Q, Mehdinejad MH, Hesari Motlagh S (2011) A International Conference on Haloculture Nov. 22-23, Survey of chemical quality of rural drinking water of Yazd, Iran (In Persian) Birjand and Qaen Plains, Iran. Scientific Research Journal of Health System Research (HSR) 7(6):737- Asgari G, Ramavandi B, Tarlaniazar M, Fadaie 745 (In Persian) nobandegani A, Berizie Z (2015) Survey of chemical quality and corrosion and scaling potential of Ramezani A, Ahmadimoghadam M, Jaafari MR (2014) drinking water distribution network of Bushehr city. Water qualitative zoning of Goderkhosh River based Iranian South Medical Journal 18(2): 353-361 on NSFWQI index and applying Geographic Information System (GIS). Journal of Iran- Bhushan N, Rai K (2004) Strategic decision making: Watershed Management Science & Engineering applying the analytic hierarchy process. London: 8(25):1-8 (In Persian) Springer-Verlong, ISBN 1-8523375-6-7 Samadi J (2015) Survey of the spatial-temporal impact Hashemi S, Farzampour T, Ramzani S, Khoshroo Gh of quantitative and qualitative of land use (2012) Guidelines for calculating Iran water quality wastewaters on Choghakhor Wetland pollution using index. Department of Environment, 42 p (In Persian) IRWQI Index and statistical methods. Iranian Water Jamali Z, Joazi SA, Hedayatifard M (2012) Evaluation Resources Research 11(3):159-171 (In Persian) of hydrochemical and quality of water in the selected Shahinzadeh N, Hasounizadeh H, Roashanfekr G, detention storages for using in aquaculture. Journal Bahramalipour M (2019) Investigating the effective of New Technologies in Aquaculture Development factors of the Dez River quality for agriculture using 6(2):1-12 (In Persian) the PCA method. The 11th International Conference Kabodi A, Salman Mahini A, Mir Karimi S H, on River Engineering, 29-31 Jan. 2019, Ahwaz, Iran Haghparast S, Raeisi H, Azizi Y (2016) MCE (In Persian) modeling in zoning areas with warm water and cold Sharifdini NG, Amirnezhad R, Saeb K (2014) water aquaculture capability by IDRISI (Case study: Qualification zoning of the Dohezar River according Golestan province). Journal of Aquatic to NSFWQI and using GIS. Journal of Mazandaran Ecology 5(3):60-69 University of Medical Sciences 24(118):29-39 (In Mahdavi M (2009) Applied hydrology. Tehran Persian) University Press 280p (In Persian) Shokoohi A (2006) Application of mathematical models Mashaii N, Rajabipour F (2017) Fish/plant production in and GIS in flood control project planning. Journal of the aquaponic system: A solution for agricultural Water and Wastewater 17(3):84:89 water productivity. The First International Shokoohi A and Modaberi H (2019) Evaluating and Conference on Haloculture Nov. 22-23, Yazd, Iran comparing the sensitivity of NSFWQI and (In Persian) IRWQISC models to water quality parameters. Iran- NSF (2006) National sanitation foundation. Available Water Resources Research 14(5):109-124 (In from: http://WWW.NSF Consumer. Org/ Persian) Environment/WQI. Asp. [Accessed 3, 27, 2020] Smaeili Dahesht L, Mohebbi F, Ganji S, Ghaninejadi D, Pendashte A, Rahmaninezhad SA, Fathi H (2016) An Mostafazadeh B (2017) Artemia growing in saline introduction to water and wastewater treatment. and non-agricultural lands. The First International Jahad Daneshgahi Publication, ISBN 978-600- Conference on Haloculture Nov. 22-23, Yazd, Iran 94495-5-2 (In Persian) (In Persian)

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 272

Talebi B, Sajjadi N, Sharmad T (2016) The zoning of Soleimani Sardoo M, Vali A, Ghazavi R, Saeedi H, drinking water resource quality by combining (2014) Trend analysis of chemical water quality analytic hierarchy process and GIS in the north of parameters; Case study Cham Anjir River. Water Qazvin Plain. Journal of Marine Science and Engineering & Irrigation 3(4):3-12 (In Persian) Technology Research 11(3):1:15 (In Persian)

تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 274

سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 تحقیقات منابع آب ايران Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) Iran-Water Resources Research 221-242

مدلسازی هیدرواقلیمی نوسانات تراز درياچه ارومیه Hydroclimatology Modeling of Water Level of Urmia Lake

3 *0 0  2 3 42 معصومه صوفی ، بهلول علیجانی ، رضا برنا M. Soufi , B. Alijani *, R. Borna , and F. Asadian 4 و فريده اسديان2

چکیده Abstract هدف اصلی این تحقیق بررسی عوامل مؤثر بر نوسانات تراز آب دریاچه ارومیه The main purpose of this study is to explore the factors affecting Urmia Lake water level variations. Urmia Lake water میباشد. بدین منظور برای بررسی ارتباط نوسانهای تراز آب دریاچه ارومیه با level, rainfall, temperature, river discharge, and groundwater پارامترهای اقلیمی و هیدرولوژی، از دادههای تراز آب دریاچه، بارش، درجه حرارت، level data were used to study the relationship between the دبی رودخانهها و سطح ایستابی آبهای زیرزمینی استفاده شد. از دادههای تراز آب Urmia Lake water level variations and climatic and hydrologic parameters. Urmia Lake water level data for 48 years (1965 to دریاچه ارومیه برای دوره آماری 92 ساله )1299 تا 1243(، دادههای 37 ایستگاه ,from 27 synoptic meteorology stations of Tabriz, Urmia (2013 هواشناسی برای متغیر بارش و درجه حرارت استفاده گردید. همچنین برای تنظیم .and Saqez were used for the rainfall and temperature variables دادههای سطح ایستابی آبهای زیرزمینی، از میان 1159 حلقه چاه، 132 حلقه که Also, for adjusting the groundwater level data, of the 1054 wells, 123 wells with complete data in the studied period were در دوره آماری دادههای کاملی داشتند، انتخاب شدند. برای اطالع از همگنی و selected. The non-parametric run test was used to determine تصادفی بودن دادهها و احتمال هرگونه روند در سریهای زمانی، از آزمون the homogeneity and randomness of the data and the probability of any trend in time series. The randomness of the ناپارامتریکی ران تست استفاده شده است. تصادفی بودن متغیرها با احتمال خطای variables was examined at an error probability of 0.05 and their 15/1 مورد بررسی قرار گرفت و از همگن بودن آنها اطمینان حاصل شد. برای homogeneity was assured. The Mann-Kendall test was used to بررسی روند، جهش و تغییر در متغیرهای مستقل بارش، درجه حرارت، دبی رودخانه study trends, leaps, and changes in the independent variables including precipitation, temperature, river discharge, and water و سطح ایستابی چاهها، از آزمون آماری من- کندال استفاده شده است. بررسی table of wells. A review of the Mann-Kendall curves showed نمودارههای من- کندال نشان داد که تغییرات میانگین درجه حرارت ساالنه طی that the average annual temperature changes during the study دوره مطالعاتی روند معناداری را دنبال نمیکند. نمودار مربوط به بارش ساالنه حوضه period do not follow a meaningful trend. The Urmia Lake Basin Annual Precipitation Curve showed a decreasing trend آبریز دریاچه ارومیه روند کاهشی و معناداری را در دوره آماری 92 ساله نشان داد. in the 48 years. The review of the discharge rate variations نتایج بررسی روند تغییرات دبی نشان داد که تغییرات دبی طی سالهای 1299 تا showed that the discharge variations from 1965 to 2013 had a 1243 دارای روند معنیداری بوده و با جهشی از همان ابتدای دوره آماری، روندی significant and downward trend with a leap from the beginning of the statistical period. The water table variations of کاهشی را دنبال نموده است. تغییرات سطح ایستابی چاههای مشاهدهای نیز دارای observation wells followed a significant downward trend in روند معنیداری بوده و با جهشی در سال 1225، روندی کاهشی را دنبال نمودهاند. The results of Pearson correlation test showed that there .2006 is a relatively strong correlation between the independent نتایج آزمون ضرایب همبستگی پیرسون مشخص کرد که بین متغیرهای مستقل variables (temperature, precipitation, river discharge, and )درجه حرارت، بارش، دبی رودخانه و سطح ایستابی( و نوسانهای سطح آب دریاچه، ,(water table) and lake water level variations (p<0.05 همبستگی نسبتاً قوی وجود دارد که اکثراً در سطح 15/1 معنادار هستند و نشاندهنده indicating the validity and the robustness of the linear relationship between the water level and the extent to which اعتبار و قدرت باالی رابطه خطی بین تراز آب و میزان تأثیرپذیری این متغیر از .this variable is affected by the independent variables متغیرهای مستقل است.

كلمات كلیدی: نوسانات تراز دریاچه، بیالن آبی، سطح ایستابی، مدلسازی، ,Keywords: Water Levels Variations, Water Flow, Modeling Water Level, Urmia Lake. دریاچه ارومیه. تاریخ دریافت مقاله: Received: December 13, 2019 42/4/33 تاریخ پذیرش مقاله: Accepted: May 22, 2020 44/2/3

1- دانشجوی مقطع دکتری تخصصی آب و هواشناسی، واحد علوم تحیقات، دانشگاه آزاد Ph.D. Student in Climatology, Science and Research Unit, Islamic Azad 1- University, Tehran, Iran. Email: [email protected] اسالمی، تهران، ایران. .Professor, Department of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran 2- 3- استاد گروه جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران. Email: [email protected] 2- دانشیار گروه جغرافیا، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسالمی، اهواز، ایران. ,Associate Professor of Geography, Ahvaz Branch, Islamic Azad University 3- 9- استادیار گروه جغرافیا، واحد علوم تحقیات، دانشگاه آزاد اسالمی، تهران، ایران. Ahvaz, Iran. Email: [email protected] 4- Assistant Professor of Geography, Department of Science and Research, *- نویسنده مسئول Islamic Azad University, Tehran, Iran. Email: [email protected] بحث و مناظره (Discussion) در مورد این مقاله تا پایان تابستان 1244 امکانپذیر است. Corresponding Author -*

221

0- مقدمه در کشاورزی و بهرهبرداری از منابع آب، مطالعات مربوط به آن اهمیت خاصی دارد. مهمترین مطالعات مرتبط با موضوع تحقیق عبارتند از: به لحاظ اهمیتی که دریاچهها از جهات مختلف برای جوامع بشری

دارد، پژوهشگران در مناطق مختلف دنیا به منظور حفظ و حراست از (Mirzaeizadeh et al. (2010 مطالعهای را با هدف بررسی رابطه این مجموعههای آبی، با روشهای مختلفی به بررسی عوامل مؤثر در میان تغییرات پوشش اراضی با احداث سد طالقان انجام دادند. Hadian نوسانات سطح این پهنههای آبی پرداختهاند. آنها ضمن بیان نقش (et al. (2011 تخریب پوشش گیاهی در اثر احداث سد را با استفاده عواملی چون ژئوفیزیک و زمینشناسی در باال و پایین رفتن سطح آب از تصاویر ماهوارهای در حوزه سد مالصدرا انجام دادند. نتایج نشان داد دریاچهها، انتقال مواد تخریبی توسط رودخانهها به ویژه در دریاچههای که با ساخت سد مالصدرا سطح بسیاری از اراضی مرتعی و کشاورزی کوچک و بسته، به نقش قاطع تأثیرات عناصر آب و هوایی و رژیمهای )741 هکتار( نابود شده و نیز میزان خاک بدون پوشش نیز در منطقه بارندگی، در باال و پایین رفتن سطح آب دریاچهها تأکید کردهاند افزایش داشته است. (Rahimzadeh (2011 ارزیابی اثر سدهای .)Babaei et al., 2017( GIS بزرگ در تغییر کاربری اراضی را با استفـاده از سنـجـش از دور و در سالهای اخیر کاهش قابل مالحظه سطح آب مشکالتی را برای انجام دادند. نتایج پژوهش نشان میدهد که سد ستارخان در کل دارای محیط زیست دریاچه ارومیه و ساکنان آن به همراه داشته است. بروز دو اثر مستقیم و غیر مستقیم در محیط اطراف خود میباشد. Balochi این مشکالت، توجه و ارزیابی نوسانهای سطح آب این دریاچه را با (et al. (2011 تغییر کاربری اراضی و اثرات احداث سد کرخه را با استفاده از روشهای علمی و مناسب اجتنابناپذیر میسازد استفاده از تصاویر ماهوارهای و روش طبقهبندی بیشترین شباهت )Hassanzadeh and Zarghami, 2011(. طی دو دهه اخیر و تحت بررسی کردند. نتایج حاصله نشان میدهد که در سالهای پس از تأثیر تحوالت اقلیمی کالن در شمال غرب ایران، کاهش مقدار احداث سد نسبت به قبل از احداث آن مقدار کل آب منطقه شهری، نزوالت آسمانی، تبخیر-تعرق فراوان ناشی از افزایش میانگین درجه کل پوشش گیاهی و کل خاک منطقه به ترتیب تا 5/3 درصد افزایش، حرارت در شمال غرب کشور به همراه دخالت عوامل انسان ساختی از 26/3 درصد افزایش، 9/1 درصد افزایش و 3/1 درصد کاهش نشان قبیل سدسازیها و جلوگیری مؤثر از برقراری توازن و تعادل طبیعی میدهد. (Gholam Ali Fard et al. (2012 مدلسازی تغییرات در بیالن آب دریاچه ارومیه سبب بروز زمینهی یک مخاطره کاربری اراضی سواحل استان مازندران با استفاده از LCM در محیط زیستمحیطی جبرانناپذیر در شمال غرب ایران شده است. مخاطرات GIS انجام دادند. (Hadian et al. (1392 از قابلیت تصاویر ماهواره زیستمحیطی متعدد در کنار نگرانیها و توجهات اخیر نظام مدیریت لندست در طبقهبندی کاربریها و پوشش سرزمین به منظور بررسی تأثیر کالن کشور به امر ممانعت از نابودی دریاچه ارومیه و نیز تــوجه جامعه احداث سد حنا در اصفهان بر تغییرات کاربری و پوشش اراضی استفاده جهانی بــه آن به عنوان یک میراث زیست محیطی، از جمله نمودند. )Saedi et al. )2014 ارزیابی اثرات توسعه بر تغییرات کاربری ضرورتهای اساسی در پرداختن به چنین پژوهشهایی است اراضی و قیمت زمین در ســد طالقان را انجام دادنــد. )Abrishami )2016( .)Basati, 2006 پایش تغییرات کاربری اراضی و اثرات زیست محیطی احداث سد گتوند علیا با استفاده از سنجش از دور و GIS انجام ادامه روند خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از 11 میلیارد تن نمک بر دادند. )Hayatzadeh et al. )2016 نظارت و ارزیابی روند تغییر جای خواهد گذاشت که به صورت گرد و غبار و طوفان بر سر مردم کاربری اراضی حوزه آبخیز فخرآباد مهریز یزد را با استفاده از سنجش این ناحیه خواهد ریخت. این بحران تنها گریبان استانهای آذربایجان از دور انجام دادند. )Hadian et al. )2016 آثار تأسیس ســد باغکل را نمیگیرد بلکه تمامی مناطق کشور را تحت تأثیر خود قرار خواهد بــر تغییرات پوشش، کاربــری اراضی را بــررسی کردند. داد. طوفانهای نمک عالوه بر مزارع حاشیه دریاچه، زندگی بیش از Heydarian et al. (2016) 6 تأثیر هر یک از زیرحوضههای حوضه میلیون نفر در اطراف این منطقه را تهدید کرده و به گسترش بیماریها آبریز دریاچه ارومیه در کاهش ناگهانی تراز آب دریاچه با تکیه بر بیالن و آسیبهای جسمانی و از بین رفتن هزاران هکتار از جنگلهای منطقه آب را بررسی کردند. )Yari et al. )2017 روند تغییرات کاربری اراضی منجر خواهد شد )Hosseini and Ghaffarzadeh, 2014(. در حوزه آبخیز قرهسو را بررسی کردند. )Nouri et al. )2018 تغییرات در کاربری اراضی و خدمات اکولوژیک محدوده سد سهند را با استفاده حوضههای آبریز یکی از مهمترین و پیچیدهترین منابع آبی هستند که از تکنیک سنجش از دور انجام دادند. )Dehdari et al. )2018 همواره مورد توجه متخصصان رشتههای مختلف قرار گرفته است و به آشکارسازی تغییرات کاربری اراضی سدهای کارون 2 و 9 را با استفاده علت اهمیت آن در زمینههای اجتماعی و اقتصادی جامعه و مخصوصاً از تصاویر ماهوارهای انجام دادند. تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 221

(Ackerman (1999 تأثیرات زیر ساخت سد Bakolori را در نیجریه وضعیت بارش و رواناب رودخانههای منتهی به دریاچه بررسی خواهد مورد بررسی قرار دادند. سد، حجم سیالبهای فصل مرطوب را کاهش شد. داد. این کاهش سیل باعث تغییر محصول از ارزن و دانه سورگوم به برنج در فصل مرطوب و کاهش قابل توجهی در مقدار کشت فصل 0- دادهها و روششناسی خشک شد. (Evans (1998 تغییر کاربری بر اثر احداث سدها در 0-0- منطقه مورد مطالعه رودخانه مکونگ را جهت پی بردن به اثرات زیست محیطی آن با حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع در شمالغرب ایران با مساحت 51276 استفاده از GIS مدلسازی کرد. وی به این نتیجه رسید که استفاده از کیلومتر مربع بین مختصات 25 درجه و 91 دقیقه تا 22 درجه و 21 سدهای بزرگ برای کشورهایی که چندان توسعه یافته نیستند، مناسب دقیقه عرض شمالی و 99 درجه و 19 دقیقه تا 97 درجه و 52 دقیقه نیست. (Liou et al. (1999 در مورد تغییر کاربری اراضی بر این نکته طول شرقی واقع شده است. این حوزه در شمال غربی ایران قرار گرفته اشاره دارد که سیستمهای اطالعات جغرافیایی و علم سنجش از دور و به وسیله بخش شمالی کوههای زاگرس، دامنه جنوبی کوه سبالن و نقش بسیار مهمی در ایجاد ارتباط و تحلیل بین دادههای حاصل از دامنههای شمالی، غربی و جنوبی کوه سهند احاطه شده است. این تغییر کاربریها و مدیریت پایدار زمین و ارزیابی زیانباری تغییرات دارد. حوزه از سمت شمال به حوضه آبریز رودخانه ارس، از سمت شرق به (Teillet et al. (2002 به مطالعه تغییرکاربریها و ارزیابی اثرات آن حوضه آبریز رودخانه سفیدرود، از جنوب به حوضه آبریز رودخانههای در روند کاهش آبهای زیرزمینی میپردازد. نتایج این تحقیق نشان سفیدرود و سیروان و از غرب به حوضه آبریز رودخانه زاب محدود میدهد که احداث سدهای بزرگ اثرات زیانباری را در میزان آبهای گشته است )Basic Studies of Water Resources, 2008(. زیر زمینی دشتها داشته است. (Lu et al. (2007 به ارزیابی اثرات

سدهای بزرگ در تغییر کاربریها پرداخت و در نهایت با استفاده از این حوضه بین استانهای آذربایجان غربی )96 درصد(، آذربایجان مدلهای زیستمحیطی اقدام به شناسایی و ارزیابی اثرات شرقی )92 درصد( و کردستان )11 درصد( قرار دارد. دریاچه ارومیه زیستمحیطی این تغییرات در محیط اطراف نموده است. بهعنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و از مهمترین و با ارزشترین (Kogan (2010 تأثیر ساخت و سازسد را بر روی تغییرات فضایی، اکوسیستمهای آبی ایران و جهان بهشمار میآید. اکوسیستم این زمانی کاربری اراضی بررسی کردند. (Wang et al. (2012 بیان دریاچه نمونهای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که کلیه کردند که پس از تکمیل پروژههای سد و مخزن، اثرات واقعی زیست روانابهای جاری در رودخانههای حوضه به آن تخلیه میگردد. محیطی آنها میتواند توسط شاخص ارزیابی زیست محیطی EIPA همچنین اکوسیستم فعال آن شامل دریاچه و حوضه آبریز آن است. در مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد و در نهایت با نتایج پیشبینی شده نتیجه مرز حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مرز دقیقی را برای مدیریت ارزیابی تأثیرات محیطی EIA مقایسه شود. (Suriya et al. (2015 عوامل مؤثر بر دریاچه و زیستگاههای مهم در حوضه بوجود آورده است. ارزیــابی اثـــرات زیـــستمحیطی ساخت سد را انجام دادند. حوضه آبریز دریاچه ارومیه بهوسیله بخش شمالی کوههای زاگرس و (Yadav (2017 تأثیر تغییر کاربری زمین و ساخت سد را بر میزان دامنههای جنوبی کوه سبالن و نیز دامنههای شمالی، غربی و جنوبی فرسایش و رسوب خاک در منطقه خاک سیاه، شمال شرقی چین کوه سهند احاطه شده است. حدود 22964 کیلومتر مربع از سطح حوضه بررسی کردند. نتایج نشان میدهد که تغییرات کاربری اراضی و آبریز دریاچه ارومیه را مناطق کوهستان )65 درصد(، 13569 کیلومتر همچنین افزایش تعداد سدها به تدریج باعث کاهش رسوبات حوضه مربع آن را دشتها و کوهپایهها )39 درصد( و 5231 کیلومتر مربع آن گردیده است. (Heim (2016 اثرات فضایی و زمانی سد داچا هاشاه را را نیز دریاچه ارومیه )11 درصد( در بر گرفته است. در الگوی کاربری زمین بررسی کردند. (Peng et al. (2016 تغییرات

کاربری اراضی حوضه پایین دست یک سد را با استفاده از تصاویر ماهوارهای لندست بررسی کردند. (Vardon (2017 تأثیرات محیطی 0-0- روش تحقیق و اقتصادی سد در جامعه غنا را بررسی کردند. با توجه به هدف اصلی پژوهش، برای بررسی ارتباط نوسانهای تراز آب دریاچه ارومیه با پارامترهای اقلیمی و هیدرولوژی، از دادههای تراز هدف نهایی این پژوهش نیز مطالعه عوامل تأثیرگذار بر نوسانات تراز آب دریاچه، بارش، درجه حرارت، دبی رودخانهها و سطح ایستابی آب دریاچه ارومیه است. از آنجا که تغییرات تراز آب دریاچه در گام اول آبهای زیرزمینی استفاده شد. دادههای تراز آب دریاچه ارومیه برای تابع تغییرات ورودی رودخانههای منتهی به آن است، در این پژوهش دوره آماری 92 ساله )1299 تا 1243( از مدیریت منابع آب وزرات نیرو جمعآوری شد. تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 223

Fig. 1- Geographical location of Lake Urmia شکل 0- موقعیت جغرافیايی درياچه ارومیه

از آمار 37 ایستگاه بارانسنجی ثبات وزرات نیرو و سه ایستگاه هواشناسی سینوپتیک تبریز، ارومیه و سقز برای متغیر بارش در طی )1( همان دوره آماری 92 ساله استفاده گردید. دادههای مربوط به درجه

حرارت نیز از آمار 92 ساله )1299 تا 1243( 9 ایستگاه هواشناسی در این رابطه x و y متغیرهای مستقل و وابسته هستند و r بهدست سینوپتیک ذکر شده در باال جمعآوری شده است. آمده عددی بین 1- و 1+ خواهد بود که هر چه به 1± نزدیکتر باشد، رابطه قویتر است )Asakeh and Ashrafi, 2011(. آمار دبی رودخانههای موجود در حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای 71 ایستگاه هیدرومتری وزرات نیرو در تحلیل تغییرات دبی ورودی به برای انتخاب و استفاده از آزمونهای پارامتریک و ناپارامتریک، دریاچه ارومیه بهکار گرفته شد. برای تنظیم دادههای سطح ایستابی نمودارهای توزیع فراوانی سریهای زمانی و همچنین نمودار منحنی آبهای زیرزمینی، از میان 1159 حلقه چاه، 132 حلقه که در دوره نرمال دادههای مورد استفاده با روش آزمون Shapiro-Wilk و روش آماری دادههای کاملی داشتند، انتخاب شدند. Kolmogorov- Smirnov ترسیم شده و مورد بررسی قرار میگیرند. برای استفاده از آزمون معادالت رگرسیون، پژوهشگر باید شرایط و در این پژوهش، پارامترهای درجه حرارت، بارش، سطح ایستابی پیششرطهایی چون نرمال بودن دادهها و سنجش –Durbin آبهای زیرزمینی و دبی رودخانهها بهمنزله متغیرهای مستقل و تراز Watson را در نظر داشته باشد. بدینمنظور مقادیر استاندارد خطاها را آب دریاچه نیز بهعنوان متغیر وابسته تلقی شده است. برای اطالع از محاسبه کرده و پس از آن نمودار نرمال آنها ترسیم میشود و سپس همگنی و تصادفی بودن دادهها و احتمال هرگونه روند در سریهای بین دو نمودار مقایسه انجام میگیرد. همچنین بهمنظور بررسی Run Test زمانی، از آزمون ناپارامتریکی استفاده شده است. تصادفی استقالل خطاها از یکدیگر، آزمون دوربین- واتسون بهکار گرفته شده بودن متغیرها با احتمال خطای 15/1 مورد بررسی قرار گرفت و از و با توجه به نتایج بهدست آمده و پس از بــررسی آزمــونهای مختلف همگن بودن آنها اطمینان حاصل شد. این آزمون نشان میدهد که پارامتری و ناپارامتری روی دادههای ایــن پژوهش، مناسب بــودن دادهها در سطح 15/1 همگن هستند. در ادامه برای محاسبه میزان استفاده از آزمــونهای پارامتریکی رگرسیون Multivariate Person رابطه میان متغیرهای مستقل و وابسته، روش همبستگی Regression و آزمونهای ناپارامتریکی Man- kendal تشخیص بهکار گرفته شد که روند محاسبات آن در رابطه 1 مشاهده میشود. داده میشود )Bayazidi et al., 2011(. تحقیقات منابع آب ايران، سال شانزدهم، شماره 0، بهار 0366 Volume 16, No. 1, Spring 2020 (IR-WRR) 222